سۋ استىنداعى 80000 كيلومەتر ساپار
ءبىرىنشى ءبولىم
ءبىرىنشى تاراۋ
كوشپەلى ريف
1866 جىل، تاڭعاجايىپ وقيعالار بولىپ وتكەن جىل بولدى، بۇل وقيعالار، ءسىرا، كۇنى بۇگىنگە دەيىن دە كوپ ادامداردىڭ ەسىندە شىعار. بۇل جايىنداعى حابار قۇرلىقتاعى حالىقتاردىڭ دا كوڭىلىن اۋداردى، پورتتى قالالاردىڭ ادامدارىن دا دۇرلىكتىردى، ءبىراق بۇل بارىنەن دە تەڭىزشىلەردى قاتتى قوبالجىتتى. كۋپەستەر، كەمە يەلەرى، كاپيتاندار، ساۋدا كەمەلەرىنىڭ كاپيتاندارى، اسكەري تەڭىزشىلەر، ءتىپتى كەرەك دەسەڭ ەسكى — دۇنيە مەن جاڭا دۇنيەنىڭ ءبىرسىپىرا مەملەكەتتەرىنىڭ ۇكىمەتتەرى دە وسى ءبىر فەنومەنگە1 مەيلىنشە نازار اۋداردى.
سول جىلى، بىرنەشە كەمە تەڭىزدە ۇرشىق ءتارىزدى ۇپ-ۇزىن الدەنەندەي ءبىر نارسەگە كەزىكتى، بۇل ءجۇرىسىنىڭ جىلدامدىعى، ۇلكەندىگى جاعىنان كيتتەن اناعۇرلىم اسىپ تۇسەتىن ەدى، كەيدە جارقىراپ ساۋلە شاشاتىن.
ءارتۇرلى كەمەلەردىڭ جۋرنالدارىنداعى الگى نارسەنى سيپاتتاپ جازعان جازۋلاردىڭ ايىرماسى جوققا ءتان ەدى. جۇرت ونى كيت دەپ جورامالدادى. ءبىراق عىلىمعا بەلگىلى كيتتەردىڭ قاي ءتۇرىن الىپ قاراسا دا، ۇلكەندىگى جاعىنان الگى نارسەگە ماڭايلاي الماس ەدى. كيۋۆە دە، لاسەپەد تە، ديۋمەريل دە، كاترفاج دا 2ءوز كوزدەرىمەن كورمەيىنشە، سۋدا مۇنداي كەرەمەت ءجۇر دەگەنگە سەنبەس ەدى. بۇل ماقلۇقتى كورگەن كەيبىر ادامدار ونىڭ ۇزىندىعى 200 فۋت3 دەپ شامالادى، ءبىراق بۇل كورىنە-كوزگە كەمىتىپ ايتقاندىق ەدى؛ ال، ەكىنشى بىرەۋلەر، ونىڭ ۇزىندىعى ءۇش ميل4كولدەنەڭى ءبىر ميل دەستى، ءبىراق بۇل داۋ جوق اسىرىپ ايتقاندىق بولاتىن. بۇل قايشى پىكىرلەرگە قاراماي-اق، ەگەر وسىنداي ماقلۇق بار بولاتىن بولسا، كوپتەگەن حابارلاردى قورىتا كەلىپ، بۇنى زوولوگتارعا بەلگىلى جانۋارلاردىڭ بارىنەن دە اناعۇرلىم ۇلكەن دەۋگە ابدەن بولاتىن. ءبىراق، قالاي دەگەنمەن دە، مۇنىڭ بار ەكەنىنە كۇدىكتەنۋگە بولمايتىن،— بۇل تالاسسىز ەدى.
جۇمباق نارسەنى بىلگەنشە ىنتىعۋ ادامزاتتىڭ ۇلەسىنە تيگەن ەرەكشە ءبىر قاسيەت قوي، بۇل حابار بۇكىل دۇنيە ءجۇزىن قاتتى قوبالجىتتى.
1866 جىلى 20 يۋلدە كالكۋتتا كەمە كوعامىنىڭ «گۋبەرناتور حيگينسون» دەگەن كەمەسى بۇل كوشپەلى ماسسانى اۆستراليانىڭ شىعىس جاعالاۋىنا تاياۋ ءبىر جەردە كەزدەستىردى.
كاپيتان بەككەر الگى نارسەنى كورگەن بويدا، بۇرىن كارتاعا تۇسىرىلمەگەن ءبىر ءريفتىڭ ۇستىنەن شىققان ەكەنمىن دەپ قالدى، ءسويتىپ ول، ونىڭ تۇرعان جەرىنىڭ گەوگرافيالىق كوورديناتىن5 ابدەن انىقتاپ، بەلگىلەپ الايىن دەپ ەدى، ءبىر ۋاقىتتا الگى عاجايىپ نارسەدەن بيىكتىگى 150 فۋت، قاتار تۇرعان قوس باعاناداي، بولىپ ىسقىرا-مىسقىرا سۋ اتقىلاي باستادى. ەگەر دە بۇل تەڭىز استىنىڭ گەيزەرى6 بولماسا، وندا، «گۋبەرناتور حيگينسون» تەگى، ەكى تاناۋىنان بۋ ارالاس سۋ اتقىلايتىن، سۇتقورەكتى، سۋ جانۋارىنا كەزدەسكەن بولدى.
1866 جىلى 23 يۋلدە تىنىق مۇحيتتا وسى ءبىر عاجاپ ماقلۇقتى ۆەست-ينديا جانە تىنىق مۇحيت كەمەلەرى قوعامىنىڭ «حريستوفور كولۋمب» دەگەن كەمەسىنىڭ پالۋباسىنداعىلار دا كوردى. وسى عاجاپ كيتتىڭ كەرەمەتتەي شاپشاڭدىقپەن جىلدام جۇرەتىنى جۇرتتىڭ بارىنە دە بەلگىلى بولىپ قالىپ ەدى، ويتكەنى، «گۋبەرناتور حيگينسون» مەن «حريستوفور كولۋمب» ونى ءۇش كۇننىڭ ىشىندە جەر شارىنىڭ ەكى تاراپىندا كوردى، ال بۇل ەكى ارانىڭ قاشىقتىعى 700 ميل ەدى.
وسىدان 15 كۇن وتكەننەن كەيىن ۇلتتىق كومپانيانىڭ «گەلۆەسيا» كەمەسى مەن «رويال مەيل» كومپانياسىنىڭ «حاناان» كەمەسى اتلانتيكا مۇحيتىندا، امەريكا مەن ەۆروپانىڭ ارالىعىنداعى، گرينۆيچتەن باستاپ ساناعاندا سولتۇستىك 42°15' ەندىكتە، 60°15' باتىس بويلىقتا الگى «كەرەمەتتى» تاعى كەزدەستىردى. بۇل ەكى كەمەنىڭ ەكەۋىنىڭدە كاپيتاندارى الگى سۇتقورەكتىنىڭ ۇزىندىعى ەڭ كەم دەگەندە 350 فۋت بولار دەپ شامالادى. ويتكەنى فورشتيەۆىنەن باستاپ احتەرشتيەۆىنە دەيىن ولشەگەندە ءارقايسىسىنىڭ ۇزىندىعى 325 فۋت «حاناان» مەن «گەلۆەسيا» كەمەلەرى بۇل كەرەمەتتەن كىشى ەدى. ال، الەۋت ارالدارىنىڭ ماڭىندا كەزدەسەتىن ەڭ ۇلكەن دەگەن كيتتىڭ ۇزىندىعى 150 فۋتتان اسقان ەمەس.
وسى ايتىلعان حابارلار، ترانساتلانتيكا كەمەسى «پەرەيدا» دا سول كەرەمەتتى كورىپتى، «ەتنا» دەگەن كەمە ونىمەن ءتىپتى قاقتىعىسىپ قالىپتى دەگەن سياقتى ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى ءتۇسىپ جاتقان باسقا دا تىڭ حابارلار، اقىر اياعىندا، فرانسۋزدىڭ «نورمانديا» فرەگاتى وفيسەرلەرى جاساعان پروتوكول، «لورد كلايد» كەمەسىنىڭ كومانديرى فيتس-دجەمستىڭ اعىلشىن ادميراليتەتتىگىنە جازعان ەسەپتى بايانداماسى، — وسى سياقتى مالىمەتتەردىڭ ءبارى كەلىپ قوعام پىكىرىن دۋ كوتەرىپ كەتتى. كەيبىر ەلدەر بۇل وقيعا جايىنداعى حابارلارعا قالاي بولسا سولاي، كۇلە قارادى، ءبىراق تەڭىز ارقىلى قىزۋ ساۋدا قارىم-قاتىناسىن جاساپ وتىرعان مەملەكەتتەر بۇعان ۇلكەن ءمان بەرىپ، قاتتى كوڭىل اۋدارىپ وتىردى.
استانالاردىڭ بارىندە دە اڭگىمە تاقىرىبى وسى كەرەمەت بولىپ الدى. ول تۋرالى ەسترادالاردا ولەڭ ايتىلىپ، جۋرنالداردا كاريكاتۋرا باسىلىپ ءجۇردى، كەرەك دەسەڭ تەاترلاردا دا كورسەتىلدى. بارلىق گازەتتەردىڭ بەتتەرىندە پوليۋس ماڭىنىڭ سۋلارىندا جۇرەتىن قورقىنىشتى اق كيتتەردەن باستاپ، سەزگىش تارماقتارىمەن 500 توننا كەمەنى ءىلىپ الىپ سۋ تۇبىنە اكەتە بەرەتىن سەگىزاياق تۋرالى ومىردە بار، جانە قيالدان تۋعان ءتۇرلى سۋ الىپتارىنىڭ سۋرەتتەرى باسىلا باستادى. تەڭىز كەرەمەتتەرى بولۋى ىقتيمال دەپ ەرتە زامانداعى — اريستوتەل7 مەن ءپلينييدىڭ جازىپ قالدىرعاندارى، نورۆەگيا تەڭىزشىلەرىنىڭ اڭگىمەلەرى، پاۋل گەگگەدانىڭ حابارلارى، ەڭ اقىر اياعىندا، حارينگتوننىڭ ايتقانى (بۇل ادامنىڭ 1857 جىلى ادام ايتقىسىز وراسان زور تەڭىز جىلانىن كورگەنى كۇمانسىز بولاتىن)، وسى سياقتى ەجەلگى دوكۋمەنتتەر ارحيۆتەردەن جەدەل ىرىكتەلىپ الىندى.
وسى كەزدە عىلىمي قوعامداردا، عىلىمي جۋرنالداردا سەنۋشىلەر مەن سەنبەۋشىلەردىڭ اراسىندا بىتىسپەس ايتىس-تارتىس ءجۇرىپ جاتتى، كەرەمەت جايىنداعى ماسەلە جۇرتتىڭ ءبارىن دە ويلاندىردى. قىرقىسقان ايتىس كەزىندە سيا دەگەنىڭىز سۋداي اعىپ باقتى.
التى اي بويىنا سوزىلعان وسى ايتىس-تارتىستا ەكى جاق ءبىرىن-بىرى الما-كەزەك جەڭىپ وتىردى. «برازيليا گەوگرافيالىق ينستيتۋتى حابارلارى»، «بەرلين عىلىم اكادەمياسىنىڭ شەجىرەسى»، ۆاشينگتونداعى سميت ينستيتۋتىنىڭ جۋرنالى سياقتى بۋلۆارلىق باسپا ءسوز ورىندارى «ينديالىق ارحيپەلاگ» پەن پەتەرماننىڭ «حابارلارى» سياقتى بەدەلدى جۋرنالداردا باسىلعان ايتىس ماقالالاردى، ەۆروپانىڭ ەڭ تاڭداۋلى جۋرنالدارىندا باسىلىپ جاتقان عىلىمي حرونيكالىق حابارلاردى مازاقتاپ، تالكەك ەتتى. اڭگىمە بولىپ وتىرعان كەرەمەتتى بار دەۋشىلەرگە قارسى كەيبىرەۋلەر، ليننەيدىڭ8 «جاراتىلىس ەشكىمدى اقماق قىپ جاراتپايدى» دەگەن بەلگىلى ءسوزىن كەلتىرسە، مۇنى جۋرناليستەر دەرەۋ قاعىپ الىپ، وزدەرىنشە وڭدەڭكىرەپ: «ماس تەڭىزشىلەردىڭ عانا قيال ورىسىندە ءومىر سۇرە الاتىن پايداسىز الىپتاردى جاراتىلىس جەمىسى دەپ تابيعاتتى قورلاماساڭدار ەكەن» دەپ وقىمىستىلاردى كوندىرمەك بولدى. اقىر اياعىندا، حالىق اراسىنا كوپ تاراعان، جەتى سايىن شىعاتىن ساتيرالىق جۋرنالدا ايگىلى ءبىر جازۋشىنىڭ كەرەمەت تۋرالى وتە وتكىر سىقاعى جاريالاندى. كەرەمەت ەندى ەل اۋزىنداعى كۇلكىگە اينالادى. مۇنىڭ ءوزى سول كەرەمەتتى بار دەۋشىلەردى، سوزدەرىن قايتىپ الۋعا ءماجبۇر ەتتى. سونىمەن وتكىر سىقاق عىلىمدى جەڭىپ كەتتى.
1867 جىلدىڭ العاشقى ايلارىندا، ەندى قايتىپ اۋىزعا الىنباستاي بولىپ، كەرەمەتتىڭ اتى دا، زاتى دا ءبىرجولاتا وشكەن ءتارىزدى بولىپ ەدى. ءبىراق وسى ەكى ارادا وقۋشىلار جۇرتشىلىعىنا تاعى دا ءبىر جاڭا فاكت ءمالىم بولدى. بۇل جولى اڭگىمە قايداعى ءبىر دەرەكسىز عىلىمي ماسەلەنى شەشۋ جايىندا ەمەس، ەلەۋلى ءارى ناقتى قاۋىپكە قارسى كۇرەس تۋرالى بولدى. ماسەلە اۋەلگىدەن باسقاشا باياندالدى. كەرەمەت ەندى ارال، سۋ استىنداعى قۇز، ريف، ريف بولعاندا، ۇستاتپايتىن، كوشپەلى جۇمباق ريف بولىپ الدى.
1867 جىلى 25 مارتقا قاراعان تۇندە مونرەال مۇحيت كومپانياسىنىڭ «موراۆيا» كەمەسى 27°30' ەندىكتە، 72° 15' بويلىقتا بۇرىن ەشبىر كارتادا كورسەتىلمەگەن ءبىر قۇزعا سوقتىعىسىپ قالادى. ماشيناسىنىڭ ءتورت جۇزدىك كۇشى بار «موراۆيا» كەمەسى جەل ارتىنان تۇرىپ تەڭىزدىك ەسەپ بويىنشا ساعاتىنا 13 ميل شاپشاڭدىقپەن ءجۇرىپ كەلە جاتىر ەدى. كەمە كورپۋسىنىڭ ويداعىداي بەرىكتىگى بولماعاندا وسىنشا جىلدامدىقپەن ءجۇرىپ كەلە جاتقان كەزدەگى بۇل سوقتىعىسۋ كەمەنى دە، 237 جولاۋشىنى دا، كوماندانى دا ءبىر سۇمدىق اپاتقا ۇشىراتار ەدى.
كەمە تاڭەرتەڭگى ساعات بەستە قاقتىعىسىپ قالدى. بۇل تاڭ جاڭا عانا اتىپ كەلە جاتقان كەز ەدى. كۇزەتتەگى وفيسەرلەر كەمەنىڭ كەنەرەسىنە تۇرا جۇگىرىستى. ولار كولبەپ جاتقان كوكپەڭبەك مۇحيت ايدىنىنا قادالىپ قانشا قاراسا دا، بەينە ءبىر وتە قۋاتتى قالاقتان كوتەرىلگەندەي ءبىر كيلومەترگە جۋىق جەردەي تۋلاپ جاتقان تولقىنداردان باسقا كۇدىكتەنەرلىك ەشتەمە كورە المادى. بۇل جەردىڭ كوورديناتىن ءدال بەلگىلەپ الىپ، «موراۆيا» ءوز جونىنە تارتا بەردى. كەمەنىڭ ەشقانداي بۇزىلعان-جارىلعان، بۇلىنگەن جەرى كورىنبەدى، كەمە نەمەنەگە سوقتىقتى ەكەن، سۋ استىنداعى جارتاسقا سوقتىقتى ما، نەمەسە باتىپ كەتكەن الدەنەندەي ءبىر كەمەگە سوقتىعىسىپ قالدى ما ەكەن دەگەن ويعا شومىپ «موراۆيا» كەمەسىنىڭ كوماندالىق قۇرامىنىڭ باسى قاتتى.
پورتقا كەلگەننەن كەيىن قۇرعاق دوكتا «موراۆيا» كيلىنىڭ ءبىر بولەگى قيراعاندىعى انىقتالدى.
ەگەر وسىدان ءۇش جەتى دەسىن ءدال الگى جاعداي تاعى قايتالانباسا باسقا كوپ وقيعانىڭ ءبىرى سياقتى، بۇل عاجاپ وقيعا دا كوپ كەشىكپەي-اق ۇمىتىلىپ كەتكەن بولار ەدى. بۇل مىنگەن كەمە بۇكىل الەمگە بەلگىلى كەمەلەر كوعامىنىڭ كەمەسى بولعاندىقتان، تەك وسى جولى عانا بۇل وقيعا كەڭ ءورىس الىپ، بۇكىل جەر جۇزىندە ءارالۋان پىكىرلەر تۋعىزدى.
بالكىم، اعىلشىن كەمە قوجاسى كيۋناردتىڭ ەسىمى جۇرتتىڭ بارىنە دە بەلگىلى شىعار، ويتكەنى ەۆروپا مەن امەريكا اراسىندا تۇڭعىش رەت ۇزدىكسىز قاتىناس جاساپ تۇرعان وسى ادامنىڭ كەمەلەرى عوي. كيۋناردتىڭ كەمەلەرى، وزدەرى ءومىر سۇرگەن 27 جىلدىڭ ىشىندە اتلانتيكا مۇحيتىن ارلى-بەرلى 2000 نان اسا رەت ءجۇزىپ وتكەندە، بىردە-بىر كەمەسى نە ۋاقىتىنان كەش شىعىپ، نە باراتىن جەرىنە ۋاقىتىنان كەش كەلىپ كورگەن ەمەس، بەلگىلەنگەن مەرزىمىندە ساپارعا شىقپاي دا قالعان ەمەس، ولارعا سەنىپ تاپسىرىلعان پوچتالاردىڭ بىردە ءبىر حاتى جوعالعان دا ەمەس ەدى. كيۋنارد كەمەلەرى تۋرالى جۇرتتىڭ پىكىرى وتە جاقسى بولعاندىقتان، ول باسەكەلەسۋشىلەردەن دە قورىققان جوق. مىنە، سوندىقتان وسى كومپانيانىڭ ەڭ تاڭداۋلى كەمەلەرىنىڭ بىرىنە تاپ بولعان بۇل وقيعا جۇرتقا كوبىرەك تارادى.
1867 جىلى، 13 اپرەلدە جەل تىنىق، تەڭىز بەتى ايناداي جالتىراپ جاتىر ەدى، 15° 12' باتىس بويلىقتا؛ 45° 37' سولتۇستىك ەندىكتە «شوتلانديا» كەمەسى كەتىپ بارا جاتقاندى. كەمەنىڭ ساعاتىنا 13 ميل جارىمداي شاپشاڭدىقپەن ءجۇرىپ كەلە جاتقانى ءبىر مىڭدىق كۇشى بار ماشينادان بەلگىلى. «شوتلانديانىڭ» دوڭگەلەگى ساعات ماياتنيگىندەي بىركەلكى اينالىپ، تەڭىزدى قاق ايىرىپ، كەسكىلەپ كەلە جاتتى. ءتۇس اۋعان شاق ەدى، ساعات تورتتەن 17 مينۋت كەتكەن بولاتىن؛ جولاۋشىلار ۇلكەن زالدا شاي ءىشىپ وتىرعاندى. ءدال وسى مەزەتتە، دوڭگەلەكتەن كەيىنىرەكتەۋ وڭ جاق بورتقا تيگەن بولماشى عانا ءبىر سوققىدان «شوتلانديا» ءسال عانا ءدىر ەتە ءتۇستى.
الايدا، كەمەگە تيگەن سوققى تىم ءالسىز ەدى، ەگەر دە:
— «ءتريۋمدى سۋ الىپ كەتتى، باتىپ بارامىز»،— دەگەن ايقاي شىقپاسا، جولاۋشىلار بۇل سوققىنى ەسكەرمەگەن دە بولار ەدى.
جولاۋشىلار، ارينە، اسىپ-ساسىپ، ابىرجىپ قالدى. ءبىراق كاپيتان اندەرسون ولاردى تەز-اق تىنىشتاندىردى. شىنىندا، كەمەنىڭ تەك ءبىر جەرىنىڭ تەسىلۋىنەن كەلەر ءقاۋىپ جوق ەدى. ويتكەنى «شوتلانديا» كەمەسىنىڭ ىشكى جاعىندا سۋ وتكىزبەيتىن جەتى توپساسى بولاتىن.
كاپيتان اندەرسون دەرەۋ تريۋمگە ءتۇستى. ول بەسىنشى توسپاعا سۋ وتكەنىن كوردى، ال سۋدىڭ وتە تەز ءوتىپ جاتقانىنا قاراعاندا، بورتتىڭ تەسىلگەن جەرىنىڭ كولەمى ەداۋىر بولۋعا ءتيىس ەدى. ايتەۋىر بۇل توسپادا بۋ قازاندارىنا وت جاعىلمايتىنى ابۇيىر بولدى.
كاپيتان اندەرسون ماشينانى توقتاتتى دا، ءبىر ماتروسقا سۋعا سۇنگىپ، كەمەنىڭ تەسىلگەن جەرىن كورىپ كەلۋگە بۇيرىق بەردى. ماتروس قايتىپ كەلىپ كەمەنىڭ كورپۋسىنداعى تەسىلگەن جەردىڭ ەنى ەكى مەتردەي ەكەنىن ايتتى. تەڭىز ۇستىندە مۇنى جوندەۋ، ارينە، مۇمكىن ەمەس ەدى، سوندىقتان «شوتلانديا» دوڭگەلەكتەرىنىڭ جارىم-جارتىسى سۋعا باتا، ەپتەپ-سەپتەپ جىلجي بەردى.
كەمە بۇل كەزدە كلير مۇيىسىنەن ءۇش ءجۇز ميل جەردە ەدى، سوندىقتان ليۆەرپۋل پورتىنا كەلەتىن ۋاقىتىنان ءۇش كۇن كەشىگىپ كەلىپ، بۇكىل انگليانى قاتتى ابىرجىتتى.
«شوتلانديا» قۇرعاق دوكقا كىرگىزىلدى دە، كومپانيا ينجەنەرلەرى ونى قاراپ شىقتى. ولار ءوز كوزدەرىنە وزدەرى سەنگىسى كەلمەدى، ويتكەنى كەمەنىڭ كورپۋسى ۆاتەرلينيادان ەكى مەتر جارىمداي تومەنىرەكتە دۇرىس تەڭ ءبۇيىرلى ءۇش بۇرىش تۇرىندە تەسىلگەن ەكەن. تەسىلگەن جەردىڭ شەتى ادەيى ويىپ العانداي تەپ-تەگىس كەسىلىپتى. تەگى، كورپۋستى تەسىپ وتكەن قۇرال ەرەكشە وتكىر بولسا كەرەك.
كورۋشىلەردى بۇدان دا كورى تاڭ قالدىرعان ءبىر ماسەلە كەمەنىڭ، قالىڭدىعى ءتورت سانتيمەتر مەتالل تىسىن تەسىپ وتكەن قۇرالدىڭ، كەمە ىشىندە قالىپ قويماي، قالاي قايتا شىعىپ كەتكەندىگى ەدى. مۇنىڭ سەبەبىن اشۋ مۇلدەم مۇمكىن بولمادى...
«شوتلانديا» ۇشىراعان وسى وقيعا كوپتەن بەرى قىزىعى باسىلىپ، سۋىپ قالعان ماسەلەنى قايتا كوتەرىپ تاعى دا بۇكىل جۇرتتىڭ كوڭىلىن وزىنە اۋدارىپ الدى. جۇرت ەندى وسى مينۋتتەن باستاپ تەڭىزدىڭ ۇستىندەگى اپاتتىڭ ءبارىن اتىشۋلى كەرەمەتتەن كورەتىن بولدى. ال، تەڭىزدىك ساناق بويىنشا، جىل سايىن ءۇش مىڭ كەمە اپاتقا ۇشىراپ، ونىڭ ىشىنەن ەن كەم دەگەندە ەكى ءجۇزى ۇشتى-كۇيلى، ءىز-تۇزسىز جوعالىپ كەتىپ وتىرسا، مۇنىڭ ءوزى فانتاستيكالىق كەرەمەتتىڭ كۇناسىن كۇننەن-كۇنگە اۋىرلاتا بەرەتىندىگى تابيعي نارسە عوي.
بارلىق ەلدەردىڭ دە قوعامدىق پىكىرلەرى، دۇرىس بولسىن مەيلى، تەرىس بولسىن، ايتەۋىر، تەڭىزدە وسى كەمەلەردىڭ اپاتقا ۇشىراۋىن كەرەمەتتەن كوردى؛ ءسويتىپ ولار مۇڭداي جاعدايدا ماتەريك اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى قاتەرلى دەپ تاۋىپ، تەڭىزدى وسى ءبىر قاتەرلى پالەدەن قالاي دا ارىلتۋدى تالاپ ەتتى.
ەكىنشى تاراۋ
جاقتاۋشىلار مەن قارسىلار
الگى ايتىلعان وقيعالار بولىپ جاتقان كەزدە، مەن سولتۇستىك امەريكادا نەبراسكا شتاتىنىڭ جان باسپاعان، مەڭىرەۋ تۇكپىرلەرىن ارالاپ ءجۇر ەدىم. پاريجدەگى تابيعات تاريحى مۋزەيىنىڭ اديۋتانت پروفەسسورى، ءارى ءناتۋراليسى بولعاندىقتان فرانسۋز ۇكىمەتى مەنى امەريكاعا وسى عىلىمي ەكسپەديسياعا جىبەرگەن بولاتىن.
نەبراسكادا بولعان التى ايدىڭ ىشىندە جيىپ-تەرگەن بارلىق اسىل كوللەكسيامدى جيناستىرىپ، ءبۋىپ-تۇيىپ الىپ، 1867 جىلى مارت ايىنىڭ اياق كەزىندە نيۋ-يورككە كەلگەنمىن. فرانسياعا مايدىڭ باس كەزىنە تامان قايتۋىم كەرەك ەدى، سوندىقتان وعان دەيىنگى ۋاقىتتى ءوزىمنىڭ الىپ كەلگەن مينەرالوگيالىق بوتانيكالىق جانە زوولوگيالىق كوللەكسيالارىمدى جۇيەلەپ، رەتكە كەلتىرىپ الۋ ءۇشىن پايدالانباق ەدىم.
ارينە، بۇكىل كوعام پىكىرىن تولعاندىرىپ وتىرعان وقيعا تۋرالى مەن دە حاباردار بولاتىنمىن. بارلىق گازەت، جۋرنال بەتتەرى تەڭىزدەگى كەرەمەت تۋرالى حابارعا تولى بولسا، ودان قالاي حابارسىز قالارسىڭ؟ بۇل جۇمباق مەنى دە قاتتى تولعاندىردى.
وسى جۇمباقتىڭ شەشۋىن تابا الماي، بىردە ولاي، بىردە بۇلاي اۋىتقۋمەن بولدىم. مۇندا، قانداي دا بولسا، ءبىر قۇپيا بارلىعى كۇمانسىز ەدى، ال بۇنىڭ بار ەكەنىنە سەنبەۋشىلەردىڭ كوزدەرىن جەتكىزىپ، كوڭىلدەرىن سەندىرۋ ءۇشىن «شوتلانديا» كەمەسىنىڭ تەسىلگەن جەرىن كورسەتە قويسا، جەتىپ جاتىر.
بۇكىل نيۋ-يورك سەرگەلدەڭگە ءتۇستى. ماعلۇماتى از ادامدار تاراتقان جىلجىمالى ارال، ۇستاتپايتىن ريف تۋرالى جورامالدار دا جالعان لاقاپ بولىپ شىقتى. شىنىندا دا، eگep قۋاتتى ماشيناسى بولماسا، جىلجىمالى ريفكە وسىنشا شاپشاڭدىق قايدان كەلمەكشى. سول سياقتى بۇل ءبىر كەزدە سۋعا باتىپ كەتكەن زور كەمەنىڭ قالقىپ جۇرگەن كورپۋسى بولۋ كەرەك دەگەن جورامالدى دا كەرەمەتتىڭ جۇرەسىنىڭ شاپشاڭدىعىنىڭ ءوزى-اق جوققا شىعارعان ەدى.
سونىمەن، بۇل ماسەلەنىڭ شىندىققا جۋىق كەلەتىن ەكى-اق شەشىمى قالعاندى: بۇل ەكى شەشىم بويىنشا بۇل كەرەمەت نە وراسان زور جانۋار بولۋى كەرەك تە، نە وتە قۋاتتى دۆيگاتەلى بار سۇڭگۋىر كەمە بولۋى كەرەك.
سايىپ كەلگەندە، بۇلاردىڭ شىندىققا ەڭ جاناسىمدىسى سۇڭگۋىر كەمە بولۋ كەرەك دەگەن پىكىر دە، جەر بولىگىنىڭ ەكى بىردەي جارتى شارىندا جۇرگىزىلگەن تەكسەرىستەن كەيىن، تۇككە اسپاي قالدى.
سۇڭگۋىر كەمەنى جەكە ءبىر ادامنىڭ كەمەسى دەپ توپشىلاۋ مۇمكىن ەمەس ەدى، ويتكەنى، ول كەمەنى ءبىر جەردە جاساۋ كەرەك قوي، ال مۇنداي وراسان زور كەمەنىڭ جاسالىپ جاتقانىن جۇرتتىڭ اڭعارماۋى مۇمكىن ەمەس ەدى.
مۇنداي بۇلدىرگىش كۇشى بار قاتەرلى مەحانيزمدى قانداي دا بولسا تەك ءبىر مەملەكەت قانا جاساپ شىعارا الار ەدى. ادامزاتقا ءولىم سەبۋشى قارۋ-قۇرالدىڭ نە ءبىر جاڭا تۇرلەرىن تاۋىپ، سونىمەن شۇعىلدانىپ وتىرعان ءبىزدىڭ سورلى زامانىمىزدا، الدە ءبىر مەملەكەت باسقا مەملەكەتتەرگە بىلدىرمەي وسىنداي سوعىس كەمەسىن جاساپ، ونى تاجريبە جۇزىندە سىننان وتكىزىپ وتىر دەپ توپشىلاۋعا ابدەن بولاتىن.
ءبىراق، سوعىس كەمەسى بولار دەگەن بۇل جورامالدىڭ دا ك ۇلى كوككە ۇشتى، ويتكەنى، ۇكىمەت اتاۋلىنىڭ ءبارى دە بۇل ىسكە ەشقانداي قاتىسىمىز جوق دەپ مالىمدەدى. كەرەمەت حالىقارالىق مۇحيت جول قاتىناسىنا ءقاۋىپ تۋعىزىپ وتىرعاندىقتان، بۇل مالىمدەمەلەردىڭ دۇرىستىعىنا كۇماندانۋعا بولمادى. ال، مۇنىڭ ۇستىنە، جەكە ادام قۇپيا تۇردە جاساي شىعۋى ءتىپتى مۇمكىن ەمەس-تى، ويتكەنى باسەكەلەس مەملەكەتتەردىڭ ۇكىمەتتەرى بۇل مەملەكەتتى ءاربىر باسقان قادامىنا شەيىن اڭدىپ وتىرعانى داۋسىز ەدى.
انگليادا، فرانسيادا، روسسيادا، گەرمانيادا، يتاليادا، امەريكادا، ءتىپتى تۇركيادا دا مۇنداي كەمەنىڭ جاسالماعانى انىقتالعاننان كەيىن، سۇڭگۋىر قايىق جايىنداعى جورامال دا ۇزىلدى-كەسىلدى بەكەرگە شىقتى.
بۋلۆارلىق باسپا ءسوز قانشاما ءاجۋا قىلعانىمەن سول زور ماقلۇق سۋ بەتىندە تاعى دا كورىندى. ءسويتىپ جۇرتتىڭ الىپ-قاشتى دابىرى قيالدان تۋعان نە ءبىر جورامالداردىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرىن تۋعىزىپ جاتتى.
نيۋ-يوركتە كوپ ادامدار جۇرتتىڭ ءبارىن تولعاندىرىپ وتىرعان وسى ماسەلە جونىندە مەنەن ءوز پىكىرىمدى ايتۋدى سۇرادى. فرانسيادان وسى ساپارعا اتتانعانىمدا، مەن «تەڭىز ءتۇبىنىڭ سىرى» دەپ اتالعان ەكى تومدىق ەڭبەگىمدى جارىققا شىعارىپ كەتكەن ەدىم. عىلىمي دۇنيەدە جاقسى باعامەن قابىلدانعان بۇل كىتابىم، مەنى جاراتىلىس تاريحىنىڭ ءالى دە از زەرتتەلگەن وسى تاراۋىنىڭ مامانى دەگەن اتاققا ىلىكتىرگەن بولاتىن.
پىكىرىڭىزدى ايتىڭىز دەپ مەنىڭ سوڭىما ءتۇسىپ الىستى. مەن ءارتۇرلى سەبەپ-سىلتاۋ ايتىپ، قانشاما جالتارسام دا، «نيۋ-يورك ۆەستنيكتىڭ» تىلشىلەرى قوياردا-قويماي ءجۇرىپ، گازەت وقۋشىلارىنا مۇحيتتاعى عاجاپ وقيعا جونىندە ءوز پىكىرىمدى ايتىپ بەرۋگە ءماجبۇر ەتتى.
سونىمەن، 30 اپرەلدە گازەتتە پروفەسسور پەر اروناكستىڭ كولەمدى ماقالاسى باسىلىپ شىقتى. بۇل ماقالادا ماقلۇق تۋرالى ماسەلە بارلىق جاعىنان تولىق قامتىلىپ، بارلىق بەلگىلى فاكتىلارعا عىلىمي باعا دا بەرىلدى.
وسى ماقالدان ءۇزىندى كەلتىرەمىن.
«سونىمەن، — دەپ جازدىم مەن — بارلىق جورامالدى بىر-بىرلەپ، تالداي كەلە،— سىن كوتەرەرلىك دايەكتى، باسقا جورامال بولماعاندىقتان، بۇل كەرەمەتتى ەرەكشە قۋاتتى تەڭىز جانۋارى دەپ ءبىلۋىمىز كەرەك.
مۇحيتتىڭ تەرەڭ تۇبىندەگى ءومىر بىزگە ءالى بەلگىسىز. ونى ەشبىر زوند ءالى بارلاي العان جوق. سول ءتۇپسىز تەرەڭدە نە بولىپ جاتىر؟ قانداي ماقلۇقتار بار وندا، تەڭىزدىڭ بەتىنەن ون ەكى-ون بەس مىڭ مەتر تەرەڭدىكتە قانداي ماقلۇق تىرشىلىك ەتەدى؟ ولاردىڭ دەنە قۇرىلىسى قانداي؟ بۇل جونىندە ءتىپتى توپشىلاپ تا بولسا بەلگىلى-بىر پىكىر ايتا قويۋ قيىن.
ءبىزدىڭ الدىمىزعا قويىلىپ وتىرعان ماسەلەنىڭ: — نە ءبىز جەر جۇزىندە تىرشىلىك ەتەتىن ماقلۇقتاردىڭ ءبارىن دە بىلەمىز، نەمەسە ءبىز ولاردىڭ ءبارىن ەمەس، كەيبىر بولشەگىن عانا بىلەمىز، دەگەن ەكى ءتۇرلى شەشىمى بار.
ەگەر دە پلانەتامىزداعى تىرشىلىك ەتەتىن جانۋارلاردى ءبىز تۇگەل بىلمەيتىن بولساق، تابيعاتتىڭ ءبىز بىلمەيتىن قۇپيا سىرى ءالى بار بولاتىن بولسا، بىزگە بەلگىسىز بالىقتىڭ نەمەسە دەنە قۇرىلىسى «تەرەڭدىككە ساي» مۇلدە وزگەشە سۇتقورەكتى جانۋارلاردىڭ ءبىر ءتۇرى؛ نەمەسە ءبىر تۇقىمىنىڭ بولۋىنا شەك كەلتىرۋگە ەشقانداي نەگىز جوق، مۇحيتتىڭ زەرتتەۋگە بولمايتىن تەرەڭ تۇبىندە مۇنداي جانۋارلار تىرشىلىك ەتە الادى، ال، سونىمەن بىرگە، بەلگىسىز ءبىر وزگەرىستەر ارقىلى نەمەسە ەشبىر سەبەپسىز-اق ولاردىڭ وقتا-تەكتە سۋ بەتىنە شىعىپ تۇرۋى دا ىقتيمال.
ەگەر دە، مۇنىڭ كەرىسىنشە، جاندى ماقلۇقتاردىڭ ءبارىن دە بىلەتىن بولساق وندا بۇل كەرەمەتتى ءاتى-جونى، ءتۇرى-تۇسى وزىمىزگە بەلگىلى سۋ جانۋارلارىنىڭ اراسىنان قاراستىرىپ كورۋىمىز كەرەك. بۇلاي بولعاندا، مەن وراسان زور نارۆال بار دەپ بىلەر ەدىم.
كادۋەلگى قاراپايىم نارۆالدىڭ ۇزىندىعى كوبىنەسە 30 فۋتتاي بولادى. ونىڭ ۇزىندىعىن بەس ەسە، ون ەسە ۇزارتىپ كورىڭىز، ۇلكەندىگىنە قاراي كۇشى دە ساي بولسىن، ءتىسىنىڭ كۇشىن دە دەنەسىنە ساي كەلتىرىڭىز،— سوندا، ءسىز ءوزىڭىزدى تاڭداندىرىپ وتىرعان قۇپيا سىردى بىلە الاسىز. بۇل جانۋاردىڭ ۇلكەندىگى «حاناان» وفيسەرلەرى ايتقان مولشەردەي بولىپ شىعادى، ونىڭ ءتىسى دە ءدال «شوتلانديا» كەمەسىنىڭ تەسىلگەن جەرىندەي ەتىپ تەسىپ تۇسە الاتىنداي بولادى، كۇشى دە مۇحيت كەمەسىن سۋعا باتىرىپ جىبەرۋگە جەتەرلىكتەي بولادى.
شىنىندا دا، نارۆالدىڭ ەرەكشە بىتكەن ۇزىن سۇيەك ءتىسى، نەمەسە كەيبىر ناتۋراليستەر ايتقانداي ايبالتاسى بار. بۇل ايبالتانىڭ ءوزى قۇرىشتاي قاتتى بولادى. مۇنداي ايبالتالار كيت دەنەلەرىنەن دە سان رەت تابىلعان، نارۆالدار كيتتەرمەن شايقاسقاندا ولاردى ۇدايى جەڭىپ وتىرادى؛ اعاش كەمەلەردىڭ ءبىر جاعىنان كىرىپ، ەكىنشى جاعىنان ءبىر-اق شىققان وسىنداي ايبالتالاردى جۇرت كوپ كۇش سالىپ، زورعا سۋىرىپ الادى.
پاريجدەگى مەديسينا فاكۋلتەتىنىڭ مۋزەيىندە ۇزىندىعى 2/4 مەتر ايبالتا بار، ال ونىڭ ءتۇپ جاعىنىڭ جۋاندىعى — قىرىق سەگىز سانتيمەترگە دەيىن بارادى.
سونىمەن، بۇنى ساعاتىنا 20 ميل جۇرە الاتىن ادەتتەگى نارۆالدان ون ەسە ۇلكەن، وراسان زور ايبالتاسى نەمەسە ءتىسى بار نارۆال ەكەن دەيىك، سوندا ونىڭ زور دەنەسىنە ءجۇرىسىنىڭ شاپشاڭدىعىن قوسساق— بۇعان قاقتىعىسىپ قالعان كەمەنىڭ قانداي دا بولسا ءبىر اپاتقا ۇشىراۋى تاڭىرقارلىق نارسە ەمەس قوي.
قورىتىندىمدا مىنانى ايتۋىم كەرەك: ابدەن انىقتالعان تولىق مالىمەتتەر قولعا تۇسكەنشە، مەن بۇل ماقلۇقتى ادەتتەگى قاراپايىم عانا ۇزىن ءتىستى ەمەس، كادۋىلگى تەمىر قۇرساۋلى سوعىس كەمەسىنىڭ تارانى سياقتى، قۋاتى دا سونىڭ قۋاتىنان كەم تۇسپەيتىن زور ايبالتاسى بار الىپ نارۆال دەپ بىلەمىن.
بۇل فەنومەندى وسىلاي، تەك قانا وسىلاي ۇعىنۋىمىز كەرەك... ارينە، ەگەر دە، وسىنداي نارسە بار بولسا، ءبىراق مۇنى ءالى انىقتاۋ كەرەك بولادى».
سوڭعى سوزدەر ساقتانعاندىقتىڭ سالدارىنان جازىلعان بولاتىن، مۇنىم: ءوزىمنىڭ عالىم اتاعىما داق ءتۇسىرىپ الماۋدى، امەريكاندىقتارعا كۇلكى بولىپ قالماۋدى كوزدەگەندىك ەدى. سونىمەن، مەن، وزىمە شىعىس تا تاۋىپ، دايارلاپ قويدىم، ءبىراق كەرەمەتتىڭ بار ەكەنىندە ەشقانداي كۇمانىم جوقتى.
مەنىڭ ماقالام كوپشىلىكتىڭ يگىلىگىنە اينالىپ، قىزۋ تالقىلانىپ جاتتى. ماقالانىڭ ءبىراز جاقتاۋشىلارى دا بولدى. جۇمباق ماسەلەنىڭ شەشۋى تۋرالى مەنىڭ ايتقان پىكىرلەرىم وي-قيالىم شارىقتاۋىنا ۇلكەن ءنار بولدى. تابيعاتتان تىس نارسەنى جۇرتتىڭ قيالداعىشىن-اي دەسەڭشى... دەگەنمەن، تەڭىز ونداي وراسان زور الىپ جانۋارلاردىڭ وسىپ-ونۋىنە وتە قولايلى ورتا عوي، بۇل جانۋارلاردىڭ قاسىندا، قۇرىلىقتىڭ پىلدەرى مەن مۇرىن-مۇيىزدەرى جۇدىرىقتاي-اق بولىپ كورىنەر ەدى. تەڭىزدە سۇتقورەكتىلەردىڭ وتە ۇلكەن ەكىلى كيت سياقتى جانۋارلار تىرشىلىك ەتەدى. ولاي بولسا، تەڭىزدە وراسان زور الىپ مولليۋسكالار دا، شايان تارىزدەس، ۇزىندىعى ءجۇز مەترگە دەيىن باراتىن، ۇرەي ۇشىرارلىق — ومارلار دا نەمەسە سالماعى ەكى ءجۇز تونناعا دەيىن باراتىن كرابتاردا بولادى دەپ توپشىلاۋىمىزعا نەگە بولمايدى؟ بۇرىنعى گەولوگيالىق زاماننىڭ ءتورت اياقتىلارى، ءتورت قولدىلارى، قۇستارى مەن باۋىرىمەن جورعالايتىن جاندىكتەرى دە وراسان ۇلكەن بولعان عوي. تەك ونداعان، جۇزدەگەن مىڭ جىلدار وتكەننەن كەيىن عانا ولار وسى كۇنگى دارەجەسىنە دەيىن كىشىرەيگەن. ولاي بولسا، جەر بەتى ۇدايى وزگەرىپ وتىرعانىمەن، قاي زاماندا دا زات قۇرامى ەشبىر وزگەرىسسىز كەلە جاتقان تەڭىزدە، ەجەلگى گەولوگيالىق زامانداعى جانۋارلار دۇنيەسىنىڭ وكىلدەرى سول ۇلكەن كۇيىندە قالىپ قويۋى ىقتيمال دەۋىمىزگە نەگە بولمايدى؟ جىلدار عانا ەمەس، عاسىرلار بويى، نەمەسە مىڭداعان جىلدار بويى ءومىر سۇرەتىن ەرتە زاماندا پايدا بولعان الىپ جانۋارلاردىڭ بۇگىنگە دەيىن تىرشىلىك ەتىپ كەلگەن ەڭ سوڭعى تۇرلەرىن تەڭىز ءوزىنىڭ ءبىر قۇپيا قويماسىندا نەگە ساقتاي الماسىن؟
مەن ۇشقىر، ءتاتتى قيالدىڭ قىزىعىنا ءتۇسىپ كەتىپپىن، مۇنىڭ ءوزى ءسىرا، تاپ مەندەي ەشكىمدى دە ەلىكتىرە الماعان شىعار.
قايتالاپ ايتامىن، اڭگىمە بولىپ وتىرعان بۇل تاڭعاجايىپ كورىنىس وسىدان بىلاي تالاس-تارتىس تۋعىزعان جوق، قوعام ەندى ەرتەگىدەگى تەڭىز جىلاندارىنا ەشبىر جۋىسپايتىن، ۇقسامايتىن نە دە بولسا ءبىر الىپ جانۋاردىڭ بارلىعىن مويىنداعان ەدى.
ال، مۇنىڭ ءوزى كەيبىرەۋلەرگە عىلىمي تۇرعىدان قاراعاندا عانا ءمانى بار، انشەيىن ماسەلە بولىپ كورىنسە، مۇحيت سۋ جولى قاتىناسىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن كوزدەپ وتىرعان اعىلشىندار مەن امەريكاندار ءۇشىن تەڭىزدى وسى قاتەرلى كەرەمەتتەن جەدەل تۇردە ارىلتۋ شارالارىن قولدانۋ ەڭ قاجەتتى مىندەتتەردىڭ ءبىرى ەدى.
فينانس جانە ساۋدا-ساتتىق ورىنداردىڭ باسپاسوزدەرى كەرەمەت تۋرالى تەك وسى تۇرعىدان عانا پىكىر قوزعاپ وتىردى. «تەڭىزدىك شولۋ»، «للويد گازەتى»، «پاكەتبوت»، «تەڭىزدىك ساۋدا قاتىناسى گازەتى» ءىرى زيانعا ۇشىراۋ قاۋپىنەن قورقىپ وتىرعان قاۋىپسىزدەندىرۋ قوعامدارىنىڭ بارلىق باسپا ءسوز ورىندارى تەڭىزدەگى كەرەمەتتى اياۋسىز تۇردە قۇرتۋدى ءبىر اۋىزدان تالاپ ەتىپ وتىردى.
جۇرتشىلىق پىكىرى، ەڭ الدىمەن، سولتۇستىك-امەريكا جۇرتشىلىعىنىڭ پىكىرى، قاۋىپسىزدەندىرۋ قوعامدارىنىڭ پىكىرىن جاقتادى. نيۋ-يوركتە نارۆالدى اۋلاۋ ءۇشىن ەكسپەديسيا دايارلانىپ جاتتى. بۇل ءۇشىن تەز جۇرەتىن «اۆراام لينكولن» فرەگاتىن دايارلاپ، جابدىقتاۋ ۇيعارىلدى.
ساپارعا قايتكەندە دە تەزىرەك شىقپاقشى بولعان كەمە كومانديرى كاپيتان فاراگۋت ءۇشىن بارلىق كەرەك-جاراق، قۇرال-جابدىقتار قويماسىنىڭ ەسىگى كەڭىنەن اشىلدى. ءبىراق وسىنداي كەزدە سويتەتىن ادەتى ەمەس پە، كەرەمەتتى قۇرتۋ تۋرالى ءبىر توقتامعا كەلگەننەن كەيىن-اق، سول كەرەمەت ۇشتى-كۇيلى جوعالىپ كەتتى. ەكى اي بويىنا ول جونىندە سىبىس بولمادى. ونى بىردە ءبىر كەمە دە ۇشىراتا المادى. مۇنىڭ ءوزى نارۆال ءوزىن الدەكىمدەردىڭ قۇرتپاق بولىپ اتتانعالى جاتقانىن تاپ ءبىر ءبىلىپ قويعانداي بولىپ كورىندى. بۇل جونىندە ترانساتلانتيكالىق سۋ استى كابەلىندە نەشە ءتۇرلى اڭگىمەلەر ايتىلىپ جاتتى!.. ءازىلقويلار، قۋ نارۆال كەپتەگەن تەلەگراممالاردىڭ بىرەۋىن قولىنا ءتۇسىرىپ العان شىعار دا، جونىنە تايىپ بەرگەن بولار دەسىپ ءجۇردى.
سونىمەن، فرەگات تاڭعاجايىپ اڭدى اۋلاۋعا ابدەن جابدىقتالىپ، ساپارعا شىعۋعا دايىن بولعاندا، كاپيتان قالاي قاراي بەت تۇزەرىن بىلمەدى.
سان-فرانسيسكو مەن شانحايدىڭ اراسىندا قاتىناس جاسايتىن ءبىر كەمە ماقلۇقتى بۇدان ءۇش جۇما شاماسى بۇرىن تىنىق مۇحيتتىڭ سولتۇستىك بولىگىندە كەزدەستىرىپتى دەگەن حابار جەتكەن كەزدە جۇرتتىڭ ءبارى دە شىداپ تۇرا المادى. الگى حابار زور اسەر ەتتى. كاپيتان فاراگۋتقا ءبىر تاۋلىك كىدىرۋگە دە ەرىك بەرىلمەدى. ازىق-تۇلىك تە دەرەۋ تيەلىپ قالدى، كەمەنىڭ ءتريۋمى دە كومىرگە سىقاي تولتىرىلدى، كوماندا قۇرامى دا تولىق بولاتىن. تەك ەندى، وتتى جاعىپ، بۋدى جىبەرىپ، ياكوردى سۋدان الۋ عانا قالعان ەدى.
ەگەر دە ساپارعا شىعۋ ءتىپتى جارىم كۇن كەشىكسە دە، كاپيتان فاراگۋتتىڭ مۇنىسىن جۇرت كەشپەس ەدى. ءبىراق ونىڭ ءوزى دە قاشان شىققانشا اسىق بولاتىن.
«اۆراام لينكولن» ساپارعا شىعاردان ءۇش ساعات بۇرىن ماعان ءبىر حات اكەلىپ بەردى، ونىڭ مازمۇنى مىناداي بولاتىن.
«پروفەسسور اروناكس مىرزاعا.
«بەسىنشى اۆەنيۋ» ءقوناقۇيى، نيۋ-يورك.
مەيرىمدى مىرزا!
ەگەر دە ءسىز «اۆراام لينكولن» كەمەسىمەن شىعاتىن ەكسپەديسياعا قوسىلۋدى قالاساڭىز، وندا قۇراما شتاتتار ۇكىمەتى ءسىز ارقىلى بۇل ىسكە فرانسيا دا قاتىسىپ وتىر دەپ بىلەر ەدى. كاپيتان فراگۋت سىزگە جەكە كايۋتا بەرەدى.
سىزگە شىن جۇرەكپەن بەرىلگەن تەڭىز ءمينيسترى د.ب. گوبسون».
ءۇشىنشى تاراۋ
«قوجايىننىڭ ەركى ءبىلسىن»
تەڭىز مينيسترىنەن حات الاردان ءۇش سەكۋند بۇرىن سولتۇستىك-باتىس وتكەل ارقىلى مۇزدى بۇزىپ-جارىپ ءوتۋ جايىندا قانشالىقتى ويلاسام، نارۆالدى اۋلاۋ جايىندا دا ناق سونشالىقتى ويلاعان ەدىم. مەنىڭ مىندەتىم دە، مەنىڭ ەندىگى جەردەگى بار ماقساتىم دا وسى قاتەرلى كەرەمەتتىڭ سوڭىنا ءتۇسۋ، ونى قالايدا قۇرتۋ، ءسويتىپ ادامزاتتى وسى پالەدەن قۇتقارۋ ەكەنىن مەن الگى حاتتى العاننان سوڭ ءۇش سەكۋندتەن كەيىن بارىپ ۇقتىم.
مۇنىڭ ۇستىنە اۋىر ساپاردان اسا قاجىپ-شارشاپ جاڭادا عانا قايتقاندىقتان ءبىراز تىنىعۋىمدا كەرەك ەدى. مەنىڭ بار ارمانىم: تۋعان ەلگە، دوس-جاراندارعا، بوتانيكالىق باۋدىڭ قاسىنداعى كىشكەنە پاتەر ۇيىمە، باعا جەتپەس اسىل كوللەكسيالارىما قايتۋ عانا بولاتىن. ءبىراق بۇل جولدا ماعان ەشنارسە بوگەت بولا العان جوق. مەن ەندى شارشاعاندىقتى دا، دوستاردى دا، كوللەكسيالاردى دا ءبارىن دە ۇمىتتىم — ءسويتىپ، ويلانىپ-تولعانىپ جاتپاستان-اق، امەريكا ۇكىمەتىنىڭ شاقىرۋىن قابىل الدىم.
«ايتپاقشى، ەۆروپاعا اپارمايتىن جول دا جوق قوي، دەپ ويلادىم مەن،— ءتىپتى نارۆالدىڭ ءوزى-اق فرانسيا جاعالاۋىنا الىپ بارماسىنا كىم كەپىل. اتىنا زاتى ساي جانۋار ەمەس پە، مۇمكىن ول ءوزىن ەۆروپا تەڭىزدەرىنىڭ بىرىندە قۇرتتىرار، ءسويتىپ مەن ونىڭ ۇزىن ءتىسىنىڭ ەڭ كەم دەگەندە جارىم مەترىن پاريجدەگى تابيعات تاريحى مۋزەيىنە الىپ تا قايتارمىن!»
ءبىراق، ازىرشە نارۆالدى تىنىق مۇحيتتىڭ سولتۇستىك بولەگىنەن ىزدەستىرۋگە تۋرا كەلىپ وتىر؛ مۇنىڭ ءوزى، فرانسياعا قايتۋ ءۇشىن ماعان بۇكىل جەر دۇنيەنى شىر اينالىپ شىعۋ كەرەك دەگەن ءسوز.
— كونسەل! — دەپ ايعايلادىم مەن دەگبىرسىزدەنىپ.
كونسەل بارلىق ساپارلارىمدا دا، قاسىمدا بىرگە جۇرگەن قىزمەتشىم ەدى. وسى تاماشا فلاماندىقتى، مەن شىن كوڭىلىممەن جاقسى كورۋشى ەدىم، ول دا مەنى سونداي جاقسى كورەتىن. ول ءوزى نەنى دە بولسا ىقىلاسپەن بەرىلە ىستەيتىن، ايتقاندى ورىنداعىش، تۇرمىستا توسىننان كەزدەسە كەتكەن كوڭىلسىزدىكتى ەلەڭ دە قىلمايتىن، قولىنان كەلمەيتىنى جوق، جۇمىسقۇمار، ءوز ەسىمىنە قاراماستان مىنانى قايتتىك دەپ سۇراپ تۇرسا دا ەشكىمگە، ەشۋاقىتتا كەڭەس تە بەرمەيتىن، جاراتىلىسىنان سالماقتى، سابىر يەسى ادام بولاتىن.
مەنىڭ كىشكەنە پاتەر ۇيىمە كەلىپ-كەتىپ جۇرەتىن عالىمداردىڭ ۇيىرمەسىنە ۇدايى ارالاسىپ جۇرگەندىكتەن كونسەلدىڭ ءوزى كوپ نارسەنى ۇيرەنىپ ءتىپتى تابيعي-عىلىمي كلاسسيفيكاسيا جاساۋ جونىنەن مامان بولىپ الدى، مامان بولعاندا، بولىمدەردىڭ، توپتاردىڭ، كلاستاردىڭ پودكلاستاردىڭ، ورتيادتاردىڭ، سەميالاردىڭ، رودتاردىڭ، تۇرلەردىڭ جانە تۇر ىشىندەگى تۇرلەردىڭ ساتىسىنا اكروباتشا — شاپشاڭ جۇگىرىپ شىعاتىن، قابىلەتى بار مامان بولدى. ءبىراق ونىڭ بار ءبىلىمى وسى عانا ەدى. كلاسسيفيكاسيا تەورياسىنا وتە جەتىك، ال تاجريبە جۇزىندەگى بىلىمنەن قۇر الاقان كونسەل، مەنىڭ ويىمشا، تۇرىنە قاراپ، كيتتى كاشالوتتان ايىرا الماس ەدى.
دەگەنمەن، ءوزى ءبىر كەرەمەت جىگىت!
ون جىل بويىنا، بارلىق عىلىمي ەكسپەديسيالاردا دا كونسەل مەنىمەن بىرگە بولدى. وسى ۋاقىتتىڭ ىشىندە ساپار — ۇزاق بولدى دەپ نەمەسە شارشادىم دەپ قىنجىلىپ كورگەن ەمەس. كونسەل قاي ەلگە بولسا، ول ەلگە بولسىن: مەيلى قىتايعا، مەيلى كونگاعا بولسىن، ەشكىمنەن ەشنارسە سۇراماي-اق، كوڭىلىنە ەشبىر كۇدىك الماي-اق، ساپار شەگۋگە قاشان دا دايىن تۇراتىن. ءوزىنىڭ دەنساۋلىعى وتە جاقسى ەدى، بۇل جونىندە وعان قانداي اۋرۋ بولسا دا قاتەرلى ەمەس-تى، بۇلشىق ەتتەرى تاستاي قاتتى، نەرۆى تەمىردەي ءتوزىمدى بولاتىن.
ول وتىز جاستا ەدى، ال ونىڭ بۇل جاسىنىڭ قوجاسىنىڭ جاسىنا قاتىسى ون بەستىڭ جيىرماعا قاتىسىنداي بولاتىن. ءوزىمنىڭ قىرىققا كەلگەنىمدى وسىنداي ەداۋىر قيىن تاسىلمەن مويىنداعاندىعىما كەشىرىم سۇرايمىن.
ءبىراق كونسەلدىڭ ءبىر كەمشىلىگى بار ەدى. ول ەم قونۋدان كەتكەن فورماليست بولاتىن، ول مەنىمەن سويلەسكەندە ءۇشىنشى ادامشا سويلەسەتىن، ال ونىڭ مۇنىسىنا مەن تالاي رەت بۇلقان-تالقان بولىپ اشۋلانىپ تا قالىپ ءجۇردىم.
— كونسەل؟—دەپ قالدىم مەن، تاعى دا جول جۇرۋگە قامدانىپ، اسىعىپ ۇسىگىپ ءجۇرىپ.
كونسەلدىڭ ماعان شەكسىز بەرىلگەن ادام ەكەندىگىندە شاگىم جوق. ادەتتە مەن ودان مەنىمەن بىرگە ساياحات ساپارىنا شىعۋعا قالاي قارايسىڭ ماقۇل كورەسىڭ بە، جوق پا دەپ سۇراماۋشى ەدىم؛ ءبىراق بۇل جولعى ەكسپەديسيا بەلگىسىز ۋاقىتقا دەيىن سوزىلۋى دا مۇمكىن ەدى، مۇنىڭ ۇستىنە، قاتەرسىز دە ەمەس-تى. كەمەنى شاتتاۋىقتىڭ قابىعىنداي لەزدە سۋعا باتىرىپ جىبەرە الاتىن جانۋاردى اۋلاۋ ويىنشىق ەمەس قوي! مۇنىڭ ءوزى جۇرەگىنىڭ تۇگى بار دەگەن ادامنىڭ ءوزىن دە ويلاندىرارلىق نارسە ەدى. كونسەل نە ايتار ەكەن؟
— كونسەل! — دەپ ءۇشىنشى رەت شاقىردىم.
— كونسەل كەلدى.
— قوجايىن مەنى شاقىردى ما؟ — دەپ سۇرادى ول كىرىسىمەن.
— يا، كوگەرشىنىم. جول جابدىعىڭنىڭ ءبارىن دايارلاي بەر. ەكى ساعاتتان كەيىن جۇرەمىز.
— قوجايىننىڭ ەركى ءبىلسىن، — دەپ جاۋاپ قايىردى كونسەل سابىرلى شىرايمەن.
— ءبىر مينۋت ۋاقىتتى بوسقا وتكىزۋگە بولمايدى. كويلەك-كونشەكتى، ۇيىقتاردى، كەرەك نارسەنىڭ ءبارىن جيناپ، چەمودانعا سالىڭىز. ءبارىن دە سيعانىنشا نىعارلاي سالىڭىز، تەك تەزىرەك قيمىلداڭىز!
— قوجايىننىڭ، كوللەكسيالارىن شە؟ — دەپ قالدى كونسەل.
— كوللەكسيالارمەن كەيىن شۇعىلدانامىز. ولار قوناق ۇيدە ساقتالا تۇرادى.
— ال، بۇعى قابان شە؟
— ونى ءبىزسى -اق اسىراي تۇرادى. ايتپاقشى، ءبىزدىڭ بارلىق ايۋاناتتارمىزدى فرانسياعا جونەلتۋگە بۇيرىق بەرمەپپىن عوي!
— دەمەك، ءبىزدىڭ باراتىن جەرىمىز پاريج بولمادى عوي؟ — دەپ سۇرادى كونسەل.
— قالاي دەسەم ەكەن، — دەپ جالتارىڭقىراپ جاۋاپ قايىردىم مەن،— تەگى، بىزگە ءبىراز جەردى اينالىپ قايتۋعا تۋرا كەلەتىن شىعار...
— ەگەر قوجايىن قالاسا، نەسى بار، قانشا جەر بولسا دا اينالىپ قايتامىز.
— تۇك ەمەس! راس، جولىمىز — ءبىراز ۇزاقتاۋ... «اۆراام لينكولن» كەمەسىمەن جۇرەمىز.
— قوجايىننىڭ ەركى ءبىلسىن،— دەدى كونسەل ءمىز باقپاستان.
— دوستىم، سەن ونى بىلەسىن بە، جوق پا، اڭگىمە كەرەمەت تۋرالى بولىپ وتىر... كادۋىلگى اتاقتى نارۆال تۋرالى... مۇحيتتى سول كەرەمەتتەن قۇتقارۋ كەرەك!.. «تەڭىز ءتۇبىنىڭ قۇپيالارى» اتتى ەكى تومدىقتىڭ اۆتورى، كاپيتان فاراگۋتپەن بىرگە ساپارعا شىعۋدان باس تارتا المايدى... وتە قۇرمەتتى دە مىندەت، سونىمەن بىرگە قاتەرلى دە! نارۆالدىڭ ءبىزدى قايدا اپاراتىنى مۇلدە بەلگىسىز... بۇل جانۋاردىڭ ءوزى وتە مىنەزسىز بولىپ شىعۋى دا عاجاپ ەمەس. ايتكەنمەن ءبىز ءبارىبىر بارامىز! ءبىزدىڭ كاپيتانىمىز دا — ىزدەگەنگە سۇراعاننىڭ ءوزى — جىگىت-اق!
— قوجايىن قايدا بارسا، مەن دە سوندا بارامىن،— دەدى كونسەل.
— جاقسىلاپ ويلان! مەنىڭ سەنەن جاسىرار تۇگىم دە جوق. مۇنىڭ ءوزى امان-ەسەن قايتا بەرمەيتىن ساپارلاردىڭ ءبىرى.
— قوجايىننىڭ ەركى ءبىلسىن!
شيرەك ساعاتتان كەيىن كەرەكتى زاتتار چەمودانعا سالىنىپ تا بولدى. كونسەل ەشتەڭەنى دە ۇمىت قالدىرماپتى. قۇستار مەن سۇتقورەكتىلەردى تۇر-تۇرگە بولگەندەي كويلەك-كونشەك، سۇلگىلەردى دە تۇر-تۇرگە ءبولىپ رەتتەپ سالىپتى. كوريدور قىزمەتكەرى ءبىزدىڭ باگاجدارىمىزدى بەستيبيۋلگە شىعارىپ قويدى. مەن جۇرتقا ىلعي لىق تولى بولاتىن تومەنگى ەتاجداعى ۇلكەن كونتورعا كەلدىم دە، جانۋارلارمەن كەپتىرىلگەن وسىمدىكتەر قويىلعان بۋمالاردى پاريجگە جونەلتۋ جونىندە بۇيرىق بەردىم. ءسويتتىم دە بۇعى قاباننىڭ تاماعى ءۇشىن جەتكىلىكتى قارجى قالدىرىپ، قوناقۇيگە بەرەسىمدى تۇگەل بەرىپ، كونسەل وتىرعان كۇيمەلى ارباعا سەكىرىپ ءمىنىپ الدىم.
ءبىزدىڭ ەكيپاجىمىز برودۆەي ارقىلى يۋنيونسكۆەرىنە دەيىن باردى دا، ءتورتىنشى اۆەنياعا قاراي بۇرىلدى، سوسىن اۆەنيانىڭ بويىمەن كاترينستريتكە دەيىن كەلدى، ەڭ اقىر اياعىندا، جاعالاۋداعى وتىز تورتىنشىگە كەلىپ توقتادى. بۇل جەردەن ءبارىمىزدى دە ادامدارىمىزدى دا اتتارىمىزدى دا، ەكيپاجىمىزدى دا نيۋ-يوركتىك ىرگەسىندەگى، گۋدزون وزەنىنىڭ سول جاق جاعالاۋىنداعى برۋكلينگە پاروم ارقىلى اكەلىپ ءتۇسىردى. بىرنەشە مينۋتتەن كەيىن كۇيمەمىز ءبىزدى قوس مۇرجاسىنان قويۋ، قاراقوشقىل ءتۇتىن بۋداقتاعان «اۆراام لينكولن» كەمەسىنە جەتكىزىپ سالدى.
ءبىزدىڭ باگاجىمىز دەرەۋ كەمەنىڭ ۇستىنە شىعارىلدى. مەن جۇگىرە باسىپ كەمەنىڭ ۇستىنە شىقتىم دا كاپيتان فاراگۋتتى قايدان تابۋعا بولار ەكەن دەپ سۇرادىم. ماتروستاردىڭ بىرەۋى مەنى موستيككە دەيىن ەرتىپ باردى دا، اشىق ءجۇزدى ءبىر تەڭىزشىنى كورسەتتى. ول ماعان قول بەرىپ:
— پەر اروناكس مىرزا ءسىز بە؟ — دەپ سۇرادى.
— ءدال سولاي، — دەپ جاۋاپ قايىردىم مەن، — كاپيتان فاراگۋت ءسىزسىز عوي؟
— تاپ ءوزىمىن. حوش كەلدىڭىز، پروفەسسور مىرزا! كايۋتا ءسىزدى كۇتىپ تۇر.
مەن ءيىلىپ تاعزىم ەتتىم دە، ەندى ونىڭ جۇرەر الدىنداعى تىعىز جۇمىسىنا كەدەرگى بولمايىن دەپ ويلاپ، ءبىر ماتروستان ماعان ارنالعان كايۋتا قايسى دەپ سۇرادىم.
«اۆراام لينكولن» بۇل ەكسپەديسيا ءۇشىن ەڭ قولايلى كەمە ەدى.
مۇنىڭ ءوزى ەڭ جاقسى ماشينالارمەن جابدىقتالعان، ساعاتىنا 18 ءبۇتىن، ءۇش وندىق ميل جەر جۇرە الاتىن شاپشاڭ كەمە بولاتىن. ايتكەنمەن، الىپ نارۆالدى قۋۋ ءۇشىن بۇل شاپشاڭدىق تا جەتكىلىكسىز ەدى.
كەمەنىڭ ىشكى جاعى دا تەڭىزدە ءجۇزۋ ساپارىنا سايما-ساي جاسالعان ەكەن. ماعان كايۋتا وفيسەرلەر تۇراتىن بولىمنەن بەرىلگەن ەكەن، بۇل مەنى تولىق قاناعاتتاندىردى.
— مۇندا ءبىز ويداعىداي-اق تۇرا الساق كەرەك،— دەدىم كونسەلگە.
— نەسىن ايتاسىز، قوجايىن قالاسا ايتايىن: ۇلۋدىڭ ءمۇيىز قابىرشاعىنىڭ ءىشى شايان-سوپىعا قانداي جايلى بولسا، بۇل كايۋتا دا بىزگە ناق سونداي جايلى بولادى عوي دەيمىن،— دەپ جاۋاپ قايىردى عالىم قىزمەتشىم.
چەمودانداردىڭ باۋلارىن شەشىپ، رەتتەپ قوي دەپ كونسەلدى كايۋتادا قالدىردىم دا، ءوزىم جۇزۋگە جۇرگىزىلىپ جاتقان دايىندىقتى كورۋ ءۇشىن پالۋباعا شىقتىم.
ءدال وسى مينۋتتا كاپيتان فاراگۋت «اۆراام لينكولن» برۋكلين جاعاسىنداعى تەتىكتەن اعىتىلسىن دەپ بۇيرىق بەرگەن ەدى. ەندى شيرەك ساعات كەشىككەنىمدە — «اۆراام لينكولن» مەنسىز-اق تارتا بەرەدى ەكەن دە، مەن وسى ءبىر تاماشا ەكسپەديسيادان قالىپ قويادى ەكەم، ءسىرا، بۇل ەكسپەديسيانىڭ ەڭ شىن دەگەن حابارلارىنا دا نانا قويمايتىن تالاي سكەپتيكتەر تابىلار-اۋ، ءالى.
كاپيتان فاراگۋت، نارۆالعا قارسى بۇل العاشقى جورىقتى ءبىر كۇن تۇگىل ءبىر ساعات، ءتىپتى، كەرەك دەسەڭ ءبىر مينۋت تە كىدىرتكىسى كەلمەدى.
ول كەمەنىڭ ينجەنەرىن شاقىرىپ الدى دا:
— بۋدىڭ قىسىمى جەتكىلىكتى مە؟ — دەپ سۇرادى.
— يا، كاپيتان.
— جىلجى باياۋ،— دەپ كوماندا بەردى كاپيتان.
اۋا قىسىمى ارقىلى ىستەيتىن ماشينا تەلەگرافى ارقىلى بۇيرىق العان مەحانيك بۋ جىبەرەتىن تەسىكتى بۇراپ قويدى.
بۋ ىسقىرا سيليندرلەرگە قاراي زۋلادى، وسى كەزدە پورشيندار قالاقتى ۆالدى شىرايلاندىرىپ جىبەردى، پييت قالاقتارى دا بارعان سايىن زىرلاي جونەلدى، ءسويتىپ
«اۆراام لينكولن» ماڭعازدانا، ىرعالا ءتۇسىپ ءجۇزىپ بارا جاتتى، ونى قوشتاسۋشى جۇرت تولى جۇزدەگەن قاتەرلەر مەن كىشكەنە كەمەلەر شىعارىپ سالدى.
برۋكليننىڭ جاعالاۋىندا تاماشالاۋشى جۇرت لىق تولى ەدى. مىڭداعان ادامداردىڭ ءۇش رەت «ۋرالاعان» داۋىستارى بەينە كۇننىڭ كۇركىرەگەنىندەي بوپ كەتتى. «اۆراام لينكولن»، نيۋ-يورك قالاسى تۇرعان جارتى ارالدى قاپتالداي اعىپ جاتقان گۋدزون وزەنىنە بارىپ تۇسكەنشە، جاعالاۋداعى جۇرتتىڭ قوش ايتىپ جەلپىپ تۇرعان مىڭداعان قول ورامالدارى كورىنىپ تۇردى.
گۋدزوننىڭ تومەنگى اعىسىنا ءتۇسىپ الىپ، نيۋ-دجەرسەيدىڭ ۇزىنا بويىنا قاتارلاستىرا سالىنعان ادەمى ۆيللالاردى جاناپ ءجۇرىپ وتىرىپ، «اۆراام لينكولن» فورتتاردىڭ قاسىنان ءوتتى، فورتتاردىڭ زەڭبىرەك اتقان ساليۋتتارىنا، ول وتىز توعىز جۇلدىزدى تۋىن ءۇش رەت كوتەرىپ، ءۇش رەت تومەن ءتۇسىرىپ جاۋاپ بەردى. وسىدان كەيىن، كەمە ءجۇرىسىن ءسال باياۋلاتىپ، جول بەلگىلەرى قويىلعان تەڭىز كانالىنا كەلىپ ءتۇسىپ، سەندي-گۋكتىڭ قۇمدى ءمۇيىسىن وراعىتىپ ءوتتى، بۇل جەردە دە مىڭداعان جۇرت قوشەمەت ءبىلدىردى. ءسويتىپ، «اۆراام لينكولن» اشىق مۇحيتقا شىقتى.
كوپتەگەن كاتەرلەر مەن بۋكسيرلەر كەمەنى ءجۇزۋشى ماياكتارعا دەيىن شىعارىپ سالدى، بۇل ماياكتاردىڭ وتتارى كەمەلەردى نيۋ-يورك پورتىنا اپاراتىن كەمە جولىن كورسەتىپ تۇراتىن.
كۇندىزگى ساعات ءۇش مەزگىلى ەدى. لوسمان موستيكتەن ءتۇستى دە قايىق ونى كاتەرگە تەز جەتكىزىپ سالدى، سونىمەن، «اۆراام لينكولن» ءجۇرىسىن شاپشاڭداتىپ، لونگ-ايلەند جاعالاۋىن بويلاپ تارتا بەردى.
كەشكى ساعات سەگىزدە، فاير-ايلەندتىڭ دا وتتارى كوزدەن تاسا بولدى، ءسويتىپ كەمە اتلانتيكا مۇحيتىنىڭ قاراۋىتىپ جاتقان تۇڭعيىق سۋىنىڭ ۇستىندە بار پارمەنىمەن كەلە جاتتى.
ءتورتىنشى تاراۋ
نەد لەند
كاپيتان فاراگۋت، ءوزىنىڭ باسقارۋىنداعى تاماشا كەمەگە لايىقتى، جاقسى تەڭىزشى بولاتىن. كەمە مەن ول بىردەڭە سياقتى ەدى، كاپيتان وسى دەنەنىڭ ميىنىڭ قىزمەتىن اتقاراتىن. نارۆالدىڭ بار ەكەنىندە ونىڭ ەشقانداي كۇدىگى جوق ەدى، ول ءوزى بار جەردە، بۇل جونىندە ەشقانداي ايتىس- تارتىسقا جول بەرمەيتىن. كەرەمەت بار، سول كەرەمەتتەن تەڭىزدى ول قۇتقارۋى كەرەك — ونىڭ سەرتى وسى عانا بولاتىن.
نارۆالدى نە كاپيتان فاراگۋت ولتىرەدى دە، نە نارۆال فاراگۋتتى ولتىرەدى. ەكىنىڭ ءبىرى، ءۇشىنشى جول جوق-تى.
كەمە وفيسەرلەرى وزدەرىنىڭ كاپيتانىنىڭ بۇل سەنىمىن دۇرىس دەپ بىلەتىن. كوپ كەشىكپەي-اق كەرەمەتكە كەزدەسەتىندىكتەرى تۋرالى، ونىڭ ءجۇرىسىنىڭ شاپشاڭدىعىن ەسەپتەپ شىعارعان جورامالدارى تۋرالى وفيسەرلەردىڭ قىزۋ ايتىستارىن تىڭداۋدىڭ ءوزى وتە كوڭىلدى ەدى. ادەتتەگى جاعدايدا ۆاحتادا تۇرۋدى وتە كوڭىلسىز كورەتىن وفيسەرلەر بۇل ساپاردا ۆاحتادا وزدەرىنىڭ مەرزىمدى ۋاقىتىنان ۇزاعىراق تۇرۋعا دا دايىن ەدى.
كۇن كوك ءجۇزىن قالقىپ وتىرىپ، ءوزىنىڭ كۇندىزگى جولىن ءوتىپ بولعانشا، ماچتالاردا توپ-توپ بولىپ تۇرعان ماتروستار كەرەمەتتى قاراۋمەن بولدى. ءبىراق «اۆراام لينكولن» تىنىق مۇحيتتان ءالى الىستا كەلە جاتىر ەدى!
كەمەدەگىلەردىڭ ءبارىنىڭ دە ەسىل-دەرتى نارۆالمەن كەزدەسۋ، ىرعاقتى سۇڭگى اتىپ، ونى كەمەنىڭ ۇستىنە شىعارىپ الىپ پارشەلەۋ ەدى. كوماندانىڭ جۇمىستان قولى بوس ادامدارى كولبەپ جاتقان كوك تەڭىزدى كوزىمەن شولىپ تۇراتىن بولدى. جۇرتتى وسىنشا ىنتالاندىرعان كاپيتان فاراگۋتتىڭ ءوزى ەدى، ويتكەنى ول كەرەمەتتى ءبىرىنشى كورگەن ادامعا 2000 دوللار سىيلىق بەرىلەدى دەپ جاريالاعان. وسى سىيلىقتىڭ ءوزى، ءساتى ءتۇسىپ نارۆالدى باسقالاردان بۇرىن كورىپ قالارمىن دەگەن كەمە جۇمىسىن جاڭا ۇيرەنىپ جۇرگەن جاستى دا، ماتروستى دا، بودماندى دا ، ياعني وفيسەردى دە ۇمىتتەندىرگەن ەدى. سوندىقتان دا كەمەدەگىلەردىڭ تەڭىزدى قانشالىقتى ىقلاسپەن تەسىلە قاراعانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس-تى.
مەن دە باسقالارعا ەسەمدى جىبەرگەم جوق، كەمەنىڭ ۇستىندە تۇرىپ الىپ، كىرپىك قاقپاستان قاراۋشىلاردىڭ ءبىرى بولدىم. جۇرتتىڭ ءبارىن تەگىس قىزىقتىرعان بۇل ماسەلەگە تەك كونسەل عانا سەلسوق قارادى، ول جۇرتتىڭ ىنتالانۋىنا ەلىككەن جوق.
كاپيتان فاراگۋتتىڭ ءوز كەمەسىن ەڭ زور كيتتەردى ۇستاۋعا ساي قۇرال-جابدىقتاردىڭ بارىمەن قامتاماسىز ەتكەنىن مەن جوعارىدا ايتقانمىن. ءسىرا، كيت اۋلاۋعا شىعىپ جۇرگەن كەمەلەردىڭ بىردە-بىرى تاپ وسى كەمە سياقتى جابدىقتالماعان شىعار.
بىزدە زامانىمىزدىڭ ىرعاقتى سۇڭگىلەرىنەن باستاپ ارناۋلى زەڭبىرەكتەردەن اتىلاتىن ۇشكىر وقتار دا باردى. كەمەنىڭ تۇمسىق جاعىندا تەز اتاتىن زەڭبىرەك تۇر، مۇنىڭ وعى 16 كيلومەترگە دەيىن باراتىن، سناريادىنىڭ سالماعى ءتورت كيلوگرامم.
سونىمەن، «اۆراام لينكولن» كومانداسى اجال قارۋى از دەپ شاعىنا المايتىن ەدى. بۇل بۇل ما، بۇل كەمەدە ىرعاقتى سۇڭگىشىلەردىڭ كورولى نەد لەند تە بار-دى.
لەد لەند كانادالىق ەدى، ول بۇكىل دۇنيە جۇزىندەگى كيت اۋلاۋشىلاردىڭ ەڭ شەبەرى بولاتىن، كيت اۋلاۋ سياقتى قاتەرلى كاسىپتە وعان تەڭ كەلەتىن ادام جوق-تى. ول اسا سالقىن قاندى، وتە يكەمدى، جۇرەك جۇتقان باتىل جانە تاپقىر ادام بولاتىن. ونىڭ قاتەرلى سۇڭگىسىنەن قۇتىلىپ كەتۋ ءۇشىن كيت وتە قۋ كيت، كاشالوت وتە ايلاكەر كاشالوت بولۋى كەرەك.
نەد لەند قىرىقتى قۋسىرىپ قالعان ادام ەدى. مۇنىڭ ءوزى بويى التى فۋتتاي، وتە كۇشتى، قاتال ادام بولاتىن. ءوزى ونشا ۇيىرشەك ەمەس-تى، ءسال دە بولسا دەگەنىنە قايشى كەلسە، بۇلقان-تالقان بولىپ اشۋلانىپ قالاتىن.
ونىڭ سىرت كەسكىنىنىڭ ءوزى، اسىرەسە، بەت اجارىنا ەرەكشە ءوڭ بەرىپ تۇرعان ونىڭ اسا قىراعى وتكىر كەزى، بىردەن-اق جۇرتتىڭ نازارىن وزىنە اۋدارىپ اكەتەتىن.
كاپيتان فاراگۋتتىڭ وسى اتاقتى كيت اۋلاۋشىنى ەكسپەديسياعا الىپ شىعۋىنىڭ ءوزى وتە دۇرىس بولعان دەپ بىلەمىن. ويتكەنى قۋاتتى قول، قىراعى كوز كەرەك بولعان كەزدە، ونىڭ ءبىر ءوزىنىڭ قىزمەتى كەمەدەگىلەردىڭ ءبارىنىڭ قىزمەتىنەن اسىپ تۇسەتىنى ءسوزسىز. نەد لەندتى، بەرىك ورناتىلعان اسا قۋاتتى تەلەسكوبى بار اتۋعا ءاردايىم دايىن تۇرعان وقتاۋلى زەڭبىرەكپەن تەڭەۋگە بولار ەدى.
كانادالىق دەگەنىمىزدىڭ ءوزى — فرانسۋز بولادى، قانشا تۇيىق ادام بولسا دا، نەدتىڭ كوپ كەشىكپەي-اق مەنىمەن ءۇيىر بولىپ العانىن ايتا كەتۋىم كەرەك، فرانسۋز تىلىندە سويلەسە الاتىن ادامدى تاپقانىنا ءوزى دە اسا قۋانسا كەرەك. كانادانىڭ كەيبىر ولكەلەرىندە ساقتالىپ كەلگەن، رابلە زامانىنداعى ەسكى فرانسۋز ديالەكتىلەرىن ەستۋ ماعان دا وتە كوڭىلدى بولدى.
نەد لەند ەرتە زاماننان كەلە جاتىپ كەبيەۆەك سەمياسىندا تۋعان ادام ەكەن، سوناۋ ءبىر زاماندا فرانسيانىڭ
قالاسى بولىپ تۇرعان كەزدە كەبيەۆەكتەن تالاي ەرجۇرەك تەڭىزشىلەر شىققان بولاتىن.
نەد لەندپەن ەكەۋمىزدىڭ اڭگىمەمىز بىرتە-بىرتە جاراسىپ، قىزىقتى بولا باستادى. ونىڭ پوليار تەڭىزدەرىندە باسىنان كەشكەن وقيعالارىن مەن ىقلاس قويىپ تىڭدايتىن بولدىم. ول ءوزىنىڭ اڭ اۋلاۋ جايىنداعى، ءارقيلى شايقاستارى تۋرالى شىنايى وقيعانىڭ سىرىن شەرتكەن جىرداي قىپ اڭگىمە ايتاتىن ەدى، كەيدە مەن پوليار جاقتارىنىڭ «يلياداسىن» جىرلاپ وتىرعان الدەقانداي ءبىر كانادالىق گومەردى تىڭداپ وتىرعان ادامداي بولاتىنمىن.
مەن بۇل ەرجۇرەك ادامدى قازىرگى تاپ بىلگەن قالپىمدا سۋرەتتەپ وتىرمىن ءبىز ەجەلگى دوستارمىز، ءبىزدىڭ بۇل دوستىعىمىز ەكىتالاي، قاتەرلى سىن كۇندەرىندە تۋعان، كادىمگى مىزعىمايتىن بەرىك دوستىق.
نەد لەندتىڭ تەڭىزدەگى كەرەمەت تۋرالى پىكىرى قانداي ەدى؟ مويىنداۋىم كەرەك، بۇل سونداي نارۆال بار دەگەنگە سەنبەۋشى ەدى،— كەرەك دەسەڭ كەمەدەگىلەردىڭ ىشىندە بۇل جورامالعا قوسىلماعان بىردەن-بىر ادام وسى نەد لەند بولاتىن. ءبىر كۇنى بۇل جايىندا پىكىرىن بىلگىم كەلىپ سويلەسپەكشى بولعاندا، ول بۇل اڭگىمەدەن كورىنە-كوزگە جالتارىپ كەتتى.
ءبىز وسى ساپارعا شىققاننان كەيىن ءۇش اپتادان سوڭ كەمە باي-بلاككە جاقىنداپ، پوروگەنيگە 30 ميلدەي قالىپ ەدى. ەشكىمۇيىز تروپيگىنەن دە ءوتىپ كەتكەنبىز، وڭتۇستىك جاعىمىزداعى ماگەللان بۇعازى ءقازىر بىزگە 700 ميلدەن دە جاقىن قالدى. ەندى ءبىر سەگىز كۇن وتىسىمەن-اق «اۆراام لينكولن» تىنىق مۇحيتتى شارلايتىن بولادى.
تۇبىندە نە بار ەكەنىنە ادامنىڭ كوزى جەتپەيتىن قۇپيا سىرلى تەڭىزگە قاراپ، ونى-مۇنىنى ايتىپ، اڭگىمەلەسىپ نەد لەند ەكەۋمىز يۋتتا وتىر ەدىك. تابيعي ادەت بويىنشا، مەن الىپ نارۆال تۋرالى اڭگىمە ايتا باستادىم، بۇدان كەيىن ءبىزدىڭ ەكسپەديسيامىزدىڭ ءساتتى يا ءساتسىز بولۋى وسىعان بايلانىستى دەگەن جاعدايلاردى تالدادىم. ءبىراق، نەد لەندتىڭ ءۇنسىز وتىرعانىن بايقادىم دا، تۇپ-تۋرا سۇراۋ قويدىم:
— ءبىز ىزدەپ كەلە جاتقان الىپ نارۆالدىڭ بارلىعىنا ءسىز قالاي شەك كەلتىرە الاسىز؟ الدە، بۇعان سەنبەۋگە قانداي دا بولسا، ءبىر دالەلىڭىز بار ما؟
سۇڭگىشى بىرنەشە سەكۋندتەي ماعان قاراپ ءۇنسىز وتىرىپ قالدى. ءسويتتى دە جاۋاپ قايىرماس بۇرىن ءوزىنىڭ داعدىلى ادەتى بويىنشا، ماڭدايىن الاقانىمەن سوعىپ قويىپ، ويلاعانداي كوزىن جۇمدى، تەك سودان كەيىن عانا:
— بار بولۋى دا مۇمكىن، اروناكس مىرزا،— دەدى.
— تىڭداڭىز، نەد، ءسىز سۇڭگىشىلىكتى كاسىپ ەتكەن ادامسىز، ءسىز ءوز ومىرىڭىزدە جۇزدەگەن زور تەڭىز سۇتقورەكتىلەرىن كوردىڭىز، ولاي بولسا، كيت ءتارىزدى الىپتىڭ بارلىعىنا سەنۋ، باسقالاردان گورى سىزگە وڭايىراق قوي!
— مىنە، بۇل جەردە ءسىز قاتەلەسىپ وتىرسىز، پروفەسسور مىرزا، دەپ جاۋاپ قايىردى نەد. نادان ادام جەر شارىنىڭ بوس تۇكپىرىن، قۋىسىن مەكەندەيتىن كەرەمەت جانۋارلاردىڭ بارلىعىنا سوزگە كەلمەي-اق سەنەدى. بۇل مۇلدەم تابيعي نارسە. ءبىراق گەولوگ بۇل سياقتى ەرتەگىلەرگە ەشۋاقىتتا سەنبەيدى. كيت اۋلاۋشى دا سول سياقتى. مەنىڭ سوڭىنا تۇسكەن، ولتىرگەن كيتتەرىم مەن نارۆالدارىم از ەمەس. ءبىراق قانشاما ۇلكەن بولعانىمەن، قانشاما كۇشتى بولعانىمەن، ولار ۇزىن تىستەرىمەن دە، قۇيرىقتارىمەن دە كەمەنىڭ مەتالل تىسىن تەسە العان ەمەس!
— الايدا، نەد، نارۆالدىڭ تىستەرى كەمەلەردىڭ قابىرعالارىن تەسىپ وتكەن وقيعالار بولعان عوي.
— اعاش قابىرعالاردى، پروفەسسور، اعاش قابىرعالاردى! — دەدى نەد.— ءبىراق، مويىنداۋىم كەرەك، مەن بۇعان سەنىڭكىرەمەيمىن، ويتكەنى ونداي وقيعانى مەن ءتىپتى كورگەن ەمەسپىن. سوندىقتان كاشالوتتار، كيتتەر نەمەسە نارۆالدار «شوتلانديا» كورپۋسىن ويسىراتا تەسكەندەي ەتىپ كەمەلەردى بۇلدىرە الادى دەگەنگە سەنە المايمىن.
— تىڭداڭىز، نەد...
— جوق، پروفەسسور، جوق. باسقا نە دەسەڭىز دە الگى ەمەس. مۇمكىن بۇل ايدىك ءبىر سپرۋت شىعار...
— ايتا كورمەڭىز، نەد! سپرۋت دەگەنىمىز — بىلقىلداعان، جۇمساق دەنەلى الىپ مولليۋسكا. ۇزىندىعى ءتىپتى بەس ءجۇز فۋت بولسا دا ومىرتقاسىز سپرۋتتىڭ اتى — ومىرتقاسىز سپرۋت،ولاي بولسا، «شوتلانديا» نەمەسە «اۆراام لينكولن» سياقتى كەمەلەر ءۇشىن ودان كەلەر تۇك ءقاۋىپ جوق. سپرۋتتار كەمەگە ءقاۋىپتى دەگەن ەرتەگىنى ايتۋدى قوياتىن ۋاقىت جەتكەلى قاشان.
— سونىمەن، تابيعات زەرتتەۋشى مىرزا، — دەدى نەد كەكەتە سويلەپ،— الىپ نارۆالدىڭ بارلىعىنا ءسىز كامىل سەنەسىز عوي.
— يا، نەد، مەن كامىل سەنەمىن، مەنىڭ بۇل سەنىمىم تولىپ جاتقان داۋسىز فاكتىلارعا نەگىزدەلگەن. ءتىسى، ءمۇيىزى نەمەسە اسا مىقتى ايبالتاسى بار كاشالوت، دەلفين، كيت تۇقىمداس ومىرتقالى الىپ جانۋاردىڭ بارلىعىندا مەنىڭ ەشقانداي كۇمانىم جوق.
— ە! — دەپ قالدى سۇڭگىشى، باسىن كۇدىكتەنە شايقاپ.
— ءبىلىپ قويىڭىز، قىمباتتىم،— دەدىم مەن، — مۇحيتتىڭ تەرەڭ تۇڭعيىعىندا، پالەن ميل سۋ استىندا جۇرەتىن مۇنداي الىپ جانۋاردىڭ دەنەسى دە ەرەكشە قۋاتتى بولۋعا ءتيىس.
— نەگە؟ — دەپ سۇرادى نەد.
— نەگە دەسەڭىز، وسىنشا تەرەڭدىكتەگى سۋدىڭ قىسىم سالماعىنا شىداپ ءجۇرۋ ءۇشىن ونداي جانۋار ادام ايتقىسىز كۇشتى بولۋى كەرەك.
— شىنىندا دا سولاي ما؟ — دەدى نەد، سەنىڭكىرەمەگەن شىرايمەن كوزىن سىعىرايتىپ.
— يا، بۇل سولاي! مۇنى مەن بىرنەشە سيفرمەن دالەلدەي الامىن.
— و، سيفرلار دەيسىز بە! — دەدى نەد داۋسىن سوزىپ.— سيفرمەن ءبارىن دە دالەلدەپ بەرۋگە بولادى...
— جوق، نەد، سيفرمەن ءبارىن بىردەي دالەلدەي بەرۋگە بولمايدى. سوزىمە قۇلاق اسىڭىز. ءبىر اتموسفەرانىڭ قىسىمى بيىكتىگى وتىز ەكى فۋت سۋ باعاناسىنىڭ قىسىمىنداي ەكەن دەيىك. ال شىنىنا كەلگەندە، سۋ باعاناسىنىڭ بيىكتىگى بۇدان كىشىرەك بولۋى كەرەك، ويتكەنى تەڭىز سۋى، تۇششى سۋدان الدەقايدا تىعىز بولادى. سونىمەن، نەد، ءسىز سۋعا سۇڭگىگەنىڭىزدە دەنەڭىز نەشە شارشى سانتيمەتر بولسا، سونشا اتموسفەرالىق قىسىمعا تاپ بولاسىز، ياعني سۋدىڭ بەتىنەن تومەن قاراي ەسەپتەگەندە نەشە وتىز ەكى فۋت سۋ باعان تومەن تۇسسەڭىز دەنەڭىزدىڭ ءاربىر شارشى سانتيمەترىنە سونشا كيلوگرامم سالماق ءتۇسىپ وتىرادى. سوندا، 320 فۋت تەرەڭدىكتەگى قىسىم 10 اتموسفەرا، 3200 فۋت تەرەڭدىكتەگى قىسىم 100 اتموسفەرا، 32000 فۋت تەرەڭدىكتەگى قىسىم ياعني شامامەن ايتقاندا، ەكى جارىم ميل تەرەڭدىكتەگى قىسىم ءبىر مىڭ اتموسفەرا بولادى. باسقا سوزبەن ايتقاندا، ەگەر دە ءسىز ەكى جارىم ميل تەرەڭدىككە سۇنگىگەن بولساڭىز، دەنەڭىزدىڭ ءاربىر شارشى سانتيمەترىنە مىڭ كيلوگرامم نەمەسە ءبىر توننا قىسىم-سالماق تۇسكەن بولار ەدى. ايتپاقشى، قىمباتتىم ءسىز، ءوزىڭىزدىڭ دەنەڭىزدىڭ بەتى نەشە شارشى سانتيمەتر ەكەنىن بىلەسىز بە؟
— بۇل جونىندە تۇك بىلسەم بۇيىرماسىن.
— 17 مىڭ شارشى سانتيمەتر شاماسىنداي بولادى.
— سونشالىقتى كوپ بولعانى ما؟!
— شىنىندا، اتموسفەرالىق سالماق، ءبىر شارشى سانتيمەترگە ءبىر كيلوگرامم كەلەدى دەگەن مەنىڭ مولشەرىمنەن ارتىق كەلەدى، ولاي بولسا، ءسىزدىڭ 17 مىڭ شارشى سانتيمەتر دەنەڭىزگە سول ساتتە 17 مىڭ بەس ءجۇز الپىس سەگىز كيلوگرامم قىسىم تۇسەدى.
— ءبىراق مەن مۇنى بايقامايمىن عوي؟
— يا، ءسىز ونى بايقامايسىز. بۇل وراسان قىسىم-سالماق ءسىزدى جانشىپ تاستاي المايدى، ويتكەنى ءسىزدىڭ دەنەڭىزدەگى اۋا ول قىسىمدى تەڭ كۇشپەن تەجەپ تۇرادى. سوندىقتان ءسىز ونى بايقامايسىز. ءبىراق ءسىز سۋعا باتىپ كەتسەڭىز، بۇل تەڭبە-تەڭدىك بۇزىلادى...
— ۇعىپ وتىرمىن،— دەدى نەد مەنىڭ ءسوزىمدى ءبولىپ، تەگى، مىنا تۇسىندىرۋىمە قىزىعىپ كەتسە كەرەك.— سۋ مەنى جان-جاعىمنان قورشاپ العانى بولماسا، دەنەمە وتە المايدى ەكەن عوي.
— ءدال ايتتىڭىز، نەد! سونىمەن، سۋ بەتىنەن 32 فۋت تەرەڭدىكتە دەنەڭىزگە ون جەتى مىڭ بەس ءجۇز الپىس سەگىز كيلوگرامم قىسىم تۇسەدى؛ ءۇش ءجۇز جيىرما فۋت تەرەڭدىكتە بۇل قىسىم ون ەسە ارتىپ ءجۇز جەتپىس بەس مىڭ التى ءجۇز سەكسەن كيلوگرامعا جەتەدى، ءۇش مىڭ ەكى ءجۇز فۋت تەرەڭدىكتە قىسىم 100 ەسە ارتىپ، ءبىر ميلليون جەتى ءجۇز ەلۋ التى مىڭ سەگىز ءجۇز كيلوگرامعا جەتەدى؛ اقىر اياعىندا، وتىز ەكى مىڭ فۋت تەرەڭدىكتە قىسىم مىڭ ەسە ارتادى، ياعني دەنەڭىزگە ون جەتى ميلليون بەس ءجۇز الپىس سەگىز مىڭ كيلوگرامم قىسىم-سالماق تۇسەدى. باسقاشا ايتقاندا، ءسىز اپ-ساتتە-اق جۇپ-جۇقا نانعا، وتە جۇقا جاپىراققا اينالىپ كەتەسىز، بەينە ءبىر وراسان زور سۋ بالعاسىنىڭ استىنان شىققانداي قايمى جاقتاي بولاسىز دا قالاسىز.
— ءوي سايتان – اي! — دەپ قالدى نەد.
— سونىمەن، قىمباتتىم، ەگەر دە ۇزىندىعى بىرنەشە ءجۇز مەتر ومىرتقالى جانۋار الگىندەي تەرەڭدىكتە ءومىر سۇرەتىن بولسا، وندا ونىڭ ميلليونداعان شارشى سانتيمەتر دەنەسىنە كوپتەگەن ميلليارد كيلوگرامم قىسىم-سالماق تۇسەدى عوي. ال ەندى ويلاپ كورىڭىزشى، وسىنداي قىسىمدى ەلەن قىلماي جۇرە بەرۋ ءۇشىن بۇل جانۋارلاردىڭ كۇش-قۋاتى قانداي بولۋى كەرەك، دەنەسىنىڭ بۇل قىسىمعا قارسى توتەپ بەرۋ قابىلەتى قانداي بولۋ كەرەك!
— مۇنىڭ ءوزى بولات ساۋىتتى سوعىس كەمەسى سياقتى قالىڭدىعى سەگىز ديۋيمدىك شويىن تەمىر قۇرسانعان ءبىر كەرەمەت بولدى عوي،— دەدى كانادالىق.
— دۇرىس ايتاسىز، نەد! ەگەر دە ءجۇرىسىنىڭ شاپشاڭدىعى ەڭ ۇشقىر پوەزدىڭ شاپشاڭدىعىمەن بىردەي مۇنداي جانۋار، كەمەمەن قاقتىعىسىپ قالسا، ونى قانداي بۇلىنشىلىككە ۇشىراتقان بولار ەدى، ويلاپ كورىنىڭىزشى، كانە.
— يا... شىنىندا دا...— دەپ كۇمىلجىدى كانادالىق، الگى ايتىلعان ەسەپتەردەن قىسىلىڭقىراپ، ءبىراق سوندا دا رايىنان قايتقىسى كەلمەي.
قالاي، كوزىڭىزدى جەتكىزدىم بە، جوق پا؟
— مەنىڭ كوزىمدى ءبىر-اق نارسەگە جەتكىزدىڭىز، پروفەسسور مىرزا: ەگەر دە شىنىندا دا مۇحيتتاردىڭ تۇڭعيىق تەرەڭىندە سونداي جانۋارلار بولاتىن بولسا، ولار وتە كۇشتى بولۋى كەرەك.
— ءوزىڭىز دە ءبىر قىڭىر ادام ەكەنسىز! مۇحيتتاردىڭ تۇڭعيىق تەرەڭىندە ونداي جانۋارلار بولماسا، وندا «شوتلاندياعا» قانداي پالە كەلدى دەپ بىلەسىز؟
— مۇمكىن...— دەپ باستادى نەد كۇمىلجىپ.
— يا، ايتىڭىز، ايتىڭىز!
— مۇمكىن... ونداي وقيعا ءتىپتى بولماعان شىعار! — دەپ قويىپ قالدى كانادالىق.
ءبىراق سۇڭگىشىنىڭ بۇل جاۋابى ءوزىنىڭ قىڭىرلىعىنان باسقا تۇك تە دالەلدەي الماعان جاۋاپ بولدى. «شوتلانديا» كەمەسى ۇشىراعان وقيعا تالاسسىز شىن بولاتىن. كەمەنىڭ ويسىراپ تەسىلگەنى دە راستى، ءتىپتى ول جەردى قايتا بۇتىندەۋگە تۋرا كەلگەن؛ جانۋاردىڭ بارلىعىنا بۇدان ارتىق دالەل ىزدەپ تابۋدىڭ ءوزى دە قيىن عوي دەپ ويلايمىن. كەمەنىڭ وز-وزىنەن ويىلماعاندىعىندا ەشقانداي كۇمان جوقتى، ال، ونىڭ ۇستىنە سۋ استىنداعى تاسقا، ريفكە سوعىلىپ ويىلدى دەۋ مۇلدە قيسىنسىز بولعاندىقتان، تەڭىز جانۋارىنىڭ قاتەرلى ءتىسى بار دەپ مويىنداۋ قاجەت بولعان-دى.
مەن ءوز باسىم، جوعارىدا ايتىلعان بارلىق پىكىرلەرىم بويىنشا بۇل جانۋاردى ومىرتقالىلار تيپىنە، سۇتقورەكتىلەر كلاسىنا، كيت تارىزدىلەر وتريادىنە جاتقىزام. ال تۇقىمداستىعى جاعىنان مۇنى كيت، كاشالوت نەمەسە دەلفين تۇقىمداستارعا جاتقىزۋعا تۋرا كەلەدى، ال ەندى ونىڭ قاي تۇرگە جاتاتىنىنا بولاشاق قانا تورەشى.
بۇل ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن بەلگىسىز كەرەمەتتى سويۋ، كورۋ كەرەك بولادى؛ ال سويۋ ءۇشىن، ونى ەڭ الدىمەن ۇستاۋ كەرەك، ال ۇستاۋ ءۇشىن وعان ىرعاقتى سۇڭگى اتۋ كەرەك-تى،— بۇل نەد لەندتىڭ ءىسى بولاتىن؛ ال سۇنگى اتۋ ءۇشىن، اۋەلى ونى كورۋ كەرەك — بۇل جالپى كەمەدەگىلەردىڭ مىندەتى ەدى؛ ال كورۋ ءۇشىن ونىمەن كەزدەسۋ كەرەك،— بۇل ءىستىڭ ءساتى تۇسۋىنە بايلانىستى ەدى.
بەسىنشى تاراۋ
بەتالدى قۋۋ
«اۆراام لينكولن» ساپارعا شىققان العاشقى كۇندەردە ەشقانداي شىتىرمان وقيعا بولعان جوق. تەك ءبىر كۇنى نەد لەند ءوزىنىڭ تاماشا ونەرىمەن جۇرتتى قايران قالدىرعان ءبىر وقيعا بولدى؛ سۇڭگىشى بۇل ونەرىمەن وزىنە ءسوزسىز سەنۋگە بولاتىنىن دا دالەلدەپ شىقتى.
فالكلەند ارالدارىنىڭ ماڭىندا «اۆراام لينكولن» امەريكانىڭ «مونروە» دەيتىن كيت اۋلاۋشى كەمەسىمەن كەزدەستى. ونىڭ كومانداسى نارۆال تۋرالى تۇك ەستىمەگەن ەكەن. ءبىراق «مونروە»-نىڭ كاپيتانى «اۆراام لينكولندا» اتاقتى نەد لەندتىڭ كەلە جاتقانىن ءبىلىپ ودان، وزدەرى ىزىنە تۇسكەن كيتتى اۋلاسىپ جىبەرۋدى ءوتىندى. نەد لەندتىڭ ونەرىن كورگىسى كەلگەن كاپيتان فاراگۋت سۇنگىشىگە «مونروە» كەمەسىنە بارۋعا رۇقسات ەتتى.
كانادالىقتىڭ جولى بولدى، ول ىرعاقتى سۇنگى اتىپ ءبىر تۇگىل ەكى كيت ۇستادى: ءبىرىنشى كيتتى، جۇرەگىنە سۇڭگىنى ءدال تيگىزىپ بىردەن ءولتىردى دە، ەكىنشىسىن، بىرنەشە مينۋت قۋعاننان كەيىن ءولتىردى.
و، نەد لەندتىڭ سۇڭگىسىمەن ىستەس بولعان سۋ كەرەمەتى ەشۋاقىتتا ءتىرى كەتكەن ەمەس.
كەمە امەريكانىڭ وڭتۇستىك-شىعىس جاعالاۋىن بويلاپ وتە شاپشاڭ ءجۇرىپ كەلە جاتتى.
3 يۋلدە ماگەللان بۇعازىنىڭ كىرەبەرىسىندەگى ديەۆ مۇيىسىنە كەلىپ جەتتىك.
ءبىراق كاپيتان فاراگۋت بۇل جىرىمدالعان بۇعازعا سوقپاستان تۋرا گورن مۇيىسىنە تارتتى.
كاپيتاننىڭ مۇنىسىن كەمەدەگىلەردىڭ ءبارى دە ءبىراۋىزدان ماقۇلدادى.
شىنىندا دا، نارۆالدى تاپتار بۇعازدان كەزدەستىرۋ ەكىتالاي ەدى. ماتروستاردىڭ كوبى: «مۇنداي ۇلكەن كەرەمەت ماگەللان بۇعازىنا سىيمايدى»،— دەگەن سەنىمدە ەدى.
6 يۋلدە تۇستەن كەيىنگى ساعات ۇشتە، «اۆراام لينكولن» امەريكا ماتەريگىنىڭ قيىر شەتىندەگى وقشاۋ ءبىر ارالسىماق پەن تاۋدى وراعىتىپ ءوتتى، بۇل جەردى گوللاندىق تەڭىزشىلەر وزدەرىنىڭ تۋعان قالاسىنىڭ قۇرمەتىنە گورن ءمۇيىسى دەپ اتاعان ەكەن. كەمە ءۆينتى ەندى تىنىق مۇحيتتىڭ سۋىن كوبىك اتقىزىپ، سولتۇستىك-باتىسقا قاراي بەت الدى.
— «اۆراام لينكولن» ماتروستارى:
— مۇقيات قارا! مۇقيات قارا!—دەستى دە ءجۇردى.
ولار شىنىندا دا مۇقيات قاراۋدا ەدى! ەكى مىڭ دوللار سىيلىق دامەلەندىرگەن جۇرت مۇحيتتان كوز جازباي قاراپ تۇر. كوزدەر مەن بينوكلدەر كۇندىز-تۇنى ءبىر سەكۋند تىنىم المادى.
تۇندە كۇندىزگىدەي قانىق كورەتىن نيكتالوپ-ادامداردىڭ ادەتتەگى ادامدارعا قاراعاندا، سىيلىق الۋعا ەكى ەسە ارتىق مۇمكىندىگى بار ەدى.
سىيلىققا تۇك قىزىقپاسام دا، مەن دە تابان اۋدارماستان كۇنى بويى تەڭىزدى شولۋمەن بولدىم. تاۋلىگىنە ءۇش-تورت قانا ساعات ۇيقى ۇيىقتاپ، تاماقتانعاندا دا مينۋت ساناپ تاماقتانىپ، قالعان بار ۋاقىتىمدى پالۋبادا وتكىزىپ ءجۇردىم.
بىرەسە كەمەنىڭ تۇمسىعىنا سۇيەنىپ، بىرەسە كونەرەسىنە سۇيەنىپ اينالا شالقىپ اق كوبىك اتىپ جاتقان كۇمىس جوندى كوك بۇيرا تولقىندارعا قادالا قارايمىن دا تۇرامىن.
كوكجيەگىندە كيتتىڭ قىر ارقاسى قاراۋىتىپ كورىنگەن شاقتاردا جالپى جۇرتپەن بىرگە مەن دە قاتتى قوبالجىپ ابىرجىپ قالاتىنمىن! كەمەدەگىلەردىڭ ءبارى دە پالۋباعا دەرەۋ جۇگىرىپ شىعاتىن. سول ەنتىككەن كۇيلەرى ءبارى دە كيتتىڭ ءاربىر قوزعالىسىن باعىپ كوزدەرى تالعانشا قادالىپ قارايتىن ەدى. مەن دە ابدەن كوزىم بۇلدىراعانشا قاس قاقپاستان قاراۋشى ەدىم.
مۇنداي كەزدەردە كونسەل، سابىرمەن عانا:
— ەگەر قوجايىن تىم شۇقشيىپ قاراماسا، جاقسى كەرگەن بولار ەدى،— دەيتىن.
ءبىراق، ءبىزدىڭ ابىگەرلەنۋىمىز ۇدايى بەكەر بولىپ شىعاتىن. «اۆراام لينكولن» الگى جانۋارعا جاقىنداپ-اق كەلەتىن دە، جاۋ دەگەنىنىڭ كادۋىلگى كاشالوت نەمەسە كيت ەكەنىن بىلگەننەن كەيىن قايتادان بۇرىنعى باعىتىمەن تارتا بەرەتىن، ال كوماندا بولسا تۇك كىناسىز جانۋارعا مىڭ سان قارعىس جاۋدىراتىن.
وڭتۇستىك جارتى شاردىڭ يۋل ايى سولتۇستىك جارتى شاردىڭ يانۆار ايىمەن سايكەس كەلەتىن دە، ادەتتە بۇل كەز وتە ءبىر جاۋىن-شاشىندى ماۋسىم بولاتىن، سوعان قاراماستان اۋا رايى ۇنەمى جاقسى بولىپ تۇردى. تەڭىز دە تىنىش، اينالامىز دا الىستان انىق كورىنەدى، ءسويتىپ ءبىزدىڭ ءجۇزۋ ساپارىمىز وتە قولايلى جاعدايدا ءوتىپ جاتتى.
نەد لەند بۇرىنعىسىنشا سەنبەي باقتى. ۆاحتادان بوس ۋاقىتىندا، نەمەسە كيت كورىنبەگەن كەزدەردە ول تەڭىزگە قاساقانا قارامادى.
مۇنىڭ ءوزى وتە وكىنىشتى دە، ويتكەنى ونىڭ قىراعى كوزىنىڭ ەكسپەديسياعا كوپ پايداسى تيەر ەدى.
ءبىراق قايسار كانادالىق 24 ساعات ۋاقىتتىڭ 16 ساعاتىن كايۋتادا وتكىزۋدى ارتىق كوردى.
مەن ونىڭ بۇل نەمقۇرايلىلىعىن ءمىن ەتىپ ءجۇز رەت ايتتىم.
— بوسقا كوزدى تالدىرىپ قاجەتى قانشا، پروفەسسور؟ — دەپ جاۋاپ قايىراتىن ول.— بىرىنشىدەن، نارۆال دەگەنىڭىز اتىمەن جوق، ءتىپتى سونداي ءبىر جانۋار بولعان كۇندە دە،
وعان ۇشىراسا الامىز دەيتىن بىزدە قانداي مۇمكىنشىلىك بار؟ ءبىز بولساق تاۋەكەلمەن بەتالدى قۋىپ كەلە جاتىرمىز. ال، ءتىپتى الدەقانداي ءبىر كەمە تىنىق مۇحيتتا سول ۇستاتپايتىن جانۋاردى كەزدەستىرگەن-اق بولسىن. ءبىراق ودان بەرى ەكى ايدىڭ ءجۇزى بولدى عوي، ال بۇل نارۆال، مىنەزىنە قاراعاندا، ءبىر ورىندا كوپ كىدىرۋدى ونشا جاقتىرمايتىن جانۋار.
ونىڭ وراسان جۇيرىك ەكەنىن ءوزىڭىز مويىنداپ وتىرسىز، ەگەر تابيعات ماقساتسىز ەشتەڭە ىستەمەيتىن بولسا، وندا بۇل زاتى شابان جانۋاردىڭ جەلدەي جۇيرىك بوپ جارالۋى تەگىن ەمەس، بۇل پىكىرىمە ءوزىڭىز دە كەلىسەرسىز دەپ ويلايمىن. دەمەك، ەگەر مۇنداي جانۋار بار بولسا، ول بۇل ارادان ءقازىر تىم الىستا.
بۇل پىكىرگە قارسى ايتار تۇك دالەل جوق ەدى. ءبىز، شىنىندا دا، تاۋەكەلگە بەل بايلاپ، بەتالدى كەلە جاتقانبىز. ءبىراق باسقا نە امال بار؟ نەد لەندتىڭ پىكىرى دۇرىس-تى: كەرەمەتپەن قالايدا كەزدەسەمىز دەرلىك ءۇمىت بىزدە جوقتىڭ قاسى بولاتىن. ءبىراق ايتكەنمەن، تۇبىندە ەكسپەديسيانىڭ ءىسىنىڭ ءساتتى بولىپ اياقتالاتىنىنا ەشكىمنىڭ كۇمانى جوق-تى.
20 يۋلدە 150° بويلىقتا ءبىز ەشكىمۇيىز تروپيگىن ەكىنشى رەت كەسىپ وتتىك، ال 27 يۋلدە 110° بويلىقتا ەكۆاتوردان وتتىك. سول كۇنى كەمە باتىسقا، تىنىق مۇحيتتىڭ ورتا شەنىنە قاراي بەتتەدى. كاپيتان فاراگۋت نارۆالدى قۇرلىق پەن ارالداردان قاشىقتا، مۇحيتتىڭ تەرەڭ الابىندا كەزدەستىرۋ مۇمكىن دەپ سانادى، مۇنىسى ورىندى پىكىر ەدى. «قۇرىلىق پەن ارالداردان بويىن اۋلاق سالۋى تەگى ول الاپتاردىڭ سۋى نارۆال ءۇشىن تايىز بولۋى كەرەك» دەپ ءتۇسىندىردى ءبىزدىڭ بوسمان.
سونىمەن، كەمە بوسموتۋ، ماركيز، سانديۆيچيەۆ ارالدارىنا سوقپاستان، 132° بويلىقتاعى راك تروپيگىن كەسىپ ءوتىپ، جۇڭگو تەڭىزىنە قاراي ءجۇردى.
اقىر اياعىندا ءبىز كەرەمەتتىڭ ەڭ سوڭعى رەت كەزدەسكەن جەرىنە دە كەلىپ جەتتىك! جۇرەك دەگەنىڭىز الىپ ۇشۋمەن بولدى، كەمەدە جۇرەك اۋرۋى اسقىنا تاراپ كەتۋى دە عاجاپ ەمەس ەدى. كەمەدەگى ادامداردىڭ ءبارىن دە جابىسىپ ايرىلمايتىن ءبىر عانا يدەيا بيلەپ العان سياقتى. جۇرت ۇيقىنى دا، تاماقتى دا قويدى. كوز جۇرتتى كۇنىنە جيىرما رەت الداپ، قۋانىشتى كوڭىلدەرىن جيىرما رەت سۋ سەپكەندەي باسىپ وتىردى، ال كەمەدەگىلەر الدانعان سايىن جۇيكەلەرى قۇرىپ قاتتى اشۋلاناتىن، مۇنىڭ ءوزى جاقسىلىقتىڭ حابارشىسى ەمەس-تى.
شىنىندا دا، رەاكسيا كوپ كەشىكپەي-اق ءبىلىندى. ءۇش اي بويىنا — ءاربىر كۇنى ءجۇز جىلداي بولعان ءۇش اي بويىنا، «اۆراام لينكولن» تىنىق مۇحيتتىڭ بۇكىل سولتۇستىك بولەگىن ۇزىنا بويىنا دا، كولدەنەڭ دە شارلاپ ءوتتى! كەمە كوزگە تۇسكەن كيتتەردى دە قۋا جونەلدى، گالستان گالسقا دا تالاي بۇرىلىس جاسادى، كىلت توقتاپ تا قالدى، ماشينانى بۇزىپ الۋ قاۋپىنە قاراماستان بۋدى بىرەسە كوبەيتىپ، بىرەسە ازايتىپ وتىرعان ۋاقىتتار دا بولدى. جاپون جاعالاۋىنان امەريكا قۇرىلىعىنا دەيىن ول زەرتتەمەگەن بىردە-بىر ورىن قالعان جوق. ءبىراق وسىنشاما وراسان زور القاپتا تۇك، تۇك تابىلمادى. الىپ، نارۆال، نەمەسە سۋ استىنداعى كىشكەنە ارال، نەمەسە ءبىر اپاتقا ۇشىراعان كەمە بولشەكتەرى، نەمەسە كوشپەلى ريف تۇگىل سوعان ۇقساس باسقا بىردەمەنىڭ تىم بولماسا كولەڭكەسى دە سەزىلمەدى.
تۇك، تۇك!
رەاكسيا باستالدى. كۇدەر ۇزۋشىلىك سەنبەۋشىلىككە جول اشتى. كەمەدەگى ادامداردى وتە ءبىر اۋىر سەزىم بيلەدى، بۇل اۋىر سەزىمنىڭ وننان ءۇشى ۇياتتان، وننان جەتىسى جابىردەن قۇرالعان ەدى.
قيسىنى جوق ەرتەگىگە نانىپ، اقماق بولىپ قالۋ اركىمدى دە ۇيالتتى؛ ۇياتتان كورى جۇرتتىڭ جانىن جەگەن ونىڭ جابىرلەنۋى ەدى. بۇكىل جىل بويىنا ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى قاباتتاسىپ كەپ، تاۋداي بوپ ۇيىلگەن دالەلدەردىڭ ءبارىنىڭ ك ۇلى ءبىر-اق كۇننىڭ ىشىندە كوككە ۇشتى، ءسويتىپ ەندى اركىم بوسقا اقماق بولىپ وتكىزگەن ۋاقىتىنىڭ ورنىن قالاي تولتىرۋدى ويلاۋمەن بولدى.
ادامنىڭ اقىل-ويىنا ءتان تۇراقسىزدىق پەن جۇرت بىرەسە ولاي، بىرەسە بۇلاي اۋىتقىپ دايەك تاپپادى. وسى ەكسپەديسياعا شىعۋدى قىزۋ جاقتاعان ادامدار، ەندى وسى ەكسپەديسياعا قانى قاس ادامدار بولىپ الدى. تريۋمنەن كايۋت-كومپانياعا دەيىن كەمەنى سەنبەۋشىلىك تولقىنى كەۋلەپ كەتتى، ەگەر دە كاپيتان فاراگۋتتىڭ تۇسىنىكسىز قارىسۋى بولماسا «اۆراام لينكولن» دەرەۋ وڭتۇستىككە بەت بۇرعان بولار ەدى.
ءبىراق بۇل ناتيجەسىز ىزدەۋدىڭ دە ءبىر شەگى بولماسقا مۇمكىن ەمەس ەدى. «اۆراام لينكولننىڭ» وزىنە-وزى كىنا تاعار ورنى جوق — ويتكەنى ول تاپسىرمانى ويداعىداي ورىنداۋ ءۇشىن قولىنان كەلگەنىنىڭ ءبارىن دە ىستەدى. بۇرىن ەشۋاقىتتا دا امەريكا كەمەسىنىڭ كومانداسى مۇندايىن «ىنتا-جىگەر مۇنداي توزىمدىلىك كورسەتكەن ەمەس-تى. ەكسپەديسيانىڭ جولى بولماۋىنا ول ايىپتى ەمەس. ءسويتىپ ەندى تەك قايتۋ عانا قالعان-دى...
كەمەدەگى جۇرت بۇل پىكىردى كاپيتان فاراگۋتقا دا ءبىلدىردى، ءبىراق ول كونبەدى.
ماتروستار نارازىلىقتارىن اشىقتان-اشىق بىلدىرە باستادى. كەمەدە ءتارتىپ ناشارلاپ كەتتى. مەن كەمەدە بۋنت باستالدى دەگەلى وتىرعانىم جوق، ايتكەنمەن، ءبىراز قارسىلاسىپ كورگەننەن كەيىن كاپيتان فاراگۋت، ءبىر كەزدەگى كولۋمب سياقتى، كەمە كومانداسىنا تاعى دا ءبىر ءۇش كۇن توزە تۇرىڭدار دەپ وتىنۋگە ءماجبۇر بولدى: ەگەر دە ءۇش كۇننىڭ ىشىندە كەرەمەت تاپتىرماسا، وندا «اۆراام لينكولن» باعىتىن وزگەرتىپ، قايتۋ ساپارىنا شىعادى.
بۇل ۋادە 2 نويابر كۇنى بەرىلدى. مۇنىڭ ءوزى بىردەن-اق كوماندانىڭ رۋحىن كوتەرىپ جىبەردى. جۇرت جاڭا ىنتامەن تاعى دا تەڭىز تولقىنىن شولا باستادى. بينوكلدەر، الىستان كورەتىن دۇربىلەر قايتادان ىسكە كىرىستى. مۇنىڭ ءوزى الىپ نارۆالدى اقىرعى رەت سايىسقا شاقىرعاندىق ەدى.
وسىلايشا ەكى كۇن ءوتتى. «اۆراام لينكولن» باياۋ ءجۇرىپ كەلە جاتتى. كوماندا ەگەر جاقىن ماڭدا بولسا، نارۆالدىڭ كوڭىلىن اۋدارۋ ءۇشىن مىڭ دا ءبىر تاسىلدەر ويلاپ تاپتى.
كەمەدەن قالماي شۇباپ ەرىپ كەلە جاتقان اكۋلالاردى كونەلەتە تەڭىزگە كەسەك-كەسەك مايلار دا تاستالىپ وتىردى. كەمەنىڭ قايىقتارى تەڭىزدىڭ ءاربىر شارشى مەترىنە دەيىن زەرتتەپ، جان-جاقتى شارلادى.
4 ءنويابردىڭ كەشى دە جەتتى، ءبىراق قۇپيا سىر ءالى اشكەرەلەنگەن جوق ەدى.
كەلەسى كۇنى، 5 نويابردە، ءتۇس كەزىندە بەلگىلەنگەن مەرزىم بىتەدى. ساعاتتىڭ سوعۋى ەستىلىسىمەن-اق، سوزىنە بەرىك كاپيتان فاراگۋت كەمەنى وڭتۇستىك-شىعىسقا قاراي بۇرىپ، تىنىق مۇحيتتىڭ سولتۇستىك بولەگىنەن كەتۋگە ءتيىس.
بۇل كەزدە كەمە 13° 15' سولتۇستىك ەندىكتە، 136° 427، شىعىس بويلىقتا ەدى. ياپونيا بىزدەن ەكى ميلدەي جەردە بولاتىن. ءتۇن دە بولدى. ساعات سەگىزدى سوقتى. ءتورتىنشى شيرەگىنە جاڭا عانا جەتكەن، قول وراقتاي جىڭىشكە ايدى قالىڭ بۇلت جاۋىپ كەتتى. تەڭىز كەمەنى باپپەن عانا شايقاپ تەربەتىپ قويادى.
بۇل كەزدە مەن شتريبورتتا پالۋبانى كەنەرەسىنە سۇيەنىپ تۇر ەدىم. كوكسەل ىلگەرى جاققا جايىمەن كوز جىبەرىپ مەنىڭ جانىمدا تۇرعان. ماتروستار رەيلارعا شىعىپ الىپ، ءتۇن باسقان سايىن كۇڭگىرتتەنىپ كەلە جاتقان تەڭىز بەتىنە قاراسىپ وتىر. وفيسەرلەر تەڭىزدى تۇندە كورەتىن بينوكلدەرمەن قاراي باستادى. اندا-ساندا قالىڭ بۇلتتىڭ اراسىنان اي دا ءوزىنىڭ كۇمىس ساۋلەسىن تولقىندارعا ءتۇسىرىپ وتەدى، ءبىراق سول ساتتە-اق بۇلت ايدى قايتا قاباتتايدى دا، تاعى دا قاراڭعىلىق باسادى.
كونسەلگە قاراپ، كوپشىلىكتىڭ باسىنداعى قوبالجۋ اسا سابىرلى ونى دا ءبىر ابىرجىتقان ەكەن دەگەن ويعا كەلدىم.
— نەمەنە، كونسەل،— دەدىم مەن وعان،— ەكى مىڭ دوللار تاباتىن ءسات سوڭعى رەت تۋىپ تۇر ما؟
— قوجايىننىڭ رۇقساتى بويىنشا ايتايىن، ول سىيلىقتى قالتاما سالادى ەكەم دەپ مەن ەشۋاقىتتا ۇمىتتەنگەن ەمەسپىن،— دەپ جاۋاپ قايىردى كونسەل.— تاپ وسى سياقتى قۇراما شتاتتار ۇكىمەتى دە ءجۇز مىڭ دوللار سىيلىق جاريالار ەدى، ودان ول كەدەي بوپ تا قالماس ەدى.
— دۇرىس ايتاسىز، كونسەل. سايىپ كەلگەندە مۇنىڭ ءوزى اقىماقتىق بولىپ شىقتى عوي، ال وسى ەكسپەديسياعا قاتىسام دەپ مەن دە ۇشقالاقتىق جاساعانمىن. قانشاما نەرۆىمىزدى قۇرتتىق! ءبىز بۇدان التى اي بۇرىن فرانسياعا قايتقان بولار ەدىك...
— قوجايىننىڭ كىشكەنە ۇيىنە،— دەپ ءىلىپ اكەتتى كونسەل،— ونىڭ مۋزەيىنە دەڭىز... مەن كوللەكسيامىزداعى قازىپ تاۋىپ العان نارسەلەردى كلاسس-كلاسقا ءبولىپ قويعان بولار ەدىم، قوجايىن الىپ قايتقان بۇعى قابان زوولوگيالىق باۋداعى توردا تۇرار ەدى، ونى كورمەك بولىپ ءپاريجدىڭ تۇس-تۇسىنان جۇرت اعىلىپ كەلەر ەدى!
— ءبارى دە تاپ سولاي بولار ەدى عوي. كونسەل. ال ونىڭ ۇستىنە وسى ءساتسىز ساپارعا شىعامىز دەپ جۇرتقا كۇلكى بولاتىن بولدىق-اۋ، ءالى.
— ول ءسوزسىز،— دەدى كونسەل جايىمەن عانا، — قوجايىن كۇلكى بولادى، بۇعان ەشقانداي كۇمانىم جوق. ايتسام با ەكەم، الدە...
— ايت، ايت، كونسەل،— دەدىم مەن.
— قوجايىننىڭ كۇلكى بولۋىنىڭ ءوزى دۇرىس، ويتكەنى مۇنى ءوزى تىلەپ الدى عوي.
— شىنى سولاي ما ءوزى؟
— ءىرى عالىم ادام بولعالى ءجۇرىپ، قوجايىن مۇنداي ىسكە كوزدى جۇمىپ قويىپ كەتۋگە ءتيىس ەمەس ەدى.
كونسەل ماداقتاۋ ءسوزىن اياقتاعانشا بولعان جوق. وسىناۋ جىم-جىرت توڭىرەكتەن ءبىر قاتتى داۋىس شىقتى: بۇل نەد لەندتىڭ داۋسى ەدى. كانالدىق:
— ءاي! ول پالەن مۇندا ءجۇر عوي، ىق جاقتا، قارسى الدىمىزدا! — دەپ ايعايلادى.
التىنشى تاpay
بار پارمەنىنشە
وسى داۋىستى ەستىپ كاپيتان دا، وفيسەرلەر دە، ماتروستار دا، جاسوسپىرىمدەر دە، ماشينالارىن، جاعىپ تۇرعان وتتارىن تاستاپ ينجەنەر-مەحانيك، كوچەگارلار دا — ءبارى دە سۇڭگىشىگە قاراي لاپ قويدى.
كاپيتان كەمەنى توقتاتۋعا بۇيرىق بەردى.
ءتۇن كوزگە تۇرتسە كورگىسىز، تاستاي قاراڭعى بولاتىن، كانادالىقتىڭ كوزىنىڭ قىراعىلىعىن بىلە تۇرسام دا، وسىنداي قاراڭعىدا قالاي كورگەنىنە قايران قالدىم.
جۇرەگىم اتشا تۋلاپ اۋزىما تىعىلعانداي بولدى، ءتىپتى جارىلىپ كەتەر مە ەكەن دەپ ەدىم.
ءبىراق، نەد لەند قاتەلەسپەپتى. كەشىكپەي-اق ونىڭ قولىمەن نۇسقاپ كورسەتكەن نارسەسىن ءبىز دە كوردىك.
«اۆراام لينكولن» كەمەسىنىڭ شتريبورتىنان قاراعاندا ەكى كابەلتتەي جەردە تەڭىز ءىشىن بىردەمە جارىق قىپ تۇرعانداي بولىپ كورىندى. بۇل ادەتتەگى فوسفور جارىعى بولۋى مۇمكىن ەمەس-تى. سۋ بەتىنەن بىرنەشە فۋت تەرەڭدە جۇرگەن كەرەمەتتىڭ جارقىراعان عاجاپ ساۋلە شاشىپ جۇرەتىنىن، تالاي كاپيتان بايانداماسىندا اتاپ كورسەتىپ وتىرعان. بۇل ساۋلە قانداي دا بولسا اسا قۋاتتى ءبىر جارىق كوزىنەن شىعىپ تۇرعان بولۋى كەرەك. مۇحيت بەتىندەگى جارىق ساۋلە تۇسكەن جەر ۇزىن، سوپاق فورمالى ەدى. سول سوپاق ساۋلەنىڭ ورتا شەنىنىڭ جارىعى جارقىراپ، شەت جاقتارىنىڭ جارىعى سولعىنداۋ بولىپ كورىندى.
— بۇل فوسفورلانىپ كەلە جاتقان دەنەلەردىڭ جاي عانا جىيىنتىعى! — دەدى وفيسەرلەردىڭ بىرەۋى.
— ءسىز قاتەلەسەسىز! — دەدىم مەن بۇل پىكىرگە قارسى بولىپ،— تۇندە ساۋلە شاشاتىن زاتتار نەمەسە سالىپتار، تاپ مۇنداي جارىق ساۋلە شىعارا الماس ەدى. مىنا جارىق شاشىپ تۇرعان نارسەدە قانداي دا بولسا ءبىر ەلەكتر كوزى بار... ايتتىم با قاراڭىزشى... قاراڭىز! ءوزى جىلجىپ كەلەدى!.. بىزگە قاراي جىلجىپ كەلەدى.
پالۋبادا تۇرعانداردىڭ ءبارى دە شۋ ەتە قالىستى.
— دىبىس شىعارماڭدار! — دەپ كوماندا بەردى كاپيتان فاراگۋت.— ءرۋلدى سولعا بۇر! كەيىن شەگىن!
جۇرتتىڭ ءبارى دە ءوز ورىندارىنا قاراي ۇمتىلىستى.
بۇيرىق قاسقاق قانشا-اق ورىندالدى، ءسويتىپ «اۆراام لينكولن» جارىم-جارتىلاپ بۇرىلىپ تا ۇلگىردى.
— ءرۋلدى وڭعا بۇر! ىلگەرى تارت! — دەپ بۇيىردى كاپيتان فاراگۋت.
ۆينت جۇمىسقا كىرىسىپ كەپ كەتتى دە، كەمە جارقىراعان ساۋلەدەن جالما-جان قاشىقتاي باستادى.
مەن قاتەلەسكەن ەكەنمىن: كەمە قاشىقتاعىسى كەلگەنمەن داعدىدان تىس عاجاپ جانۋار، كەمەدەن ەكى ەسە شاپشاڭدىقپەن جاقىنداپ قالدى.
ءبىز قورىقپاساق تا، تاڭ قالعاندىقتان، دەمىمىزدى ىشىمىزگە تارتىپ، ءۇن-تۇنسىز قاتتىق تا قالدىق. قورقۋدان دا تاڭ قالۋىمىز باسىم ەدى. جانۋار بىزبەن ويناپ جۇرگەندەي لەزدە-اق قۋىپ جەتتى. ون ءتورت ۋزەل شاپشاڭدىقپەن ءجۇزىپ كەلە جاتقان كەمەگە ەلەكتر ساۋلەسىن توگە وراعىتىپ ءوتتى. وسىدان كەيىن ول ەكسپرەس لوكوموتيۆىنەن بۋداقتاپ شىققان تۇتىندەي جارقىراعان ءىز قالدىرا ەكى-ۇش ميلدەي وزىپ كەتتى. ءسويتىپ، قاراڭعىعا سۇنگىپ كەتتى دە، الگى جەردەن ەكپىندەپ قايتا شىعىپ ادام ايتقىسىز شاپشاڭدىقپەن تۋرا «اۆراام لينكولنعا» قاراي ۇمتىلدى، كەمەگە جيىرما فۋت قالعاندا، كەنەت توقتاي قالدى... جارىعى دا ءوشىپ كەتتى. ول سۇڭگىپ كەتكەن جوق ەدى، ەگەر سۇڭگىپ كەتسە ونىڭ ساۋلەسى بىرتىندەپ بارىپ وشەر ەدى؛ وسىنداي ساۋلە شاشىپ تۇرعان نارسەنىڭ كۇشى كەنەت سارقىلا قالعانداي جارىق بىردەن ءسونىپ كەتتى.
سودان كوزدى اشىپ جۇمعانشا بولعان جوق. «اۆراام لينكولندى» نە وراعىتىپ وتكەنى، نە استىمەن وتكەنى بەلگىسىز، ايتەۋىر كەرەمەت ەندى كەمەنىڭ ەكىنشى جاعىنان كورىندى.
كەرەمەتتىڭ كەمەمەن قاقتىعىسىپ قالۋ ءقاۋپى سەكۋند سايىن تۋىپ تۇردى، ال مۇنىڭ ءوزى ءبىز ءۇشىن، ءسوز جوق قاتەرلى قاقتىعىسۋ بولار ەدى.
مەنى تاڭداندىرعان كەمەنىڭ مانيەۆرى بولدى. كەمە كەرەمەتپەن شايقاسۋدىڭ ورنىنا، باسساۋعالاپ قاشۋمەن بولدى. كەرەمەتتى قۋۋ ءۇشىن شىعىپ، ءوزى قۋعىن كورىپ ءجۇر.
مەن بۇل پىكىرىمدى كاپيتان فاراگۋتقا ايتتىم. ابىرجۋ دەگەندى بىلمەيتىن ول ءقازىر دال بوپ تۇرعانداي.
— بايقايسىز با، پروفەسسور،— دەپ جاۋاپ قايىردى ول،— مەن مۇنىڭ قانداي زور جىرتقىش ەكەنىن ءالى بىلمەيمىن، سوندىقتان دا كوزگە تۇرتسە كورىنگىسىز مىنا قاراڭعىدا ءوز كەمەمدى بوسقا ارانداتقىم كەلمەيدى. بەلگىسىز ماقلۇققا قارسى ءقازىر قالاي شابۋىلعا شىعارسىن، ودان قالاي قورعانارسىڭ! تاڭ اتقانشا سابىر ەتەلىك، تاڭ اتقان سوڭ مىندەت ايقىندالار!
— كاپيتان، وسى ماقلۇقتىڭ جاراتىلىسىنا ەندى كۇمانىڭىز بار ما؟
— جوق، پروفەسسور، تەگى، بۇل الىپ نارۆال بولۋ كەرەك، نارۆال بولعاندا دا ەلەكترلى نارۆال بولۋعا ءتيىس.
— مۇمكىن،— دەدىم مەن،— گيمنوتكا نەمەسە جۇزگىش مينعا جاقىنداۋ قانداي ءقاۋىپتى بولسا، بۇعان جاقىنداۋ دا سونداي ءقاۋىپتى بولۋى دا مۇمكىن.
— ابدەن مۇمكىن،— دەدى كاپيتان مەنىڭ پىكىرىمە قوسىلىپ، — ال، ەگەر دە، وسى ايتىلعانداردىڭ ۇستىنە ونىڭ ەلەكتر قۋاتى بولسا، وندا ول شىنىندا دا دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ءقاۋىپتى جانۋار بولعانى. سوندىقتان مەن ساقتانۋ كەرەك دەپ ۇيعاردىم!
كەمەدەگى جۇرت ءتۇنى بويى كىرپىك قاققان جوق. ەشكىم پالۋبادان كەتپەدى. «اۆراام لينكولن» ءجۇرىسىنىڭ شاپشاڭدىعى جاعىنان نارۆالمەن باسەكەگە تۇسە المايتىنىنا كوزى جەتكەن سوڭ، ءجۇرىسىن ءبىراز باياۋلاتايىن دەدى.
كەمەگە ەلىكتەپ، نارۆال دا تەڭىز تولقىنىندا باياۋ تەڭسەلىپ تۇرىپ الدى، مايدان جەردەن كەتەتىن ءتۇرى جوق سياقتى ەدى.
الايدا، ءتۇن ورتاسى كەزىندە نارۆال كورىنبەي كەتتى، نەمەسە — دالىرەك ايتقاندا، — ۇلكەن جارىق كوزىندەي كەنەت ءوشىپ كەتتى. مۇمكىن، ول قاشقان شىعار؟ ءبىز ءۇشىن ونىڭ قاشپاعانىنان دا، وسى قاشقانى ءقاۋىپتى ەدى. ءبىراق بىرەر ساعاتتان كەيىن قۇلاق تۇندىرارلىق دىبىس ەستىلدى، مۇنىڭ ءوزى قىسىمنىڭ كۇشىمەن ءبىر تاپتار تەسىكتەن ىسقىرىپ شىققان سۋدىڭ شۋىلى سياقتى ەدى.
بۇل كەزدە، كاپيتان فاراگۋت، مەن جانە نەد لەند ۇشەۋمىز پالۋبادا تۇر ەدىك. ءبىز وسى كوزگە تۇرتسە كورىنگىسىز قاپ-قاراڭعى توڭىرەككە قادالا قاراپ تۇرعانبىز.
— نەد لەند،— دەدى كاپيتان،— كيت اتقىلاعان سۋدىڭ وسىنداي شۋىلىن ءجيى ەستۋشى مە ەدىڭىز؟
— ءجيى ەستيتىنمىن، كاپيتان، ءبىراق مەن وسى ۋاقىتقا دەيىن كورىنۋىمەن عانا ماعان ەكى مىڭ دوللار تۇسىرگەن كيتتى كورگەن ەمەسپىن.
— شىنىندا دا، سىيلىق الۋعا ءسىزدىڭ ەڭبەگىڭىز تۇرادى. ءبىراق ءسىز مىنانى ايتىڭىزشى، كيتتىڭ تاناۋىنان اتقىلاعان سۋدىڭ شۋىلىنا مىنا شۋىل ۇقساي ما؟
— ۇقساۋىن ۇقسايدى، ءبىراق مىناۋ الدەقايدا كۇشتى ەكەن. الايدا، قانداي دا بولسا ءبىر كيت ءتارىزدى جانۋار ەكەندىگىندە كۇمان بولماسقا ءتيىس، ال، ەگەر ءسىز رۇقسات ەتسەڭىز، ەرتەڭ تاڭ اتا وعان ايتاتىن بىر-ەكى اۋىز ءسوزىم بار.
— ەگەر ول ءبىزدى تىڭداعىسى كەلسە، نەد، — دەدىم مەن، — بۇعان سەنىمىم ازداۋ.
— ەگەر دە مەن وعان قاشىقتىعى ءتورت سۇڭگىنىڭ ۇزىندىعىنداي جاقىنداي السام،— دەدى كانادالىق،— ول مەنىمەن تانىسا الادى.
— ءبىراق ءويتۋ ءۇشىن سىزگە قايىق بەرۋ كەرەك شىعار؟ — دەدى كاپيتان...
— ارينە.
— ەسكەكشىلەردىڭ ءومىرىن تاۋەكەل ەتىپ پە؟
— مەن نە كورسەم ولار دا سونى كورەدى،— دەپ سالدى سۇڭگىشى.
تۇنگى ساعات ەكى شاماسىندا «اۆراام لينكولننەن» بەس ميلدەي جەردە جەل جاقتان تاعى دا ەلەكتر جارىعىنىڭ ساۋلەسى كورىندى.
كەمەدەن ەداۋىر قاشىقتا بولسا دا، جەلمەن تەڭىزدىڭ شۋىلىنا قاراماستان، جانۋاردىڭ قۇيرىعىمەن سۋدى سابالاپ، اۋىق-اۋىق دەمالىپ تۇرعان دىبىسى اپ-انىق ەستىلىپ تۇردى. نارۆال سۋدىڭ بەتىنە دەمالۋ ءۇشىن شىققان كەزدە، ەكى مىڭدىق كۇشى بار سيليندرگە بۋ قانداي كۇشپەن ەنەتىن بولسا، بۇل جانۋاردىڭ كەۋدەسىنە اۋا دا سونداي كۇشپەن كىرەتىن شىعار دەپ ويلاۋعا بولار ەدى.
«سايتان-اي! — دەپ ويلادىم مەن، — بۇكىل ءبىر اتتى اسكەر پولكىنىڭ كۇشىندەي كۇشى بار كيت، وسال كيت ەمەس».
بۇل ءتۇن اڭدىسۋمەن، الداعى شايقاسقا دايىندالۋمەن ءوتتى. كيت ۇستايتىن قارۋ-جاراقتار پالۋبا ەرنەۋلەرىنە اپارىلىپ قويىلدى. كاپيتاننىڭ ەكىنشى كومەكشىسى سۇڭگىلەرىن ءبىر ميلگە جەتكىزە الاتىن زەڭبىرەكتەردى دە جارىلعىش وقپەن ەڭ ۇلكەن دەگەن جانۋارلاردى دا ولتىرە جارالايتىن كارابينداردى دا وقتاپ، دايارلاپ قويۋعا بۇيرىق بەردى. نەد لەند ءوزىنىڭ سۇڭگىسىن قايراپ، ۇشكىرلەۋمەن عانا تىندى.
ساعات التىدا تاڭ دا اتا باستادى. جارىق تۇسىسىمەن-اق نارۆال دا ساۋلە شاشۋىن قويدى.
ساعات جەتىدە تاڭ ابدەن اتقان ەدى، ءبىراق اينالا-توڭىرەكتى ەڭ جاقسى بينوكلمەن قاراعاندا دا تۇك كورىنگىسىز قالىڭ تۇمان باسىپ تۇر ەدى. سونداعى جۇرتتى كەرنەگەن اشۋ–ىزانى-اي دەسەڭىزشى.
مەن بيازىنىڭ ءبىرىنشى بەلدىگىنە ورمەلەپ شىعىپ الدىم. بىرنەشە وفيسەرلەر مەنەن جوعارىراق شىعىپ وتىردى.
ساعات سەگىزدە تولقىن ءۇستىنىڭ تۇمانى ىدىراپ اقىرىن جوعارى كوتەرىلە باستادى.
كەنەتتەن، الدىڭعى كۇنگىدەي نەد لەندتىڭ داۋسى ەستىلدى.
— ول پالە جەل جاقتا، «ەمەننىڭ كەيىنگى جاق بەتىندە ءجۇر!—دەپ ايعايلادى سۇڭگىشى.
جۇرتتىڭ ءبارى دە كەمەنىڭ كەيىنگى جاعىنا قاراي لاپ قويدى. شىنىندا دا كەمەدەن ميل جارىمداي جەردە ۇزىندىعى ءبىر مەتردەي بىردەمە سۋ بەتىندە قاراڭداپ ءجۇر ەكەن. ءسىرا قۇيرىعى دامىلسىز بۇلاڭداپ جاتسا كەرەك، كەرەمەتتىڭ ارتقى جاعىندا تەڭىز سۋىنىڭ استان-كەستەڭى شىعىپ بۇرقىلداپ جاتتى. مەن بىلەتىن جانۋارلاردىڭ بىردە-بىرى سۋدى تاپ مۇنداي قاتتى سابالاپ، ءوزىنىڭ سوڭىنان تاپ مۇنداي اق كوبىكتەنگەن جولاق ءىز قالدىرا المايتىندى.
كەمە ەندى وسى كەرەمەتكە قاراي بەتتەدى. مەن كەرەمەتتەن كوز الماستان قاراپ تۇردىم. «حاناان» مەن «گەلۆەسيا» وزدەرىنىڭ راپورتتارىندا كەرەمەتتىڭ ۇلكەندىگىن تىم اسىرىپ جازعان ەكەن. مەنىڭ شامالاۋىمشا، ونىڭ ۇزىندىعى ەكى ءجۇز ەلۋ فۋتتايدى. جۋاندىعى قانشا ەكەنىن ءبىلۋ قيىن ەدى. ءبىراق مەنىڭ العان اسەرىم بويىنشا، ۇزىندىعى دا، كولدەنەڭى دە، بيىكتىگى دە ءبىر بىرىنە شامالاس كورىندى.
مەن وسى جانۋارعا قاراپ تۇرعان شاقتا، ونىڭ قوس تاناۋىنان بيىكتىگى قىرىق مەتر قوس باعانداي بوپ سۋ اتقىلاي باستادى. ونىڭ قالاي دەم الاتىنىن مەن سوندا بارىپ ءبىلدىم.
ءوستىپ تۇرىپ بۇل جۇمباق ماقلۇق ومىرتقالىلار تيپىنە سۇتقورەكتىلەر كلاسىنا، ءبىر قۇرساقتى پودكلاسقا، كيت تارىزدىلەر وتريادىنا جاتادى دەگەن قورىتىندىعا كەلدىم. ءبىراق قاي تۇقىمعا جاتاتىنىن ءازىر بىلە المادىم.
كيت تارىزدىلەر وتريادىنا: كيت، كاشالوت جانە دەلفين تۇقىمدارى كىرەدى. نارۆال دا دەلفيندەرگە قوسىلادى. ال وسى تۇقىمداردىڭ ءارقايسىسى كوپتەگەن تۇقىمداستارعا،تۇقىمداستارى — اتالىققا، اتالىقتارى—تۇرگە بولىنەدى. تۇر، اتالىق، تۇقىمداستىق، تۇقىم تۋرالى مەن ءالى بەلگىلى ءبىر پىكىر ايتا الاتىن جەردە ەمەس ەدىم، ءبىراق نەد لەندتىڭ ونەرى ارقاسىندا، كاپيتان فاراگۋتتىڭ باي تاجريبەسىنىڭ ارقاسىندا، بۇل مالىمەتتەر الا الاتىندىعىما ەشبىر كۇمانىم جوق-تى.
كەمە كومانداسى ءوز باستىعىنىڭ بۇيرىعىن وتە اسىعا، شىدامسىزدانا كۇتۋدە ەدى. كاپيتان، جانۋارعا مۇقيات ءبىر قاراپ الدى دا، كەمە ينجەنەرىن شاقىرتتى. كەشىكپەي ينجەنەر دە كەلدى.
— بۋ كوبەيتىلدى مە؟ — دەپ سۇرادى كاپيتان.
— كوبەيتىلدى،— دەپ جاۋاپ قايىردى ينجەنەر.
— جاقسى. كومىردى سالىڭقىراي ءتۇسىڭىز.
بۇل بۇيرىقتى ءۇش دۇركىن «ۋرالاعان» داۋىستار قارسى الدى.
كۇرەس ساعاتى دا سوقتى.
بىرنەشە مينۋتتان كەيىن كەمەنىڭ مۇرجاسىنان قارا-قوشقىل ءتۇتىن باعاندارى بۋداقتاپ، كەمە پالۋباسى دا ءدىرىل قاعا باستادى.
اسا قۋاتتى ءۆينتتىڭ كۇشىمەن «اۆراام لينكولن» تۋرا جانۋارعا قاراي ۇمتىلدى. جانۋار وزىنە جارتى كابەلت قالعانشا، قاننەن-قاپەرسىز تۇرا بەردى. سودان كەيىن ول سۇڭگىمەي-اق كەمەمەن ەكى ورتاداعى بۇرىنعى قاشىقتىقتى ساقتاپ جايلاپ ءجۇزىپ كەتتى. كەمە ونى قىرىق بەس مينۋتتاي قۋدى، ءبىراق وسى ۋاقىتتىڭ ىشىندە «اۆراام لينكولن» تىم بولماسا ءبىر فۋت تا جاقىنداي المادى. مۇنشالىقتى شاپشاڭ جانۋارعا قۋىپ جەتۋ مۇمكىن ەمەس-تى.
كاپيتان فاراگۋت ىزا بوپ ساقالىن جۇلدى.
— نەد لەند! — دەپ ايعايلادى ول. كانادالىق جەتىپ كەلدى.
— ال، كيت اۋلاۋشى مىرزا، سىزگە قايىق كەرەك پە؟
— جوق،— دەپ جاۋاپ قايىردى سۇڭگىشى،— بۇل سۇم ءوزى كەلىپ قولعا تۇسپەسە، جەڭدىرەر ەمەس.
— ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟
— مۇمكىن بولسا، بۋ قىسىمىن كۇشەيتىڭكىرەۋ كەرەك.
ال، مەن، ءسىزدىڭ رۇقساتىڭىز بويىنشا، كەمەنىڭ تۇمسىق جاعىنا ورنالاسايىن دا، جەتكىلىكتى دارەجەدە جاقىنداي بەرگەندە، سۇڭگىنى اتىپ جىبەرەيىن.
كاپيتان:
جاقسى، لەند، — دەدى دە سويلەسەتىن ترۋبا ارقىلى «بۋدى كوتەرىڭىز!» دەپ بۇيرىق بەردى.
نەد لەند ءوزىنىڭ ورنىنا كەتتى. وتقا تاعى دا ەسەلەي كومىر سالىندى، ۆينت ەندى مينۋتىنا قىرىق ءۇش اينالاتىن دارەجەگە جەتتى. سۋعا تاستاعان لاگ «اۆراام لينكولننىڭ» ساعاتىنا ون سەگىز ميل جارىم الىپ كەلە جاتقانىن كورسەتتى.
ءبىراق الگى قارعىس اتقىر جانۋار دا ساعاتىنا ون سەگىز جارىم ميل ءجۇرىپ وتىردى.
كەمە ءبىر ساعات بويىنا وسىنداي شاپشاڭدىقپەن قۋا تۇرسا دا، ءبىر سانتيمەتر دە جاقىنداي المادى. مۇنىڭ ءوزى امەريكا فلوتىنىڭ شاپشاڭ جۇرەتىن كەمەسى ءۇشىن ۇلكەن قورلىق ەدى.
بۇكىل كوماندا جىندانىپ كەتە جازدادى. ماتروستار كەرەمەتتى مەيلىنشە-اق سىباپ باقتى، ءبىراق ول قارىسىپ ۇندەمەي قويدى. كاپيتان فاراگۋت ساقالدى جۇلۋدىڭ ورنىنا ەندى تىستەلەي باستادى.
ينجەنەر تاعى دا موستيككە شاقىرىلدى.
— قىسىمدى شەگىنە جەتكىزدىڭىز بە؟ — دەپ سۇرادى كاپيتان.
— يا، — دەپ جاۋاپ قايىردى ينجەنەر.
— نەشە اتموسفەراعا دەيىن جەتكىزدىڭىز؟
— التى جارىم اتموسفەراعا جەتكىزدىم.
— ونعا جەتكىزىڭىز.
بۇل بۇيرىق كوز جۇمباي داريا كوشپەستىڭ كەبى ەدى. ءتىپتى قانداي دا بولسا ءبىر كومپانياعا قارايتىن، قايتسە دە ءوزىنىڭ باسەكەلەسىنەن وزۋدى كوزدەگەن كەمەنىڭ كاپيتانى دا وسىدان ارتىققا بارا الماس ەدى.
— كونسەل،— دەدىم مەن قاسىمدا تۇرعان تاماشا قىزمەتشىمە،— سەن ءبىلىپ تۇرمىسىڭ، تۇپتەپ كەلگەندە، تەگى، ءبىزدىڭ اياعىمىز اسپاننان كەلەتىن شىعار؟
— قوجايىننىڭ ەركى ءبىلسىن، — دەپ جاۋاپ قايىردى كونسەل.
كاپيتاننىڭ وسى كوزسىز ەرلىگى ماعان وتە ۇنادى، مەن مۇنى مويىنداۋىم كەرەك.
كوچەگارلار وتقا كومىردى تاعى دا سالدى. ۆەنتيلياتورلار اۋانى وتقا قاراي ايداۋدا بولدى. بۋ قىسىمى كۇشەيە ءتۇستى. ماچتالارى سولقىلداپ «اۆراام لينكولن» ىلگەرى قاراي جۇلقىنىپ كەپ كەتتى. بۋداق-بۋداق بوپ اتقىلاعان ءتۇتىن تار مۇرجالاردان بۋلىعا شىعىپ جاتتى.
لاگ ەكىنشى رەت تاستالدى.
— قانشا؟ — دەپ سۇرادى كاپيتان.
— ون توعىز ءبۇتىن جانە ءۇش وندىق ميل.
— قىسىمدى ءالى دە كۇشەيتە ءتۇسىڭىز!
ينجەنەر كوندى. مانومەتردىڭ كورسەتكىشى ون اتموسفەرانى كورسەتتى. ءبىراق، كەرەمەت تە، ءسىرا، «بۋدى كوبەيتكەن» بولۋ كەرەك،— كوپ قينالماي-اق، ول دا ساعاتىنا ون توعىز ءبۇتىن ءۇش وندىق ميل الىپ تارتا بەردى.
قۋۋدى-اي دەسەڭىزشى! جوق، مەن بۇل ساتتەگى ءوزىمنىڭ كوڭىل-كۇيىمدى سۋرەتتەپ بەرە المايمىن.
مەنىڭ ەسىم شىعىپ، بۇكىل دەنەم قالتىراپ كەتتى.
نەد لەند كەمەنىڭ تۇمسىعىندا سۇنگىسىن قولىنا ۇستاپ دايىن تۇر.
جانۋار كەمەنى وزىنە بىرنەشە رەت جاقىن دا كەلتىردى.
— قۋىپ جەتتىك! قۋىپ جەتتىك! — دەپ ايعايلايدى كانادالىق.
ءبىراق ول سۇڭگىسىن اتۋعا ەندى ىڭعايلاي بەرگەندە، جانۋار ەڭ كەم دەگەندە ساعاتىنا 30 ميلدەي شاپشاڭدىقپەن زىتىپ بەرەتىن. بۇل بۇل ما، ءبىز بار پارمەنىمىزبەن كەلە جاتساق، ول بەينە ءبىر مازاق ەتكەندەي، زۋلاپ ءبىزدى ءبىر اينالىپ وتەتىن. ونىڭ مۇنىسىنا كەمەدەگىلەردىڭ ادۋىن ايقاي كوتەرگەننەن باسقا ىستەر شاراسى بولمادى.
نارۆال مەن كەمەنىڭ اراسى ءقازىر ءتۇس كەزىندە دە تاڭەرتەڭگى ساعات سەگىزدەگىدەي ەدى.
ەندى كاپيتان فاراگۋت باسقا امال قولدانباق بولدى.
— ءا، سولاي ما! — دەدى ول.— بۇل جانۋاردىڭ ءوزى «اۆراام لينكولننەن» شاپشاڭ جۇزەدى ەكەن عوي؟ ولاي بولسا، قايتەمىز ەندى، بالكىم، بومبادان دا جۇيرىك شىعار كورەلىك. بوسمان! تۇمسىقتاعى زەڭبىرەككە كانونير جىبەرىڭىز!
زەڭبىرەك دەرەۋ وقتالىپ، جانۋارعا قاراي باعىتتالدى. سول-اق ەكەن زەڭبىرەك تە زىرك ەتتى، ءبىراق سنارياد جارتى ميلدەي الدا كەلە جاتقان نارۆالدان بىرنەشە فۋتتاي جوعارى ۇشتى.
— باسقا ءبىر كوزدەۋشىنى، مەرگەنىرەك بىرەۋىن جىبەر! — دەپ ايعايلادى كاپيتان.— وسى لاعنەت ماقلۇققا بومبا تيگىزگەن ادامعا 500 دوللار سىيلىق بەرىلەدى.
ءبىر اق ساقالدى قارت كانونير كەلدى، ونىڭ بايىپتى كوزقاراسى، سۇستى ءجۇزى مەنىڭ ءالى كوز الدىمدا ەلەستەپ تۇرعان ءتارىزدى. ول زەڭبىرەكتى ءدال كوزدەدى. زەڭبىرەك داۋسى ەستىلەر-ەستىلمەستەن-اق «ۋرا»-لاعان داۋىستار ساڭق ەتە قالدى.
سنارياد نىساناعا ءدال ءتيدى. ءبىراق كۇتكەن ءۇمىت ورىندالمادى، سنارياد نارۆالدىڭ جونىن سۇيكەپ ءوتىپ، ءبىر تەتىككە قاراي الىسقا ىرشىپ ءتۇستى.
— ءاي، سايتان-اي! — دەدى قايران بولعان قارت كانونير.— بۇل اجداھانىڭ ساۋىتىنىڭ قالىڭدىعى التى ديۋيم بولعانى ما؟
— لاعيات! — دەپ ايعايلادى كاپيتان.
كەمە قۋا بەردى.
كاپيتان مەنىڭ قاسىما كەلدى دە:
— مەن نارۆالدى وسى كەمەنىڭ تالقانى شىعىپ، ك ۇلى كوككە ۇشقانشا قۋا بەرەمىن،— دەدى.
— دۇرىس،— دەدىم مەن.— ءسويتۋ كەرەك!
قاجۋدى بىلمەيتىن بۋ ماشيناسىمەن سايىستا، ەرتە بولسىن، كەش بولسىن ،بۇل جانۋار ءبىر قالجىرار، شارشار دەپ ۇمىتتەنۋگە بولار ەدى. ءبىراق قانشا ساعاتتان بەرى قۋساق تا ءتىپتى شارشاعاندىقتىڭ بەلگىسىن دە بەرەر ەمەس.
ايتا كەتۋ كەرەك. «اۆراام لينكولن» ءوز ابرويىنا داق تۇسىرگەن جوق، ول جانۋاردى تاباندىلىقپەن قۋا بەردى. مەنىڭ ەسەبىم بويىنشا، بەسىنشى ءنويابردىڭ وسى جايسىز كۇنىندە كەمە بەس ءجۇز ميل جول ءجۇردى. ءبىراق تاعى دا ءتۇن بولىپ، تۋلاعان تەڭىزدى تاعى دا قويۋ قاراڭعىلىق باستى.
ءدال وسى مينۋتتا مەن ءبىزدىڭ ەكسپەديسيامىز ەندى بىتكەن ەكەن، فانتاستيكالىق جانۋاردى ەندى قايتىپ كورە الماسپىز دەپ قالعان ەدىم.
ءبىراق قاتەلەسكەن ەكەم.
ساعات وننان ەلۋ مينۋت وتكەندە كەمەدەن ءۇش ميلدەي جەردە ەلەكتر ساۋلەسى تاعى كورىندى.
نارۆال ءبىر ورىندا قوزعالماي تۇرعان سياقتى. كۇنى بويىنا ابدەن شارشاپ، قالجىراعان جانۋار، ەندى تولقىنمەن تەربەتىلىپ ۇيىقتاپ كەتىپتى. بۇل جاعدايدى پايدالانىپ قالۋ كەرەك ەدى، كاپيتان باعىن سىناپ كورمەك بولدى.
ءتيىستى بۇيرىقتارىن دا بەردى. «اۆراام لينكولن» جانۋاردى وياتىپ الماۋ ءۇشىن وتە جاي جىلجىپ كەلە جاتتى. مۇحيتتاردا قاتتى ۇيقىدا جاتقان كيتتەر ءجيى ۇشىرايدى، ال، نەد لەند بولسا، ول ۇيىقتاپ كەتكەن تالاي كيتتى سۇڭگىلەپ ولتىرگەن.
كانادالىق كەمەنىڭ تۇمسىق جاعىنداعى ورنىنا بارىپ تۇردى.
سول دىبىس بىلدىرمەي جىلجىعان كۇيى، كەمە جانۋارعا ەكى-اق كابەلتتەي جەر قالدى. ەندى ماشينا توقتاتىلىپ كەمە ەكپىنىمەن عانا ءجۇزىپ وتىردى. كەمەدەگى ادامدار دا، پالۋبا دا جىم-جىرت. سوپاقشا ساۋلەگە ءجۇز-اق ادىمداي جەر قالدىق.
وسى مينۋتتا مەن نەد لەندكە قاراپ ەدىم، ول ءوزىنىڭ قاتەرلى قارۋىن وڭتايلاپ تۇر ەكەن.
كەمە ءبىر ورىندا تۇرعان جانۋارعا تاعى دا جاقىنداي ءتۇستى،— كەمە مەن جانۋاردىڭ اراسىندا جيىرما ادىمعا جەتەر – جەتپەس-اق جەر قالدى.
كەنەتتەن نەد لەند قۇلاشىن كەرە ءبىر تولعاپ قالدى، سۇنگى جۇلدىزداي اقتى. مەن مەتالعا ءبىر نارسە تيگەندەي شىڭ ەتە تۇسكەن ءبىر دىبىس ەستىدىم.
ەلەكتر ساۋلەسى لەزدە-اق ءوشىپ كەتتى، كەنەتتەن وراسان زور ەكى سۋ باعانى كەمەنىڭ پالۋباسىنا لاپ بەردى، تاسقىن ءوزىنىڭ جولىنداعى كەزدەسكەننىڭ ءبارىن بۇزىپ-جارا، ادامداردى قالپاقتاي ۇشىرا كەمەنىڭ ءۇستىن قاپتاپ بارا جاتتى.
الدەنە تارس ەتە قالدى، كەمەنىڭ ەرنەۋىنەن ۇستاي العانىمشا بولعان جوق، كەمەدەن ۇشىپ ءتۇستىم.
جەتىنشى تاراۋ
كيتتىڭ بەلگىسىز ءتۇرى
ويلاماعان جەردەن قۇلاپ كەتسەم دە، باستان كەشكەندەرىمنىڭ ءبارى ەسىمدە انىق ساقتالىپتى.
العاشىندا سۋعا باتىپ كەتتىم.
ءبىراق جاقسى جۇزە بىلەتىندىكتەن بۇعان ابىرجي قويعانىم جوق.
تەڭىز بەتىنە مالتىپ شىقتىم دا، ەڭ الدىمەن كەمەنى قاراي باستادىم. ونداعىلار مەنىڭ جوعالىپ كەتكەنىمدى بايقادى ما ەكەن؟ كاپيتان مەنى ىزدەۋ ءۇشىن قايىق ءتۇسىردى مە؟ امان قالامىن دەپ ۇمىتتەنۋگە بولا ما ماعان؟
وسى قاراڭعى تۇنگە قاراماستان شىعىس جاقتا قاراۋىتقان بىردەمە كوزىمە ءتۇستى، بەلگى بەرىپ تۇراتىن وتتاردىڭ ورىسىنە قاراعاندا، ءوزى ءارى قاراي كەتىپ بارا جاتقانعا ۇقسايدى. بۇل كەمە ەدى. ءوزىمنىڭ قۇريتىنىمدى ەندى عانا ۇقتىم.
— ماعان قاراي، ماعان قاراي ءجۇرىڭىز! —دەپ ايعايلاپ، كەمەنى قۋىپ جەتۋگە تىرىسىپ كەلەمىن. ابدەن سۋ سىڭگەن كيىمدەرىم دەنەمە جابىسىپ، ەكى يىعىمنان باسىپ قوزعالتپاي قويدى. دىمىم قۇرىپ، سۋعا باتا باستادىم...
— كومەكتەسىڭدەر!
بۇل مەنىڭ ەڭ سوڭعى ايعايىم ەدى. باتىپ بارا جاتقانىمدى سەزىپ، جانتالاستىم.
كەنەتتەن ءبىر تەگەۋىرىندى قول جاعامنان ۇستاي الىپ، سۋدىڭ بەتىنە الىپ شىقتى.
ءدال قۇلاعىمنىڭ تۇبىنەن بىرەۋ:
— ەگەر، قوجايىن ماقۇل كورسە، مەنىڭ يىعىما سۇيەنىڭكىرەسىن، سويتسە جەڭىل جۇزەتىن بولادى، — دەيدى.
شىن بەرىلگەن كوكسەلدى قولىنان ۇستاي الدىم.
— بۇل سەنبىسىن؟! — دەدىم مەن.— بۇل كىم، سەن بە؟
— يا، بۇل مەن،—دەپ جاۋاپ قايىردى كونسەل.— قوجايىنعا قىزمەت ەتۋگە ءارقاشاندا دايىنمىن.
— دەمەك، ماناعى سوققى مەن سياقتى، سەنى دە ۇشىرىپ جىبەرگەن ەكەن عوي؟
— جوق. ءبىراق پروفەسسور مىرزانىڭ قىزمەتشىسى بولعاندىقتان، ونىڭ سوڭىنان قالماۋدى ءوزىمنىڭ بورىشىم دەپ ءبىلدىم.
بۇل تاماشا جىگىتكە ءوزىنىڭ وسى قىلىعى ۇيرەنشىكتى ءبىر ادەتتەي كورىندى.
— ال، كەمە شە؟
— كەمە مە؟ — دەپ قايتا سۇرادى كونسەل، شالقاسىنان اۋدارىلىپ ءتۇسىپ، مەنىمشە قوجايىننىڭ ەندى ول كەمەدەن قايىرىم كۇتپەگەنىنىڭ ءوزى جاقسى.
— نەگە؟
— ويتكەنى، مەن قارعىپ تۇسەر شاقتا ۆاحتاداعى ماتروس:
— «ۆينت تە، رۋل دە سىنىپتى» دەپ ايعايلاپ قالعان بولاتىن.
— سىنىپتى دەيمىسىز؟
— يا، كەرەمەتتىڭ ءتىسى سىندىرعان. «اۆراام لينكولن» وسىنداي اۆاريامەن عانا قۇتىلىپتى. ءبىراق ءبىزدىڭ سورىمىزعا قاراي، كەمە باسقارۋعا بولمايتىن بولىپ قالعان.
— دەمەك قۇرىعانىمىز عوي، وندا؟
— مۇمكىن،— دەپ جاۋاپ قايىردى ول سابىرمەن.— الايدا، ءبىزدىڭ ءالى دە بىرنەشە ساعات ۋاقىتىمىز بار، ال، بىرنەشە ساعاتتىڭ ىشىندە تالاي نارسە ىستەۋگە بولادى.
كونسەلدىڭ سالقىن، سابىرلى مىنەزى ماعان ەداۋىر جىگەر بەردى. مەن شيراقتاۋ جۇزە باستادىم. ءبىراق كيىمدەرىم تاعى دا دەنەمدى قوزعالتپاي، جۇزۋىمە ۇلكەن كەدەرگى بولدى.
كونسەل مۇنى بىلە قويدى.
— قوجايىننان ۇستىندەگى كيىمدەردى تىلۋگە رۇقسات سۇرايمىن،— دەدى ول.
سونىمەن، ول مەنىڭ كيىمىمدى جاعاسىنان ەتەگىنە دەيىن پارا-پارا قىپ تىلە باستادى، بۇل كەزدە مەن ونى سۇيەمەلدەپ جوعارى دەمەپ كەلە جاتتىم. بۇدان كەيىن، كونسەلگە مەن دە سونداي قىزمەت ەتتىم. ءسويتىپ، ەكەۋمىز تاعى دا قاتار ءجۇزىپ كەلە جاتتىق.
الايدا، جاعدايمىز بۇدان ونشا جەڭىلدەي قويعان جوق. ءبىزدىڭ جوعالىپ كەتكەنىمىزدى ەشكىم بايقاماي قالۋى مۇمكىندى؛ ال، ءتىپتى بايقاعاننىڭ وزىندە دە ءرۋلى مەن ۆينتىنەن ايرىلعان كەمە جەل جاقتاعى بىزگە قالاي كەلسىن. ولاي بولسا، كاپيتان فاراگۋت، بىزگە قايىق جىبەرەدى دەپ قانا ۇمىتتەنۋىمىزگە بولار ەدى.
وسىنداي قورىتىندىعا كەلدىك تە، ءبىز ەندى، مۇمكىن قادارىنشا، سۋ بەتىندە بولۋعا تىرىستىق. ەكەۋمىز بىردەي السىرەپ قالماۋ ءۇشىن مىناداي ءبىر امال تاپتىق؛ ءبىرىمىز قولىمىزدى قۋسىرىپ شالقامىزدان جاتىپ دەم الامىز دا، ەكىنشى بىرەۋمىز ونى ىلگەرى قاراي دەمەپ مالتي بەرەمىز. وسىلاي ءاربىر ون مينۋت سايىن كەزەك الماسىپ وتىرۋىمىز كەرەك. سويتكەندە ءبىز تەڭىز بەتىندە بىرنەشە ساعات بويىنا، ءتىپتى كۇن شىققانعا دەيىن ءومىر سۇرە تۇرۋىمىز مۇمكىن.
بۇل امان قالامىز با دەگەن ءبىر ءۇمىت ەدى، ءبىراق نە دەگەن بولماشى ءۇمىت دەسەڭىزشى! ءۇمىتسىز شايتان دەگەن عوي.
كەمەنىڭ نارۆالمەن قاقتىعىسقان كەزى، كەشكى ساعات ون ءبىردىڭ شاماسى ەدى. دەمەك، تاڭ اتىپ، جارىق تۇسكەنشە، سەگىز ساعاتتاي سۋ ۇستىندە بولۋىمىز كەرەك. ال مۇنىڭ ءوزى ابدەن مۇمكىن-دى.
تەڭىز تىنىش، تولقىن جوق ەدى. مەن وسى تاستاي قاراڭعى تۇندە، بىردەمە كورىنەر مە ەكەن دەپ اينالاعا ءالسىن-الى كوز جىبەرىپ قاراپ قويام، ءبىراق اينالا توڭىرەكتىڭ ءبارى قۇلازىپ قالعان، تەك ءبىز قوزعاپ كەلە جاتقان سۋدىڭ ساۋلەسى عانا فوسفورداي جىلت-جىلت ەتەدى.
الايدا، تۇنگى ساعات ءبىر شاماسىندا، مەن سىلەم قۇرىپ، ابدەن قالجىرادىم. سىڭىرلەرىم تارتىلىپ، قول-اياعىمدى ءبۇرىستىرىپ اكەتتى.
ەندى امان قالۋ جولىنداعى بار اۋىرتپالىق ءبىر عانا كونسەلدىڭ، موينىنا ءتۇستى. كەشىكپەي-اق ەسىل جىگىت ەكى يىعىنان دەم الىپ ەنتىگە باستادى. ونىڭ دا ونشا ۇزاققا بارمايتىنىن ۇعىپ كەلەم.
— مەنى تاستا! مەنى تاستا! — دەدىم مەن وعان.
— قوجايىندى تاستا دەيسىز بە؟ ەشۋاقىتتا تاستامايمىن! — دەپ جاۋاپ قايىردى وزىمە شىن بەرىلگەن قىزمەتشىم.— ودان بۇرىن ءوزىم باتۋىم كەرەك، مەن بۇعان ابدەن بەكىندىم.
وسى مينۋتتا جەل ايداپ شىعىسقا قاراي كوشىپ بارا جاتقان قاراقوشقىل بۇلتتاردىڭ اراسىنان اي سىعالادى. اي ساۋلەسى تۇسكەن مۇحيت سۋى جىلت-جىلت ەتىپ كۇلىم قاقتى. وسى ءبىر سۇيكىمدى ساۋلەدەن تاعى دا الدەنىپ كەتتىم دە، باسىمدى كوتەرىپ، توڭىرەككە كوز جىبەردىم.
مەن، بىزدەن بەس ميلدەي جەردە تۇرعان كەمەنى كوردىم. ول مۇنداي قاشىقتىقتان كوزگە ىلىنەر-ىلىنبەس نۇكتەدەي عانا بولىپ كورىندى.
بىردە-بىر قايىق تا كورىنبەدى.
مەن داۋىستاپ كومەك سۇراعىم كەلىپ ەدى، ءبىراق ءىسىپ كەتكەن ەرىندەرىمنەن دىبىس شىقپادى.
كونسەل ايعايلاپ جىبەردى:
— كومەك بەرىڭىز! كومەك بەرىڭىز!
ءبىر ساتكە توقتاپ، تىڭداي قالدىق. بۇل نەمەنە ءوزى، باسقا قان قۇيىلعانداعى قۇلاقتىڭ شۋىلى ما، الدە شىنىندا بىرەۋ دىبىس بەرىپ تۇر ما؟
— سەن ەستىدىڭ بە؟ — دەدىم مەن سىبىرلاپ.
— يا، يا!
سونىمەن، كونسەل تاعى دا كومەك سۇراپ، ىشقىنا ايعاي سالدى.
بۇل جولى ەشقانداي كۇدىك قالمادى! كونسەلدىڭ ايعايىنا جاۋاپ قايىرعان ادام داۋسى ەستىلدى!
ءبىراق بۇل كەمە قاقتىعىسى كەزىندەگى قۇربانداردىڭ ءبىرى مە، الدە ۇشى-قيىرى جوق دۇلەي تەڭىزدىڭ شەڭگەلىندەگى ءبىز سياقتى ءبىر سورلىنىڭ داۋسى ما؟ نەمەسە، قاراڭعىدا ءبىزدى ىزدەپ جۇرگەن قايىقشىلاردىڭ داۋسى ما؟ و جاعىن بىلە المادىق.
كونسەل بار كۇشىن سالىپ، مەنىڭ يىعىما سۇيەنە سۋدان كەۋدەسىنە دەيىن كوتەرىلدى؛ ءبىراق سول ارادا-اق ءالى قۇرىپ، سۋعا قايتا قۇلاپ كەتتى.
— نە كوردىڭ سەن؟
— مەنىڭ كورگەنىم...— دەپ سىبىرلادى ول،— مەنىڭ كورگەنىم... ءبىراق ونى ايتپاي-اق قويالىق، كۇشىمىزدى ساقتايىق...
ول نە كوردى ەكەن؟ نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، ءدال وسى مينۋتتا مەنىڭ ەسىمە كەرەمەت ءتۇستى...
بۇل ۋاقىتتا كونسەل مەنى ىلگەرى قاراي دەمەپ كەلە جاتقان. ول وقتىن-وقتىن باسىن كوتەرىپ، بىرەۋگە ءتىل قاتىپ قويادى. ىلە بىرەۋ داۋىستاپ جاۋاپ قايىرادى.
ءبىراق مەن بۇل كەزدە وتە ناشار ەستيتىن حالدە ەدىم. ءالىم مۇلدەم ءبىتىپ، ساۋساقتارىمنىڭ اراسى ەرىكسىز اشىلىپ كەتتى؛ قولىم سۇيەنۋگە دە جاراماي قالدى؛ ءسىڭىرىم تارتىلىپ، اشىلىپ كەتكەن اۋزىما تەڭىزدىڭ تۇزدى سۋى تولا بەردى؛ سۋىق وتىمنەن ءوتىپ سۇيەگىمە جەتتى. ومىرمەن قوش ايتىسپاقشى بولىپ، ەڭ سوڭعى رەت باسىمدى كوتەردىم.
وسى سەكۋندتا مەن الدەقانداي ءبىر قاتتى دەنەگە سوعىلدىم دا جارماسا كەتتىم. سوسىن ءوزىمدى سۋدان شىعارىپ جاتقانىن، ەركىن دەم الا باستاعانىمدى سەزىسىمەن-اق... ەسىمنەن اداسىپ قالدىم.
ءسىرا، قاتتى-قاتتى ىسقىلاعاندىقتان بولسا كەرەك، ەسىمدى تەز جيدىم.
مەن كوزىمدى ءسال اشتىم دا:
— كونسەل، — دەدىم سىبىرلاپ.
— قوجايىن مەنى شاقىردى ما؟—دەدى وزىمە شىن بەرىلگەن قىزمەتشىم.
وسى ارادا باتىپ بارا جاتقان اي ساۋلەسىنىڭ سوڭعى جارىعىمەن ەكىنشى ءبىر تانىس ادامدى كوردىم.
— نەد لەند! — دەپ قالدىم مەن.
— دۇپ-دۇرىس، پروفەسسور مىرزا. كورىپ وتىرسىز، سىيلىق الۋدىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ ءجۇرمىن،— دەپ جاۋاپ قايىردى كانادالىق.
— قاقتىعىس كەزىندە قۇلاپ كەتتىڭىز بە، تەڭىزگە؟
— يا، پروفەسسور مىرزا، تەك سىزدەردەن كورى، مەنىڭ جولىم بولدى، مەن بىردەن-اق جۇزگىش ارالسىماققا شىعىپ الدىم.
— يا. نەمەسە دالىرەك ايتقاندا، ءسىزدىڭ الىپ نارۆالىڭىزعا ءمىنىپ الدىم.
— انىعىراق ەتىپ ايتىڭىزشى، نەد؟
— مەنىڭ سۇڭگىمنىڭ مۇنىڭ تەرىسىنە كىرمەي، نەگە تايىپ كەتكەنىن ۇستىنە شىققاسىن ءبىر-اق ءبىلدىم،— دەدى كانادالىق.
— نەگە تايىپ كەتەدى ەكەن، نەد، نەگە؟
— ويتكەنى، پروفەسسور مىرزا، بۇل بولاتپەن قاپتالعان جانۋار ەكەن.
كانادالىقتىڭ بۇل ءسوزى مەنىڭ پىكىرىمدى وزگەرتىپ جىبەردى.
مەن ۇشىپ تۇردىم دا، ءوزىمىز پانالاپ وتىرعان، جارتىلاي سۋعا باتقان ماقلۇقتىڭ نەمەسە جانۋاردىڭ قىر ارقاسىندا تۇرىپ بويىمدى جازدىم.
تەۋىپ قالدىم دا، ونىڭ ارقاسىنىڭ باسقا سۇتقورەكتىلەردىكىندەي سەرپىندى ەمەس ەكەنىن، ەشنارسە وتە المايتىن، وتە قاتتى بىردەمە ەكەنىنە مەنىڭ كوزىم ابدەن جەتتى.
مەن العاشىندا ءبىز وتە ەرتە زامانداعى جانۋارلاردىڭ باس سۇيەكتەرىنە ۇقساس، ءبىر باس سۇيەكتىڭ ۇستىندە تۇرعان شىعارمىز دەپ قالدىم. وندا مەن بۇل كەرەمەتتى باقا نەمەسە الليگاتور سياقتى جەر باۋىرلاپ جۇرەتىن جانۋارلاردىڭ قاتارىنا جاتقىزۋىم كەرەك بولار ەدى.
ءبىراق ونىڭ مەن باسىپ تۇرعان قاپ-قارا قىر ارقاسى تەپ-تەگىس، جىپ-جىلتىر ەدى، قابىرشاقتى ەمەس-تى. سوعىپ قالعاندا، بولاتپەن قاپتالعانداي اسەر بەرىپ، شىق ەتە تۇسەدى.
قۇپيا سىرى بۇكىل عىلىمي دۇنيەنى تولعاندىرعان، ەكى جارتى شاردىڭ ەكەۋىنىڭ دە تەڭىزشىلەرىنىڭ وي دۇنيەسىن تەبىرەنتكەن وسى جانۋاردى، وسى كەرەمەتتى، وسى جاندى فەنومەندى كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستاعاننان كەيىن مۇنىڭ بۇرىنعى ايتىلىپ جۇرگەن فەنومەننەن دە عاجاپ فەنومەن ەكەنىنە، ادام قولىمەن جاسالعان فەنومەن ەكەنىنە ەندى سەنۋگە تۋرا كەلدى!
ەگەر دە مەن ەرتەگىدە عانا ايتىلاتىن ءبىر جانۋاردى اشقان بولسام، وعان مۇنداي قايران قالماس ەدىم. تابيعات مۇنداي كەرەمەتتى جاساپ شىعارعان بولسا، وعان تاڭدانارلىق نە بار؟ ال ادام قولىمەن جاسالعان مىنا كەرەمەتتى، تابيعاتتان تىس نارسەنى ءوز كوزىڭمەن كورگەندە ەسىڭنەن ايرىلىپ قالۋىڭ مۇمكىن عوي.
سولاي بولا تۇرسا دا، بۇعان كۇدىكتەنۋگە بولمايتىن ەدى. مەنىڭ شامالاۋىمشا، ءبىز وراسان زور بولات بالىق تارىزدەس ەرەكشە ءبىر سۇڭگۋىر كەمەنىڭ ۇستىندە تۇرمىز. نەد لەندتىڭ پىكىرى بۇل جونىندە ابدەن بەكىگەن پىكىر ەدى. كونسەل مەن ماعان ونىڭ پىكىرىنە ەندى تەك قوسىلۋ عانا قالعان-دى.
— ءبىراق، بۇل كەمە بولسا،— دەدىم مەن،— ونىڭ دۆيگاتەلە تولىپ جاتقان ءتۇرلى مەحانيزمدەرى دە بولۋى كەرەك قوي دەمەك، ولاردى باسقاراتىن ادامدارى دا بولۋى كەرەك.
— ارينە،— دەدى سۇڭگىشى،— الايدا، وسى جۇزگىش ارالسىماقتا بولعان ءۇش ساعات ۋاقىتتىڭ ىشىندە، مەن ەشبىر تىرشىلىك بەلگىسىن بايقاي العانىم جوق.
— كەمە ورنىنان ءتىپتى قوزعالعان جوق پا؟
— جوق، پروفەسسور. تەك تولقىننىڭ شايقاعانى بولماسا، ورنىنان ەكى ەلى قوزعالعان جوق.
— ءبىراق مۇنىڭ اسا شاپشاڭ جۇرەتىنىن ءبىز جاقسى بىلەمىز عوي. ال سونشالىقتى شاپشاڭ ءجۇرۋ ءۇشىن وعان ماشينا كەرەك، ماشينانىڭ جۇمىسىن باسقاراتىن ادام كەرەك، ولاي بولسا... ءوزىمىزدى اپاتتان امان قۇتىلدىق دەپ سانايمىن.
— ە! — دەدى نەد لەند، سەنىڭكىرەمەي.
وسى مينۋتتا، تاپ ءبىر مەنىڭ پىكىرىمدى قوستاعانداي ارت جاقتا سۋ بۇرقىلداپ، عاجاپ كەمە ورنىنان جىلجىپ كەتتى. تەگى، ول ەسكەك ءۆينتتىڭ قالاقتارىنىڭ اينالۋى ارقىلى قوزعالىسقا كەلسە كەرەك. ءبىز تۇمسىق جاعىنداعى كىشىلەۋ دوڭەسكە جارماسا قالدىق. باقىتقا قاراي، كەمە باياۋ ءجۇزىپ كەلە جاتتى.
— ءازىر سۋ بەتىندە ءجۇزىپ كەلە جاتقاندا، — دەدى نەد لەند كۇبىرلەپ،— مەنىڭ سىزگە قارسى شىعار تۇگىم جوق. ال، ەگەر سۋعا سۇڭگىپ كەتسە، وندا مەنىڭ قۇنىم ەكى دوللارعا دا العىسىز.
راس، ولاي بولعاندا، كانادالىقتىڭ قۇنى ەكى دوللارعا دا تۇرماس ەدى. تەگى، كىم دە بولسا وسى جۇزگىش اپپاراتتىڭ ىشىندەگىلەرمەن دەرەۋ تىلدەسۋ كەرەك شىعار.
مەن ەندى كەمەنىڭ ۇستىڭگى جاعىنان ىشكە تۇسەتىن ليۋك (اۋىز) ىزدەي باستادىم. ءبىراق بولات جيەكتەرگە بەرىك قابىستىرىلىپ قاعىلعان شەگە قاتارلارى ءبىر تەگىس ەدى.
اي دا باتتى، ءسويتىپ ءبىز ەندى قاراڭعى ءتۇننىڭ قۇشاعىندا قالىپ قويدىق. سۇڭگۋىر كەمەنىڭ ىشىنە تۇسۋگە ارەكەتتەنىپ كورۋ ءۇشىن بىزگە تاڭنىڭ اتۋىن كۇتۋ كەرەك بولدى.
سونىمەن، ءبىزدىڭ ءومىرىمىز كەمەنى باعىتتاپ وتىرعان قۇپيا رۋلشىگە بايلانىستى بولىپ قالدى. ەگەر ول سۇڭگيتىن بولسا ءبىز قۇرىدىق. ەگەر ويتپەسە، وندا سۇڭگۋىر كەمەنىڭ ادامدارىمەن قاتىناس جاساي الاتىنىمىزعا مەنىڭ كۇمانىم جوق-تى. شىنىندا دا، ەگەر وزدەرى كيسلورود جاساپ الىپ وتىرماسا، جاڭادان اۋا قورىن تولتىرىپ الۋ ءۇشىن، ولار وقتا-تەكتە سىرتقا شىعىپ تۇرۋعا ءتيىس قوي. ال، ولاي بولسا، كەمەنىڭ ىشىنە اۋا جىبەرەتىن قانداي دا بولسا، ءبىر تەسىك بولۋعا ءتيىس.
كەمە ساعاتىنا ون ەكى ميل الىپ، بىركەلكى شاپشاڭدىقپەن باتىسقا قاراي كەلە جاتتى. ۆينت قالاقتارى تىنباي ەسىپ، وقتا-تەكتە فوسفورلانعان سۋدان فونتان اتىپ شاشىراتىپ قويادى.
تاڭەرتەڭگى ساعات ءتورت كەزىندە كەمە ءجۇرىسىن شاپشاڭداتا باستادى. ۇستىندە وتىرۋ وتە قيىنعا سوقتى. ايتەۋىر باعىمىزعا قاراي نەد جيەككە بەكىتىلگەن ءبىر ۇلكەن شىعىرشىقتى سيپالاپ تاۋىپ الدى دا ءبارىمىز سوعان جارماستىق.
اقىرى، بىتپەستەي كورىنگەن وسى ءبىر ۇزاق ءتۇندى دە وتكىزدىك-اۋ. باسىمنان كەشكەندەردىڭ كوبىن ۇمىتىپ قالىپپىن. ءبىراق ءبىر نارسە ەسىمنەن كەتەر ەمەس: جەل ىزىڭى مەن تولقىن شۋىلى ءالسىن-الى سايابىرلاعان كەزدە ماعان الدەقانداي ءبىر مۋزىكا ءۇنى، ويناقى اككوردتار، ءان ۇزىندىلەرى ەستىلىپ قالاتىنداي بولىپ كورىندى...
وسى سۇڭگۋىر كەمە قانداي قۇپيا سىر ساقتاپ كەلەدى؟
مۇنىڭ ىشىندە قانداي ماقلۇقتار تىرشىلىك ەتەدى؟ بۇعان سونشالىقتى شاپشاڭ جۇرۋگە مۇمكىندىك بەرىپ وتىرعان قانداي دۆيگاتەل؟..
تاڭ دا اتىپ قالدى. تاڭەرتەڭى تۇمان كەمەنى قورشاپ الدى. ءبىراق كوپ كەشىكپەي-اق تۇمان دا سەرپىلدى.
سۇڭگۋىر كەمەنىڭ سۋدان شىعىپ تۇرعان بولەگىن مۇقيات قاراپ شىعۋعا ەندى كىرىسە بەرىپ ەدىم، ءبىر ۋاقىتتا كەمە جايلاپ سۋعا باتا باستادى.
— ءاي، الباستىلار! — دەپ ايقايلادى نەد لەند، تەپ-تەگىس مەتالدى بار كۇشىمەن تەپكىلەپ. — ءبىزدى كىرگىزسەڭدەرشى!
ءبىراق، ءۆينتتىڭ قۇلاق تۇندىرارلىق قاتتى شۋىلى ونىڭ داۋسىن ەسىتتىرمەدى. باقىتىمىزعا قاراي، كەمە سۇڭگۋىن قويا قويدى.
كەنەتتەن كەمەنىڭ ىشىنەن سىرمالى ەسىكتى اشقانداي ءبىر دىبىس ەستىلدى. كەمەنىڭ اۋىز قاقپاعى اشىلىسىمەن ءبىر ادام باسىن قىلتىيتىپ بىزگە قارادى. ءسويتتى دە بىردەڭە دەپ ايقايلاپ كورىنبەي كەتتى. بىرنەشە مينۋتتان كەيىن الگى اۋىزدان ەڭگەزەردەي-ەڭگەزەردەي سەگىز جىگىت شىعا كەلدى دە، تىلگە كەلمەستەن، ءبىزدى جۇمباق كەمەنىڭ ىشىنە الىپ كىردى.
سەگىزىنشى تاراۋ
«شاپشاڭداردىڭ شاپشاڭى»
ءبىز كەمەگە تەز كىردىك، تەز كىرگەندە دە ءتىپتى، مەن دە، مەنىڭ جولداستارىم دا بىر-بىرىمىزبەن تىلدەسىپ تە قالا المادىق. جۇزگىش تۇرمەگە الا جونەلگەندە جولداستارىمنىڭ قانداي سەزىمدە بولعانىن بىلمەيمىن، مەنىڭ تۇلا بويىم مۇزداپ قويا بەردى.
ءبىزدىڭ ىستەس بولعان ادامدارىمىز كىم؟ ءسوز جوق، بۇلار جاڭا زاماننىڭ تەڭىز توناۋشىلارى — پيراتتار!
كەمەنىڭ ەسىك-اۋزىنىڭ جىڭىشكەلەۋ قاقپاعى جابىلىسىمەن-اق، ءىشى قاپ-قاراڭعى بولدى دا كەتتى. كۇندىزگى جارىققا كوزىم ۇيرەنگەن مەن اينالادا نە بار، نە جوعىن دا ايىرا المادىم.
تۇتقىنشىلاردىڭ اراسىندا نەد لەند پەن كونسەل دە مەنىڭ سوڭىمنان ەرىپ كەلە جاتتى.
ءبىز ءتۇسىپ كەلە جاتقان باسپالداقتىڭ تۇبىندە ەسىك بار ەكەن. بۇل ەسىك ءبىز ىشكە كىرىسىمەن-اق قايتادان تارس جابىلىپ قالدى.
ءبىز ءوزدى-وزىمىز عانا قالدىق. قايدا تۇرمىز؟ مۇنى ايتا المادىم، ءتىپتى كوز الدىما دا ەلەستەتە العام جوق.
اينالامىز تاستاي قاراڭعى، قاراڭعى بولعاندا دا ءتىپتى وسى قاراڭعى تۇنەكتىڭ ىشىندە تۇرعانىما ءبىرتالاي ۋاقىت بولسا دا، كوزىمە جىلت ەتكەن جارىق نىشانى دا كورىنبەدى.
بىزگە ىستەگەن مۇنداي تۇرپايى قىلىقتارىنا نەد لەندتىڭ قانى قايناپ، اشۋلانىپ، تاس-تالقان بولدى.
— مىڭ دا ءبىر شايتان! — دەپ ايعايلاپ جىبەردى ول. — بۇلاردىڭ ءوزى كالەدوندىق تاعىلاردىڭ ىشىندەگى سوراقىسى ەكەن عوي! ادامجەگىشتەر بولۋى عانا قالعان، جەتىسپەگەنى وسى-اق! مەنى بۇل تۇك تاڭداندىرا المايدى... ءبىراق كۇنى بۇرىن ايتىپ قويايىن: مەن ءوزىمدى بۇلارعا وڭايلىقپەن جەگىزبەيمىن.
سابىر ەتىڭىز، نەد، سابىر ەتىڭىز، — دەدى كونسەل سابىرمەن. — ۋاقىتىنان بۇرىن اشۋلانۋ نە كەرەك. ازىرگە ءبىزدى ءالى تاباعا سالا قويعان جوق قوي.
— ونىڭا مەن دە قوسىلامىن: ءبىز ءالى تاباعا تۇسكەمىز جوق، — دەپ جاۋاپ قايىردى كانادالىق، — ءبىراق پەشتەمىز عوي، — بۇل ءسوزسىز! بۇل جەر ءتاۋىر-اق قاراڭعى ەكەن. باعىما قاراي، پىشاعىم جانىمدا، ونى جۇمساۋ ءۇشىن ماعان ونشا كوپ جارىقتىڭ قاجەتى دە جوق. بۇل بانديتتاردىڭ ەڭ ءبىرىنشى تيىسكەنى...
— نەد، ايعايلاماڭىز،— دەدىم مەن سۇڭگىشىگە،— جاعدايىمىزدى اۋىرلاتىپ، شيەلەنىستىرە بەرمەڭىز... كىم بىلەدى، بالكىم، ءبىزدىڭ ءسوزىمىزدىڭ ءبارىن تىڭداپ تۇرعان شىعار. ودان دا ەڭ اۋەلى قايدا تۇرعانىمىزدى ءبىلىپ الالىق.
مەن ەپتەپ باسىپ بىرنەشە ادىم ىلگەرى ءجۇرىپ ەدىم، تەمىر قابىرعاعا بارىپ تىرەلدىم. قابىرعانى جاعالاپ كورىپ ەدىم، جانىندا بىرنەشە ورىندىق قويىلعان اعاش ستولعا سوقتىعىسىپ قالدىم، ءبىزدىڭ تۇرمەمىزدىڭ ەدەنىنە، باسقان اياقتىڭ دىبىسىن بىلدىرمەۋ ءۇشىن قالىڭ شي توسەلگەن ەكەن. جالاڭاش قابىرعالارىنان نە ەسىك، نە تەرەزە تابا المادىم. قابىرعالاردى جاعالاپ قاراما-قارسى كەلە جاتقان كونسەل مەنىمەن قاقتىعىسىپ قالدى، ءسويتىپ ءبىز ەكەۋمىز ۇزىندىعى جيىرما فۋت، ەنى ون فۋت كايۋتانىڭ ورتا شەنىنە قايتا كەلدىك. بيىكتىگىنىڭ قانداي ەكەنىن بىلە المادىق، ويتكەنى ۇزىن بويلى مەد لەند تە قولىن توبەگە جەتكىزە المادى.
جارىم ساعاتتاي ۋاقىت وتسە دە جاعدايىمىز سول بۇرىنعى كۇيىنەن وزگەرمەدى. ءبىراق، كەنەتتەن تۇرمەمىزدە جارىق جاندى. اسا جارقىراۋىنا، جارىعىنىڭ اقتىعىنا قاراعاندا، مۇنىڭ ەلەكتر جارىعى ەكەنىن مەن بىلە قويدىم — ءوزىمىز كورگەن سۇڭگۋىر كەمەنى بەينە فوسفورلى، نۇر-ساۋلەگە بولەپ تۇراتىن جارىق وسى ەدى.
العاشقى سەكۋندتا كوزىم ەرىكسىز جۇمىلىپ كەتتى. الدەن سوڭ قاراسام، جارىق كايۋتانىڭ توبەسىنە بەكىتىلگەن قوڭىر ءتۇستى جارتى شاردان ءتۇسىپ تۇر ەكەن.
— اقىرى، ءبارىن دە كوردىك-اۋ، ايتەۋىر! — دەدى نەد.
ءوزى قورعانۋ ۇرىسىنا شىققان ادامداي قولىنا پىشاعىن قىسىپ ۇستاپ العان.
— يا، — دەدىم مەن، ازىلمەن،— تەك نە بولارىمىز عانا كورىنبەي تۇر.
— قوجايىنعا سابىر ساقتاۋعا كەڭەس بەرەمىن،— دەدى كونسەل.
جارىقتا ءبىز ءوزىمىزدىڭ تۇرمەمىزدى جاقسىلاپ قاراپ الدىق. ءۇي جابدىعى اتاۋلىدان ءبىر ستول مەن بەس ورىندىق قانا بار ەكەن. اۋا وتپەيتىن قۇپيا ەسىك جابىق تۇر،— ءبىراق قاي جەردە ەكەنىن بىلە المادىم. ەشبىر دىبىس تا ەستىلمەيدى. كەمەدەگىلەر تەگىس ءولىپ قالعان سياقتى. ءوزىمىزدىڭ ءبىر ورىندا تۇرعانىمىزدى دا، نەمەسە سۋعا سۇڭگىپ كەتكەنىمىزدى دە، نەمەسە بۇرىنعىشا سۋ بەتىندە ءجۇزىپ كەلە جاتقانىمىزدى دا، — ءبىرىن دە بىلە الماي قويدىم...
ءبىراق ەلەكتر لامپاسى قانداي دا بولسا ءبىر ماقساتپەن جاعىلعانى ايقىن ەدى. كوماندا قۇرامىنان كىمدە بولسا بىرەۋدىڭ كەشىكپەي-اق كەلەتىندىگى ءسوزسىز،— ايتپەسە قاراڭعى بولمەگە بوستان-بوس جارىق جاقپاس ەدى عوي.
مەن قاتەلەسكەن جوق ەكەم. كەشىكپەي-اق سىرمالى ەسىك اشىلىپ، كايۋتاعا ەكى ادام كىرىپ كەلدى.
بۇلاردىڭ ءبىرى — الاسا بويلى، قاقپاق جاۋىرىندى، شىمىر دەنەلى قازانباس، دۋدارلانعان قويۋ قارا شاشتى، كوزى وتكىر، مۇرتتى ادام ەدى. سىرت ءپىشىنى وڭتۇستىكتىڭ ادامدارىنداي جىلدامدىق، شيراقتىلىققا بەيىم، فرانسياداعى پروۆينسالدىقتاردىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى دە وسى بولاتىن.
ەكىنشىسى—ۇزىن بويلى ادام ەدى، مۇنى تولىعىراق سۋرەتتەۋگە تۋرا كەلەدى. گەراسكول نەمەسە ەنگەل سياقتى ۇلى فيزيونوميستەردىڭ شاكىرتى مۇنىڭ بەت اجارىنا ءبىر قاراپ-اق، ءدال كىتاپتا جازىلعانداي ەتىپ، بارلىق مىنەز-قۇلقىن ايتىپ بەرەر ەدى. مەن، ونىڭ ەڭ باستى قاسيەتتەرىن ەشبىر كۇدىكسىز بىردەن-اق ءبىلىپ الدىم: مۇنىڭ تاكاپپار ادامعا ءتان، كەكجيە بىتكەن باسىنان، ىزعارلى قارا كوزىنەن وزىنە ءوزىنىڭ سەنىمى زور ادام ەكەندىگى ءبىلىنىپ تۇردى؛ سابىرلىلىعى، اپپاق قۋداي ءوڭى ونىڭ سالقىن قاندىلىعىن ءبىلدىرىپ تۇردى، قاسىنىڭ ۇستىڭگى جاعىنىڭ تەز جيىرىلىپ تۇرۋى ونىڭ جىگەرلىلىگىن ءبىلدىرىپ تۇردى؛ اقىرى ونىڭ باتىل ادام ەكەندىگىن كۇشتى دەمالىسى اڭعارتىپ تۇردى، مۇنىڭ ءوزى ونىڭ قاجىرلى مىعىم ەكەندىگىنىڭ دە ايعاعى ەدى. بۇعان قوسا ايتارىم: بۇل تاكاپپار ادام ەدى، ال سابىرلىلىعى مەن مىعىم كوز قاراسىندا ونىڭ وي-جۇيەسىنىڭ ىزگىلىك قاسيەتى كورىنىپ تۇردى، سونىمەن، جالپى العاندا، بۇل ادام ءوزىنىڭ كەسكىنىمەن ۇلكەن تۋراشىل، شىنشىل ادامداي بوپ اسەر ەتتى.
ول كىرىسىمەن-اق مەن ءوز تاعدىرىمىز تۋرالى ەندى قاپالانباساق تا بولاتىندىعىن، بۇل اداممەن كەزدەسۋىمىز ءبىز ءۇشىن جايلى بوپ اياقتالاتىنىن مەن بىردەن-اق سەزدىم.
بۇل ادامدى وتىز بەس پەن ەلۋدىڭ اراسىنداعى ادام عوي دەپ شامالاۋعا بولار ەدى، ونىڭ جاس شاماسىن بۇدان گورى دالىرەك ايتا المادىم. بۇل — جازىق كەڭ ماڭدايلى، قىر مۇرىندى، اۋزى دا وتە كەلىسىمدى، تىستەرى دە تاماشا، قولدارى جىڭىشكەلەۋ كەلگەن سۇلۋ ءمۇسىندى ادام ەدى. جالپى العاندا، بۇل ءوز ءومىرىم ىشىندە كورگەن ەركەكتەردىڭ ەڭ سۇلۋى ەدى.
بۇل ادامنىڭ بەت پىشىنىندەگى تاعى دا ءبىر وزگەشە ەرەكشەلىكتى كورسەتىپ ءوتۋىم كەرەك: ونىڭ بىر-بىرىنەن الشاق بىتكەن ەكى كوزى ءبىر قاراعاندا-اق كوكجيەگىنىڭ تورتتەن ءبىرىن كورە الارلىقتاي ەدى. مەن كەيىنىرەك ءبىلدىم، ونىڭ كوزىنىڭ بۇل قاسيەتى، نەد لەندتىڭ كوزىنەن دە وتكىر قىراعى ەكەندىگىنىڭ ايعاعى ەكەن.
وسى بەيتانىس ادام بىرەۋگە قاراعاندا قاستارى قوسىلىپ، كوزدەرى كىشىرەيە قالاتىن، ءبىراق، سوندا دا ونىڭ كوزى قاراپ تۇرعان ادامنىڭ وڭمەنىنەن ءوتىپ كەتەتىن. نە دەگەن كوز دەسەڭىزشى! بۇل الىستاعىنى جاقىنداتىپ، ميدىڭ نە ءبىر قۇپيا سىرىنا دەيىن اشىپ، اينەكپەن قاراعاندا، سۋدىڭ قالىڭ قاباتىنا قاراپ، تەڭىزدىڭ تۇڭعيىق توڭىرەگىندەگى تىرشىلىكتى كىتاپتان وقىعانداي وقىپ بەرە الاتىن كوز ەدى.
وسى ەكى بەيتانىس ادامنىڭ ەكەۋىنىڭ دە قاما بوركى، تۇلەن تەرىسىنەن تىگىلگەن، تەڭىزشىلەر كيەتىن، ۇزىن قونىشتى ەتىكتەرى، بەلگىسىز ءبىر ماتادان تىگىلگەن، ادەمى ءارى وتە ىقشام كوستيۋمدەرى بار ەدى.
بۇلاردىڭ ۇزىن بويلىسى، تەگى، باستىعى بولۋى كەرەك، بىزگە اسا زەر سالا قاراپ تۇردى. ءبىر مەزگىلدە ول جولداسىنا بۇرىلىپ قاراپ، مەن تۇسىنبەيتىن تىلدە بىردەڭە دەپ سويلەي جونەلدى. مۇنىڭ ءوزى اسا ورالىمدى، داۋىستى دىبىستارعا تولى، داۋىس ەكپىنى سەكىرمەلى، سىڭعىرلاعان سازدى ءتىل ەدى.
ەكىنشىسى دە، سونداي تۇسىنىكسىز تىلدە ەكى-ۇش اۋىز سوزبەن جاۋاپ قايىرىپ، باسىن يزەدى.
وسىدان كەيىن باستىق ماعان قاراپ، مەنەن الدەنەنى سۇراپ تۇرعانداي بولدى.
مەن ونىڭ سۇراعىن تۇسىنە الماي تۇرعانىمدى ايتىپ، فرانسۋزشا جاۋاپ قايىردىم. ءبىراق ول دا، مەنىڭ نە دەگەنىمدى تۇسىنبەدى بىلەم. جاعداي قيىنعا اينالدى.
— قوجايىنعا مەن ءوزىمىزدىڭ وقيعامىزدى ايتۋعا كەڭەس بەرەمىن؛ ولار ازداپ بولسا دا، سوندا عانا بىردەمە ۇعۋى مۇمكىن،— دەدى كونسەل.
مەن بۇل كەڭەستى قابىل الدىم دا، ءبىر ءسوز سويلەسەم دە انىق سويلەپ، ءوزىمىز باسىمىزدان كەشكەن وقيعانى ەگجەي-تەگجەيىنە دەيىن ايتىپ بەردىم. مەن اتى-جونىمىزگە دەيىن ايتا كەلىپ، اقىر اياعىندا، اسقان سىپايىلىقپەن بەيتانىس ادامدارعا پروفەسسور اروناكستى، ونىڭ قىزمەتشىسى كونسەلدى جانە اتى الەمگە ايگىلى سۇڭگىشى نەد لەندتى تانىستىردىم.
كوزى ويلى، جىلى شىرايلى ادام، ىقىلاس قويىپ، ۇيىپ تىڭداپ تۇردى. ءبىراق بەت-اجارىنان ءبىر ءسوزىڭدى ۇقتىم دەگەندەي ەشبىر نىشان بىلىنگەن جوق.
ەندى تەك اعىلشىن تىلىندە سويلەسىپ كورۋ عانا قالدى. مەن نەمىس ءتىلى سياقتى، اعىلشىن ءتىلىن سوزدىكسىز-اق وقي بەرەتىنمىن، ءبىراق اۋىزشا جاقسى ءتۇسىنىسىپ سويلەسە الماۋشى ەدىم. ال، بۇل جەردە مۇدىرمەستەن جاقسى سويلەسە ءبىلۋ كەرەك ەدى.
— ەندى كەزەك سىزگە كەلدى،— دەدىم مەن سۇڭگىشىگە.— باستاڭىز، نەد! اعىلشىن ءتىلىنىڭ ءوزىڭىز بىلەتىن بار اسىلىن اقتارىڭىز، مەنەن دە كورى ناتيجەلى سويلەۋگە تىرىسىڭىز.
نەد ەكى ايتقىزعان جوق، جاڭاعى مەنىڭ ايتقاندارىمدى اعىلشىن تىلىندە ايتىپ شىقتى. دالىرەك ايتقاندا، ول مەنىڭ ءسوزىمنىڭ جالپى مازمۇنىن ايتقانىمەن، ءتۇرىن مۇلدەم وزگەرتىپ جىبەردى.
كانادالىق مەيلىنشە قىزا سويلەدى. ادام بالاسىنىڭ حۇقىق-پراۆولارىنا مۇلدە قايشى كەلەتىن، بىزگە ىستەلىپ وتىرعان زورلىق-زومبىلىقتارعا قاتتى نارازىلىق ءبىلدىردى؛ ءبىزدى كامەراعا قاماسىن دەگەن قاي زاڭ دەپ سۇرادى ول؛ ءبىزدى باس بوستاندىعىمىزدان ايىرعان ادامدار سوتقا تارتىلادى دەپ تە قورقىتتى؛ سويدەپ قولدارىن سىلتەپ كەپ، اقىر اياعىندا، اشتان ولگەلى تۇرمىز دەگەندەي بەلگى بەرىپ، يشارات ءبىلدىردى.
مۇنىسى وتە دۇرىس ەدى، ءبىز مۇنى ۇمىتىپ تا كەتىپپىز.
امالى نەشىك، مەنىڭ ءسوزىم سياقتى، ءوز ءسوزىنىڭ دە تۇسىنىكسىز بوپ شىققانىنا سۇڭگىشى قاتتى قايران قالدى. تەگى ولار فارادەيدى، ءتىلىن اراگونىد تىلىنەن ارتىق بىلمەسە كەرەك.
بۇل ساتسىزدىكتەن قاتتى قىسىلىپ، فيلولوگيالىق بارلىق قوردى سارقىپ، ەندى نە ىستەرىمدى بىلمەي دال بوپ تۇرعانىمدا، كونسەل ماعان:
— ەگەر دە قوجايىن رۇقسات ەتسە، مەن الگى ايتىلعانداردى نەمىس تىلىندە ايتىپ شىعايىن، — دەپ قالدى.
— قالايشا، سەن نەمىسشە بىلەتىن بە ەدىڭ؟ — دەدىم مەن داۋىستاپ.
— بارلىق فلاماندىقتار سياقتى مەن دە نەمىسشە ءبىلۋشى ەدىم. ەگەر تەك قوجايىننىڭ ەشقانداي قارسىلىعى بولماسا...
— راقىم ەتىڭىز، كونسەل! تەزىرەك!
سونىمەن، كونسەل اسا بايىپتى شىرايمەن ءبىزدىڭ وقيعامىزدى ءۇشىنشى رەت قايتالاپ، ايتىپ شىقتى. ءبىراق، ايتۋشى بار ەنەرىن سالىپ، ءتىلدىڭ مايىن تامىزا، قانشا شەشەن سويلەگەنىمەن، نەمىس ءتىلى دە ويلاعان جەردەن شىقپادى، پايداعا اسپاي قالدى.
اقىر اياعىندا، باسقا ىستەر امال قالماعان سوڭ، مەن مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن كەزدە ەستە قالعاندارىمدى جيىپ، تەرىپ، سول ارادا-اق لاتىنشا ايتا باستادىم. سيسەرون مۇنى ەستىسە، ەكى قۇلاعىن تاس قىپ بىتەپ الىپ، مەنى اس پىسىرەتىن ۇيگە قۋىپ جىبەرەر ەدى، ءسوزىمدى سوندا دا اياقتاپ شىقتىم.
بۇل دا قاناعاتتانارلىق ناتيجە بەرمەدى.
ەڭ سوڭعى ارەكەت تە جوققا شىققاننان كەيىن، بەيتانىس ادامدار وزدەرىنىڭ تۇسىنىكسىز تىلدەرىندە بىرنەشە سوزبەن پىكىر الىستى دا، بارلىق ەلدەردە دە، بارلىق حالىقتاردا دا داعدىلى ادەتكە اينالعان جىلى شىراي بەرۋ يشاراسىن دا ىستەمەستەن كەتىپ قالدى.
ولار شىعىسىمەن-اق ەسىك جابىلىپ قالدى.
— بۇل جاۋىزدىق!—دەدى نەد لەند اقىرىپ قاپ، ول وسىلاي جيىرما رەت كۇيىپ-پىسكەن بولار،— بۇل قالاي! ول ناداندارعا فرانسۋزشا دا، اعىلشىنشا دا، نەمىسشە دە، لاتىنشا دا ايتىلىپ جاتىر، سوندا دا ەش جاۋاپ قاتپاي قويدى!
— سابىر ەتىڭىز،— دەدىم مەن بۇلقان-تالقان بولعان سۇڭگىشىگە،— اشۋدان كەلەر پايدا از.
— ءبىراق، پروفەسسور، ءسىز ۇعىپ تۇرسىز با،— دەپ جاۋاپ قايىردى كانادالىق،— بۇيتە بەرسەك ءبىز مىناۋ تەمىر توردىڭ ىشىندە اشتان قاتامىز.
— و، — دەدى كونسەل سابىرلى فيلوسوفشا،—اشتان ولۋگە ءالى كوپ ۋاقىت كەرەك.
— دوستارىم،— دەدىم مەن،— قاپالانۋدىڭ قاجەتى جوق. ءبىز بۇدان دا قاتەرلى سىننان وتكەن ادامدارمىز. بۇل كەمەنىڭ كاپيتانىن دا، باسقا ادامدارىن دا سوكپەي تۇرا تۇرىڭىزدار. ولار تۋرالى بەلگىلى ءبىر پىكىرگە كەلىپ ۇلگىرەرمىز ءالى.
— بۇلار تۋرالى مەنىڭ پىكىرىم دايىن،— دەپ مالىمدەدى نەد لەند، — بۇلار ناعىز وڭباعاندار!
— وتە جاقسى. ءبىراق بۇلار قاي جەرلىك، قاي ەلدە تۋىپ-وسكەن ادامدار؟ — دەپ سۇرادى كونسەل.
— ولار وڭباعاندار ەلىنەن!
— نەد، قالقام، ول ەل گەوگرافيالىق كارتادا دا ايقىن كورسەتىلمەگەن، سوندىقتان مويىنداۋىم كەرەك، ول ادامداردىڭ قاي ۇلتتان ەكەنىن ءبىلۋ ماعان قيىن سوعىپ تۇر. ايتەۋىر ولاردىڭ اعىلشىن دا، فرانسۋز دا، نەمىس تە ەمەس ەكەنىن عانا ءدال ايتۋعا بولادى. مەنىڭ العان اسەرىم بويىنشا، باستىق تا، ونىڭ جولداسى دا ەندىكتىڭ تومەنگى گرادۋستارىنداعى ءبىر ەلدە تۋعان ادامدار سياقتى، ال سىرتقى پىشىندەرىنە قاراعاندا، وڭتۇستىكتىڭ ادامدارىنا ۇقسايدى. بۇلار يسپاندىقتار ما، تۇرىكتەر مە، اراپتار ما نەمەسە يندۋستار ما — قاي ناسىلدەن ەكەنىن كەسىپ-پىشىپ ايتۋ ءۇشىن، ءتۇر- تۇستەرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى دە ايقىن كورىنىپ تۇرعان جوق. ال، بۇلاردىڭ ءتىلى مۇلدەم بەلگىسىز ءتىل.
— بارلىق ءتىلدى بىلمەگەندىكتىڭ ءبىر جامان جەرى وسىندايدا بىلىنەدى ەكەن عوي، — دەپ قالدى كونسەل.— حالىقارالىق ءبىر عانا ءتىل بولسا، قانداي وڭدى بولار ەدى.
— ودان دا تۇك شىقپاس ەدى،— دەدى نەد لەند.— كورىپ وتىرعان جوقسىز با؟ ءبىزدىڭ تۇرمەشىلەرىمىزدىڭ وزىندىك ەرەكشە ءتىلى بار، بۇل ءتىلدى ولار، ءبىز سەكىلدى قارنى اشىپ وتىرعان ادال ادامداردى ابدەن ىزا قىلۋ ءۇشىن ادەيى ويلاپ تاپقان. اۋىزدىڭ نەگە اشىلاتىنىن، ءتىستىڭ نەگە ساقىلدايتىنىن، جاق سۇيەكتەردىڭ نەگە قوزعالاتىنىن الەمدەگى بۇكىل جۇرت تۇسىنەدى. كۆەبەكتە دە، پاريجدا دا، پاۋموتۋدا دا بارلىق جەردە دە انتيپودتاردىڭ مۇنىسى ءبىر-اق نارسەنى اڭعارتادى، ول: مەن اشپىن، ماعان جەيتىن بىردەمە بەر دەگەن ءسوز!
— و، — دەپ جاۋاپ قاتتى سابىرلى كونسەل، — بۇلار سياقتى ميعۇلا ادامدار بولا بەرەدى...
وسى كەزدە ەسىك اشىلىپ، بولمەگە ستيۋارد كىردى. ول بىزگە بەلگىسىز ماتادان تىگىلگەن جىلى كوكىرەكشە، شالبار اكەپ بەردى.
مەن جالماجان كيە باستادىم. مەنىڭ جولداستارىم دا مەنىڭ ىستەگەنىمدى ىستەپ، كيە باستادى.
وسى ەكى ارادا مىلقاۋ — ستيۋارد، ءتىپتى كەرەڭ دە بولۋى كادىك ستولدىڭ ۇستىنە ءۇش ىدىس اكەلىپ قويدى.
— مىنە بۇل ءىس! — دەدى كونسەل.- بۇل جاقسى باستاما.
— كورەلىك،— دەدى كەكشىل سۇڭگىشى.— بالىقتىڭ باۋىرىنان، الابۇعانىڭ جون ەتىنەن نەمەسە تەڭىز ءيتىنىڭ ەتىنەن پىسىرگەن بيفشتەكسپەن سىيلار ما ەكەن؟ قانداي تاعاممەن سىيلار ەكەن، كورەلىك.
— ءبىز مۇنى كەشىكپەي-اق بىلەمىز،— دەدى كونسەل.
كۇمىس قاقپاقتارمەن جابىلعان تارەلكەلەر داستارقان ۇستىنە كەلىستىرە قويىلدى.
ءبىز دە وتىردىق. ءسوز جوق، ءبىز مادەنيەتتى ادامداردىڭ اراسىندا وتىر ەدىك، ەگەر دە ەلەكتر جارىعى بولماسا، وندا ءبىز ليۆەرپۋلدەگى ادەلفي وتكەلىندە نەمەسە پاريجدەگى گراند-وتەلدە وتىرمىز دەپ ويلاۋىمىزعا بولار ەدى.
ايتكەنمەن، ءبىر ايتىپ قوياتىن نارسە: — نان دا، شاراپ تا اتىمەن جوق ەدى.
سۋلارى ءموپ-مولدىر، تاپ-تازا ەكەن، ءبىراق بۇل تەك سۋ عانا ەدى، مۇنىڭ ءوزى نەدتى قاپالاندىرىپ جىبەردى.
اكەلىنگەن تاعامداردىڭ ىشىنەن بالىق ەتىنەن وتە ءدامدى ەتىپ پىسىرگەن بىرنەشە تاعامدى كوردىم. ءبىراق، مۇنىڭ ەسەسىنە قالعان تاعامدار وسىمدىك اتاۋلىدان دايىندالدى ما، نەمەسە جانۋارلاردىڭ ەتتەرىنەن دايىندالدى ما، ونى بىلە المادىم.
Ac ىشەتىن ىدىستارى وتە اشەكەيلى، ادەمى ەدى. ءاربىر قاسىقتا دا، شانىشقىدا دا، تارەلكەدە دە، سۇلگىدە دە جانە باسقالاردا دا ويىلىپ جازىلعان مىناداي ديەۆيز بار:
شاپشاڭداردىڭ
شاپشاڭى
ن
«شاپشاڭداردىڭ شاپشاڭى!» بۇل سۇڭگۋىر كەمەگە ساي كەلەتىن ديەۆيز ەدى. «ن» ءارپى، تەگى، سۋ استىنىڭ جۇمباق كاپيتانىنىڭ ەسىمىنىڭ باس ءارپى بولۋى كەرەك.
نەد لەند پەن كونسەل وي ويلاپ اۋرە بولعان جوق. تاماقتان باس كوتەرمەستەن قوماعايلانا جەي باستادى، كەشىكپەي مەن دە اس ىشۋگە كىرىسىپ كەتتىم.
ءوز تاعدىرىمىز جايىندا ەندى كوڭىلىم تىنىش تاپتى. قوجايىنداردىڭ ءبىزدى اش قالدىرمايتىنىندا ەندى ەشبىر شاگىم جوق.
بۇل دۇنيەدە ادام نە كورسە دە، ءتىپتى، ون بەس ساعات بويىنا ءنار تاتپاعان ادامداردىڭ دا كورگەن قيىنشىلىعى تەز-اق ۇمىتىلىپ كەتەدى ەكەن. تاماققا تويىپ العاننان كەيىن ۇيقىمىز كەلدى. بۇل وتكەن تۇندەگى اجال مەن ايقاستان كەيىنگى زاڭدى رەاكسيا ەدى.
— شىنىن ايتايىن، ۇيىقتاپ-اق قالار ەدىم — دەدى كونسەل.
— مەن ۇيىقتاپ تا بارام، — دەدى نەد لەند.
مەنىڭ ەكى جولداسىمنىڭ ەكەۋى دە كايۋتانىڭ شي توسەلگەن ەدەنىنە كوسىلىپ جاتتى دا باستارى جەرگە تيىسىمەن ۇيىقتاپ كەتتى.
مەن ولارداي وپ-وڭاي ۇيىقتاي المادىم. ميىما اسا كوپ ويلار كەلىپ، شەشىلە قويماعان وتە كوپ ماسەلەلەر مەنى كوپ تولعاندىردى، مەنىڭ كوز الدىمنان تولىپ جاتقان وبرازداردىڭ ەلەسى ءوتىپ جاتتى. سوندىقتان كوپكە دەيىن كوزىم ىلىنبەي باقىرايدى دا جاتتى.
ءبىز قايدا كەلە جاتىرمىز؟ ءبىزدى الىپ كەلە جاتقان عاجاپ كۇش نە نارسە؟
ماعان ءبىر سەزىم پايدا بولدى، دالىرەك ايتقاندا، كەمە سۋدىڭ تۇبىنە سۇڭگىپ بارا جاتقان سياقتى بولىپ كورىندى.
ويىم شىم-شىتىرىق بولدى دا كەتتى. مەنىڭ كوز الدىما وسى سۇڭگۋىر كەمەگە الدەقانداي ءبىر ۇقساستىعى بار، وسى سياقتى وراسان زور، ءارى شاپشاڭ، ءارى كۇشتى، تەڭىزدىڭ تۇڭعيىق تەرەڭىندە جۇرگەن بەلگىسىز ءبىر جانۋارلاردىڭ بەينەلەرى ەلەستەدى.
ءبىراق كەشىكپەي-اق بۇل ەلەستەگەن بەينەلەر كومەسكىلەنىپ مي قالعۋ تۇمانىنا باتىپ، ۇيىقتاپ كەتتىم.
توعىزىنشى تاراۋ
نەد لەندتىڭ اشۋى
قانشا ۇيىقتاعانىمدى بىلمەيمىن، ءبىراق ويانسام، بويىم سەرگىپ، ابدەن تىنىعىپ قالىپپىن، سوعان قاراعاندا تەگى ۇزاق ۇيىقتاسام كەرەك.
مەن الدىمەن وياندىم. جولداستارىم ءالى دە قاتتى ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن.
تاستاي قاتتى توسەگىمنەن تۇرعاننان كەيىن، ءدال جانە مۇلتىكسىز جۇمىس ىستەي الاتىن قالپىنا كەلىپ، ميىمنىڭ ابدەن تىنىعىپ قالعانىن سەزدىم دە، ەڭ الدىمەن كايۋتانىڭ ءىشىن مۇقيات زەرتتەۋگە كىرىستىم.
ءبىز ۇيىقتاپ شىققان ۋاقىتتىڭ ىشىندە ەشنارسە وزگەرمەپتى. تۇرمە سول تۇرمە كۇيىندە، تۇتقىندار سول تۇتقىن كۇيىندە قالىپتى. بار وزگەرىس ستيۋارد ستول ۇستىندە قالعان تاماقتاردى جيناپ اكەتىپتى. سونىمەن، ءبىزدىڭ تاعدىرىمىز جۋىق ارادا شەشىلە قوياتىنداي ەشتەڭە كورىنبەدى، سوندىقتان مەن: ءبىز وسى توردا ماڭگى تۇتقىن بولىپ قالعاننان ساۋمىز با دەپ مازاسىزدانا باستادىم.
بولاشاقتىڭ اۋىر ازاپ بولىپ كورىنۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى، مەنىڭ ميىم كەشەگى شىم-شىتىرىق ويلاردان ارىلسا دا، ونىڭ ەسەسىنە الدەبىر نارسە ەڭسەمدى باسىپ، كوتەرتپەي تۇر ەدى. دەمالۋ قيىنداپ كەتكەن. قاپاس اۋا وكپەنىڭ ءبىرقالىپتى جۇمىس ىستەۋىنە بوگەت بولدى.
كايۋتا كەڭ بولعانمەن ءبىز، تەگى، اۋاداعى وتتەگىنىڭ كوبىن جۇتىپ قويساق كەرەك.
شىنىندا دا، ادام دەمالعاندا ساعاتىنا ءجۇز ليتر وتتەگىن جۇتادى عوي. سوندىقتان دا ىشتەن شىققان كومىر قىشقىلىمەن بۇزىلا كەلە بۇل اۋا دەمالۋ ءۇشىن مۇلدەم جارامسىز بولىپ قالعان.
سونىمەن، ءبىزدىڭ تۇرمەمىزدىڭ اۋاسىن تازارتۋ كەرەك بولدى، مۇمكىن، بۇكىل سۇڭگۋىر كەمەنىڭ اۋاسىن تۇگەل تازارتۋ كەرەك شىعار.
وسى ارادا مىناداي ءبىر سۇراۋ تۋدى: مۇنداي جاعدايدا سۇڭگۋىر كەمەنىڭ كاپيتانى نە ىستەيدى ەكەن؟ وتتەگىن ول حيميالىق جولمەن الا ما، ياعني ونى بەرتولەت تۇزىن قىزدىرۋ ارقىلى الا ما ەكەن؟ ولاي بولعاندا، ول، بۇل تۇزدىڭ قورىن تولتىرىپ وتىرۋ ءۇشىن تەگى قۋرىلىقپەن بايلانىس جاسايتىن شىعار الدە اۋا قورىن ساقتايتىن ارناۋلى رەزەرۆۋارلارعا اۋا تولتىرىپ الىپ، قاجەت كەزىندە پايدالانىپ قانا وتىرا ما ەكەن؟ سولاي بولۋى دا مۇمكىن. نەمەسە، ۇنەمدەۋ ماقساتىمەن جاڭادان اۋا قورىن تولتىرىپ الۋ ءۇشىن ءاربىر جيىرما ءتورت ساعات سايىن سۋدىڭ بەتىنە شىعىپ تۇرا ما ەكەن؟
ءبىراق، مەنىڭ ويىمشا، ەندى ەشبىر كىدىرمەستەن الگى تاسىلدەردىڭ قايسىسىن بولسا دا ءبىرىن قولداناتىن مەزگىل جەتكەن ەدى!
وكپەگە قاجەتتى وتتەگىن جىبەرۋ ءۇشىن، مەن ەندى دەمىمدى ادەتتەگىدەن ەكى ەسە ءجيى الىپ ەنتىگە باستادىم، سويتكەنشە بولعان جوق، تۇز ءيسى شىعىپ كايۋتاعا تازا اۋا كىرە باستادى. بۇل يودپەن سۋارىلعان بوي سەرگىتۋشى تەڭىز اۋاسى ەدى.
مەن اۋزىمدى اشىپ، قۋات بەرۋشى تازا اۋانى دەمىگە جۇتا باستادىم. وسى كەزدە كەمەنىڭ جايلاپ شايقالا باستاعانى سەزىلدى
سۇڭگۋىر كەمە، تەمىر كەرەمەت، تەگى، جۇتقىسى كەلگەن كيتتەي تەڭىز بەتىنە كوتەرىلىپ بارا جاتسا كەرەك.
سونىمەن كەمەدە جەلدەتكىش قولدانىلاتىنى ايقىن-انىق بولدى.
اۋانى كەرەگىمشە جۇتىپ الىپ، مەن ەندى جەلدەتكىش تەسىكتى «اۋا وتكىزگىشتى»، كەرەك دەسەڭىز، قۋات بەرۋشى گاز وتەتىن جەردى ىزدەپ، كوپ قينالماي-اق تاۋىپ الدىم. ەسىكتىڭ جوعارعى جاعىندا اۋا وتەتىن رەشەتكا تۇر ەكەن.
وسىنى بايقاۋىم-اق مۇڭ ەكەن، نەد لەند پەن كونسەل دە وياندى. كوزدەرىن ۋقالاپ، كەرىلىپ-سوزىلىپ الدى دا، ەكەۋى ورىندارىنان تۇردى.
— قوجايىن تىنىش جاتىپ تۇردى ما؟ — دەدى كونسەل ءوزىنىڭ ادەتتەگى ادەپتىلىگىمەن.
— وتە جاقسى، ۇيىقتادىم قالقام، — دەپ جاۋاپ قايىردىم مەن.— ال، ءسىز شە نەد؟
— ولگەن ادامشا ۇيىقتاپپىن، پروفەسسور مىرزا. ءبىراق بۇل نەمەنە ءوزى؟ تەڭىز ءيسى شىعىپ تۇرعان سياقتى عوي ماعان.
مەن كانادالىققا ءوزى ۇيىقتاپ جاتقاندا بولعان بار جايدى ايتىپ بەردىم.
— سولاي،— دەدى ول،— «اۆراام لينكولننەن» قاراپ تۇرعان كەزىمىزدەگى «نارۆالدىڭ» پىشىلداۋ سەبەبى وسى ەكەن عوي.
— دۇرىس ايتاسىز، نەد. ول «دەمالىپ» تۇرعان سوندا.
— ءبىلىپ تۇرسىز با، پروفەسسور مىرزا، مەن ءقازىر قاي ۋاقىت، قاي ساعات ەكەنىن ءتىپتى بىلە الماي تۇرمىن. تۇسكى استىڭ ۋاقىتى بولعان جوق پا ەكەن ءوزى؟
— تۇسكى استىڭ ۋاقىتى دەيسىز بە؟ ءسىزدىڭ، ءسىرا، تاڭەرتەڭگى استىڭ ۋاقىتى بولدى ما دەپ سۇراعىڭىز كەلگەن شىعار، نەد، ويتكەنى ءبىز مۇندا انىق ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن ۇيىقتادىق قوي.
— ولاي ەمەس دەپ سىزبەن تالاسپايمىن، — دەدى نەد لەند،— ءبىراق ستيۋارد مەيلى ەرتەڭگى بولسىن، مەيلى تۇسكى بولسىن، ايتەۋىر، تاماق اكەلسە قۇشاعىمدى كەڭ جايىپ قارسى الار ەدىم.
سونىڭ ەكەۋىن دە اكەلسە، ءتىپتى جاقسى بولار ەدى،— دەپ قوسىپ قويدى كونسەل.
— دۇرىس،— دەدى كانادالىق،— تاڭەرتەڭگى تاماقتى دا، تۇسكى تاماقتى دا جەۋگە ءبىزدىڭ حاقىمىز بار، ال، مەن بولسام سونىڭ ەكەۋىنە دە قۇرمەت كورسەتكەن بولار ەدىم.
— قايتەر دەيسىز، شىدالىق، نەد،—دەدىم مەن.—ايتەۋىر ءبىزدى اشتان قاتىرمايتىنى ايقىن عوي، ايتپەسە، كەشە بىزگە تۇسكى تاماق بەرىپ ءقايتسىن.
— مۇمكىن، كەرىسىنشە، ولار ءبىزدى سويىپ جەۋ ءۇشىن سەمىرتكىسى كەلەتىن شىعار؟ — دەدى نەد.
— نەد، ءادىل بولىڭىز! ءبىز ادام جەگىشتەردىڭ شەڭگەلىنە ءتۇسىپ قالدىق دەگەن ويدان ساۋسىز با، ءوزىڭىز؟
— ءبىر رەتكە وقاسى جوق،— دەدى، شىنىمەن-اق كانادالىق.— كىم ءبىلىپتى، مۇمكىن، بۇل ادامدار كوپتەن بەرى جاڭا سويىلعان ەت جەمەگەن شىعار... ال، ولاي بولعاندا، پروفەسسور مىرزا، كونسەل جانە قىزمەتىڭىزگە دايىن، عۇزىرىڭىزعا قۇلدىق ۇرۋشى مەن، ۇشەۋمىز دە دەنى ساۋ، تۇلعالى، ەتتەرى سەمىز ادامدارمىز...
— قويىڭىز، نەد! — دەپ مەن سۇڭگىشىنىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردىم.— ءسىز مۇنداي ويلاردى ۇمىتىڭىز. ال ەڭ باسا ايتاتىن كەڭەسىم — قوجايىندارىمىزبەن بۇلاي سويلەسۋشى بولماڭىز، ويتكەنى مۇنداي سوزدەردىڭ تەك ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدى اۋىرلاتا تۇسكەننەن وزگە تۇك پايداسى جوق.
— ونىسى ءوز الدىنا تۇرىپتى عوي، — دەدى نەد لەند،— ءبىراق، يتتەن بەتەر قارنىم اشىپ بارادى، تاڭەرتەڭگى تاماعى ما نەمەسە تۇسكى تاماعى ما، ونىسىن دا اكەلمەي قويدى عوي.
— قىمباتتى نەد، ءبىز وسى كەمەدەگى جالپى ەرەجەگە باعىنۋىمىز كەرەك. مەنىڭ ويىمشا، اس ءپىسىرۋشىنىڭ ساعاتىمەن سالىستىرعاندا، ءبىزدىڭ قارىنىمىز تىم شاپشاڭ ءجۇرىپ تۇر عوي دەيمىن.
— وندا، قارنىمىزدىڭ ءتىلىن شەگىندىرىپ قويالىق، سوندا ءبارى دە رەتتەلەر،— دەدى كونسەل بايىپتى تۇردە.
— ءسىزدى ءبىلىپ تۇرمىن، كونسەل؟ — دەپ قالدى شىدامسىز كانادالىق.— ءسىز ادەتتەگىڭىزشە سابىر ساقتاپ تۇرسىز. قىزىعارلىق-اق سابىرلىلىق! ءسىز اشتان ولسەڭىز دە اشپىن دەپ شاعىنباي-اق ولۋگە بارسىز.
— شاعىنۋدىڭ قاجەتى نە؟ ءبارىبىر ودان كەلەر تۇك جوق قوي.
— قالاي تۇك جوق؟ شاعىنۋدىڭ ءوزى جەڭىلدىك قوي! ال ەگەر بۇل قاراقشىلار — پروفەسسور مىرزانى سىيلاعاندىقتان عانا ولاردى ادامجەگىشتەر دەمەي قاراقشىلار دەپ تۇرمىن، ەگەر بار عوي، بۇل قاراقشىلار، وسى قاپاس شولاندا مەنى وزدەرىنە ەشتەڭە دەمەي وتىرا بەرەدى، ءتىپتى بالاعاتتاي دا المايدى دەپ ويلاسا، وندا ولار قاتتى قاتەلەسەدى! پروفەسسور مىرزا، تىڭداڭىز، شىنىڭىزدى ايتىڭىزشى، ءسىزدىڭ ويىڭىزشا قالاي، بۇلار ءبىزدى وسى توردا قاشانعا دەيىن ۇستاپ وتىرا بەرەر ەكەن؟
— شىنىمدى ايتسام، نەد، مۇنى ءسىز قانشا بىلسەڭىز، مەن دە سونشا بىلەمىن.
— ءبىراق، سوندا دا، ءسىزدىڭ ويىڭىزشا قالاي؟
— مەنىڭ ويىمشا، ءبىز وتە ماڭىزدى قۇپيانى كەزدەيسوق ءبىلىپ قويدىق. ەگەر دە بۇل سۇڭگۋىر كەمەنىڭ ادامدارى بۇل قۇپيانى ءالى دە ساقتاعىلارى كەلسە، ءۇش ادامنىڭ ومىرىنەن بۇل ماڭىزدىراق، وندا ءبىز ەلەۋلى ءقاۋىپتىڭ قاراماعىندامىز. ولاي بولماعان كۇندە، كەرەمەت ءبىرىنشى مۇمكىنشىلىك تۋىسىمەن-اق ءبىزدى ءوزىمىز سياقتى ادامدار تۇراتىن دۇنيەگە قايتارۋى كەرەك.
— نەمەسە ءبىزدى وسى كەمەنىڭ كومانداسىنا قوسادى،— دەپ قوسىپ قويدى كونسەل،— ءسويتىپ وسىندا قالدىرادى دا قويادى...
— ... «اۆراام لينكولن» كەمەسىنەن گورى شاپشاڭ جۇرەتىن، جولى بولعىش ءبىر كەمە بۇل قاراقشىلار ۇياسىن ۇستاپ الىپ، ءبىزدى مۇنىڭ بارلىق ادامدارىمەن قوسا ءوزىنىڭ گروت-ماچتاسىنىڭ باسىنا سالبىراتىپ اسىپ قويعانعا دەيىن دەڭىز،— دەدى نەد لەند كونسەلدىڭ سوڭعى ءسوزىن جالعاستىرىپ.
— تاۋىپ ايتىلعان ءسوز، نەد،— دەدىم مەن.— ءبىراق مەنىڭ بىلۋىمشە، ءازىر بىزگە ەشكىم سۇڭگۋىر كەمە كومانداسىنىڭ قۇرامىنا كىرىڭىز دەپ ۇسىنىس جاساعان جوق سياقتى. سوندىقتان، سويتسە قايتەمىز دەپ كۇنى بۇرىن تالقىلاۋدىڭ كەرەگى جوق. قايتالاپ ايتايىن، شىداپ كورەلىك، كۇتەلىك، ال كەزى كەلگەندە، جالپى جاعدايعا قاراي ارەكەتتەنىپ كورەرمىز. ازىرگە تۇك تە ىستەمەيىك، ويتكەنى ىستەيتىن دە تۇك جوق.
— كەرىسىنشە،— دەپ قارسى شىعا كەلدى قايسار سۇڭگىشى، كونگىسى كەلمەي،— بىردەمە ىستەۋ كەرەك.
— ال، نە ىستەيمىز سوندا؟
— قۇتىلۋ كەرەك!
— جەردەگى تۇرمەدەن قاشۋ دا اسا قيىن، ال سۋ استىنداعى تۇرمەدەن قاشۋ ءتىپتى مۇمكىن ەمەس،— دەدىم مەن.
— ال، دوستىم، نەد،— دەدى كونسەل،— قوجايىننىڭ بۇل پىكىرىنە نە دەيسىڭ؟
سۇڭگىشى ابىرجىپ ۇندەمەي ساسىپ قالدى. ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدا قاشۋ دەگەن شىنىندا دا مۇمكىن ەمەس-تى. ءبىراق كانادالىق جارىم-جارتىلاي فرانسۋز عوي. ءوزىنىڭ جاۋابىندا نەد لەند تە مۇنى تاماشا دالەلدەپ بەردى.
— پروفەسسور مىرزا،— دەدى ول بىرنەشە مينۋت ويلانعاننان كەيىن،— تۇرمەدەن قاشا الماعاندار نە ىستەۋگە ءتيىس ەكەنىن ءسىز بىلمەۋشى مە ەدىڭىز؟
— جوق، دوستىم.
— بىلمەسەڭىز بۇل وپ-وڭاي! ولار وندا تۇرمەنىڭ وزىندە راقات جاعدايدا تۇراتىن بولىپ جايعاسىپ الادى!..
راس-اۋ،— دەدى كونسەل.— سۋ استىنداعى تۇرمەنىڭ استىندا، نە ۇستىندە بولعانشا، ىشىندە بولعان جاقسى عوي.
— ول ءۇشىن، اۋەلى تۇرمەشىلەردى، ەسىك كۇزەتۋشىلەردى، قاراۋىلشىلاردى تەڭىزگە لاقتىرىپ تاستار بولار،— دەپ قوسىپ قويدى نەد لەند.
— سىزگە نە بولعان، نەد! ءسىز شىنىمەن-اق، وسى كەمەنى يەلەنىپ العىڭىز كەلە مە؟
— شىنىمەن-اق! — دەدى كانادالىق.
— ول مۇمكىن ەمەس.
— نەگە، پروفەسسور؟ ەگەر ءساتى تۇسسە بۇل ابدەن مۇمكىن.
بۇل مۇمكىنشىلىكتى پايدالانباۋعا مەن ەشبىر سەبەپ جوق دەپ بىلەمىن. بۇل كەمەدە، مەنىڭ ويىمشا، جيىرما-اق ادام بار. وسىنداي از عانا ادامداردان قورقاتىن نە بار بىزگە!
سۇڭگىشىنىڭ بۇل ۇسىنىسىنا قارسى پىكىر ايتىپ، ءسوز تالاستىرىپ جاتقاننان دا، ۇندەمەگەننىڭ ءوزى ارتىق ەدى، سوندىقتان دا مەن مىنا سوزدەردى ايتۋمەن تىندىم:
— ءسىز ايتقانداي ءساتتى جاعدايدى كۇەيىك، نەد، نە ىستەيتىنىمىزدى كەزىندە كورەرمىز. ءبىراق سىزدەن سۇرايتىنىم وعان دەيىن اشۋعا ىرىق بەرمەڭىز. ءسىز ايتقانداي جوسپاردى ايلامەن عانا ورىنداۋعا بولادى، ال ءسىزدىڭ اشۋلانشاقتىعڭىز ونداي ءساتتى جاعدايدى جاقىنداتا الاتىن قىلىق ەمەس. سول جاعدايدى ەشبىر كۇيىپ-پىسپەستەن توزىمدىلىكپەن كۇتۋگە ۋادە بەرىڭىز، ماعان.
— بۇل ۋادەنى سىزگە بەرەمىن، پروفەسسور مىرزا،— دەپ جاۋاپ قايىردى نەد لەند كۇمىلجىڭكىرەگەن داۋىسپەن.— ءتىپتى تاماعىمىزدى ۋاقىتىمەن اكەلىپ بەرمەسە دە؛ بۇدان بىلاي ءسىز مەنىڭ اۋزىمنان شىققان ەشبىر تۇرپايى ءسوزدى ەستىمەيتىن بولاسىز، مەنىڭ تاراپىمنان بولعان ەشبىر ورەسكەل قيمىلدى دا كورمەيتىن بولاسىز.
— تەك وسى ءسوزىڭىزدى ەسىڭىزدە ۇستاعايسىز، نەد،— دەدىم مەن كانادالىققا.
بۇل اڭگىمە وسىمەن ءبىتتى دە، ەندى ءارقايسىمىز ءوز ويىمىزبەن ءوزىمىز بولدىق. مويىنداۋعا ءتيىسپىن، سۇڭگىشى قانشا سەندىرسە دە ول ءوز سوزىندە تۇرادى دەپ ۇمىتتەنگەم جوق. مەن نەد لەند ايتقان كەزدەيسوق باقىتقا سەنگەنىم جوق. سۇڭگۋىر كەمەنىڭ ادامدارى كوپ ەكەنىندە ەشبىر كۇمان جوق-تى، ال، ولاي بولسا، ولارمەن قاقتىعىسا قالعان كۇندە، ءبىز وسال جاۋمەن كەزدەسپەس ەدىك.
مۇنىڭ ۇستىنە، نەد لەندتىڭ جوسپارى ورىندالۋى ءۇشىن، ەڭ الدىمەن باس بوستاندىعىمىز بولۋى كەرەك ەدى. ال ءبىز تۇتقىن بولاتىنبىز. وسىناۋ دەم شىقپايتىن بىتەۋ تەمىر توردان قايتىپ بوساپ شىعا الاتىندىعىمىزعا كوزىم جەتپەي-اق قويدى. ەگەر سۇڭگۋىر كەمەنىڭ عاجاپ كاپيتانى قانداي دا بولسا ءبىر قۇپيانى ساقتايتىن بولسا،— ال بۇل مۇمكىن نارسە،— وندا ونىڭ بىزگە بۇكىل كەمەنى ەمىن-ەركىن ارالاتىپ قويا المايتىنى ايقىن ەدى.
نە بولارىمىزدى كۇنى بۇرىن بولجاۋ قيىن ەدى: ول بىزدەن نەعۇرلىم تەزىرەك قۇتىلۋدى قالاي ما، نەمەسە ۇزاق جىلدار بويىنا قاماۋدا ۇستاپ، تەك سودان كەيىن ەلسىز-جۇرتسىز الاقانداي ءبىر ارالعا اكەلىپ تاستاي ما،— بۇل اراسى بەلگىسىز ەدى. ءبىزدىڭ بار تاعدىرىمىز ونىڭ قولىندا، سوڭدىقتان دا ماعان بۇل جورامالداردىڭ ءبارى دە شىندىققا ۇيلەسەتىن سياقتى بولىپ كورىندى. مۇنداي جاعدايدا ەركىندىك الامىز دەپ ۇمىتتەنۋ ءۇشىن نەد لەندكە بىتكەن مىنەز-قۇلىق كەرەك. ايتسە دە نەد لەندتىڭ نەعۇرلىم كوپ ويلاسا، سولعۇرلىم مازاسىزدانا تۇسەتىنى وزىمە ايان. ونىڭ ايتار قارعىسى تاماعىنا تىعىلىپ، تەرىسىنە سىيماي جۇرگەنىن سەزىپ ءجۇرمىن، تەگەۋىرىندى قولدارىنىڭ قيمىلى بىردەن بىرگە قاتەرلىرەك بولىپ بارا جاتقانىن دا كورىپ وتىرمىن. ول توردا تۇرعان جىرتقىش اڭدا الاس ۇرىپ، ىلگەرى-كەيىن جۇگىرىپ، قابىرعانى اياعىمەن دە تەپكىلەپ، جۇدىرىعىمەن دە ۇرىپ قويادى.
ال ۋاقىت بولسا ءوتىپ جاتتى، قارىنىمىز قاتتى اشىپ بارادى، ستيۋارد كورىنبەي قويدى. اپاتقا ۇشىراعاندارعا بۇلاي ەلەۋسىز قاراۋ ەشبىر جاقسىلىقتىڭ نىشانى ەمەس-تى.
نەد لەندتى اشتىق بۋىپ، بارعان سايىن شىدامسىزدانا ءتۇستى. وسى اشۋىما ىرىق بەرمەيمىن دەگەن ۋادەسىن ۇمىتىپ، كوماندادان بىرەۋ كەلە قالسا، ءبىر پالە شىعارماسا يگى ەدى دەپ قورقۋمەن بولدىم مەن.
بۇدان بىلايعى ەكى ساعات بويىندا نەد لەندتىڭ اشۋى ۇستى-ۇستىنە كۇشەيە بەردى. كانادالىق باقىردى دا، ايعايلادى دا، ءبىراق مۇنىسىنان ەشتەڭە شىقپادى: تەمىر قابىرعا تۇك ەستىرتپەي قويدى. كەمەنىڭ استىڭعى جاعىنان دا تۇك دىبىس ەستىلمەي، ءتىرى جان جوقتاي جىم-جىرت بولدى دا تۇردى. كەمە ءبىر ورىننان قوزعالماي تۇر، ايتپەسە ءۆينتتىڭ اينالۋىنان كەمە كورپۋسىنىڭ ءدىرىلىن سەزەر ەدىك قوي. سۋدىڭ تۇڭعيىق تۇبىنە سۇڭگىپ العان وسى كەمە جەردەي ءبىرجولاتا قول ۇزگەن ەدى. وسى ءبىر مەڭىرەۋ تىنىشتىقتىڭ ءوزى دە جانتۇرشىگىرلىك-اق.
وسى تەمىر توردا ءبىز قانشا ۋاقىت تۇتقىندا بولار ەكەنبىز دەپ، ءتىپتى ويلاۋدان دا قورىقتىم.
كەمە كاپيتانىن كورگەننەن كەيىن پايدا بولعان ءۇمىتتىڭ ءبارى دە ازايا-ازايا بارىپ اقىرى مۇلدەم جوعالىپ كەتتى. جىلى شىراي مەيىرىمدى كوزقاراس تا، قالتىقسىز اشىق ءجۇز دە — ءبارى دە ەسىمنەن شىعىپ بولدى. مەن ەندى وسى جۇمباق ادامدى، تەگى، بولعان كۇيىندە: اياۋ-ەسىركەۋ دەگەندى بىلمەيتىن قاتال ادام دەپ بىلسەم كەرەك. مەن ونى ادامشىلىق دەگەننەن بەزگەن، اياۋشىلىق سەزىمىنەن جۇرداي، ادام اتاۋلىعا ماڭگى ءوش بولۋعا انت ەتكەن، ادامنىڭ قاس جاۋى دەپ ءبىلدىم.
ءبىراق وسى ادام شىنىمەن-اق ءبىزدى تار تۇرمەدە، اشتان قاتىرىپ دامەلەندىرىپ ولتىرمەكشى مە؟ وسى ءبىر وتە قورقىنىشتى وي مەنىڭ بارلىق اقىل-ويىمدى بيلەپ الدى. ءتىپتى ۇرەيىم ۇشتى. كونسەل جايباراقات كۇيىندە ەدى، نەد بارعان سايىن كۇيىپ-پىسىپ، ىزادان جارىلا جازداپ وتىر.
ءدال وسى مينۋتتا سىرت جاقتان ءبىر دىبىس ەستىلدى. بۇل مەتالل پليتالارعا تيگەن ادام اياعىنىڭ دىبىسى ەدى. سىرمالى ەسىك سىقىر ەتىپ اشىلدى دا، ستيۋارد كىردى.
مەن ۇستاپ ۇلگىرگەنشە بولعان جوق، كانادالىق الگى سورلىنى باسسالىپ، ەدەنگە ۇرىپ جىقتى دا، تاماعىنان الىپ، بۋىندىرا باستادى. ونىڭ تەگەۋىرىندى قولىنا تۇسكەن ستيۋارد دەمىن الا الماي قىلعىنىپ جاتتى.
سۇڭگىشىنىڭ قولىنداعى قۇرباندىعىن بوساتىپ الماق بولىپ كونسەل دە مەن دە بولىسا بەرگەنىمىزدە كەنەتتەن فرانسۋز تىلىندە سويلەگەن ءسوزدى ەستىپ، سىلەيىپ تۇرىپ قالدىم.
— تىنىشتالىڭىز، لەند، پروفەسسور مىرزا ءسىز دە تىنىشتالىڭىز. مەنىڭ ءسوزىمدى تىڭداڭىزدار!—دەگەن ەدى ول داۋىس.
ونىنشى تاراۋ
ءتۇپسىز تۇڭعيىقتىڭ ادامى
مۇنى ايتقان كاپيتان ەدى.
نەد لەند دەرەۋ ۇشىپ تۇرەگەلدى. قوجايىننىڭ بەرگەن بەلگىسى بويىنشا شىقپاعان جانى عانا بار ستيۋارد كايۋتادان تالتىرەكتەپ شىعىپ كەتتى. كاپيتاننىڭ امىرىمەن بۇل ادام ءوزىنىڭ كانادالىققا دەگەن وشتىگىنىڭ نىشانىن دا بىلدىرگەن جوق. كونسەل ەكەۋمىز ەندى بۇل وقيعانىڭ نەمەنتىنارىن ەسىمىز شىعا كۇتىپ تۇردىق.
كاپيتان ەكى قولىن ايقاستىرا سالىپ، بىزگە اسا كوڭىل قويىپ قاراپ تۇردى. مۇمكىن، ول سويلەسەر-سويلەسپەسىن بىلمەي تۇرعان شىعار؟ نەمەسە ءتىپتى فرانسۋزشا سويلەگەنىنە وكىنىپ تۇرعان بولار؟ بۇل وتە ىقتيمال ەدى.
تىنىشتىقتى بۇزۋعا ەشكىم باتا الماي، بىرنەشە سەكۋند ۋاقىتىمىز ءۇنسىز ءوتتى.
— مىرزالار،— دەدى اقىرىندا كاپيتان،— مەن فرانسۋزشا دا، اعىلشىنشا دا، نەمىسشە دە، لاتىنشا دا ەركىن سويلەي بىلەم. دەمەك، سىزدەرگە العاشقى كەزدەسكەندە-اق جاۋاپ قايتارا الاتىن ەدىم. ءبىراق مەن ەڭ الدىمەن سىزدەردى بايقاعىم، ويلانىپ العىم كەلدى. سىزدەر وزدەرىڭىز تۋرالى جەكە-جەكە سويلەگەندەرىڭىزدە ءبارىڭىزدىڭ دە سوزدەرىڭىز ءبىر جەردەن شىقتى؛ مۇنىڭ ءوزى ءبىز مىناداي ادامبىز دەپ دۇرىس ايتقاندارىڭىزعا مەنىڭ كوزىمدى ابدەن جەتكىزدى. شەتەلگە عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىسىمەن جىبەرىلگەن، پاريجداعى تابيعات تاريحى مۋزەيىنىڭ پروفەسسورى پەر اروناكس مىرزامەن، ونىڭ قىزمەتشىسى كونسەل مەن جانە امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ سوعىس فلوتىنىڭ قۇرامىنداعى «اۆراام لينكولن» كەمەسىنىڭ سۇڭگىشىسى كانادالىق نەد لەندپەن كەزدەيسوق جاعدايدا كەزدەسكەنىمدى مەن ەندى جاقسى ءبىلىپ تۇرمىن.
ماقۇلداعانىمنىڭ بەلگىسى رەتىندە مەن ءيىلىپ تاعزىم ەتتىم. كاپيتان ماعان سۇراۋ بەرگەن جوق، سوندىقتان جاۋاپ قايتارۋ دا قاجەت بولمادى.
بۇل ادام فرانسۋزشا ەشبىر اكسەنتسىز، وتە دۇرىس سويلەدى. ونىڭ سويلەۋى ءمىنسىز، ءسوزى ءدال، ايتا قالارلىقتاي جاتىق ەدى. سولاي بولا تۇرسا دا، بۇل ادامدى مەن وتانداسىم دەپ سەزبەدىم.
ول ءوز ءسوزىن جالعاستىرا بەردى:
— ءسوز جوق، مىرزالار، مەن سىزدەرمەن ەكىنشى رەت كەشىگىڭكىرەپ كەلىپ وتىرمىن، بۇعان وزدەرىڭىزدىڭ كوزدەرىڭىز جەتىپ وتىر. ءبىراق كىم ەكەندەرىڭىزدى بىلگەننەن كەيىن، سىزدەردى قايتسەم ەكەن دەپ ءبىراز ويلانۋعا ءتيىس بولدىم. مەن ۇزاق تولعاندىم، ۇزاق تولقىدىم. سىزدەردى ادامزاتتان قول ۇزگەن ادام — مەنىمەن وكىنىشتى جاعداي كەز قىلدى. مەنىڭ وڭاشالىعىمدى بۇزىپ جىبەرگەن سىزدەر بولدىڭىزدار...
— امالسىزدان،— دەدىم مەن.
— امالسىزدان دەيسىز بە؟ — دەدى ول داۋسىن كوتەرە.— «اۆراام لينكولن» بۇكىل تەڭىزدى شارلاپ، مەنىڭ سوڭىما امالسىزدان ءتۇستى مە؟ سىزدەر سول كەمەگە امالسىزدان وتىردىڭىز با؟ سىزدەردىڭ اتقان وقتارىڭىز مەنىڭ كەمەمە امالسىزدان ءتيدى مە؟ ميستەر لەند تە ءوزىنىڭ سۇڭگىسىن ماعان امالسىزدان اتتى ما؟
ونىڭ سوزدەرىندە ۇستامدىلىققا جەڭدىرگەن ىزالى اشۋ بارلىعىن سەزدىم مەن.
ءبىراق ونىڭ الگى ايىپ سوزدەرىنىڭ بارىنە دە قايتارارلىق نەگىزىنەن ورىندى جاۋاپتارىم مەنىڭ دە دايىن ەدى.
— مارتەبەلىم،— دەدىم مەن،— امەريكا مەن ەۆروپادا قانداي پىكىر تارتىسىن تۋعىزعانىزدى ءسوز جوق، ءسىز بىلمەيسىز. ءسىزدىڭ سۇڭگۋىر كەمەڭىزدىڭ قاقتىعىسىپ قالۋىنا بايلانىستى سان وقيعالار، ەكى بىردەي ماتەريكتە قوعام پىكىرىن قالاي تولقىتقانىن دا ءسىز، ارينە بىلمەيسىز. كىلتى تەك ءوز قولىڭىزدا تۇرعان وسى جۇمباقتى شەشپەك بولىپ ويلاپ تاپقان سانسىز كوپ جورامالداردى ايتىپ ءسىزدىڭ باسىڭىزدى قاتىرعىم كەلمەيدى. ءبىراق ءبىلىپ قويىڭىز، تىنىق مۇحيتتىڭ ەڭ شالعاي جەرىنە دەيىن قۋىپ كەلگەندە «اۆراام لينكولن» الدەقانداي ءبىر قۇدىرەتتى تەڭىز جانۋارىن اۋلاپ ءجۇرمىز دەگەن سەنىمدە بولدى، سوندىقتان ول قايتكەن كۇندە دە، تەڭىزدى وسى جانۋاردان قۇتقارۋعا ءتيىس بولدى.
كاپيتاننىڭ بەت-اجارىندا كۇلكى ىزىندەي ءبىر قۇبىلىس سەزىلىپ قالدى.
ول بۇرىنعىسىنان دا بايىپتى ۇنمەن ءسوزىن جالعاستىرىپ سويلەي بەردى.
— اروناكس مىرزا، «اۆراام لينكولن» تەڭىز كەرەمەتىنىڭ سوڭىنا تۇسكەندەي، سۇڭگۋىر كەمەنىڭ دە سوڭىنا ءتۇسىپ، ونى اتقىلاماس ەدى دەپ سەندىرۋگە باتىلىڭىز بارار ما ەدى؟
بۇل سۇراۋدان مەن قىسىلىڭقىراپ قالدىم، ويتكەنى كاپيتان فاراگۋت بۇل ادامنىڭ ايتىپ تۇرعانىن ىستەۋدەن تايىنباس ەدى. الىپ نارۆالدى قالاي قۇرتۋ كەرەك بولسا، سۇڭگۋىر كەمەنى دە سولاي قۇرتۋدى ول ءوزىنىڭ، بورىشى دەپ سانار ەدى. مەن ەشتەڭە دەگەم جوق.
كاپيتان ءسوزىن جالعاستىرا بەردى:
— سونىمەن، مەنىڭ سىزدەرگە جاۋ كوزىمەن قاراۋعا پراۆوم بار ەكەنىن ۇعىپ تۇرسىز با؟
مەن بۇل جولى دا ۇندەمەدىم ارينە ادەيى ۇندەگەم جوق. قانداي جاقسى دالەلدەرىمىزدىڭ دە تاس-تالقانىن شىعارا الاتىن كۇش تۇرعاندا، ونداي ماسەلەنى تالقىعا سالىپ قاجەتى قانشا؟
— مەن كوپ تولقىدىم،— دەدى كاپيتان بۇدان كەيىن مەنى مەيماندوستىققا مىندەتتەيتىن دانەڭە دە جوق بولاتىن. ەگەر سىزدەردەن قۇتىلعىم كەلسە، مەنىڭ سىزدەرمەن ەكىنشى رەت جولىعۋىمنىڭ تۇك قيسىنى جوق ەدى. وندا مەن سىزدەردى كەمەنىڭ ۇستىنە شىعارىپ تاستاپ سۋعا سۇڭگىپ كەتەر ەدىم... ءسويتىپ... سىزدەردىڭ بۇل دۇنيەدە كەزدە بولعان-بولماعاندارىڭىزدى دا ۇمىتار ەدىم. بۇلاي ىستەۋگە پراۆوم جوق پا ەدى، الدە؟
— بۇل مادەنيەتتى ادامنىڭ پراۆوسى ەمەس، جابايى ادامنىڭ پراۆوسى بولار ەدى،— دەپ جاۋاپ قايىردىم مەن.
— پروفەسسور مىرزا،— دەدى كاپيتان جۇلىپ العانداي،— «مادەنيەتتى ادامنىڭ پراۆوسى» دەپ ءسىزدىڭ نەنى اتايتىنىڭىزدى مەن بىلمەيمىن. مەن بەلگىلى سەبەپتەرمەن قوعامنان قول ۇزگەن اداممىن، ول سەبەپتەردىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن ساراپقا سالۋعا ءبىر ءوزىمنىڭ عانا پراۆوم بار. ول قوعامنىڭ زاڭدارىنا مەن باعىنبايمىن، سوندىقتان مەنىڭ كوزىمشە ول تۋرالى ەشتەڭە اۋىزعا الامۋىڭىزدى ۇسىنامىن.
بۇل قاتتى ايتىلعان ءسوز ەدى. بەيتانىس ادامنىڭ كوزىندە ىزا مەن وشپەندىلىك وتى ويناقى. بۇل ادامنىڭ وتكەن ومىرىندە جان تۇرشىگەرلىك ءبىر وقيعانىڭ سىرى بار عوي دەگەن وي كەلدى ماعان. ادامزاتتىڭ زاڭدارىنان ءوزىن جوعارى قويۋى، ادامزاتتىڭ قولى جەتپەيتىن قيىرسىز قيانعا اسۋى دا تەگىن ەمەس قوي.
سۋدىڭ بەتىندە جۇرگەننىڭ وزىندە وزىنە قارسى كۇرەسپەكشى بولعان ءاربىر بولماشى ارەكەتتىڭ ءوزىن وپ-وڭاي باسىپ تاستايتىن وسى كەمەنى، تەڭىزدىڭ تەرەڭىندە كىم قۋدالاي الماق؟ سۋ استىنداعى مونيتورعا قانداي كەمە توتەپ بەرە الار؟ وسى كەمەنىڭ ايبىندى ايبالتاسىنا قارسى تۇراتىن قانداي بەرىك تەمىر ساۋىت بار؟ سۋ استىنىڭ ءامىرشىسى نە ىستەپ، نە قويىپ ءجۇر، ودان ەسەپ تالاپ ەتۋگە الەمدە ەشكىمنىڭ كۇشى كەلمەس ەدى.
وسى ەرەكشە ادام كايۋتادا ەرسىلى-قارسىلى ادىمداپ، ويلانىپ جۇرگەن كەزدە، الگى ويلار مەنىڭ ميىمدى ارالاپ ءوتتى.
مەن وعان ءارى ىنتالانا، ءارى تۇرشىگە قاراپ تۇردىم.
ءبىراز ءۇنسىز جۇرگەننەن كەيىن، ول تاعى دا سويلەدى.
— سونىمەن، كوپ تولقىدىم،— دەدى ول،— مەن ءوز مۇددەلەرىمدى، ءاربىر ادام بالاسىنىڭ باسىندا بار تابيعي ەسىركەۋىپىلىكپەن قابىستىرۋعا بولادى ەكەن دەگەن توقتامعا كەلدىم. تاعدىر سىزدەردى وسىندا اكەلگەن سوڭ قايتپەك كەرەك، سىزدەر مەنىڭ كەمەمدە قالاسىزدار. باس بوستاندىقتارىڭىز وزدەرىڭىزدە بولادى، ال وسى ەركىندىككە وراي ارينە، جاعدايعا شاق ەركىندىككە وراي،— قوياتىن ءبىر شارتىم بار. سول شارتقا كونەتىن بولىپ ۋادە بەرسەڭىزدەر، مەن تولىق قاناعاتتانامىن.
— ايتىڭىز، كاپيتان،— دەدىم مەن.— ءسىزدىڭ شارتىڭىز ءاربىر ادال ادام قابىلداي الاتىن شارت دەپ ۇمىتتەنۋىمە بولادى عوي؟
— ابدەن بولادى! ول مىنە مىناۋ: مۇمكىن، كەيبىر كۇتپەگەن جاعدايلارعا بايلانىستى، مەن سىزدەردى بىرنەشە ساعات بويى نەمەسە ءتىپتى بىرنەشە كۇن بويى قاماۋدا ۇستايتىن كەزدەرىم بولىپ قالۋى ىقتيمال، ونى ءقازىر كەسىپ، ءپىشىپ ايتا قويۋ قيىن. قانداي جاعدايدا دا، كۇش جۇمساعىم كەلمەيدى، سوندىقتان دا الگىندەي كەزدەردە مەنىڭ ايتقانىمدى ءسوزسىز ورىندايتىندارىڭىز تۋرالى ۋادە العىم كەلەدى. وسىنى ۇسىنا وتىرىپ، الگىندەي جاعدايدا، وقيعا نەمەن تىنسا دا، نە بولىپ، نە قويسا دا — ول جونىندەگى جاۋاپكەرشىلىكتىڭ ەشقايسىسىن دا ءوز مويىندارىنا الا المايتىندارىڭىزدى دا بىلدىرەمىن، بۇلاي دەيتىن سەبەبىم: سىزدەر نە بولىپ، نە قويىپ جاتقانىن كورە دە، بىلە دە المايسىزدار جانە كورۋگە دە، بىلۋگە دە ءتيىستى ەمەسسىزدەر. مەنىڭ شارتىمدى قابىلدايسىزدار عوي؟
ولاي بولعاندا، سۇڭگۋىر كەمەنىڭ ۇستىندە كەيدە، ادام بالاسىنىڭ زاڭدارىنان قول ۇزبەگەن ادامدار كورۋگە بولمايتىن وقيعالار بولىپ تۇراتىن بولعانى عوي؟ الدا بولاتىن كۇتپەگەن وقيعالاردىڭ ىشىندەگى، ەڭ كوڭىلسىزى ءسىرا، وسى بولۋى كەرەك دەپ ءتۇيدىم.
— قابىلدايمىز،— دەپ جاۋاپ قايىردىم مەن— تەك... ءبىر سۇراۋ بەرۋگە رۇقسات ەتىڭىز، كاپيتان؟
— راقىم ەتىڭىز.
— ءسىز كەمەمدە ەركىن بولاسىزدار دەدىڭىز عوي؟
— يا، مۇلدەم ەركىن بولاسىزدار.
— مۇنى قالاي ۇعۋ كەرەك؟ وسىنى تۇسىندىرسەڭىز ەكەن؟
— سىزدەر بۇكىل كەمەنى ەمىن-ەركىن ارالاپ جۇرە الاسىزدار، كەيبىر سيرەك جاعدايدا بولماسا، كەمەدە نە بولىپ جاتقاننىڭ ءبارىن دە ەمىن-ەركىن كورەسىزدەر، بايقايسىزدار، قىسقاسى، مەن، مەنىڭ جولداستارىم قانداي ەركىندىكتە بولساق، سىزدەر دە سونداي ەركىندىكتە بولاسىزدار.
ءبىزدىڭ ءبىر-بىرىمىزدى تۇسىنە الماعانىمىز ايقىن ەدى.
كەشىرىڭىز، كاپيتان،— دەدىم مەن،— بۇل ەركىندىك، تۇتقىننىڭ ەركىندىگى عوي؟ تۇتقىندارعا دا تۇرمەدە جۇرۋگە رۇقسات ەتىلەدى. مۇنداي ەركىندىك ءبىزدى قاناعاتتاندىرا المايدى.
— دەگەنمەن، سىزگە وسى ەركىندىكپەن قاناعاتتانۋعا تۋرا كەلەدى.
— قالايشا، ءبىز تۋعان ەلىمىزگە، سەميامىزعا، دوس-جاراندارىمىزعا قايتپاستان ءومىر بويى وسىندا قالماقپىز با؟
— يا. ءبىراق ونداعى جيىركەنىشتى ەزۋشىلىك اۋىرتپالىعىنان باس تارتۋ،— تاپ ءسىز ويلاعانداي جاندى جەيتىن اۋىر ازاپ ەمەس، مۇنى ءسىزدىڭ قوعامىمىزدا جۇرت ءوزىنىڭ سوقىرلىعىنان زاڭ دەپ اتاپ، بوستاندىق دەپ ءتۇسىنىپ ءجۇر.
— ال، مەن بولسام،— دەدى نەد لەند ەكىلەنىپ،— مەن قاشۋعا ارەكەت ىستەمەيمىن دەپ ەشۋاقىتتا ايتا المايمىن.
— ونداي ۋادەنى مەن سۇراپ تا تۇرعانىم جوق،— دەدى كاپيتان سالقىن عانا.
— كاپيتان،— دەپ ايعايلاپ جىبەردىم مەن، ءوزىمدى ءوزىم ۇستاي الماي،— قولىڭىزداعى بيلىكتى پايدالانىپ، ءسىز بىزگە قيانات ىستەپ تۇرسىز. مۇنىڭىز — قاتالدىق!
— جوق، مىرزالار، مەنىڭ مۇنىم — مەيىرىمدىلىك. سىزدەر ۇرىستان كەيىن قولىما تۇسكەن تۇتقىنسىزدار. سىزدەردى مۇحيتقا لاقتىرىپ جىبەرۋىمە بولاتىن ەدى، ءبىراق، ومىرلەرىڭىزدى وزدەرىنە سىيلاپ تۇرمىن. سىزدەر ماعان شابۋىل جاسادىڭىزدار! مەنىڭ تۇرمىسىمداعى ەشبىر جان بىلۋگە ءتيىس ەمەس قۇپيانى دا سىزدەر ءبىلىپ قويدىڭىزدار! مەنىڭ دۇنيەدە بارلىعىم تۋرالى قۇرلىقتا ەشكىم كوڭىلىنە ەشقانداي سەزىك تە الۋعا ءتيىس ەمەس، سىزدەردىڭ ويىڭىزشا سول قۇرلىققا سىزدەردى ەشبىر قارسىلىقسىز قايتارىپ قويا بەرۋىم كەرەك پە؟ ەشۋاقىتتا ول بولمايدى! مەن سىزدەردى سۇڭگۋىر كەمەدە ۇستاعاندا، سىزدەردىڭ مۇددەلەرىڭ ءۇشىن ەمەس، ءوز مۇددەلەرىم ءۇشىن ۇستاپ قالامىن.
كاپيتاننىڭ داۋىسىندا، مەنى كوندىرەم دەپ اۋرە بولۋدىڭ ەشبىر قيسىنى جوق دەگەندەي ءبىر ءزىل بارلىعىن مەن ۇعا قويدىم.
— سونىمەن، كاپيتان، ءسىز نە تۇتقىن بولىپ قالۋ، نە ءولۋ — وسى ەكەۋىنىڭ ءبىرى، قالاعانىڭىزدى الىڭىز دەپ تۇرسىز عوي؟
— دۇپ-دۇرىس.
— دوستارىم،— دەدىم مەن كونسەل مەن نەد لەندكە قاراپ،— ماسەلە بۇلاي قويىلىپ وتىرعاندا، بىزگە ەندى تالاسىپ-تارتىسارلىق تۇك تە قالعان جوق. ءبىراق ەستەرىڭدە بولسىن، وسى كەمەنىڭ قوجايىنىنا ءبىز ەشقانداي ۋادەمىزبەن تاۋەلدى ەمەسپىز.
— ەشقانداي،— دەپ قوستادى كاپيتان.
سويتەدى دە، جۇمساق ۇنمەن تاعى دا سويلەپ كەتتى:
— ەندى، تاعى دا بىرنەشە ءسوز تىڭداڭىز. اروناكس مىرزا، مەن ءسىزدى بىلەمىن. ءسىزدىڭ جولداستارىڭىزعا قالاي بولاتىنىن بىلمەيمىن، ال ءسىز تاعدىردىڭ ءوزىڭىزدى مەنىمەن كەزدەستىرگەنىنە وكىنبەيتىن بولاسىز. مەنىڭ ۇنەمى پايدالاناتىن كىتاپتارىمنىڭ ىشىنەن تەڭىز ءتۇبىنىڭ قۇپيالارى تۋرالى جازعان ءوز ەڭبەگىڭىزدى دە تاباسىز. مەن ونى وتە ءجيى وقيمىن. ءسىز ءوز كىتابىڭىزدا جەر بەتىندەگى عىلىمنىڭ قولى جەتەرلىك ءبىلىم شىڭىنا جەتىپسىز. ءبىراق ءسىزدىڭ الدە دە بىلگەنىڭىزدەن بىلمەگەنىڭىز كوپ، ويتكەنى كورگەنىڭىز از. وسى كەمەدە ۋاقىتىم بوسقا ءوتتى دەپ وكىنبەيسىز، بۇعان ءسىزدى سەندىرىپ قويۋعا رۇقسات ەتىڭىز. ءسىز ءالى نەلەر عاجايىپتار ەلىنە ساياحات شەگەسىز. عاجاپتانۋ، تاڭ-تاماشا بولۋ، قايران قالۋ ءسىزدىڭ اقىل-ويىڭىزدىڭ كۇنبە-كۇندىك يگىلىگى بولىپ الادى. كوز الدىڭىزدان ۇزدىكسىز ءوتىپ جاتقان تاماشا كورىنىستەرگە قاراۋدان جۋىر ماڭدا كوزىڭىز تويمايتىن بولادى ءالى. سۋ استىلىق جەر ءجۇزىن اينالىپ ءوتۋ ساياحاتىنا مەن تاعىدا شىققالى وتىرمىن، كىم ءبىلسىن، بۇل ەڭ سوڭعى ساياحاتىم شىعار؟ — بۇل ساياحاتىمنىڭ ماقساتى — بۇدان بۇرىنعى ساپارلاردا بارلىق بايقالعان، زەرتتەگەندەرىمدى قورىتۋ. بۇل جۇمىستا ءسىز ماعان كومەك كورسەتەسىز. بۇگىننەن باستاپ سىزگە ەكىنشى دۇنيەنىڭ ەسىگى اشىلادى. مەنىمەن، مەنىڭ جولداستارىمنان باسقا، ەشبىر جان كورمەگەن تاماشالاردى كورەتىن بولاسىز،— ءبىزدىڭ پلانەتامىز ەندى ءسىزدىڭ الدىڭىزعا ءوزىنىڭ ەڭ اقىرعى قۇپيالارىن جايىپ سالادى.
كاپيتاننىڭ سوزدەرى ماعان وراسان زور اسەر ەتكەنىن مويىنداماي بولمايدى. بۇل ءسوز مەنىڭ ءسوزىمنىڭ ەڭ جاندى جەرىن شەرتتى، ءسويتىپ وسى مەزەتتە، الگى عاجايىپتاردى كورۋ، ايرىلىپ قالعان بوستاندىعىمنىڭ ورنىن تولتىرا المايتىنىن دا ۇمىتىپ كەتتىم.
ايتكەنمەن، بۇل ماسەلەگە كەلەشەكتە رەتىن تاۋىپ قايتا ءبىر ورالارمىن دەپ سەنگەن ەدىم. سوندىقتان مەن مىناداي عانا جاۋاپ قايىردىم:
— كاپيتان، ادامزاتتان قول ۇزگەنىڭىزبەن، ادامشىلىق سەزىمنەن قول ۇزە قويماعان شىعارسىز دەپ ۇمىتتەنەم. ءبىز — اپاتقا ۇشىراعان ادامدارمىز دا، ءسىز بىزگە مەيىرىمدىلىك ەتىپ كەمەڭىزدە پانالاتۋشىسىز. مەن دە، مەنىڭ جولداستارىم دا مۇنى ەشۋاقىتتا ۇمىتپاق ەمەسپىز. عىلىم مۇددەسى ءۇشىن قىزمەت ەتۋگە مۇمكىندىك تۋعانى مەنىڭ ءوز باسىم ءۇشىن ايرىلىپ وتىرعان بوستاندىعىمنىڭ ورنىن بەلگىلى دارەجەدە تولتىراتىنىن مويىنداۋىم كەرەك.
شارتتى بەركىتۋ ءۇشىن كاپيتان قول بەرەر دەپ ەدىم، ءبىراق ول قولىن بەرمەدى. مەن بۇعان ىشتەي قاتتى وكىندىم.
— تاعى ءبىر سۇراعىم بار،— دەدىم مەن، وسى عاجاپ ادام كەتۋگە ىڭعايلانا بەرگەن كەزدە.
— تىڭداپ تۇرمىن، پروفەسسور مىرزا. — ءسىزدى قالاي دەپ اتاۋىمىز كەرەك؟
— سىزدەر ءۇشىن مەن تەك كاپيتان نەمونىڭ ال ءسىز بەن ءسىزدىڭ جولداستارىڭىز مەن ءۇشىن تەك «ناۋتيلۋستاعى» جولاۋشىلار عانا.
كاپيتان نەمو بىردەمە دەپ ايعايلاپ ەدى، كايۋتاعا ستيۋارد كىردى. كاپيتان وعان اناداعى ماعان بەلگىسىز تىلدە بۇيرىق بەردى.
بۇدان كەيىن ول كانادالىق پەن كونسەلگە قارادى دا:
— سىزدەر ءوز كايۋتالارىڭىزدا تاماقتاناسىزدار. مىنا كىسىنىڭ سوڭىنا ەرۋلەرىڭىزدى سۇرايمىن،— دەدى.
— قارسىلىعىم جوق،— دەدى سۇڭگىشى.
كونسەل مەن نەد، ءبىز وتىز ساعاتتاي بولعان توردان شىعىپ كەتتى.
— ال ەندى، پروفەسسور كەزەك بىزگە كەلدى. تاڭەرتەڭگى تاماق ءبىزدى كۇتىپ تۇر. سىزگە جول كورسەتۋگە رۇقسات ەتىڭىز.
— قىزمەتىڭىزگە دايىنمىن، كاپيتان.
مەن كاپيتان نەمونىڭ سوڭىنا ەردىم. جالپى كەمەلەردىڭ كوريدورى سياقتى ەلەكتر جارىعى جاعىلعان كوريدورعa شىقتىق، ءسويتىپ ون مەتردەي جۇرگەننەن كەيىن جابىق، ءبىر ەسىكتىڭ الدىنا كەلىپ توقتادىق.
كاپيتان نەمو ەسىكتى اشتى دا، مەنى ىشكە كىرگىزدى. جاقسى جابدىقتالعان، وتە ءساندى ءبىر اسحاناعا كىرىپپىن. قارا اعاشپەن ويمىشتالعان ىدىس قوياتىن بيىك ەمەن شكافتار زالدىڭ قاراما-قارسى جاعىندا تۇر. بۇلاردىڭ سورەلەرىندە باعا جەتپەس نەلەر ادەمى، وتتاي جايناعان حرۋستال، فارفور، كۇمىس ىدىستار قويىلعان. قابىرعالاردىڭ بوياۋىنىڭ وتە اشىقتىعى توبەدەن قۇيىلىپ تۇرعان، كوز قاراتپايتىن تىم وتكىر جارىقتى السىرەتىپ، جۇمسارتىپ تۇر.
زالدىڭ ورتاسىندا تاعام تولى ستول تۇر ەدى.
كاپيتان ماعان وتىراتىن ورىندى كورسەتىپ، يشارات ءبىلدىردى.
— وتىرىڭىز،— دەدى ول،— جەي بەرىڭىز، ءسىز، ءسىرا، ولەردەي اش شىعارسىز.
مەن ەكى ايتقىزعام جوق.
تاڭەرتەڭگى تاماققا بالىقتان جاسالعان بىرنەشە تاعام، جانە ءبىر ىدىسپەن ماعان بەلگىسىز ازىقتان جاسالىنعان الدەنەندەي ءبىر تاعامدار اكەلىنىپ قويىلدى.
مۇنىڭ ءبارى دە ءدامدى تاعامدار ەدى، ءبىراق الدەقانداي ءبىر وزگەشە دامىدە بار ەكەن، الايدا، بۇل تەز-اق ۇيرەنىپ كەتەتىن ءدام ەدى. بۇل ازىقتاردىڭ فوسفورى وتە مول كورىندى، سوندىقتان مەن بۇلاردىڭ شىققان جەرى تەڭىز بولۋعا ءتيىس دەپ ويلادىم.
كاپيتان نەمو مەنەن كوز ايىرماي قارادى دا وتىردى. مەن ونان ەشنارسە سۇراي دا قويعام جوق، ءبىراق مەنىڭ ءتىلىمدى قىشىتىپ وتىرعان سۇراقتارعا ءوزى جاۋاپ بەرىپ وتىردى.
— وسى تاعامداردىڭ كوبىن ءسىز بىلمەيسىز،— دەدى ول،— سولاي بولا تۇرسا دا ەشبىر الاڭسىز جەي بەرۋلەرىڭىزگە بولادى. بۇلاردىڭ ءبارى دە دەنساۋلىققا پايدالى، ءارى ءسۇيسىنىپ جەيتىن استار. مەن جەر بەتىنىڭ تاماعىنان شىققالى كوپ بولدى، ايتكەنمەن، ءحالىم جامان ەمەس. مەن عانا ەمەس، وسى كەمەدە مەنىڭ ادامدارىمنىڭ ءبارىنىڭ دە تاماعى وسى، ءبىراق ولاردىڭ دەنساۋلىقتارى — كىسى قىزىعارلىق دەۋگە بولادى.
— دەمەك، بۇل تاعامداردىڭ ءبارى دە — تەڭىز ازىق-تۇلىگىنەن جاسالىنعان عوي؟
— يا، پروفەسسور، تۇتىنۋعا كەرەكتى نارسەلەردىڭ ءبارىن دە مەن تەڭىزدەن الامىن. وقتا-تەكتە اۋ اۋلايمىن، ال، اۋدىڭ بوس شىققان كەزدەرى بولعان ەمەس. كەيدە مەن باسقا ادامداردىڭ قولى دا جەتپەيتىن، اياعى دا بارمايتىن دۇلەي تابيعاتتى ارالاپ، سۋ استى ورماندارىنىڭ «اندارىن» اۋلايمىن. مەنىڭ مالدارىم نەپتۋننىڭ قارت مالشىسىنىڭ مالى سياقتى مۇحيت ورىسىندە جايىمەن عانا جايىلىپ جۇرەدى. مەنىڭ بيلىگىمدەگى جەرىم شەكسىز ۇلان-بايتاق، سونىڭ ءبارىن ءبىر ءوزىم پايدالانامىن.
مەن كاپيتان نەموعا تاڭدانا قاراپ، بىلاي دەدىم:
— ءسىزدىڭ اۋىڭىزعا تاماشا بالىقتاردىڭ تۇسەتىنىن مەن جاقسى تۇسىنەمىن، كاپيتان. قالاي ەكەنىن بىلمەيمىن، ءبىراق ايتەۋىر ءسىز ءوزىڭىزدىڭ سۋ استىنداعى ورماندارىڭىزدا «اڭ» اۋلاۋىڭىزدا ىقتيمال دەپ جوريمىن؛ ءبىراق ماعان تۇسىنىكسىز نارسە، ءسىز قانشاما از جەگەنىڭىزبەن، ستولىڭىزداعى ەت قايدان اكەلىنىپ وتىرادى؟
— ءبىراق،— دەدى كاپيتان نەمو،— مەن جەر بەتىندەگى جانۋاردىڭ ەتىن ەشۋاقىتتا جەمەيمىن.
— ال، مىناۋ شە؟ — دەپ سۇرادىم مەن تارەلكەدەگى كەسەك-كەسەك ەتتى كورسەتىپ.
— ءسىز جەر بەتىندە ءومىر سۇرەتىن جانۋاردىڭ ەتى دەپ ءتۇسىنىپ وتىرعان بۇل تاعام، شىنىنا كەلگەندە تەڭىز تاسباقاسىنىڭ ەتى. مىناۋ دەلفيننىڭ باۋىرىنان جاسالعان سوۋس، ال مۇنىڭ ءدامى سىزگە شوشقا ەتىنەن جاساعان راگۋدىن دامىندەي بولىپ كورىنەدى. مەنىڭ اس ءپىسىرۋشىم — ءوز ءىسىنىن شەبەرى، تەڭىز بالىقتارى مەن جانۋارلارىنان تاماق پىسىرۋگە كەلگەندە ونىمەن باسەكەگە تۇسەتىن ەشكىم جوق. مىنە مىناۋ تەڭىز باقاسىنان جاسالعان كونسەرۆتەر، مۇنى كەز كەلگەن مالايالىق دۇنيەدەگى ەڭ جاقسى كونسەرۆ دەپ بىلەر ەدى؛ مىناۋ كرەم15 ، بۇعان قاجەتتى قايماق كيت جەلىنىنەن الىنادى، ال قانت سولتۇستىك تەڭىز وسىمدىكتەرىنەن الىنادى؛ مىناۋ انەمونداردان جاساعان ۆارەنە.
مەن كاپيتان نەمونىڭ اڭگىمەسىن قىزىعا تىڭداي وتىرىپ، وسى تاعامداردىڭ ءبارىنىڭ دە ءدامىن تاتىپ كوردىم، ارينە، جەگىم كەلگەندىكتەن ەمەس، تەك ءدامىن كورۋ ءۇشىن تاتتىم.
— تەڭىز،— دەدى ول ءسوزىن ءارى قاراي جالعاستىرىپ،— مەنى تەك قورەكتەندىرىپ قانا قويمايدى، سونىمەن بىرگە كيىندىرەدى دە. ءسىزدىڭ ۇستىڭىزدەگى كيىمنىڭ ماتاسى كەيبىر تەڭىز ۇلۋىنىڭ بيسسۋستارىنان توقىلعان. ول ەرتە زاماننىڭ قىزىلكۇرەڭ بوياۋىمەن بويالعان، ونداعى كۇلگىن بوياۋ جەرورتالىق تەڭىز مولليۋسكالارى — اپليزييدەن ەكستراك ارقىلى الىنادى. سىزگە ارنالعان كايۋتانىڭ ىشىندەگى ستولدا تۇرعان ءيىسسۋلار — كەيبىر تەڭىز وسىمدىكتەرىنەن الىنعان. توسەك-ورىن ەڭ جاقسى مۇحيت شوپتەرىنەن جاسالعان. ءسىزدىڭ بۇدان بىلاي جازاتىن قالامۇشىڭىز كيتتىڭ مۇرتىنان ىستەلگەن، ال سياڭىز كاراكيسانىڭ بەزدەرىنەن شىعادى. قازىرگى مەنىڭ پايدالانىپ وتىرعان نارسەلەرىمنىڭ ءبارى دە تەڭىزدەن الىناتىن زاتتار، ءبىراق بۇلاردىڭ ءبارى دە ءبىر كەزدە تەڭىزدىڭ وزىنە قايتادى ءالى.
ءسىز تەڭىزدى جاقسى كورەسىز بە، كاپيتان؟
— يا، مەن ونى جاقسى كورەمىن. جەر شارىنىڭ وننان جەتىسى تەڭىز عوي؟ ونىڭ بۋى تازا، دەنساۋلىققا جاقسى. ونىڭ ۇلان-بايتاق شالقارىنا ادام جالعىزسىرامايدى، ويتكەنى، توڭىرەگىن قايناعان ءومىر. شىنىندا دا، تەڭىزدە تابيعاتتىق ءۇش ءتۇرلى بايلىعىنىڭ ۇشەۋى دە: مينەرال دا، وسىمدىك تە، جانۋار دا بار عوي. بۇلاردىڭ سوڭعىسىنا زووفيتتەردىڭ وتە كوپتەگەن وكىلدەرى، بۋىناياقتىلاردىڭ ەكى كلاسى، مولليۋسكالاردىڭ بەس كلاسى، ومىرتقالىلاردىڭ، سۇتقورەكتىلەردىڭ، باۋىرىمەن جورعالايتىنداردىڭ ءۇش كلاسى جانە باسقا تولىپ جاتقان بالىقتار كىرەدى. تەڭىز — وتە كەڭ تابيعات قويماسى. جەر شارىنداعى ءومىر تەڭىزدە باستالعان، سول ءومىر وسى تەڭىزدە اياقتالا ما، ءالى كىم ءبىلسىن. ەڭ جايلى تىنىشتىق تەڭىزدە، تەڭىز جاۋىزداردىكى ەمەس. تەڭىز ۇستىندە ولار ءالى دە قيان-كەسكى شايقاسقا تۇسە الادى، ءبىرىن-بىرى قىرا الادى. قۇرلىقتاعى بۇكىل جان تۇرشىگەرلىك سۇمدىقتارىن مۇندا دا ىستەي الادى. ءبىراق، سۋ بەتىنەن وتىز فۋتتاي تومەن تۇسكەن سوڭ-اق ولاردىڭ قولدارىنان بيلىك كەتەدى. ەي، پروفەسسور، ءومىر سۇرسەڭىز تەڭىز تۇبىندە ءومىر ءسۇرىڭىز. ناعىز تاۋەلسىزدىك دەگەنىڭىز دە، شىن مانىسىندەگى باس بوستاندىق دەگەنىڭىز دە، قاناۋسىزدىق دەگەن دە — ءبارى دە تەك قانا تەڭىز تۇبىندە!
كاپيتان نەمو ءوزىنىڭ قىزۋ ءسوزىن كەنەت ءۇزىپ جىبەردى. ءوزىمنىڭ داعدىلى ۇستامدىلىعىمنان شىعىپ كەتتىم دەپ قالدى ما؟ الدە بىردەمەنى ارتىق ايتىپ قويدىم دەپ قورقىپ كەتتى مە؟ ونشاسىن بىلمەدىم.
ول قاتتى تولعانىن اسحانانىڭ ىشىندە بىرنەشە مينۋتتەي ءۇنسىز-تۇنسىز ءجۇردى دە قويدى. سوسىن، وزىنە ءوزى كەلىپ، داعدىلى سالقىن قاندىلىق پىشىنمەن بىلاي دەدى.
— ال ەندى، پروفەسسور، ەگەر «ناۋتيلۋستى» قاراپ شىققىڭىز كەلسە مەن سىزگە قىزمەت ەتۋگە دايىنمىن.
ون ءبىرىنشى تاpay
«ناۋتيلۋس»
كاپيتان نەمو ەسىككە قاراي ءجۇردى دە، مەن ونىڭ سوڭىنان ىلەستىم: اسحانانىڭ ءبىر تۇكپىرىندەگى قاۋسىرمالى ەسىك اشىلدى دا، ءبىز وسى اسحاناعا جاپسارلاس بولمەگە كەلىپ كىردىك. كەڭدىگى اسحانانىڭ كەڭدىگىنەن كەم تۇسپەيتىن بۇل ءۇي كىتاپحانا ەكەن. برونزا سورەلى، پاليساندر اعاشىنان جاسالعان، توبەمەن تىرەسكەن بيىك-بيىك شكافتار بۇكىل بولمەنىڭ بارلىق قابىرعالارىنا قاتارلاستىرىلىپ قويىلىپتى. بۇل شكافتار بىركەلكى تىستى كىتاپتارعا تولى. قوڭىر سۇرىكپەن تىستالعان جايلى، جالپاق ديۆاندارعا كوز تۇسكەندە، وتىرا قالىپ تىنىققىڭ كەلەدى. ديۆانداردىڭ جاندارىندا جىلجىمالى، جەڭىلتەك كىتاپ قويعىشتار تۇر. بولمەنىڭ ورتاسىنداعى ۇلكەن ستولدىڭ ءۇستى دە تولى كىتاپ. وسى ستولدىڭ ۇستىندە ەرتەرەكتەگى بىرنەشە گازەت تە جاتىر. كىتاپحانا بولمەسىنىڭ توبەسىندەگى كۇمبەزدى، ءتورت ەلەكتر شام قاتار جارقىراپ، وسى عاجايىپ، ساۋلەتتى، اسەم زالعا جارىق بەرىپ تۇر.
ءسان-سالتاناتى وسىنشا مول، جابدىقتارى دا جاراسىمدى، عاجايىپ ادەمى زالدى، مەن تاڭدانا، سۇيسىنە قاراپ وتىردىم.
— كاپيتان نەمو،— دەدىم مەن،— مۇنداي كىتاپ قويمانى قۇرىلىقتاعى ەلدەردىڭ قانداي عانا ءساندى سارايى بولسا دا، زور ماقتانىش ەتكەن بولار ەدى. ال وسى تاماشا كىتاپحانا سىزگە ىلەسىپ، تەڭىزدىڭ تەرەڭ تۇبىنە بارا جاتىر-اۋ، دەگەن وي كەلگەندە، مەن اسا قايران قالامىن.
— جۇمىس ىستەۋىڭىز ءۇشىن وسىدان ارتىق قولايلى جاعدايدى ءسىز قايدان تابار ەدىڭىز، پروفەسسور؟ — دەدى كاپيتان.— پاريج مۋزەيىندەگى كابينەتىڭىز سىزگە تاپ وسىنداي ىن-شىڭسىز تىنىش، جايلى بولا الار ما ەدى؟
— ارينە، جوق... مويىنداۋىم كەرەك: ول بۇل زالمەن سالىستىرعاندا جۇپىنىلاۋ. مۇندا، ءسىرا، كەمىندە 6-7 مىڭ كىتاپ بار شىعار؟
— ون ەكى مىڭ، اروناكس مىرزا. مەنى جەرمەن بايلانىستىرىپ وتىرعان ءبىر عانا نارسە — وسى. «ناۋتيلۋس» العاش رەت سۋعا سۇڭگىپ كەتكەن كۇنى-اق مەن جەر-دۇنيەدەن قول ۇزگەمىن. مەن ءۇشىن ول وشكەن-دى. سول كۇنى مەن ەڭ سوڭعى كىتاپتار مەن كىتاپشالاردى، ەڭ سوڭعى شىققان گازەتتەردى ساتىپ العام. سول كەزدەن باستاپ ادامزات مەن ءۇشىن، ويلامايتىن دا، جازبايتىن دا بولدى. پروفەسسور، بۇل كىتاپتار، ەندى ءوز قاراماعىڭىزعا كوشەدى، قاي ۋاقىتتا، قالاي پايدالانعىڭىز كەلسە دە، پايدالانا بەرىڭىز.
كاپيتان نەموعا راحمەت ايتىپ، مەن كىتاپ قويىلعان شكافتاردىڭ سورەلەرىنە باردىم. مۇندا مەن ءدال عىلىمداردىڭ ءارالۋان سالاسى جونىندە، فيلوسوفيا جونىندە ادەبيەت جونىندە بارلىق حالىقتاردىڭ تىلىندە شىققان كىتاپتاردى كوردىم.
مەنىڭ كوزىمە ەتە ءبىر قىزىق نارسە تۇسە كەتتى: قاي تىلدە شىققان كىتاپ بولماسىن — ءبارى دە الفاۆيت ءتارتىبى بويىنشا قويىلىپتى. مۇنىڭ ءوزى كاپيتان نەمونىڭ بارلىق حالىقتىڭ ءتىلىن ەركىن بىلەتىندىگىنىڭ ءبىر دالەلى ەدى.
كىتاپحانادان مەن وتكەن زاماننىڭ دا، ۇستىمىزدەگى زاماننىڭ دا اۆتورلارىنىڭ شىعارمالارىن كەزدەستىردىم، كەزدەستىرگەندە، گومەردەن باستاپ ۆيكتور گيۋگوعا دەيىن، كسەنەفونتتان باستاپ ميشلەگە دەيىن، رابلەدەن باستاپ جورج زاندقا دەيىنگى عىلىمدى دا، كوركەم پروزانى دا، پوەزيانى دا، ادامزاتتىڭ دانالىعى تۋعىزعان ەڭ تاڭداۋلى شىعارمالاردىڭ ءبارىن كوردىم. ءبىراق بۇل كىتاپحانادا عىلىمي كىتاپتار كوبىرەك ەدى؛ ول مەحانيكا، بالليستيكا17 ، گيدرولوگيا، مەتەورولوگيا، گەوگرافيا، گەولوگيا، ت. ب. جونىندەگى كىتاپتار، تابيعات تاريحى جايىنداعى كىتاپتاردان از ەمەس ەدى. ال، تابيعات تاريحى، مەنىڭ بايقاۋىمشا، كاپيتان نەمونىڭ ەڭ باستى عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىسى بولۋى كەرەك ەدى. شكاف سورەلىندە گۋمبولدتىڭ، اراگونىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ تولىق جيناقتارى، فۋكونىڭ، انري سەن-كلەر ديەۆيلدىڭ، ءشاسليدىڭ، ميلن-ەدۆاردستىڭ، كاترفاجدىڭ، تيندالدىڭ، فارادەيدىڭ بەرتەللونىڭ، اببات سەككيدىڭ، پەتەرماننىڭ، ءموريدىڭ، اگاسسيستىڭ ەڭبەكتەرى، اكادەميالاردىڭ «ءبىرجىلدىقتارى»، گەوگرافيالىق قوعامداردىڭ بيۋللەتەندەرى تاعى باسقالار بار ەدى. وسىلارمەن قاتار،وسى قۇرمەتتى قوعامنىڭ ىشىندە مەنىڭ دە ەكى تومىم (بالكىم، كاپيتاننىڭ ماعان دەگەن مەيماندوستىعى وسىلارعا بايلانىستى شىعار) تۇر ەكەن. جوزەف بەرتراننىڭ «استرونوميا نەگىزدەرى» دەگەن كىتابى ماعان ءبىر مەرزىمدى بەلگىلەپ الۋعا مۇمكىندىك بەردى، ويتكەنى بۇل كىتاپ 1865 جىلدىڭ ورتا شەنىندە جارىققا شىعىپ ەدى؛ ولاي بولسا، «ناۋتيلۋس» سۋعا سول كەزدەن بۇرىن تۇسىرىلگەن جوق.
سونىمەن، كاپيتان نەمونىڭ سۋ استىندا ساياحاتشى بولعانىنا ءۇش جىلدان اسقان جوق ەدى.
ەگەر دە بەرىرەكتە شىققان كىتاپتاردى تابا السام، سۇڭگۋىر كەمەنىڭ سۋ استىنا قاشان تۇسىرىلگەندىگىن الگىدەن دە كورى انىقتاڭقىراپ الۋعا بولار ەدى دەپ ويلادىم. ءبىراق بۇل ءۇشىن الدا ۋاقىت جەتكىلىكتى ەدى، سوندىقتان ازىرىنشە «ناۋتيلۋستىڭ» عاجاپ قىزىقتارىن بوگەلمەي كورە بەرگىم كەلدى.
— كىتاپحاناڭىزبەن پايدالانۋعا رۇقسات ەتكەنىڭىز ءۇشىن ۇلكەن راقمەت سىزگە، كاپيتان. مۇنىڭ ءوزى شىنايى عىلىم قازىناسى، مەن مۇنى پايدالانامىن.
— بۇل تەك كىتاپحانا عانا ەمەس، شىلىم شەگەتىن دە بولمە.
— شىلىم شەگەتىن دەيسىز بە؟ — دەدىم مەن داۋىستاڭقىراپ. — «ناۋتيلۋستا» شىلىم شەگۋگە بولاتىن با ەدى؟
— ارينە.
— ولاي بولعاندا، كاپيتان، مەن ءسىزدى گاۆانمەن بايلانىسى بار دەپ جورامالداۋعا ءتيىس بولامىن با؟
— ەشقانداي بايلانىسىمىز جوق، — دەپ جاۋاپ قايىردى كاپيتان. — مىنە، مىنا ءبىر سيگاردى تارتىپ كورىڭىز، پروفەسسور، شىلىم جايىن بىلگىش ادام بولساڭىز، بۇل سيگار گاۆاندىق بولماسا دا سىزگە ۇناۋعا ءتيىس.
مەن سيگاردى الدىم، ءتۇرى گاۆاندا ساتىلاتىن ەن تاڭداۋلى سيگار سياقتى، ءبىراق ولاردان گورى اشىعىراق، التىن ءتۇستى جاپىراقتاردان ورالعان سيگار ەدى. وتە ادەمى قولا تۇرعىعا قويىلعان شىراققا تۇتاتىپ الىپ تارتا باستادىم. ەكى تاۋلىك بويى تەمەكى كورمەگەن تەمەكىقۇمارشا، قۇشتارلانا، ءتۇتىندى بۋداقتاتتىم-اي كەلىپ.
— وتە جاقسى سيگار، ءبىراق... سونىسىنا قاراي تەمەكى ەمەس بىلەم!
— جوق، — دەپ جاۋاپ قايىردى كاپيتان،— بۇل — نيكوتين! مول سۋ وسىمدىگىنىڭ ءبىر ءتۇرى. ال قالاي، گاۆان سيگارىن ءالى دە اڭسايتىنسىز با؟
— ەندى مەن وسى مينۋتتان باستاپ ولارعا جيرەنىپ قارايتىن بولامىن.
— ەندەشە تارتا بەرىڭىز، بۇل سيگارلاردىڭ قايدان،قالاي شىققانىن سۇراماي-اق، قانشا تارتقىڭىز كەلسە دە تارتا بەرىڭىز. ەشقانداي تەمەكى مونوپولياسى بۇل ءۇشىن كوك تىيىن سالىق العان جوق. ءبىراق ودان بۇلاردىڭ كەمىپ كەتكەن تۇگى جوق،سولاي ەمەس پە؟
— سولاي، تۇگى دە كەمىمەگەن
وسى مينۋتتا كاپيتان نەمو، ءبىز كىرگەن وسى كىتاپحانا ەسىگىنىڭ قارسىسىنداعى ءبىر ەسىكتى اشتى، سول ساتتە-اق مەن جارقىراعان جاپ-جارىق وراسان ۇلكەن ءبىر سالونعا18 كەلىپ كىردىم. بۇل بۇرىشتارى قيمالى، ۇزىنى ون، ەنى التى، بيىكتىگى بەس مەتر، ۇلكەن كەڭ زال ەكەن. ادەمى اراپ ورنەكتەرىمەن بەزەلگەن توبەگە جاسىرۋلى ەلەكتر شامدارى وسى زالدا جينالعان عاجايىپ نارسەلەرگە جارقىراعان نۇر ساۋلەسىن توگىپ تۇر. يا، بۇل كادۋىلگى شىن مانىندەگى مۋزەي ەدى! يكەمدى، جومارت قولدار تابيعاتتىڭ دا، يسكۋسستۆونىڭ بارلىق قازىناسىن وسى بولمەگە جيناپتى، جيناعاندا دا ءبارى سۋرەتشىنىڭ ۇيىندەگى جيۆوپيستەردەي رەتسىز جينالعان. زالدىڭ قابىرعالارىن سۋرەت ونەرىنىڭ ۇلى شەبەرلەرىنىڭ وتىز سۋرەتى بەزەپ تۇر، بۇلاردىڭ ءبارى دە وتە ادەمى اشەكەيلى ماتالارمەن كومكەرىلگەن، بىرىنەن ءبىرىن ايىرعىسىز رامكالارعا قويىلعان. وسى سۋرەتتەردىڭ اراسىندا قالقاندار، مىلتىقتار ءىلۋلى تۇر، بۇلارمەن قاتار ءار جەردە سەرىلەردىڭ قارۋ-جاراعىمەن جابدىقتالعان ستاتۋيالار قويىلىپتى.
مەن بۇل مۋزەيدە اسا قۇندى كوركەم پولوتنا كوردىم، مۇنداي پولوتناعا كورمەلەردە دە، ەۆروپانىڭ جەكە ادامداردىڭ سۋرەت گاللەرەيالارىندا دا مەن قىزىعا قارايتىنمىن. مۇندا ەرتەدە وتكەن شەبەرلەردىڭ سۋرەتتەرىنەن ءبىر بىردەن عانا بار ەكەن رافاەلدىڭ «مادونناسى»، لەوناردو دا ءۆينچيدىڭ «ديەۆاسى»، كوررەدجونىڭ «مىلقاۋى»، تيسياننىڭ «ايەلى»، ۆەرونەزەنىڭ «ۆولحۆتاردىڭ تاعزىم ەتۋى» دەگەن سۋرەتى، مۋريلونىڭ «كوككە ۇشۋى» گولبەيننىڭ «پورترەتى»، ۆەلاسكەزدىڭ «موناحى»، ريبەردىڭ «ازاپ شەگۋشىسى»، تەنەرستىڭ «جارمەڭكەسى»، رۋبەنستىڭ فالاماندتىق ەكى پەيزاجى، پول پوتتەردىڭ جەرار-دوۋ، مەتسۋ ۇلگىلەرى بويىنشا جاساعان ءۇش كىشكەنە پولوتنالارى، جەريكو مەن پريۋدوننىن ەكى سۋرەتى، باكيۋيزەن مەن ۆەرننىڭ تەڭىز كورىنىستەرىن سالعان بىرنەشە سۋرەتى بار ەدى. وسى كۇنگى جيۆوپيس شىعارمالارىنىڭ ىشىنەن: دەلاكرۋا، ەنگر، دەكان، ترۋاين، مەيسونە، دوبيني جانە باسقالاردىڭ قولى تۇرعان سۋرەتتەردى دە كوردىم.
وتە ەرتە زامانداعى سكۋلپتۋرالاردىڭ مرامور مەن قولادان جاسالعان تاماشا كوشىرمەلەرى وسى ادەمى مۋزەيدىڭ بۇرىشتارىنداعى بيىك پرەدەستالدارعا قويىلىپتى.
كاپيتان نەمونىڭ ايتقانى كەلە باستادى: «ناۋتيلۋستى» ءبىر دەپ ارالاپ، كورە باستاعاننان-اق، قايران قالۋمەن بولدىم.
— وسىنداي ىبىرسىپ جاتقان بولمەگە ەشبىر شىمىرىكپەستەن ءسىزدى ەرتىپ كەلگەنىم ءۇشىن، عاپۋ ەتەرسىز دەپ ۇمىتتەنەمىن،— دەدى وسى ءبىر عاجاپ ادام.
— كاپيتان،— دەدىم مەن وعان،— ءسىز ناعىز ارتيست ادامسىز.
— ولاي ەمەس، مەن تەك اۋەس اداممىن،— دەدى ول.— ادامزاتتىڭ دانالىعى تۋعىزعان وسىناۋ تاماشا شىعارمالاردى جيناۋدىڭ ءوزى مەنى زور قۋانىشقا بولەدى. مەن بۇل نارسەلەردى ىزدەۋدىڭ جولىندا جالىعۋ دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلگەن ەمەسپىن، بۇلاردى جيناي بەرۋدە قاناعات قىلۋ مەندە بولعان جوق، مۇنىن ءوزى ءبىرقاتار وتە قۇندى نارسەلەردى قولعا ءتۇسىرىپ الۋىما مۇمكىندىك بەردى. بۇل شىعارمالار مەن ءۇشىن ءبىرجولاتا قاراسى وشكەن جەردىڭ ەڭ سوڭعى ەسكەرتكىشتەرى. ماعان سىزدەردىڭ قازىرگى سۋرەتشىلەرىڭىز دە — ەرتە زاماننىڭ شەبەرلەرى سياقتى بولىپ كورىنەدى. دانالاردىڭ جاس-كارىسى بولمايدى.
— ال، مىنا مۋزىكانتتار شە؟ — دەپ سۇرادىم مەن ۇلكەن پيانينو-ورگاننىڭ قاقپاعىنىڭ ۇستىندە بولمەنىڭ ءبىر قابىرعاسىن تۇتاس الىپ تۇرعان ۆەبەردىڭ، ءروسسينيدىڭ، موسارتتىڭ، بەتحوۆەننىڭ، گايدننىڭ، مەيەربەردىڭ، ۆانگەردىڭ، وبەردىڭ، گۋنونىڭ جانە باسقالاردىڭ پارتيتۋرلارىن كورسەتىپ.
— بۇل مۋزىكانتتار مەن ءۇشىن ورفەيدىڭ زامانداستارى... ۋاقىت ايىرماسى ارۋاقتاردىڭ ەسىندە قالمايدى، ال، مەن ارۋاقپىن، پروفەسسور، دەمەك، ءقازىر جەر استىندا جاتقان ءسىزدىڭ دوستارىڭىز سياقتى مەن دە ارۋاقپىن...
كاپيتان نەمو ءبىر تەرەڭ ويعا شومىپ ۇندەمەي قالدى. مەن ونىڭ بەت-پىشىنىندەگى ەرەكشەلىكتەردى زەرتتەپ، اسا كوڭىل قويىپ قاراپ تۇردىم. ول ءبىر قىمبات باعالى ستولدى شىنتاقتاپ، مەنى كورمەگەن كۇيى ويلانىپ تۇر، ءتىپتى مەنىڭ بۇل جەردە بار-جوعىمدى دا ۇمىتىپ كەتكەن سياقتى.
مەن ونىڭ ويىن بولمەيىن دەدىم دە، وسى زالداعى تاماشا نارسەلەردى قاراي بەردىم.
يسكۋسستۆو شىعارمالارىمەن قاتار، وتە سيرەك كەزدەسەتىن تابيعات زاتتارى دا ەلەۋلى ورىن الىپتى. بۇلاردىڭ كوبى وسىمدىكتەر، راكوۆينا مۇحيت وسىمدىكتەرىنىڭ، جانۋارلارىنىڭ تاعى باسقا ونىمدەرى ەدى، بۇلاردىڭ ءبارىن ءسىرا، كاپيتان نەمونىڭ ءوزى جيناسا كەرەك.
زالدىڭ ورتاسىندا، استىنان ەلەكتر جارىعى جاعىلعان فونتان سۋ اتقىلاپ تۇر؛ بۇدان اققان سۋ، وراسان زور تريداكو-راكوۆينادان جاسالعان باسسەينگە قۇيىلىپ جاتىر. راكوۆينانىڭ اينالاسى التى مەتر ەدى. ولاي بولسا، مۇنىڭ ءوزى ۆەنسيان رەسپۋبليكاسىنىڭ كورولى ءبىرىنشى فرانسيسكوعا سىيعا تارتقان ايگىلى راكوۆينادان دا ۇلكەن بولعانى عوي؟
باسسەيندى اينالا قويعان جەزبەن وڭدەلگەن اينەك ۆيترينالاردا ناتۋراليستەردىڭ وتە سيرەك كورەتىن، تەڭىزدە دە سيرەك ۇشىرايتىن نەلەر اسىل ەكسپوناتتارى قويىلىپتى. بۇلاردى كورگەندە، مەنىڭ قۋانعانىمدى-اي دەسەڭىزشى!
زووفيتتەر بولىمىندە پوليپتەر مەن ينەدەنەلىلەر قويىلىپتى. بۇلاردىڭ ىشتەرىندە جەلدەتكىش ءتارىزدى گورگونييلەر، تەڭىز ورگانچيكتەرى، سيريي گۋبكالارى، مولۋككا مارجاندارى، عاجاپ السيونيلەر، رەيۋنەن ارالىنىڭ — گلازچاتكالارى، تۇتاس ءبىر مادەپورلىق كوللەكسيا دا بار ەكەن، بۇل كوللەكسيانىڭ ىشىندە انتيل ارالىنان اكەلىنگەن «نەپتۋن ارباسى» ەرەكشە كوز تارتىپ تۇردى. مۇندا سان الۋان مارجان تۇرلەرى بار ەدى، بۇل جانۋارلار تەڭىزدە تۇتاسقان ارال جاسايدى، بارا-بارا عاسىرلار وتكەننەن كەيىن تۇتاس قۇرىلىقتار دا قۇرۋى ىقتيمال. ينە دەنەلىلەردىڭ بىرنەشە تۇرلەرى اتاپ ايتقاندا، تەڭىز جۇلدىزدارى، تەڭىز وسىمدىك-جانۋارلارى، تەڭىز كىرپىلەرى، جىلان قۇيرىقتار، ت. ب. بار ەدى.
مەنىڭ ورنىمدا نەرۆى ناشار ءبىر كونحيولوگ بولسا، قاتارلاس تۇرعان مىنا ۆيترينالارداعى مولليۋسكالار ەكسپوناتىن كورگەندە، ەسى شىعىپ كەتەر ەدى. بۇلار باعا جەتپەس ەكسپوناتتار ەدى، ال ونى تولىق سۋرەتتەپ شىعۋ ءۇشىن ءبىر توم كىتاپ جازۋ كەرەك بولار ەدى. سوندىقتان دا مەن بۇلاردىڭ ىشىندە ەڭ كوڭىل اۋدارارلىق، ەڭ ەلەۋلىلەرىن عانا اتاپ وتەمىن. كاپيتان نەمونىڭ كولەكسياسىندا نەلەر عاجاپ ەكسپوناتتار بار ەكەن، مۇندا، ينديا مۇحيتىنىڭ اق بەزەكتى قىزىلكۇرەڭ بالعاسى؛ ەۆروپانىڭ كەز كەلگەن مۋزەيى ىركىلمەي-اق جيىرما مىڭ فرانككە الا سالاتىن، كوپ مونشاق-تاستارى بار، جارىقپەن بەزەنگەن «يمپەراتور سپونديليي» دەپ اتالاتىن ءبىر اسىل بۇيىم؛ تاپتىرمايتىن اۆستراليا بالعاسى؛ ءسال عانا لەپ تيسە ۇگىلىپ جارىلىپ كەتكەلى تۇرعان، وتە نازىك اق ءتۇستى، قاۋسىرمالى سەنەگال جۇرەكشەلەرى، ياۆان تەڭىزىنىڭ ادەمى قۇيعىش تۇتىكشەلەرى، امەريكا سۋلارىندا كەزدەسەتىن تولىپ جاتقان جاسىل-سارى قارىناياقتار، ولاردىڭ جاڭا زەلانديا جاعالاۋلارىندا بولاتىن قارا قوڭىر تۇستىلەرى، مەكسيكا شىعاناعىندا بولاتىن چەرەپيساعا ۇقساس راكوۆينا تارىزدىلەرى، بۇلاردان باسقا تەلليندەر، سيتەر مەن ۆەنۋستاردىڭ اسىل تۇقىمدارى، پەرلامۋتور ءتۇستى داعى بار، مراموردان جاسالعان كۋبارنا، ينديادا مەتالل اقشا ورنىنا قولدانىلاتىن ۋجاۆوكتار، شىعىس ينديانىڭ ەڭ اسىل راكوۆيناسى — «تەڭىز دانقى»، اقىر اياعىندا، باشەنكي، يانتين، ميتر، كاسكا باگرەس، ارفا دەپ اسەم ات قويعان — وتە نازىك ۇگىلمەلى راكوۆينالار بار ەدى.
جەكە ۆيترينالاردا بۇرىن-سوڭدى كوز كورمەگەن وتە ادەمى اسىل ىنجۋلەر جاتىر، ولاردى ەلەكتر جارىعىنىڭ ساۋلەسى مۇلدەم جارقىراتىپ، گۇل-گۇل جايناتىپ جىبەرىپتى، بۇلاردىڭ ىشىندە قىزىل تەڭىزدىڭ تۇبىنەن الىناتىن القىزىل ءىنجۋ، تەڭىزدەردىڭ، مۇحيتتاردىڭ بارىندە دەرلىك كەزدەسەتىن جاسىل، سارى، كوك جانە قارا ىنجۋلەر بار ەكەن، ال بۇلاردىڭ ءبارى ءتۇرلى مولليۋسكالاردىڭ دەنەلەرىندەگى اۋرۋ بۇرلەرى ەدى!
وسى ىنجۋلەردىڭ كەيبىرەۋلەرى كوگەرشىن جۇمىرتقاسىنان ۇلكەنىرەك ەدى. بۇلار ساياحاتشى تاۆەرنەنىڭ پارسى شاعىنا ءۇش ميلليونعا ساتاتىن ىنجۋىنەن دە قىمبات تۇراتىن، ءارى ادەمىلىگى جاعىنان بۇكىل دۇنيە جۇزىندە تەڭدەسى جوق دەپ جۇرگەن يمام ماسكاتتىڭ ىنجۋلەرىنەن دە ادەمى ەدى.
سونىمەن، بۇل مۋزەيدەگى كوللەكسيانىڭ باعاسىن ءبىلىپ الۋ — مۇمكىن بولمادى. كاپيتان نەمو بۇل كوللەكسيانى قۇراپ الۋ ءۇشىن سان ميلليون جۇمساعان بولۋى كەرەك.
وسىنشا بايلىقتىڭ شىعىپ جاتقان كوزى قايدا دەپ مەن وزىمە ءوزىم سۇراۋ بەرىپ تۇرعانىمدا، كەنەتتەن كاپيتان ماعان قاراپ:
— مەنىڭ كوللەكسيامدى قاراپ تۇرسىز عوي، پروفەسسور؟ بۇلار شىنىندا دا، ناتۋراليستەردىڭ كوڭىلىن اۋدارارلىق دۇنيە. مەن ءۇشىن بۇلاردىڭ ءبىر قۇندىلىعى — وسىلاردىڭ ءبارىن دە مەن ءوز قولىممەن جينادىم، ءسىرا، جەر شارىندا وسى ۆيترينالارعا قويۋ ءۇشىن ماعان قانداي دا بولسا ءبىر نارسە بەرمەي قالعان تەڭىز جوق شىعار.
— مۇنداي بايلىقتى كورگەندەگى ءسىزدىڭ قۋانىشىڭىزدى مەن جاقسى تۇسىنەمىن، كاپيتان. ەۆروپا مۋزەيلەرىنىڭ بىردە-بىرىنىڭ دە تاپ وسىنداي كوللەكسياسى جوق! ءبىراق مەن وسى مۋزەيگە عانا تاڭ-تاماشا قايران قالا بەرسەم، كەمەنىڭ قالعان بولەكتەرىن ارالاعاندا قايتەر ەدىم؟ Meن شامام كەلگەنشە قاناعاتشىل بولعىم كەلەتىن اداممىن، مەن ءسىزدىڭ قۇپيالارىڭىزدى بىلۋگە دە قۇشتار ەمەسپىن، ءبىراق مەنى مەيلىنشە قىزىقتىراتىن ءبىر ماسەلە بولىپ وتىر، ول — «ناۋتيلۋستىڭ» ءوزى، ونى قوزعاپ وتىرعان كۇش جانە ونى وسىنشا شاپشاڭدىققا كەلتىرۋشى مەحانيزمدەر. وسى زالدىڭ قابىرعاسىنان قانداي قىزمەت اتقاراتىنى بەلگىسىز ءبىر اسپاپ قۇرالداردى كورىپ تۇرمىن. سىزدەن وسىلاردى سۇراۋعا بولار ما؟
— اروناكس مىرزا،— دەپ كاپيتان نەمو، مەنىڭ ءسوزىمدى ءبولىپ جىبەردى،— مەن بۇل كەمەدە ءسىز ەركىنسىز دەپ ايتىپ ەدىم عوي، ولاي بولسا، «ناۋتيلۋستا» ءسىز بارۋعا بولمايتىن ءقۋىس-مۇيىس جوق، كەمەنى قالاي ارالاپ، قانشا كورەم دەسەڭىز دە ەرىك وزىڭىزدە، ال مەن بولسام، سىزگە جول كورسەتۋگە دايىنمىن.
— مەن سىزگە نە دەپ العىس ايتارىمدى بىلمەي تۇرمىن كاپيتان. ءسىزدىڭ ماعان ىستەگەن جاقسىلىعىڭىزدى زايا كەتىرمەۋگە تىرىسىپ باعارمىن. ءسىز تەك ماعان مىنا فيزيكالىق قۇرالدار قانداي قىزمەت اتقارادى، سونى ءتۇسىندىرىپ جىبەرسەڭىز ەكەن؟
— پروفەسسور، ءدال وسى سياقتى قۇرالدار مەنىڭ كايۋتامدا دا بار، ولاردىڭ قانداي قىزمەت اتقاراتىنىن سوندا بارعان سوڭ ايتارمىن. ءبىراق، ودان بۇرىن، سىزگە ارنالعان كايۋتاعا بارالىق. «ناۋتيلۋستا» قانداي جاعدايدا ءومىر سۇرەتىنىڭىزدى ءبىلۋىڭىز كەرەك قوي.
مەن كاپيتانعا ەرىپ تارلاۋ ءبىر كوريدورعا شىقتىم. كەمەنىڭ تۇمسىق جاعىنان وتە بەرىپ كاپيتان نەمو مەنى ءبىر كايۋتاعا اكەلىپ كىرگىزدى، دالىرەك ايتقاندا، بۇل وتە جاقسى جابدىقتالعان، اپ-ادەمى كەرۋەت، ستول، كرەسلولار، وسىلار سياقتى ت. ب. ءۇي جابدىقتارى بار، اسەم، كەڭ بولمە ەدى.
Meن ۇستى-ۇستىنە العىس جاۋدىردىم.
— ءسىزدىڭ كايۋتاڭىز،— دەدى كاپيتان ءوز كايۋتاسىنىڭ، ەسىگىن اشىپ تۇرىپ،— مەنىڭ كايۋتاممەن ىرگەلەس، ال مەنىڭ كايۋتام جاڭا عانا ءوزىمىز شىققان زالمەن ىرگەلەس.
ءبىز ەندى كاپيتاننىڭ كايۋتاسىنا كىردىك. بۇل كايۋتادا تەمىر كويكا، جۇمىس ستولى، بىرنەشە ورىندىق، قولجۋعىش قانا تۇر. مۇنداعى جاي جابدىق وسىنداي ەكەن، دەمەك، تەك كەرەكتى عانا زاتتار بار دا، باسقا ەشقانداي ءسان-سالتانات جابدىقتارى جوق ەكەن. كايۋتاداعى جارىق تا كۇڭگىرتتەۋ. كاپيتان ماعان:
— وتىرىڭىز،— دەدى.
مەن وتىردىم. ول ءسال كىدىرىستەن سوڭ، سويلەپ كەتتى.
ون ەكىنشى تapay
ءبارى دە ەلەكتر ارقىلى ىستەلەدى
— كورىڭىز، پروفەسسور،— دەپ باستادى كاپيتان نەمو، بولمەنىڭ قابىرعالارىندا تۇرعان قۇرالداردى كورسەتىپ.— «ناۋتيلۋستى» باسقارىپ وتىرۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن اپپاراتتار وسىلار. اناۋ زالداعىداي، مۇندا دا بۇلار مەنىڭ كوز الدىمدا تۇرادى، ءسويتىپ ماعان «ناۋتيلۋستىڭ» مۇحيتتا قاي شەنگە كەلگەنىن دە، كەمەنىڭ ءجۇرىپ كەلە جاتقان باعىتىن دا ءدال كورسەتىپ بەرىپ وتىرادى. بۇلاردىڭ كەيبىرەۋلەرى سىزگە بەلگىلى بولۋى كەرەك. مىناۋ «ناۋتيلۋستاعى» اۋانىڭ تەمپەراتۋراسىن كورسەتىپ تۇراتىن تەرمومەتر؛ اناۋ اۋا قىسىمىن انىقتاپ الىپ، سونىڭ ناتيجەسىندە اۋە رايىنىڭ وزگەرىسىن كۇنى بۇرىن ايتىپ وتىراتىن بارومەتر؛ مىنالار: اتموسفەراداعى ىلعالدى كورسەتىپ وتىراتىن گيگرومەتر؛ كەمەگە باعىت كورسەتىپ وتىراتىن كومپاس ؛ كۇن كوزىنىڭ بيىكتىگى بويىنشا، بەلگىلى ءبىر ورىنداعى ەندىكتى بەلگىلەپ الۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن سەكستانت؛ ال مىنالار كۇندىز دە، تۇندە دە الىستان كورەتىن ترۋبالار، «ناۋتيلۋس» سۋدىڭ بەتىنە شىققان ۋاقىتتاردا، مەن بۇلارمەن اينالا-توڭىرەكتى كوكجيەككە دەيىن كورە الامىن.
— بۇل قۇرالداردىڭ ءبارى دە،— دەدىم مەن،—تەڭىزدە جۇزۋشىلەرگە بەلگىلى قۇرالدار عوي، بۇلاردى مەن بىلەمىن. ءبىراق مۇندا مەن بىلمەيتىن قۇرالدار بار كورىنەدى. تەگى، ولار «ناۋتيلۋستى» باسقارۋ ەرەكشەلىكتەرىن كورسەتەتىن قۇرالدار شىعار. مىنا ءتىلى سەلتەڭدەپ تۇرعان ۇلكەن سيفەربلات — مانومەتر ەمەس پە؟
— يا. بۇل مانومەتر. تەڭىزبەن بايلانىسا وتىرىپ، ول سۋ سالماعىنىڭ قىسىمىن كورسەتەدى، ءسويتىپ «ناۋتيلۋستىڭ» قانشا تەرەڭدىكتە كەلە جاتقانىن دا كورسەتىپ وتىرادى.
— ال، مىنالار زوند پا؟
— يا، زوند، تەك جاڭا ءتۇرى. سۋدىڭ ءارتۇرلى قاباتتارىنىڭ تەمپەراتۋراسىن كورسەتىپ تۇراتىن تەرمومەترلىك زوندتار.
— ال، مىنا ءبىر قۇرالدار شە؟ بۇلار نەمەنەگە كەرەك، نە ىستەي الادى، ءتىپتى ميىم جەتپەي وتىر.
— پروفەسسور، بۇل جونىندە سىزگە ءبىراز تۇسىنىك بەرۋگە تۋرا كەلەدى،— دەپ جاۋاپ قايىردى كاپيتان.
ول از ۋاقىت ۇندەمەي وتىردى دا، تاعى سويلەدى.
— تابيعاتتا ءارى ءتىل العىش، ءارى شاپشاڭ، ءارى وڭاي پايدالانىلاتىن ءبىر كۇش بار. مەنىڭ كەمەمدەگى جۇمىستىڭ ءبارىن سول ىستەيدى: ول كۇش جارىق تا بەرەدى، وت تا جاعادى، ماشينالاردى دا قوزعالىسقا كەلتىرەدى. بۇل كۇش — ەلەكتر كۇشى.
— ەلەكتر دەيسىز بە؟ — دەدىم مەن تاڭدانا.
— يا.
— الايدا، كاپيتان، ءسىزدىڭ كەمەڭىز اسا شاپشاڭ جۇرەدى. بۇل شاپشاڭدىق پەن ءبىز بىلەتىن ەلەكتر قابىلەتىنىڭ اراسىندا ءبىراز الشاقتىق بار ما دەيمىن. وسى ۋاقىتقا دەيىن ەلەكتردىڭ مەحانيكالىق كۇشى وتە ماردىمسىز بوپ كەلگەنى قايدا.
— بايقايسىز با، پروفەسسور،— دەپ جاۋاپ قايىردى كاپيتان نەمو،— ەلەكتر قۋاتىن پايدالانۋ جونىندەگى مەنىڭ ادىستەرىم، باسقالار پايدالانىپ جۇرگەن جالپىعا بەلگىلى ادىستەرگە ۇقسامايدى. بۇل ماسەلە جونىندە مەنىڭ ايتارىم وسى-اق، مۇنى ەندى وسىمەن بىتىرۋگە رۇقسات ەتىڭىز.
— ءسىزدىڭ بۇل ءسوزىڭىز مەنى قاتتى تاڭداندىرا تۇرسا دا، ۇسىنىسىڭىزعا قارسىلىعىم جوق، ارينە، ەگەر دە، تەك، مۇمكىن بولسا، تىم ەرسى بوپ كورىنبەسە، مەن سىزدەن ءبىر سۇراققا جاۋاپ بەرۋىڭىزدى وتىنەر ەدىم. وسى تاماشا كۇشتەردىڭ قاينار كوزى بولىپ جاتقان زاتتار، اسىرەسە، مىرىش تەز سارقىلىپ قالا بەرۋى كەرەك قوي. جەرمەن بايلانىسىڭىز بولماسا، ءسىز الگىندەي زاتتاردىڭ قورىن ءقايتىپ تولىقتىرىپ وتىرسىز؟
— بۇل سۇراعىڭىزعا ىركىلمەي-اق جاۋاپ بەرە الامىن،— دەدى كاپيتان نەمو.— ەسىڭىزدە بولسىن، تەڭىز تۇبىندە مىرىش تا، تەمىر دە، كۇمىس تە، التىن دا سول سياقتى باسقا دا مەتالدار كوپ بولادى، مۇنى ءسىز بىلەسىز، ال بۇلاردى ەندىرىپ الۋ ونشالىقتى قيىن ەمەس. ءبىراق مەن بۇل سياقتى جەر مەتالدارىن پايدالانىپ وتىرعانىم جوق. وزىمە قاجەت قۋاتتى مەن تەڭىزدەن الامىن.
— تەڭىزدەن؟
— يا، پروفەسسور، تەڭىزدەن. تەڭىزدەن ەلەكتر قۋاتىن الۋدىڭ تاسىلدەرى تولىپ جاتىر. ماسەلەن، مەن تەڭىزدىڭ ءار الۋان تەرەڭىنە وتكىزگىشتەر تىزبەگىن ءتۇسىرۋ ارقىلى، سول ارقىلى، سول وتكىزگىش تۇسىرگەن جەردەگى سۋ قاباتىنىڭ تەمپەراتۋراسىنىڭ ءارتۇرلى بولۋ وزگەشەلىگىنەن دە توك الا الار ەدىم. ءبىراق مەن باسقا ءبىر قولايلىراق ءادىستى قولدانۋدى ءجون كوردىم.
— قانداي؟
— تەڭىز سۋىنىڭ قۇرامىن ءسىز بىلەسىز بە؟ سۋدىڭ ءجۇز بولىگىنىڭ توقسان التى جارىمى ناعىز تازا سۋ دا، ال، شامامەن ايتقاندا، ەكى ءبۇتىن ۇشتەن ەكى بولەگى حلورلى ناتريي بولادى. مۇندا ازداعان حلورلى ماگنيي، حلورلى كالسيي،برومدى ماگنيي، كۇكىرت قىشقىلدى ماگنيي، كۇكىرت قىشقىلى، كومىرلى كالسيي تۇزى دا بولادى. بايقاپ وتىرعان شىعارسىز، تەڭىز سۋىندا حلورلى ءناترييدىڭ مولشەرى ەداۋىر بولادى. مەن ءوز ەلەمەنتتەرىمدى وسى حلورلى ناترييمەن قورەكتەندىرىپ وتىرامىن.
— حلورلى ناترييمەن بە؟
— يا. ونى سىناپپەن قوسقاندا، مىرىش ورنىنا پايدالانۋعا بولاتىن، بۋنزەنىڭ ەلەمەنتتەرىندەگى امالگام بولىپ شىعادى. ەلەمەنتتەردەگى سىناپ بۇزىلمايدى، تەك ناتريي عانا شىعىن بولادى، ال ءناترييدى مەن تەڭىزدەن الامىن. ناتريي ەلەمەنتتەرىنىڭ مىرىشتان ەڭ كەم دەگەندە ەكى ەسە كۇشتى ەكەنىن مەن سىزگە اتاپ ايتۋعا ءتيىسپىن.
— كاپيتان، بۇل جاعدايدا ءسىز ءۇشىن ءناترييدىڭ ارتىقشىلىعىن مەن جاقسى تۇسىنەمىن. تەڭىزدە ول كوپ-اق. بۇل وتە جاقسى. ءبىراق ءناترييدى حلورلى قوسپادان تازا كۇيىندە ايىرىپ الۋ كەرەك قوي. مۇنى قالاي ىستەيسىز؟ ارينە، ءسىزدىڭ باتارەيالارىڭىز حلورلى ناترييگە ەلەكتروليز بولۋ قىزمەتىن اتقارا الار ەدى. ءبىراق، مەن قاتەلەسپەسەم، ەلەكتروليزگە زاتتاردىڭ، ءوز تەكتەرىنە ايرىلىپ كەتۋى.
جۇمسالاتىن ناتريي، سونىڭ ناتيجەسىندە الىناتىن ناترييدەن اسىپ تۇسەدى عوي. سوندا ءسىزدىڭ الاتىن ناترييىڭىزدەن شىعىندايتىن ءناترييىڭىز كوپ قوي!
— سوندىقتان دا، پروفەسسور، مەن ءناترييدى ەلەكتر ارقىلى وندىرمەيمىن، بۇل ءۇشىن تاس كومىردىڭ قۋاتىن پايدالانامىن.
— تاس كومىردىڭ؟ دەمەك، ءسىز نە دەگەنمەن جەرمەن بايلانىستى بولدىڭىز عوي؟
— جوق. كەرەك دەسەڭىز، ونى تەڭىز كومىرى دەپ تە اتاۋىمىزعا بولادى.
— دەمەك، ءسىز سۋ استىنان تاس كومىر شىعارۋدىڭ دا ءتاسىلىن تاپقانسىز عوي؟
— مۇنى ءسىز ءالى ءوز كوزىڭىزبەن كورەسىز، پروفەسسور. سىزدەن وتىنەتىنىم: تەك ءبىراز شىداپ تۇرىڭىز، ال شىداي تۇرۋعا ۋاقىتىڭىز دا جەتكىلىكتى عوي. تەك ءبىر-اق نارسە ەسىڭىزدە بولسىن: مەن كەرەك نارسەنىڭ ءبارىن دە مۇحيتتان الامىن. ول ماعان ەلەكتر بەرەدى، ال ەلەكتر «ناۋتيلۋسقا» جىلىلىق جارىق بەرەدى، ونى جۇرگىزەدى — قىسقاسى ول وسىنداعى ءومىر.
— ءبىراق بار ايىبى دەمالاتىن اۋا ەمەس دەڭىز؟
— و، قاجەتتى مولشەردە وپ-وڭاي-اق اۋا ءوندىرىپ الار ەدىم، ءبىراق پايداسى نە، ويتكەنى قاشان بولسا دا تەڭىز بەتىنە شىعا الامىن عوي. ايتپاقشى، ەلەكتردىڭ كۇشىمەن ىستەيتىن، ارناۋلى رەزەرۆۋارعا اۋا جىبەرەتىن وتە قۋاتتى ناسوستار بار، ەگەر قاجەت بولا قالسا، سول اۋانى پايدالانىپ، سۋدىڭ استىندا ۇزاق ۋاقىت قالۋىما دا بولادى.
— كاپيتان،— دەدىم مەن،— مەن ءسىزدىڭ الدىڭىزدا تەك باس ءيىپ، ءتاجىم ەتۋگە ءتيىسپىن. جۇرتتىڭ كوپ ۋاقىتتان كەيىن عانا اشا الاتىن ەلەكتردىڭ وراسان زور مەحانيكالىق كۇشىن اشۋ، تەگى ءسىزدىڭ قولىڭىزدان كەلگەن!
— ولار مۇنى ءبىر كەزدە اشا الا ما، جوق پا، ونى بىلمەيمىن،— دەدى كاپيتان نەمو، سالقىن شىرايمەن. — ءبىراق قالاي بولعان كۇندە دە، وسى ءبىر عاجاپ كۇشكە مەنىڭ قانداي ىستەردى ىستەتىپ قويعانىمدى ءسىز ەندى ءبىلدىڭىز عوي. بۇل كۇش، كەمەگە ۇزدىكسىز، ۇدايى جارىق بەرىپ تۇرادى. ءتىپتى بۇل كۇننىڭ كوزىندە دە جوق قاسيەت. ەندى مىنا تۇرعان ساعاتتارعا قاراڭىزشى، بۇلار — ەلەكتر ساعاتتار، دالدىگى جاعىنان ەڭ تاڭداۋلى حرونومەتردەن كەم تۇسپەيدى. مەن سيفەربلاتتى يتاليان ساعاتتارىنداعىداي ەتىپ 24 كە ءبولدىم، ويتكەنى مەن ءۇشىن كۇن دە جوق، ءتۇن دە جوق، كۇننىڭ كوزى دە جوق، اي دا جوق، مەن ءۇشىن، تەڭىز تۇبىنە قاراي وزىممەن بىرگە ەرتىپ كەلە جاتقان جاساندى جارىق قانا بار. قاراڭىز، ءقازىر تاڭەرتەڭگى ساعات ون.
— دۇپ-دۇرىس.
— ەلەكترگە ىستەتىپ وتىرعان تاعى ءبىر ءىس مىنە، مىناۋ. ءسىزدىڭ كوز الدىڭىزدا تۇرعان مىنا سيفەربلات «ناۋتيلۋستىڭ» ءجۇرىسىنىڭ شاپشاڭدىق دارەجەسىن كورسەتىپ وتىرادى. لاگا ءۆينتى سىم ارقىلى سيفەربلاتپەن قوسىلادى، ال سيفەربلاتتىڭ ءتىلى ماعان كەمەنىڭ قانداي شاپشاڭدىقپەن ءجۇرىپ كەلە جاتقانىن كورسەتەدى. كورىپ وتىرسىز با، ءدال وسى مينۋتتە ءبىز ساعاتىنا 15 ميل الىپ، بىركەلكى شاپشاڭدىقپەن ءجۇرىپ كەلەمىز.
— عاجاپ ەكەن! — دەدىم مەن تاڭدانىپ.— تابيعاتتىڭ وسى ءبىر كۇشىن پايدالانىپ، ءسىز وتە دۇرىس جاساعانسىز، بۇعان مەنىڭ كوزىم ابدەن جەتتى، كاپيتان. ءسىزدىڭ كەمەڭىز بۋ كۇشىنىڭ ورنىنا ەلەكتر كۇشىن پايدالانىپ ۇتتىرماعان، قايتا ۇتقان.
— ءبىز كەمەنى تۇگەل كورىپ بولعامىز جوق، ءالى، پروفەسسور،— دەدى كاپيتان نەمو، وتىرعان ورىندىعىنان تۇرا بەرىپ.— ەگەر شارشاماعان بولساڭىز «ناۋتيلۋستىڭ» ارتقى جاعىنا بارالىق.
شىنىندا دا، مەن ءقازىر سۇڭگۋىر كەمەنىڭ تۇمسىق جاعىنداعى بارلىق بولىمدەرىن كورىپ بولىپ ەدىم. كەمەنىڭ تۇمسىق جاعىنداعى بولمەلەردى رەت-رەتىمەن ايتقاندا، بۇلار: ۇزىندىعى 5 مەتردەي اسحانا، ۇزىندىعى 5 مەتردەي كىتاپحانا، ال اسحانا مەن كىتاپحانانىڭ اراسى سۋ وتپەيتىن توسپامەن بولىنگەن؛ بۇلاردان كەيىن ۇزىندىعى ون مەتر ۇلكەن زال، ۇزىندىعى 5 مەتر كاپيتاننىڭ بولمەسى، ال زال مەن كاپيتاننىڭ بولمەسىنىڭ اراسى سۋ وتپەيتىن ەكىنشى توسپامەن بولىنگەن؛ ودان كەيىن ەكى جارىم مەتردەي مەنىڭ بولمەم، مەنىڭ بولمەم مەن كەمەنىڭ تۇمسىعىنا دەيىنگى ارالىق ۇزىندىعى جەتى مەتر، اۋا جينايتىن رەزەرۆۋار بولاتىن.
كەمەنىڭ بۇل تۇمسىق جاق ءبولىمىنىڭ جالپى ۇزىندىعى وتىز بەس مەتر ەدى. تىعىز جابىلاتىن ەسىكتەرمەن جابدىقتالعان سۋ وتكىزبەيتىن توسپالار كەمەنىڭ قانداي دا بولسا ءبىر ءبولىمى تەسىلىپ، سۋ كەلە باستاسا، «ناۋتيلۋستى» سۋ الىپ كەتۋ قاۋپىنەن ساقتاپ قالۋعا ءتيىستى.
كەمەنىڭ ورتا شەنىندەگى كوريدوردىڭ بويىمەن كاپيتان نەموعا ەرىپ كەلە جاتىرمىن. وسى ارادا سۋ وتكىزبەيتىن ەكى توسپانىڭ ارالىعىنا جاسالعان تارلاۋ ءبىر شاحتا بار ەكەن. قابىرعاعا جاپسىرا توبەگە شىعاتىن تەمىر ساتى ورناتىلىپتى. مەن كاپيتاننان بۇل شاحتانىڭ اتقاراتىن قىزمەتى قانداي دەپ سۇرادىم.
— بۇل قايىققا اپارادى،— دەدى كاپيتان.
— قالاي؟ سىزدە قايىق تا بار ما؟—دەپ مەن تاعى سۇرادىم.
— ارينە، بار. وتە جاقسى قايىق، جەڭىل، ءارى سۋعا دا باتپايدى. ونىمەن ءبىز سەرۋەنگە دە شىعامىز، بالىق تا اۋلايمىز.
— ال، سوندا قايىقتى سۋعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن سىزگە سۋدىڭ بەتىنە شىعۋعا تۋرا كەلەدى عوي؟
— ايتا كورمەڭىز. قايىق «ناۋتيلۋستىڭ» پالۋباسىناعى ارناۋلى ويىقتا، بەرىك بۇراندالارمەن بەكىتۋلى تۇرادى. قايىقتىڭ بىتەۋ جابىلاتىن سۋ وتكىزبەيتىن قاقپاعى بار. مىنا ساتى «ناۋتيلۋستىق» پالۋباسىنداعى تارلاۋ ءبىر اۋىزعا الىپ بارادى، بۇل قايىقتىڭ تۇبىندەگى ءدال وسىنداي تاعى ءبىر اۋىزعا بارىپ قوسىلادى. وسى ەكى تەسىك ارقىلى مەن قايىققا مىنەمىن. مەنىڭ سوڭىمنان «ناۋتيلۋستىڭ» پالۋباداعى اۋزى قايتا جابىلادى. قايىقتىڭ تۇبىندەگى اۋىزدى ەرەكشە قاقپاقپەن مەن ءوزىم جابامىن دا، بۇراندالاردى بوساتىپ، قايىقتى اعىتىپ جىبەرەمىن، سونىمەن، قايىق وقتاي زۋلاپ، تەڭىز بەتىنە ءبىر-اق شىعادى. سودان كەيىن قايىقتىڭ قاقپاعىن اشىپ تاستاپ، جەلكەندى كوتەرەم نەمەسە ەسكەكتى قولعا الامىن.
— كەمەگە قالاي قايتاسىز؟
— مەن قايتپايمىن. مەن جۇرگەن جەرگە «ناۋتيلۋستىڭ» ءوزى كەلەدى.
— ءسىزدىڭ بۇيرىعىڭىز بويىنشا ما؟
— يا، مەنىڭ بۇيرىعىم بويىنشا. قايىق پەن كەمەنى جالعاستىرىپ تۇرعان ەلەكتر پروۆودى بار. ەگەر قايتقىم كەلسە، مەن تەلەگرامما بەرە سالامىن.
وسىناۋ عاجاپ نارسەلەرگە تاڭ قالىپ كەلە جاتىپ:
— شىنىندا دا بۇل وتە تاماشا ەكەن،— دەدىم مەن.
پالۋباعا شىعاتىن ساتىعا سوقپاي-اق ۇزىندىعى ەكى مەتردەي كايۋتانىڭ قاسىنان وتتىك. بۇل كايۋتادا ءدال وسى كەزدە نەد لەند پەن كونسەل تاڭەرتەڭگى تاماقتى سىلقىتىپ سوعىپ وتىر ەدى. بۇل كايۋتانىڭ قاتارىندا ۇزىندىعى ءۇش مەتر كۋحنيا بار ەكەن. كەڭ قويمالار دا وسى تۇستا ەكەن.
كۋحنيا ەلەكترمەن جاعىلادى ەكەن. پروۆودتارمەن جالعاسقان پلاتينا پلاستينكالار اس قايناتاتىن، نان پىسىرەتىن، قۋىرداق قۋىراتىن دارەجەگە جەتكىزىلىپ، مۇلدەم اپپاق بوپ قىزىپ تۇر. تەڭىز سۋىن، تۇزدى سۋدان ايىرىپ كەمەنى وتە جاقسى تۇششى سۋمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىراتىن ديستيلياسيالى اپپاراتتى دا قىزدىرىپ، قوزعاپ تۇرعان وسى ەلەكتر ەدى.
كۋحنيانىڭ جانىندا ۆاننا بولمەسى دە بار ەكەن.
ودان ءارى كەمە كومانداسى تۇراتىن ۇزىندىعى 5 مەتر كۋبريك بار ەدى؛ ءبىراق مۇنىڭ ەسىگى جابىق بولدى دا بولمەنىڭ ىشكى جابدىق-جاعدايىنا قاراپ، «ناۋتيلۋستىڭ» ەكيپاجىنداعى ادامداردىڭ قانشا ەكەنىن ءبىلىپ الۋعا مۇمكىندىك بولماي قالدى، ال، بۇل مەنىڭ ىشتەي ءتۇيىپ جۇرگەن نارسەم ەدى.
ءدال وسى جەردە سۋ وتكىزبەيتىن ءتورتىنشى توسپا دا بار ەكەن، بۇل كۋبريكپەن ماشينا بولمەسىنىڭ اراسىن ءبولىپ تۇرعان توسپا ەدى. توسپانىڭ ەسىگى ارقىلى ءبىز تاعى دا ءبىر زالعا كەلىپ كىردىك؛ بۇل زالدا ونەرى اسقان ينجەنەر كاپيتان نەمونىڭ «ناۋتيلۋستى» جۇرگىزەتىن ماشينالارى قويىلىپتى.
وسى جاپ-جارىق زالدىڭ ۇزىندىعى كەمىندە 20 مەتردەي بار ەدى. زال ەكى بولىمگە بولىنگەن. ءبىرىنشى بولىمىندە ەلەكتر قۋاتىن وندىرەتىن تەتىكتەر، ەكىنشىسىندە، كەمەنىڭ، ۆينتتەرىن اينالدىرىپ تۇراتىن ماشينالار تۇر.
مەن وسى زالداعى الدەنەندەي ءبىر وزگەشە ءيىستى سەزىپ، تايا، قالدىم.
كاپيتان نەمو مەنىڭ تاڭدانىپ تۇرعانىمدى بىردەن بايقادى.
— بۇل گازدىڭ ءيىسى،— دەدى ول،— ءناترييدى ءوندىرىپ العان كەزدە شىعاتىن ءيىس. ءبىراق بۇل سايىپ كەلگەندە، ونشا كوپ قولايسىزدىق ەمەس قوي. دەگەنمەن، ءبىز كۇندە تاڭەرتەڭ ۆەنتيلياسيا ارقىلى بۇكىل كەمەنىڭ اۋاسىن تازارتىپ تۇرامىز.
مەن «ناۋتيلۋستىڭ» ماشينالارىن اسا زەر سالىپ قاراپ شىقتىم.
— كورىپ تۇرسىز عوي،— دەدى كاپيتان نەمو،— مەن رۋمكورفتىڭ ەلەمەنتتەرىن ەمەس، بۋنزەنىڭ ەلەمەنتتەرىن پايدالانامىن. رۋمكورفتىڭ ەلەمەنتتەرى ماعان قاجەتتى قۋاتتى بەرە الماعان بولار ەدى. بۋنزەنىڭ باتارەيالارى مەندە كوپ ەمەس، ءبىراق ونىڭ ەسەسىنە ءاربىر ەلەمەنتىنىڭ ءوزى وتە كۇشتى كەلەدى. باتارەيالاردان ونەتىن ەلەكتر قۋاتى زالدىڭ قاراما-قارسى ەكىنشى جاق شەتىنە بەرىلەدى دە، ول وراسان زور ەلەكتروموتورلارعا اسەر ەتەدى، ەلەكتروموتورلار ترانسميسسيانىڭ كۇردەلى جۇيەلەرى ارقىلى قالاقتى ۆالدى اينالدىرادى. بۇل ۆالدىڭ ديامەترى الپىس سانتيمەتر، ۇزىندىعى جەتى جارىم مەتر. وسىنداي ۇلكەن ۆالدىق اينالۋ شاپشاڭدىعى ءبىر سەكۋندتا 120 عا جەتەدى.
— ءسويتىپ ءسىزدىڭ كەمەڭىزدىڭ ءجۇرىسىنىڭ شاپشاڭدىعى...
— ساعاتىنا 50 ميل.
مۇندا ءبىر جاسىرىن سىر بار ەدى، ءبىراق بۇل جونىندە تۇسىنىك الۋعا مەنىڭ باتىلىم بارمادى. وسىنداي وراسان مول قۋاتتى ەلەكتر قالاي بەرىپ تۇر؟ بۇرىن-سوڭدى ەستىلمەگەن سارقىلماس كۇش-قۋاتتىڭ قاينار-كوزى قايدا جاتىر؟ بۇل سىر اسا قۋاتتى كۇش بەرەتىن كاتۋشكانىڭ جاڭا تۇرىندە مە نەمەسە ترانسميسسيا جۇيەسىندە مە؟ مەن بۇعان تۇسىنە الماي قويدىم.
— كاپيتان نەمو،— دەدىم مەن،— بۇل تابىسىڭىزدىڭ الدىندا مەن باس يەمىن، بۇعان قولىڭىزدىڭ قالاي جەتكەنىن دە بىلمەك بولىپ جاتپايمىن. مەن «ناۋتيلۋستىڭ» «اۆراام لينكولندى» شىر اينالىپ مانيەۆر جاساپ جۇرگەنىن كورگەنمىن، «ناۋتيلۋستىڭ» كەرەمەت شاپشاڭ جۇرە الاتىنىن دا بىلەمىن. ءبىراق ءبىر عانا شاپشاڭدىق جەتكىلىكسىز ەمەس پە، بۇعان قوسا قايدا كەلە جاتقانىڭىزدى دا كورىپ وتىرۋ كەرەك بولماي ما؟ كەمە تەڭىزدىڭ تەرەڭ تۇڭعيىعىندا جۇرگەندە جۇزدەگەن اتموسفەرالىق قىسىم تۇسكەن كەزدەردە، مۇنىڭ ءبارىن ءسىز قالاي ىستەي الاسىز؟ مۇحيت بەتىنە قالاي شىعا الاسىز؟ اقىر اياعىندا، ءوزىڭىزدىڭ باسقارۋىڭىز بويىنشا، كەمە سۋدىڭ تەرەڭ ءبىر قاباتىندا كەلە جاتقان شاقتاردا، ءتۇزۋ سىزىقتىڭ بويىمەن تۋرا ءجۇرىپ وتىرۋ ءۇشىن قولداناتىن ءادىسىڭىز قانداي؟ مەنىڭ وسىنشا كوپ سۇراق بەرۋىم ەرسىرەك بولعان جوق پا؟
— تۇك ەرسىلىگى جوق، پروفەسسور،— دەپ جاۋاپ قايىردى كاپيتان ءسال قوبالجىڭقىراپ.— ءسىز ءبارىبىر بۇل كەمەدەن ەشقايدا كەتە المايسىز. ءجۇرىڭىز، سالونعا بارالىق. وندا مەنىڭ جۇمىس ىستەيتىن كابينەتىم بار، سول كابينەتتە ءسىز «ناۋتيلۋس» تۋرالى بىلمەكشى بولعان نارسەڭىزدىڭ ءبارىن بىلەسىز.
ون ءۇشىنشى تاراۋ
بىرنەشە سيفر
بىرنەشە مينۋتتان كەيىن-اق ءبىز سيگاردى تارتىپ، ديۆاندا وتىردىق.
كاپيتان ماعان ءبىر چەرتەج بەردى، بۇل چەرتەجدە «ناۋتيلۋستى» ۇزىنىنان دا، كولدەنەڭىنەن دە جارىپ كورسەتىپتى. چەرتەجدى ماعان بەرگەننەن كەيىن ول تۇسىندىرە باستادى.
— ءوزىڭىز كەلە جاتقان كەمەنىڭ، چەرتەجدەرى مىنە، وسى، اروناكس مىرزا. مۇنىڭ ءوزى ەكى ۇشى كونۋس تارىزدەس كوسىلىپ جاتقان ءبىر سيليندر. ءتۇرى سيگارعا ۇقسايدى، ال ءتۇرىنىڭ سيگارعا ۇقساۋى، مۇنداي كونسترۋكسيا ءۇشىن وتە جاقسى بولادى دەسەدى. ۇزىندىعى تۋرا جەتپىس مەتر، ال ەڭ جالپاق دەگەن ورتا شەنىنىڭ ەنى — سەگىز مەتر. كادىمگى تەز جۇرەتىن كەمەلەردى جاساعانداعىداي مەن مۇنىڭ ۇزىندىعىنا كولدەنەڭىنىڭ قاتىناسىن ون مەترگە ءبىر مەتر ەتىپ جاساعانىم جوق، سوندا دا، مۇنىڭ وسى قۇرىلىسىنىڭ ءوزى قولايلى بولىپ شىقتى: ىعىستىرىلىپ وتىرىلاتىن سۋ مۇنىڭ جۇرىسىنە كەدەرگى بولا المايدى. بۇل ولشەم سىزگە «ناۋتيلۋستىڭ» اۋماعى مەن جالپى كولەمىن ەسەپتەپ شىعارۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ونىڭ اۋماعى ءبىر مىڭ ون ءبىر مەتر، ال كولەمى — ءبىر مىڭ بەس ءجۇز تەكشە مەتر. سونىمەن، بۇل سۋدىڭ استىنا سۇڭگىگەندە ءبىر مىڭ بەس ءجۇز تەكشە مەتر نەمەسە ءبىر مىڭ بەس ءجۇز توننا سۋدى ىعىستىرىپ وتىرادى.
سۋ استىمەن جۇرەتىن وسى كەمەنىڭ جوباسىن جاساعاندا، الدىما قويعان ءبىر ماقساتىم — كەمەنى سۋعا تۇسىرگەندە، ونىڭ وننان توعىزى سۋعا باتىپ، وننان ءبىرى سۋدان شىعىپ ءجۇرۋىن قامتاماسىز ەتۋ بولعان-دى. وسىلاي بولعان جاعدايدا، مەنىڭ بۇل كەمەم ءوز كولەمىنىڭ وننان توعىزىن ياعني 1350 تەكشە مەتر سۋدى ىعىستىرا الادى، سالماعى دا وسىنشا توننا بولۋى كەرەك. سولاي بولعاندىقتان، تيەلەتىن جۇكتى دە كەمەنىڭ وسى سالماعىنان اسىرماۋ كەرەك بولادى. «ناۋتيلۋستىڭ» ەكى كورپۋسى بار، بۇلاردىڭ ءبىرى — سىرتقى كورپۋس تا، ەكىنشىسى — ىشكى كورپۋس؛ ەكى كورپۋستىڭ اراسى قوس تاباندى تەمىر بالكالار ارقىلى قوسىلعان؛ بۇل بالكالار كەمەنى ەرەكشە بەرىك قىپ تۇر. شىنىندا دا، قۇرىلىسىنىڭ وسىنداي بولۋىنىڭ ارقاسىندا عانا قۋىس دەنەلى «ناۋتيلۋستىڭ» بەرىكتىگى تۇتاس تەمىردەن قۇيىلعان نارسەدەي. «ناۋتيلۋستىڭ» سىرتقى قاپتاماسى مايرىلمايدى، ونىڭ ءاربىر بولشەگىنىڭ اسا مۇقيات بەكىتىلۋى، ماتەريالدارىنىڭ ءبىر تەكتىلىگى، «ناۋتيلۋسقا» قانداي الاسۇرعان دۇلەي تەڭىزدەردەن دە تايسالماۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ەكى كورپۋستىڭ ەكەۋى دە بولات تاقتالاردان جاسالعان. ىشكى كورپۋستىڭ قالىڭدىعى 5 سانتيمەتردەي دە، جالپى سالماعى — 390 توننا. ال سىرتقى كورپۋس، كيلدىڭ بيىكتىگى 50 سانتيمەتر، ەنى 25 سانتيمەتر، مۇنىڭ سالماعى 60 توننا، ماشينالاردى، ءتۇرلى جۇك، بارلىق سايمان-جابدىقتاردى، ىشكى توسپالار مەن تىرەۋلەردىڭ ءبارىن قوسىپ ەسەپتەگەندە سالماعى — 900 توننا، بۇعان 390 توننا ىشكى كورپۋستىڭ سالماعىن قوسساق، ءبىز بىلگىمىز كەلىپ وتىرعان — ءبىر مىڭ ءۇش ءجۇز ەلۋ توننا كەمەنىڭ جالپى سالماعى شىعادى.
— تۇسىنە الدىڭىز با؟
— ءتۇسىنىپ وتىرمىن.
— سونىمەن،— دەدى كاپيتان،— وسىنداي سالماقپەن سۋدىڭ بەتىندە جۇرگەندە، «ناۋتيلۋستىڭ» وننان ءبىر بولەگى عانا سۋدان شىعىپ جۇرەدى. ولاي بولسا، ەگەر كەمەدە كولەمi، كەمەنىڭ وسى وننان ءبىر بولەگىمەن بىردەي، ياعني، ءجۇز ەلۋ توننا سياتىن رەزەرۆۋار بولىپ، سول رەزەرۆۋاردى سۋعا تولتىرسا، «ناۋتيلۋس» ءبىر مىڭ بەس ءجۇز شارشى مەتر سۋدى ىعىستىرار ەدى، ياعني سالماعى ءبىر مىڭ بەس ءجۇز توننا بولار ەدى دە، سۋعا تۇتاس باتار ەدى. بۇل ءىس جۇزىندە ءدال سولاي بولىپ وتىر. «ناۋتيلۋستىڭ» تومەنگى جاعىندا رەزەرۆۋارلار بار. ولاردىڭ كراندارىن اشساڭىز-اق بولعانى رەزەرۆۋارلارعا سۋ شىن تولادى دا كەمە تاباندا-اق سۋعا باتىپ، توبەسى تەڭىز بەتىمەن بىردەي بولا قالادى.
— كاپيتان، مۇنىڭ ءبارى دە جاقسى-اق. ءبىراق مەنىڭ ويىمشا، قيىنشىلىقتىڭ ەڭ ۇلكەنى وسى جەردە باستالادى عوي دەيمىن. «ناۋتيلۋستى» سۋدان ءبىر دە سانتيمەتر شىقپايتىن ەتىپ، باتىرا الاتىنىڭىزدى مەن ءبىلىپ وتىرمىن. ءبىراق تەرەڭىرەك تۇسكەن كەزىڭىزدە، كەمەڭىز سۋدىڭ كۇشتى قىسىمىنا كەزىكپەي مە؟ بۇل قىسىمنىڭ ءوزى، ءاربىر وتىز ەكى فۋت سۋ قاباتىنا ءبىر اتموسفەردان كەلەتىن قىسىممەن، ياعني باسقاشا ايتقاندا، ءاربىر شارشى سانتيمەترگە ءبىر كيلوگرامنان كەلەتىن قىسىمنىڭ كۇشىمەن كەمەنى جوعارى قاراي لاقتىرىپ جىبەرمەي مە؟
— وتە دۇرىس ايتاسىز، پروفەسسور.
— ولاي بولسا، ەگەر، «ناۋتيلۋستى» سۋعا تۇگەل تولتىرىپ الماساڭىز، سۋ استىنا قالاي تەرەڭ تۇسە الاسىز؟
— پروفەسسور مىرزا،— دەدى كاپيتان نەمو،— ستاتيكا مەن ديناميكانى شاتاستىرماۋ كەرەك، ويتكەنى ول ەلەۋلى قاتەگە ۇرىندىرۋى ىقتيمال. مۇحيتتىڭ تەرەڭ تۇبىنە ءتۇسۋ ءۇشىن ونشالىقتى كوپ كۇش جۇمساۋدىڭ قاجەتى جوق.
— مەنىڭ پىكىرلەرىمدى تىڭداپ وتىرسىز با؟
— مەن وتە كوڭىل قويىپ تىڭداپ وتىرمىن.
— تەڭىزگە تەرەڭدەگەندە «ناۋتيلۋستىڭ» سالماعىن قانشا ارتتىرۋ كەرەك ەكەنىن ءبىلۋ ءۇشىن سۋدىڭ جوعارعى قاباتىنىڭ سالماعىنىڭ اسەرىنەن، ءارتۇرلى تەرەڭدىكتە تەڭىز سۋى الىپ وتىراتىن كولەمنىڭ قانشا كەميتىندىگىن ەسەپتەپ شىعارۋ جۇمىسىمەن شۇعىلدانۋىما تۋرا كەلدى.
— بۇل ايقىن، كاپيتان.
— الايدا، سۋدىڭ سىعىلۋ قاسيەتىنىڭ بارلىعىن تەرىسكە شىعارۋعا بولماسا دا ونىڭ سىعىلۋى تىم ماردىمسىز بولادى. ءىىىىنىندا دا، ەڭ سوڭعى ەڭ جاڭا دەگەن مالىمەتتەر بويىنشا، وتىز فۋت تەرەڭگە بارعاندا، ياعني قىسىم سالماعى ءبىر اتموسفەرا ارتقاندا، سۋ ءتورت ءجۇز وتىز التى ون ميلليوندىق بولەگىنىڭ ءبىر بولەگىندەي عانا سىعىلادى. مىڭ مەتر تومەن تۇسكەندە، بيىكتىگى ءجۇز باعانا سۋ قىسىمى سالماعىنان ياعني ءجۇز اتموسفەرا سۋ قىسىمى سالماعىنان كولەمنىڭ قانشا كەميتىندىگىن ەسەپكە الۋ كەرەك بولادى. سوندا سۋ كولەمى ءتورت ءجۇز وتىز التى ءجۇز مىڭ بولەگىنىڭ ءبىر بولەگىنە كەميدى. دەمەك، كەمەنىڭ سالماعى ءوزىنىڭ داعدىلى سالماعىنان ءبىر مىڭ بەس ءجۇز توننادان ءبىر مىڭ بەس ءجۇز التى ءبۇتىن ەلۋ ءتورت جۇزدىك تونناعا دەيىن ارتۋى كەرەك. سونىمەن، كەمەنىڭ سالماعى نەبارى التى ءبۇتىن، ەلۋ ءتورت جۇزدىك توننا عانا ارتۋى كەرەك ەكەن.
— بولعانى ما؟
— بار بولعانى وسى، اروناكس مىرزا، ال، بۇل ەسەپتى انىقتاپ تەكسەرىپ شىعۋ قيىن ەمەس. ونىڭ ۇستىنە مەندە ءجۇز توننا سياتىن قوسالقى رەزەرۆۋار دا بار. مۇنىڭ ارقاسىندا، مەن ەداۋىر دارەجەدە تەرەڭ تۇسە الامىن. ال، تەڭىزدىڭ ۇستىنە شىعۋ ءۇشىن وسى ايتىلعان قوسالقى رەزەرۆۋارلاردى ىشىندەگى سۋدان بوساتا قويۋىم كەرەك. ەگەردە «ناۋتيلۋستىڭ» وننان ءبىر بولەگىن سۋدان شىعارعىم كەلسە، مەن رەزەرۆۋارلاردىڭ ءبارىن دە بوساتۋعا ءتيىس بولامىن.
ءدال سيفرلارعا نەگىزدەلگەن بۇل پىكىرلەرگە مەنىڭ قارسى ايتار تۇك دالەلىم جوق ەدى.
— ءسىزدىڭ بۇل ەسەبىڭىزگە مەن دە قول قويامىن، كاپيتان،— دەدىم مەن.— شىنىندا دا، بۇنىڭ دۇرىستىعى كۇن سايىنعى تاجريبەدەن دە كورىنىپ وتىرعاندا، ونى تەرىسكە شىعارماقشى بولىپ تالاسۋدىڭ ءوزى كۇلكى بولار ەدى. الايدا مەنىڭ ءالى دە ءبىر كۇدىگىم بار.
— قانداي؟
— ءسىز مىڭ مەتر تەرەڭگە تۇسكەن كەزدە «ناۋتيلۋستىڭ» كورپۋستارىنىڭ قابىرعالارى ءجۇز اتموسفەرالىق سۋ قىسىمىندا قالادى عوي. ولاي بولسا، وسىنداي تەرەڭدىكتەن جوعارى شىعۋ ءۇشىن كەمەنى جەڭىلدەتىپ، رەزەرۆۋارلارىڭىزدى سۋدان بوساتپاقشى بولعانىڭىزدا سۋدى رەزەرۆۋاردان ايداپ شىعاتىن ناسوستارىڭىز ءاربىر شارشى سانتيمەترگە تۇسكەن ءجۇز كيلوگرامم قىسىمعا قارسى توتەپ بەرۋگە ءتيىس قوي. ال مۇنداي ناسوستىڭ كۇشى وراسان زور بولۋعا...
— مۇنداي كۇشتى ەلەكتر بەرە الادى،— دەپ كاپيتان نەمو مەنىڭ ءسوزىمدى ءبولىپ جىبەردى.— قايتالاپ ايتامىن، پروفەسسور، مەنىڭ ماشينالارىمنىڭ قۋاتى سارقىلمايتىن قۋات. «ناۋتيلۋستىڭ» ناسوستارى وراسان كۇشتى ناسوس. وسى ناسوستار اتقان سۋ «اۆراام لينكولن» كەمەسىنىڭ ۇستىندە تاۋ تاسقىنىنداي تۋلاعان كەزدە، بۇعان كوزىڭىز ابدەن جەتكەن بولۋعا ءتيىس. ايتكەنمەن، باتارەيالارعا اسا كوپ كۇش تۇسىرمەۋ ءۇشىن مەن تەك سۋ استىنا مىڭ نە مىڭ جارىم مەتردەي تومەن تۇسكىم كەلگەندە عانا قوسالقى رەزەرۆۋارلارعا سۋ الامىن. ال تەڭىزدىڭ ەڭ تەرەڭ جەرىنە سەگىز-توعىز مىڭ مەترگە دەيىن تومەن ءتۇسۋ جونىندە، باسىمدى قيال شارلاي قالعاندا، مەن باسقا ءبىر ءتاسىل قولدانامىن، بۇلار ەداۋىر قيىنداۋ، ءبىراق سونىسىنا قاراي سەنىمدى تاسىلدەر.
— قانداي تاسىلدەر، كاپيتان؟
— بۇلاردى جاقسى ءتۇسىنۋىڭىز ءۇشىن، مەن سىزگە ەڭ الدىمەن، «ناۋتيلۋستىڭ» قالاي باسقارىلىپ، قالاي جۇرگىزىلىپ وتىراتىندىعىن ايتۋعا ءتيىسپىن.
— سونى بىلگەنشە، شىدامىم جەتپەي وتىر.
— كەمەنى وڭعا نە سولعا قاراي باعىتتاپ وتىرۋ ءۇشىن نەمەسە باسقا سوزبەن ايتقاندا، جازىق باعىتتا بۇرىپ وتىرۋ ءۇشىن، مەن كەمەنىڭ ارت جاعىنا ورناتىلعان كادۋىلگى ءرۋلدى پايدالانامىن. بۇل رۋل شتۋرۆال مەن شتۋرتروستار ارقىلى قوزعالىپ وتىرادى. وسى سەكىلدى، «ناۋتيلۋستى» جوعارىدان تومەن نەمەسە تومەننەن جوعارى قاراي تىك جۇرگىزۋگە دە بولادى، مۇنى ۆاتەرلينيانىڭ جانىنداعى بورتقا ەركىن ورناتىلعان ەكى جالپاق قالاق ارقىلى ىستەۋگە بولادى. كەمەنىڭ ىشىندەگى رىچاگتار ارقىلى ولار تىك باعىتتا وتە شاپشاڭ قيمىلدايدى. ەگەر دە وسى جالپاق قالاقتار كيلمەن ءبىر باعىتتا قويىلسا، وندا «ناۋتيلۋس» جازىق باعىتتىڭ بويىمەن جۇرەدى، ەگەر دە ولار ەڭكەيتىلىپ قويىلسا، وندا، ەڭكەيۋ دارەجەسىنە قاراي، تومەن قاراي قيالاي كەتەدى دە، نە قيالاي جوعارى كوتەرىلەدى، ال قيالاۋدىڭ دارەجەسى مەنىڭ ءوز قولىمدا. بۇل بۇل ما، ەگەر مەن جوعارى كوتەرىلۋدى تەزدەتكىم كەلسە، ءۆينتتى دەرەۋ توقتاتا قويامىن، سوندا كەمە سۋتەگىنە تولتىرىلعان اەروستاتتاي، قىسىمنىڭ كۇشىمەن سۋ بەتىنە لىپ شىعا كەلەدى.
— وي پالە، كاپيتان! — دەپ قالدىم مەن.— «ناۋتيلۋستى» سۋدىڭ استىندا كوزدى جۇمىپ وتىرىپ-اق باسقارا بەرەدى ەكەنسىز عوي.
— ءتىپتى ولاي ەمەس. «ناۋتيلۋستىڭ» تۇمسىق جاعىنداعى توبەسى شىعىپ تۇرعان كابينادا رۋل ۇستاۋشى وتىرادى. ال ونىڭ يليۋميناتورلارىنىڭ دوڭەس قالىڭ اينەگى بار.
— ول ءوزى الگىندەي اۋىر قىسىمدارعا دا توزە بەرەتىن اينەك پە؟
— يا. قۇلاپ تۇسكەندە، نەمەسە بىردەمەگە سوعىلعاندا، سىنعىش بولا تۇرسا دا نەگىزى وتە بەرىك حرۋستال. 1864 جىلى سولتۇستىك تەڭىزدە، ەلەكتر جارىعىمەن بالىق اۋلاپ جۇرگەندە، وسى حرۋستال شىنى ون التى اتموسفەرا قىسىمعا دا توتەپ بەرگەن. ال مەنىڭ پايدالانىپ وتىرعان شىنىلارىمنىڭ قالىڭدىعى 21 سانتيمەتر، دەمەك الگى ايتىلعان شىنىدان وتىز ەسە قالىڭ.
— ۇقتىم. ءبىراق كورۋ ءۇشىن قاراڭعىلىقتى سەرپىپ تاستاپ وتىراتىن جارىق كەرەك قوي، سوندىقتان مەن وزىمنەن ءوزىم: قاراڭعىلىق باسقان تەڭىز تۇڭعيىعىندا...
— رۋل تۇرعان كابينادان ءارى وتە قۋاتتى ەلەكتر رەفلەكتورى بار،— دەپ مەنىڭ ءسوزىمدى ءبولىپ جىبەردى، كاپيتان نەمو،— مۇنىڭ ساۋلەسى الداعى جارتى ميل جەرگە دەيىنگى سۋدى جارىق قىپ تۇرادى.
— وي پالە، كاپيتان وي پالە! عالىمداردى قاتتى قايران قالدىرعان اتىشۋلى «نارۆالدىڭ» ەلەكتر كوزى وسى ەكەن عوي، مەن ەندى ءتۇسىندىم. ايتقاندايىن، «ناۋتيلۋس» پەن «شوتلانديانىڭ» سوقتىعىسۋى بۇكىل دۇنيە ءجۇزىن شۋلاتقان بولاتىن، مۇنىڭ ءوزى كەزدەيسوق سوقتىعىسۋ ما ەدى، وسىنى بىلۋگە بولار ما ەكەن؟
— مۇلدەم كەزدەيسوق سوقتىعىسۋ، پروفەسسور. سوقتىعىسىپ قالعان كەزدە، مەن سۋ بەتىنەن ەكى مەتردەي تومەن ءجۇزىپ كەلە جاتىر ەدىم. ءبىراق مەن ول كەمەنىڭ ەشقانداي اپاتقا ۇشىراماعاندىعىن سول ارادا-اق بايقادىم.
— دۇپ-دۇرىس. «شوتلانديا» پورتقا امان جەتتى. ال، «اۆراام لينكولنعا» كەزدەسۋىڭىز شە؟
— پروفەسسور مىرزا، امەريكان فلوتى كەمەلەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ جاقسى كەمە بولعاندىقتان وعان مەنىڭ دە جانىم اشيدى، ءبىراق ول ماعان باس سالىپ ءتيىستى عوي، سوندىقتان مەن قورعانۋعا ءتيىس بولدىم. الايدا، مەن ونى وزىمە شابۋىل جاساي المايتىن ەتتىم دە، سونىمەن تىندىم عوي. تاياۋ پورتتاردىڭ بىرىنە بارىپ ءوزىنىڭ بۇزىلعان جەرلەرىن جوندەتىپ الۋ وعان ونشا قيىن ەمەس.
— نەسىن ايتاسىز، كاپيتان،— دەدىم مەن،— «ناۋتيلۋس» شىنىندا دا تاماشا كەمە!
— يا، پروفەسسور،— دەپ جاۋاپ قايىردى كاپيتان نەمو ءسال قوبالجىپ،— مەن بۇل كەمەنى پەرزەنتىمدەي جاقسى كورەمىن. مۇحيت بەتىندەگى كەمەلەر مىڭداعان قاۋىپ-قاتەرگە ۇشىراپ وتىرادى. ولاردى ءاربىر كەزدەيسوق وقيعا اپاتقا ۇشىراتۋى ىقتيمال. ال، مۇندا، تەڭىزدىڭ تەرەڭىندە جۇرگەندە سەسكەنەر تۇك جوق. سۋدىڭ قىسىمىنان جانشىلىپ قالامىز-اۋ دەپ قورقاتىن دا دانەڭە جوق، ويتكەنى مۇنىڭ كورپۋسى تەمىردەن دە قاتتى. ۇزدىكسىز شايقالۋدىڭ سالدارىنان «شارشاپ» قالاتىن تاكەلاجى دا جوق. جەل جۇلىپ اكەتكەندەي جەلكەنى دە جوق. جارىلىپ كەتەتىن قازاندارى دا جوق. ءورت تە بۇعان ءقاۋىپتى ەمەس، ويتكەنى، مۇندا اعاش تەتىكتەر اتىمەن جوق. قاقتىعىسىپ قالۋدان دا قورقۋعا بولمايدى، ويتكەنى، تەڭىزدىڭ تەرەڭىن كەسكىلەپ جۇرگەن بۇنىڭ ءبىر ءوزى عوي. تەڭىزدىڭ دۇلەي داۋىلى دا ءقاۋىپتى ەمەس، ويتكەنى مۇحيت بەتىنەن بىرنەشە مەتر تومەندە سۋ تىپ-تىنىش بوپ تۇنىپ تۇرادى. مىنە، پروفەسسور، ءمىنسىز كەمە دەپ وسىنداي كەمەنى ايتار بولار. ەگەر راس بولسا، ءوز كەمەسىنە دەگەن سەنىم ينجەنەر-كونسترۋكتوردان گورى ونەرپازدا كۇشتىرەك بولادى دەسەدى، ال، ينجەنەر كونسترۋكتور كاپيتاننان ۇلكەن عوي، ولاي بولسا، مەنىڭ «ناۋتيلۋسقا» قالاي شەكسىز سەنەتىنىمدى تۇسىنەرسىز، مەن وسى كەمەنىڭ ونەرپازى، كونسترۋكتورى ءارى كاپيتانىمىن!
كاپيتان نەمو بۇل سوزدەردى اسا تەبىرەنىپ تۇرىپ ايتتى.
كوزىندەگى وت ۇشقىنى، جىگەرلى قيمىلدارى ونى مۇلدەم وزگەرتىپ جىبەرگەن. مەن شىداي الماي، ەرسى كورىنسە دە، كاپيتان نەموعا ءبىر سۇراق بەردىم:
— دەمەك ءسىزدىڭ ينجەنەرلىك ءبىلىمىڭىز بار ەكەن عوي!
— يا،— دەپ جاۋاپ قايتاردى ول،— مەن جەر بەتىنىڭ ادامى بولىپ ءومىر سۇرگەن شاعىمدا، لوندوندا، پاريجدە، نيۋ-يوركتە وقىعانمىن.
— ءجا، ءسىز وسى تاماشا سۇڭگۋىر كەمەنى جۇرتقا قالاي بىلدىرمەي جاسادىڭىز، وسى قۇپيانى قالاي ساقتاي الدىڭىز؟
— مۇنىڭ ءاربىر بولشەگى، پروفەسسور مىرزا، جەر شارىنىڭ ءتۇرلى-تۇرلى تۇكپىرلەرىندە جاسالدى، ونىڭ بەر جاعىندا، بۇلاردىڭ نەگە كەرەك ەكەنى تەرىس كورسەتىلىپ وتىردى. «ناۋتيلۋستاعى» كيل فرانسيادا كرەزو زاۆودتارىندا جاسالدى؛ ەسكىش ۆال لوندوننىڭ پەن جانە ك-دا؛ ۆينت — گلازگوداعى سكوتتا؛ رەزەرۆۋارلار ءپاريجدىڭ كايل جانە ك-دا؛ دۆيگاتەل گەرمانيانىڭ كرۋپپ زاۆودتارىندا جاسالدى؛ تاراندى — شۆەد فابريكانتى — مونتان؛ پريبورلاردى نيۋ-يوركتەگى اعايىندى گارتتەر ت. ب. جاساعان. وسىلاردى، جاساۋشىلاردىڭ ءارقايسىسى ءارتۇرلى اتپەن قول قويىلعان مەنىڭ چەرتەجدارىمدى الىپ.
— ءبىراق،— دەدىم مەن،— بولشەكتەردى ىستەتىپ الۋ جەتكىلىكسىز ەمەس پە،— بۇلاردى قيىستىرۋ، قۇراستىرۋ دا كەرەك قوي؟
— مەن ول ءۇشىن مۇحيتتىڭ ەلسىز، كۇنسىز ءبىر ارالىنان ورىن سايلاپ الدىم. وسى جەردە مەنىڭ ءوزىم ۇيرەتكەن جۇمىسشىلار، تۋراسىن ايتقاندا، جولداستارىم ءوز باقىلاۋىممەن «ناۋتيلۋستى» قۇراستىرىپ شىقتى. بۇل جۇمىس بىتكەننەن كەيىن ءبىز وسى ارالداعى ءبىزدىڭ بولعانىمىزدى بىلدىرەتىن نارسەلەردىڭ ءبارىن دە ءىس-تۇزسىز قۇرتىپ جىبەردىك. ەگەر قولىمنان كەلسە، مەن الگى ارالدىق ءوزىنىڭ دە كۇلىن كەككە ۇشىرىپ جىبەرگەن بولار ەدىم.
— بۇل كەمەگە ءسىز وراسان كوپ قارجى شىعارعان بولارسىز؟
— كادۋىلگى تەمىر كەمەلەردىڭ ءاربىر تونناسى ءجۇز جيىرما بەس مىڭ فرانك تۇرادى. ال مەنىڭ «ناۋتيلۋسىمنىڭ» سالماعى — ءبىر مىڭ بەس ءجۇز توننا. ولاي بولسا، ونىڭ جابدىقتارىنىڭ ءبىر ءوزى ەكى ميلليون فرانكتاي تۇرادى، ال ىشىندەگى كوللەكسيالارى مەن يسكۋسستۆو شىعارمالارى ەڭ كەمى تورت-بەس ميلليون فرانك تۇرۋى كەرەك.
— ەڭ سوڭعى سۇراعىمدى بەرۋگە رۇقسات ەتىڭىز، كاپيتان؟
— ايتىڭىز، پروفەسسور.
— ءسىز وتە بايسىز با؟
— مىڭعىرعان بايمىن، ەشبىر قينالماي-اق، داۋلەتىم كەمىمەي-اق فرانسيانىڭ ون ميللياردتىق مەملەكەتتىك بورىشىن وتەي الار ەدىم.
مەن وسى عاجاپ ادامعا قادالا قاراپ قاتتىم دا قالدىم.
مەنىڭ نانعىشتىعىمدى پايدالانىپ كەتكەن جوق پا ءوزى؟
كەلەشەك مۇنى كورسەتۋى كەرەك.
ون ءتورتىنشى تاراۋ
«قارا وزەن»
جەر ۇستىندەگى سۋ الىپ جاتقان القاپتىڭ كولەمى — ءۇش ءجۇز الپىس ءبىر ميلليون شارشى كيلومەتر. ال وسى سۋدىڭ كولەمى — ءبىر مىڭ ءۇش ءجۇز جەتى ميلليون تەكشە مەتر. ولاي بولسا، جەر شارىنداعى بارلىق سۋدىڭ سالماعى ءبىر مىڭ ءۇش ءجۇز جەتپىس كۆينتيلليون توننا.
بۇل ساندى ءتۇسىنۋ ءۇشىن، ءبىر ميلليارد پەن بىرلىكتىڭ (ءبىردىڭ) ايىرماسى قانداي بولسا، كۆينتيلليون مەن ميللياردتىڭ ايىرماسى سونداي بولاتىنىن دا اڭعارۋ كەرەك، بۇلايشا ايتقاندا، ءبىر ميللياردتا قانشا بىرلىك بولاتىن بولسا، كۆينتيلليوندا دا سونشا ميلليارد بولادى.
جەردىڭ جاس شاعىندا، وتتى داۋىردەن كەيىن سۋلى ءداۋىر كەلگەن. العاشقى كەزدە بۇكىل جەر ءجۇزىن مۇحيت باسىپ تۇرادى. بۇدان كەيىن سيلۋريي داۋىرىندە بىرتىندەپ تاۋلار قۇرىلىپ، مۇحيت بەتىنەن تاۋلاردىڭ توبەلەرى كورىنە باستايدى. بۇدان كەيىن ارالدار پايدا بولادى؛ سۋ باسىپ ارالدار تاعى دا جويىلىپ كەتەدى، ءبىراق كەيىن تاعى دا پايدا بولىپ، بارا-بارا بەكىپ، ماتەريك قۇرادى؛ اقىر اياعىندا وسى كۇنگى كەسكىنىندەي بولىپ ابدەن قالىپتاسادى. ءسويتىپ، سۋدىڭ ءجۇز قىرىق ميلليون التى ءجۇز مىڭ جەتى شارشى كيلومەتر ورنىن قۇرىلىق تارتىپ الادى.
قۇرىلىقتىڭ جالپى ءبىتىسى جەر شارىنىڭ سۋلارىن باستى-باستى بەس بولىمگە بولۋگە مۇمكىندىك بەرەدى، بۇلار:
سولتۇستىك مۇز مۇحيتى.
وڭتۇستىك مۇز مۇحيتى.
ينديا مۇحيتى.
اتلانت مۇحيتى.
تىنىق مۇحيت.
تىنىق مۇحيت ەكى ءپوليۋستىڭ اراسىندا سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە قاراي، ازيا مەن امەريكانىڭ اراسىندا باتىستان شىعىسقا قاراي، ءجۇز قىرىق بەس گرادۋستاعى بويلىقتىڭ ۇزىنا بويىنا سوزىلىپ جاتادى. بۇل مۇحيتتاردىڭ ىشىندەگى ەڭ تىنىش مۇحيت؛ ونىڭ اعىسى ارنالى جانە باياۋلاۋ بولادى،— تاسۋى دا، قايتۋى دا ونشالىقتى قاتتى بولمايدى، وتە جاڭبىرلى كەلەدى.
مەنىڭ عاجاپ ساپارىم وسى مۇحيتتان باستالدى.
— ەگەر قالاساڭىز، پروفەسسور،— دەدى كاپيتان نەمو،— ءبىزدىڭ قاي جەردە كەلە جاتقانىمىزدى، جاڭا ساياحاتقا قاي جەردەن اتتانعانىمىزدى انىقتاپ، ءبىلىپ الۋىمىزعا بولادى. ءقازىر ساعات ون ەكىگە 25 مينۋت قالدى، مەن «ناۋتيلۋستى» دەرەۋ تەڭىز بەتىنە شىعارۋعا بۇيرىق بەرەيىن.
وسىنى ايتتى دا كاپيتان ەلەكتر قوڭىراۋىنىڭ كنوپكاسىن ءۇش رەت باستى. ناسوستار رەزەرۆۋارلاردىڭ سۋىن توگە باستادى. مانومەتردىڭ ءتىلى سۋ قىسىمىنىڭ بارعان سايىن كەمىپ كەلە جاتقانىن كورسەتە، سيفەربلاتتى ورلەپ، جوعارى قاراي جىلجي-جىلجي اقىرىندا، نولگە كەپ توقتادى.
— ءبىز تەڭىزدىڭ ۇستىنە شىقتىق،— دەدى كاپيتان.
مەن كەمەنىڭ ورتالىق تاراپىنا كەلدىم دە تەمىر باسقىشپەن كوتەرىلىپ اشىق تۇرعان اۋىزدان «ناۋتيلۋستىڭ» ۇستىنە شىقتىم. كەمەنىڭ ۇستىڭگى جاعى سۋدان سەكسەن سانتيمەتر جوعارى كوتەرىلگەن ەكەن. «ناۋتيلۋستىڭ» ۇرشىق ءتارىزدى تۇلعاسى شىنىندا دا ۇپ-ۇزىن سيگار سياقتى ەدى. كەمەنىڭ سىرتقى تاقتا-تاقتا قاپتاماسى قۇرلىقتاعى باۋىرىمەن جورعالايتىن الىپ جانۋارلاردىڭ قابىعىنا ۇقسايدى. كەمەلەردىڭ ءبارىنىڭ دە «ناۋتيلۋستى» تەڭىز جانۋارىنا ۇقساتۋى ماعان ەندى تۇسىنىكتى بولدى.
«ناۋتيلۋستىڭ» كورپۋسىنداعى قايىقتىڭ ءبىر شەتى تومپايىپ سىرتقا شىعىپ تۇر.
كەمەنىڭ تۇمسىق جاعى مەن ارت جاعىندا توبەسى شىعىڭقىراپ تۇرعان دوڭەس اينەكتى قابىرعالارى كولبەتىلە ورناتىلعان ەكى كابينا بار ەدى. بۇلاردىڭ بىرىندە كەمەنى باعىتتاۋشى، رۋل ۇستاۋشى وتىراتىن دا، ەكىنشىسىندە — كەمەنىڭ جولىنا جارىق ءتۇسىرىپ تۇراتىن پروجەكتور قويىلعان ەدى.
تەڭىز بەتى تاماشا ەدى، كۇن اشىق بولاتىن. مۇحيتتىڭ شۇباتىلعان تولقىندارى ۇزىن كەمەنى ءسال عانا شايقاپ كەلەدى. شىعىستان ەسكەن مايدا جەل سۋدىڭ بەتىن شۇبارتىلىپ قانا تۇر. تەڭىز ءۇستى بۋالدىر بولماعاندىقتان، اينالا-توڭىرەك كوكجيەكتەرگە دەيىن ايقىن كورىنىپ نەنى بولسا دا اپ-انىق بايقاۋعا مۇمكىن بولىپ تۇردى.
تەڭىز-شالقىپ جاتقان تەك ءبىر داريا ەدى. ماڭايدا ارال دا، تاۋ دا، «اۆراام لينكولن» دە كورىنبەيدى.
ءبىز ۇشى-قيىرى جوق، كوك تەڭىزدىڭ قۇشاعىندا ەدىك.
كاپيتان نەمو كۇتكەن مەزگىلگە جەتكەن ەدى — كۇن ءتۇس بولدى. سەكستانتپەن قاراپ كۇن كوزىنىڭ بيىكتىگىن بەلگىلەپ الدى، بۇدان تۇرعان جەردى ەندىگىن بىلەتىن ەدى. سەكستانتپەن بايقاپ تۇرعان كەزىندە ونى بىردە-بىر مۇشەسى سەلت ەتكەن جوق، ال ونىڭ قولىنداعى سەكستانت مرامور سكۋلپتۋرانىڭ قولىنداعى نارسەدەي ءبىر ورىندا قاتتى دا قالدى.
— ءتۇس بولدى،— دەدى ول.— پروفەسسور، تومەن تۇسسەك قايتەدى؟
مەن سۋعا تاعى دا ءبىر قاراپ ەتتىم، بۇل ماڭنىڭ سۋى سارعىشتاۋ ەكەن، ال مۇنىڭ ءوزى جاپون جاعالاۋىنىڭ جاقىن ەكەندىگىنىڭ ءبىر ايعاعى ەدى. سونىمەن، كاپيتانعا ىلەسىپ كەمەنىڭ ىشىنە ءتۇسىپ، سالونعا كەلدىم.
مۇندا كەلگەسىن كاپيتان نەمو حرونومەتر ارقىلى بۇل ماڭىنىڭ بويلىعىن بەلگىلەدى، سوسىن ءوزىنىڭ ەسەپتەرىن بۇرىش ولشەۋىشپەن الدىن الا بايقاپ، تەكسەرىپ الدى دا «ناۋتيلۋستىڭ» كەلە جاتقان جەرىن كارتاعا ءتۇسىرىپ، ءبىر نوقات قويدى.
— اروناكس مىرزا،— دەدى ول،— ءبىز 137°15' باتىس بويلىقتا كەلەمىز.
— قاي مەريدياننان ەسەپتەگەندە،— دەپ سۇرادىم مەن، كاپيتان ءوزىنىڭ قاي ۇلتتىڭ ادامى ەكەنىن وسى جەردە انعارتىپ الماس پا ەكەن دەگەن ۇمىتپەن.
— مەندە پاريج، گرينۆيچ جانە ۆاشينگتون ۋاقىتتارى بويىنشا قويىلعان ءارتۇرلى حرونومەترلەر بار،— دەپ جاۋاپ قايىردى ول،— ءبىراق ءسىزدىڭ وسىندا بولۋىڭىزدىڭ قۇرمەتىنە بۇگىن مەن پاريج مەريديانىن پايدالاندىم.
بۇل جاۋاپ ويلاعان جەرىمنەن شىقپادى. مەن باس ءيىپ، تاعزىم ەتىپ، ريزالىق ءبىلدىردىم.
كاپيتان ءسوزىن ۇزگەن جوق ەدى.
— پاريج مەريدياننان 137°15' باتىس بويلىقپەن 30°7' سولتۇستىك ەندىكتە كەلەمىز. ياعني شامامەن ايتقاندا، ءبىز جاپون جاعالاۋىنان ءۇش ءجۇز ميلدەي جەردەمىز. سونىمەن، بۇگىن 8 نويابر كۇنى ءتۇس كەزىندە سۋدىڭ استىمەن دۇنيە ءجۇزىن اينالىپ وتەتىن زەرتتەۋ ساپارىمىزدى باستايمىز. پروفەسسور مىرزا، ەندى، ءسىزدىڭ جۇمىس ىستەۋىڭىزگە كەدەرگى بولمايىن. مەن ەلۋ مەتر سۇڭگىپ، شىعىس-سولتۇستىك-شىعىسقا قاراپ جۇرۋگە بۇيرىق بەردىم. قانشا جەر جۇرگەنىمىز مىنا ۇلكەن كارتادا كۇن سايىن بەلگىلەنىپ وتىرىلادى. سالون تۇگەلىمەن ءوز ەركىڭىزدە.
كاپيتان نەمو باسىن ءيدى دە، شىعىپ كەتتى. مەن تەرەڭ ويعا شومىپ، سالوندا وتىرىپ قالدىم.
مەنىڭ وتانىم جوق دەپ ماقتانىشپەن ايتاتىن وسى ادامنىڭ ۇلتىن مەن تۇبىندە ءبىر بىلە الامىن با؟ مۇنى ادامزاتقا ءوش ەتىپ قويعان نە ەكەن يا كىم ەكەن؟ كونسەل ايتقانداي بۇل ادام الدە «جوعارعى قاۋىمنان» ءجابىر كورگەن، عىلىمدا تانىلماعان وقىمىستىلاردىڭ ءبىرى، قازىرگى زاماننىڭ گاليلەيى مە ەكەن؟ نەمەسە ءوز ەلىنەن قۋىلعان عالىم ريەۆوليۋسيونەر مە؟ مۇنى مەن ءالى بىلە العان جوق ەدىم.
كەمەسىنە كەزدەيسوق كەلىپ تۇسكەن مەنى ول، مەيماندوستىق كورسەتىپ قارسى الدى، سوندا دا ءومىرىڭنىڭ مەنىڭ قولىمدا ەكەنىن ەسىڭنەن شىعارما دەگەندەي وندا سالقىندىق شىراي دا بار ەدى. قول بەرگەنىمدە، ول مەنىڭ قولىمدى قىسقان ەمەس، ءوزى دە قولىن بەرمەيتىن ەدى. وسى ادامدى تەبىرەنتكەن قۇپيا سىردى بىلمەك بولىپ ءبىر ساعات بويىنا ويعا شومىپ وتىرىپ قالدىم.
بۇدان كەيىن ستولداعى كارتاعا كوزىم ءتۇستى دە، كاپيتان نەمو بەلگىلەگەن بويلىق پەن ەندىكتىڭ تۇيىسكەن جەرىنە سۇق قولىمدى اپاردىم.
قۇرىلىقتاعى سياقتى تەڭىزدىڭ دە وزەندەرى بولادى. مۇنىڭ ءوزى ەرەكشە ءبىر اعىن، مۇنىڭ باسقا سۋدان مۇلدە وزگەشە ءتۇسىن دە، تەمپەراتۋراسىن دا وپ-وڭاي بايقاۋعا بولادى. ەڭ بەلگىلى تەڭىز اعىنى گولفستريم.
باستى-باستى بەس اعىننىڭ باعىتىن عىلىم كارتاعا ءتۇسىرىپ بەردى: بۇلاردىڭ ءبىرى — اتلانت مۇحيتىنىڭ سولتۇستىك بولىمىندە، ەكىنشىسى — وڭتۇستىك بولىمىندە، ءۇشىنشىسى — تىنىق مۇحيتتىڭ وڭتۇستىك بولىمىندە، ءتورتىنشىسى — سولتۇستىك بولىمىندە، بەسىنشىسى — ينديا مۇحيتىنىڭ وڭتۇستىك بولىمىندە. كاسپيي، ارال تەڭىزدەرى مەن ورتا ازيا داريالارى بولىنبەي تۇتاسىپ جاتقان وتە ەرتە زامانداردا، ينديا مۇحيتىنىڭ سولتۇستىك جاعىندا التىنشى اعىننىڭ دا بولۋى ىقتيمال.
«ناۋتيلۋستىڭ» كەلە جاتقان جەرى بەلگىلەنگەن كارتاداعى نۇكتەنىڭ تۇسىنان الگى اعىنداردىڭ ءبىرى — كۋرو-سيۆو (جاپونشادان اۋدارعاندا «قارا وزەن») اعىنى وتەدى ەكەن؛ بۇل بەنگال قولتىعىنان شىعا، تروپيكتىك كۇننىڭ شىجىعان ىستىعىنا جىلىنىپ اپ، مالاققا بۇعازى ارقىلى ءوتىپ ازيا جاعالاۋلارىن جاعالاپ شىعادى دا، الۋست ارالدارىنا جەتكەن كەزدە تىنىق مۇحيتتىڭ سولتۇستىك بولەگىن شىر اينالادى.
اعىن وزىمەن بىرگە كامفور اعاشتارىن جانە باسقا تروپيكتىك وسىمدىكتەردى بىرگە الا كەتەدى. وسىمەن بىرگە مۇحيتتىڭ كوگىلدىر سۋىق سۋىنان ول ءوزىنىڭ جوعارى تەمپەراتۋراسىمەن، اشىق كوك بوياۋىمەن ەرەكشە كوزگە تۇسەدى.
«ناۋتيلۋستىق» جولى وسى اعىستىڭ بويى ەدى. مەن كارتا بويىنشا اعىستىڭ بارىسىن بايقاپ، تىنىق مۇحيتتىڭ وسىناۋ ۇشى-قيىرى جوق زور كەڭىستىگىنە ونىڭ قالاي ءسىڭىپ جوق بولىپ كەتەتىنىن ويمەن بولجاپ وتىردىم، تەگى، مەن تىم الىسقا سەرمەپ كەتسەم كەرەك، ءتىپتى نەد لەند پەن كونسەلدىڭ سالونعا كەلىپ كىرگەنىن دە بايقاماي قالىپپىن.
مەنىڭ سۇيىكتى جولداستارىم كەز الدارىنداعى اسىل قازىنالاردى كورگەندە، ەستەرى كەتىپ سىلەيدى دە قالدى.
— ءبىز قايدا تۇرمىز؟ — دەدى تاڭدانىپ كانادالىق.— شىنىمەن-اق كۆەبەك مۋزەيىندە تۇرمىز با؟
— قوجايىن رۇقسات ەتسە،— دەدى كونسەل،— مەن ءبىز سومەرار وتەلىنىڭ زالىندا تۇرمىز دەر ەدىم.
— دوستارىم،— دەدىم مەن، — ءبىز كانادادا دا ەمەس، فرانسيادا دا ەمەس، تەڭىزدەن ەلۋ مەتر تەرەڭدە «ناۋتيلۋستا» كەلەمىز.
— قوجايىن ايتقان سوڭ، بۇعان سەنۋگە تۋرا كەلەدى،— دەدى كونسەل،— ءبىراق شىنىنا كەلگەندە بۇل سالون، ءتىپتى مەن سەكىلدى فلاماندىقتى دا قايران قالدىرۋعا ءتيىس.
— قانشا تاڭدانساڭ دا تاڭدانۋىڭا بولادى، دوستىم. ءبىراق سونىمەن قاتار، ۆيترينالارعا دا كوزىڭدى سال — ول ۆيترينالاردا سەن سەكىلدى كلاسسيفيكاتورلار ىستەيتىن ءبىرتالاي ىستەر بار.
كونسەلگە كلاسسيفيكاسيامەن شۇعىلدان دەپ قايتالاپ ايتۋدىڭ قاجەتى جوق ەدى. ول ۆيترينالارعا ءۇڭىلىپ كلاسس، وترياد، پودوترياد، سەميا، تۇقىم، تۇر...— دەپ ناتۋراليستەردىڭ تىلىندە وز-وزىنەن كۇبىرلەي باستادى.
بۇل ۋاقىتتا كونحيولوگيامەن ءىسى جوق نەد لەند: نەمونىڭ كىم ەكەنىن ءبىلدىڭ بە، جوق پا، ءوزى قاي جەرلىك ەكەن، قايدا بارماقشى، ءبىزدى قاي تۇڭعيىققا اپارا جاتىر،— دەپ مەنەن كاپيتانمەن كەزدەسكەندەگى بىلگەن جايلارىمدى سۇراي باستادى.
كانادالىق بىردە-بىرىنە جاۋاپ قايىرۋعا مۇرشامدى كەلتىرمەستەن سۇراقتى ۇستى-ۇستىنە جاۋدىرىپ، باستىرمالاتىپ ءۇيىپ سالدى.
سۇراق بەرىپ بولعاننان كەيىن، مەن وعان كورگەن-بىلگەنىمنىڭ ءبارىن ايتىپ شىقتىم دا، ال ءوزىڭ نە ەستىدىڭ، نە ءبىلدىڭ، نە كوردىڭ دەپ سۇرادىم.
— تۇك تە ەستىگەم جوق، تۇك تە كورگەم جوق،— دەپ جاۋاپ قايىردى كانادالىق.— مەن ءتىپتى كەمەنىڭ كومانداسىنان دا ەشبىر جاندى كورگەنىم جوق. مۇمكىن كوماندا دا ەلەكترلى كوماندا شىعار.
— ەلەكترلى؟
— ادالىم، بۇعان سەنۋگە بولادى... الايدا، پروفەسسور مىرزا، ايتىڭىزشى،— دەپ ءوتىندى ءوزىنىڭ الگى يدەياسىن قاتتى ۇستاعان نەد لەند،— كەمەدە قانشا ادام بار دەپ ويلايسىز؟ ون با، جيىرما ما، ەلۋ مە، ءجۇز بە؟
— دانەڭە دە ايتا المايمىن، نەد. ماعان سەنىڭىز، «ناۋتيلۋستى» يەمدەنىپ الۋ، نە ودان قاشۋ جايىندا مۇلدە ويلاۋشى بولماڭىز. بۇل كەمە — قازىرگى زامان تەحنيكاسىنىڭ كەرەمەتى، ەگەر، مەن بۇل كەمەمەن ويداعىداي تانىسا الماسام، بۇكىل ءومىرىم وكىنىشپەن وتەر ەدى. وسى تاڭعاجايىپ دۇنيەنىڭ ىشىندە ساياحات جاساۋعا مۇمكىندىك الۋ ءۇشىن دە ءبىزدىڭ قازىرگى جاعدايىمىزعا كوپ ادام قىزىققان بولار ەدى. سونىمەن، مومىنداۋ بولىڭىز. ازىرگە توڭىرەگىمىزدە نە بولىپ جاتىر، سونى بايقاي تۇرايىق.
— بايقايىق دەيسىز بە؟! — دەپ داۋىستاپ جىبەردى سۇڭگىشى.— ويباي-اۋ، مىناۋ تەمىر اباقتىدان تۇك تە كورە المايسىڭ عوي! ءبىز كوزدى جۇمىپ بەتالدى ءجۇزىپ كەلەمىز!
نەد لەند ءسوزىن بىتىرگەنشە بولعان جوق، كەمەنىڭ ءىشى قاپ-قاراڭعى بولدى دا كەتتى. جارىق توگىپ تۇرعان توبە لىپ سونە قالعان كەزدە ءتىپتى كوزىم اۋىردى، بىلايشا ايتقاندا، قاپ-قاراڭعىدا كەنەتتەن جارىق شاقىرايا قالعاندا كوز قانداي اۋىرسا، مەنىڭ كوزىم، مۇندا دا ءدال سونداي اۋىردى.
ءبىزدى تاعى نە كۇتىپ تۇر — كوڭىلدى مە، الدە كوڭىلسىز وقيعا ما. سونى دا بىلمەي ءتىپتى تىپىر ەتپەستەن تۇرعان ورنىمىزدا قاتتىق تا قالدىق. ءبىر مەزگىلدە «ناۋتيلۋستىڭ» تەمىر قاپتاماسى بەينەبىر سوگىلىپ بارا جاتقانداي ءبىر سىقىرلاعان دىبىس ەستىلدى. — قۇرىدىق، — دەدى كانادالىق.
سول-اق ەكەن سالونعا جارىق ءتۇستى. جارىق ەكى جاق قابىرعانىڭ سوپاقشالاۋ كەلگەن ساڭلاۋلارىنان، سىرتتان كەلدى. بۇل تەرەڭدەگى سۋعا جارىق ءتۇسىرىپ تۇرعان پروجەكتوردىڭ ساۋلەسى ەدى .تەڭىزبەن ەكى ارامىزدا ەكى حرۋستال اينەك قانا بار. العاشقى مينۋتتا، مىنا مورت شىنى سىنىپ كەتەدى-اۋ دەپ جۇرەگىم سۋ ەتە قالدى. ايتەۋىر تەرەزەلەردىڭ قالىڭ مىس قاقپاقتارىن كورىپ جۇرەگىم ورنىنا ءتۇستى: بۇل قاقپاقتار اينەكتى اناعۇرلىم بەرىك قىپ تۇرۋعا ءتيىس قوي.
اينالا-توڭىرەك ءبىر ميل جەرگە دەيىن جاقسى كورىنىپ تۇر. قانداي عاجايىپ كورىنىس! ءمولدىر سۋدى تەسىپ وتكەن ەلەكتر ساۋلەسىنىڭ تاماشا كورىنىسىن، جارىقتان كولەڭكەگە قاراي وتكەندەگى نازىك قۇبىلىستاردى، جارىق پەن قاراڭعىنىڭ تۇيىسكەن جەرىندەگى ادەمى كۇڭگىرتتىكتى كىم تولىق سۋرەتتەپ، ايتىپ بەرە الار ەكەن!
تەڭىز سۋىنىڭ كۇمىستەي مولدىرلىگى جۇرتتىڭ بارىنە دە بەلگىلى — ونىڭ سۋى ەڭ تازا دەگەن بۇلاق سۋىنان دا تازا بولادى. ىشىندە ەرىپ جۇرگەن اۋىر مينەرال تۇزى ونى ودان سايىن مولدىرەتە تۇسەدى. مۇحيتتىڭ كەيبىر جەرلەرىندە، ماسەلەن، انتيل ارالدارىنىڭ ماڭىندا بىرنەشە ونداعان مەتر سۋ قاباتىنىڭ استىندا جاتقان قۇم ءاربىر تۇيىرىنە دەيىن ايقىن كورىنەدى.
تەڭىزدىڭ تەرەڭ شەنىندە جارقىراعان ەلەكتر جارىعى، «ناۋتيلۋستىڭ» توڭىرەگىندەگى سۇپ-سۋىق ورتانى جارىق تۇسكەن سۋ ەمەس، سۇيىق جالىننىڭ تاسقىنىنا اينالدىرىپ جىبەردى.
ەگەر، سۋدىڭ تەرەڭىرەكتەگى قاباتتارى فوسفور جارىعىن بەرەدى دەگەن ەرەمبەرگتىڭ جورامالىن دۇرىس دەپ بىلسەك، وندا تابيعات تەڭىز استىندا تىرشىلىك ەتۋشىلەرگە بۇرىن-سوڭدى ەشبىر جان كورمەگەن تاماشا ادەمى كورىنىستى تارتۋ ەتكەن ەكەن دەپ ءبىلۋىمىز كەرەك. «ناۋتيلۋستىڭ» تەرەزەسىنەن سۋداعى جارىقتىڭ قۇبىلىسىنا قاراپ وتىرعان كەزدە، بۇعان كوزىم ابدەن جەتتى.
بۇرىن بەلگىسىز، ءارى زەرتتەلمەگەن دۇنيەگە سالوننىڭ ەكى جاعىندا دا ءبىر-بىر تەرەزە اشىق ەدى. سالونداعى قاراڭعىلىق، سىرتقى جارىقتىڭ اسەرىن كۇشەيتە ءتۇسىپ تۇر، ءسويتىپ ءبىز وسى عاجايىپ دۇنيەگە الىپ اكۆاريۋم شىنىسى ارقىلى قاراپ وتىرعان ادامدار سياقتى ەدىك.
«ناۋتيلۋس» ءبىر ورنىندا قوزعالماي تۇرعان سياقتى. مۇنىڭ ءوزى ماڭىمىزدا قوزعالماي تۇرعان ەشنارسەنىڭ جوقتىعىنان سولاي بوپ كورىنىپ تۇر ەدى، ويتكەنى جىلجىپ كەلە جاتقانىمىزدى سول ءبىر ورىندا تۇرعان نارسەلەردىڭ ارتتا قالىپ بارا جاتقانىنان بىلەر ەدىك قوي. الايدا، كەمەنىڭ تۇمسىعى جارىپ وتكەندە قاق ايرىلعان سۋ ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدان اسا شاپشاڭ اعىپ ءوتىپ جاتتى. بىزدەر ءتىپتى تاڭدانۋىمىزدى ايتۋعا ءبىر اۋىز ءسوز تابا الماي، تەرەزەگە جابىسىپ، تاڭ-تاماشا قايران قالىپ قارادىق تا وتىردىق.
كەنەتتەن، كونسەل ءسوز باستادى.
— ال، دوستىم، نەد، ءسىزدىڭ كورگىڭىز كەلىپ ەدى عوي، كورىڭىز ەندى!
— وتە قىزىق، وتە قىزىق،— دەدى كانادالىق، وسى تاماشا كورىنىستى كورگەننەن كەيىن ءوزىنىڭ قاشۋ جونىندەگى ارمانىن دا، اشۋىن دا ۇمىتىپ. مۇنداي عاجاپ كورىنىستى تاماشالاپ كورۋ ءۇشىن ءتىپتى الىستان كەلۋگە دە تۇرار ەدى!
— كاپيتان نەمونىڭ ءومىرى ماعان ەندى عانا تۇسىنىكتى بولدى،— دەپ مەن داۋىستاپ جىبەردىم.— ول وزىنە ارناپ وزگەشە ءبىر دۇنيە اشقان، سول ءوزى اشقان دۇنيەنىڭ عاجايىپتارىن كورۋ ارقىلى ءلاززات الادى، ول.
— ال، مۇنىڭ بالىقتارى قايدا؟ — دەدى كانادالىق.— مەن بالىق كورە الماي وتىرمىن.
— سىزگە ونىڭ ءبارىبىر ەمەس پە؟ — دەدى كونسەل. — ءسىز بالىقتاردى بىلمەيسىز عوي.
— قالاي بىلمەيمىن؟ مەن بالىقشىمىن عوي،— دەپ باج ەتە قالدى نەد لەند.
ەكى دوستىڭ اراسىندا تالاس باستالدى. بۇلاردىڭ ەكەۋى دە بالىق بىلەتىن ادامدار ەدى، ءبىراق ءارقايسىسى وزىنشە بىلەتىن. بالىقتاردىڭ ومىرتقالىلار تيپىنەن ءبىرىنشى كلاسس قۇراتىنى جۇرتتىڭ بارىنە دە بەلگىلى. بالىقتار ءۇشىن عىلىمنىڭ انىقتاماسى ءدال — بۇل انىقتاما بويىنشا، بالىقتار: «سۋدا تىرشىلىك ەتۋگە بەيىمدەلگەن، «سۋىق قاندى، ومىرتقالى جاندىكتەر، دەمىن جەلبەزەگىنەن الادى». بالىقتار ەكى پودكلاسكا بولىنەدى: بۇلاردىڭ ءبىرى — سۇيەكتىلەر دەمەك ولاردىڭ قىر ارقاسى سۇيەك ومىرتقالاردان قۇرالادى، ال ەكىنشىسى — شەمىرشەكتىلەر، ولاردىڭ قىر ارقاسى شەمىرشەك ومىرتقالاردان قۇرالادى.
بالكىم، بالىقتاردىڭ وسىلاي بولىنەتىنىن كانادالىق ەستىگەن دە شىعار، ءبىراق كونسەلدىڭ ودان كورى اناعۇرلىم ارتىق بىلەتىنى داۋسىز ەدى. نەدپەن ابدەن دوس بولىپ العان كونسەل، وعان بالىقتار جايىندا ءوز بىلەتىنىن شىن نيەتىمەن ۇيرەتكىسى كەلدى بىلەم، سوندىقتان دا ول:
- نەد دوستىم، ءسىز بالىقتاردىڭ ناجاعايىسىز، ءسىز ءارى ەپتى، ءارى باتىل بالىقشىسىز. ءوز ومىرىڭىزدە ءسىز تەڭىزدىڭ تالاي جايىندارىن ۇستادىڭىز دا. ءبىراق ءسىز بالىقتاردى، تۇر-تۇرگە بولە بىلمەيسىز، بۇعان مەن ءباس تىگىسۋگە بارمىن،— دەدى.
— ءتىپتى ولاي ەمەس،— دەدى كانادالىق شىنىمەن-اق. بالىقتار جەلىنەتىن، جەلىنبەيتىن بالىق بولىپ ەكى تۇرگە بولىنەدى.
— بۇل مەشكەيلەردىڭ ءبولۋى،— دەدى كونسەل كۇلىپ،— ءسىز سۇيەكتى بالىقتارمەن شەمىرشەكتى بالىقتاردىڭ ايىرماشىلىعىن بىلەسىز بە، وسىنى ايتىڭىزشى.
— مۇمكىن، بىلەرمىن.
— بۇل كلاستاردىڭ قانشا تۇرگە بولىنەتىنىن شە؟
— جوق، بۇل جونىندە تۇك بىلمەيمىن.
— ولاي بولسا، تىڭداڭىز، نەد ەسىڭىزدە بولسىن، سۇيەكتى بالىقتار التى وتريادقا بولىنەدى. ءبىرىنشى وترياد — جوعارعى جاق سۇيەگى تۇتاس، قوزعالىپ تۇراتىن، ەسكىش ءتارىزدى جەلبەزەگى بار، تىكەن قاۋىرسىندى بالىقتار. بۇل وترياد ون بەس سەمياعا بولىنەدى، ياعني بارلىق بالىقتىڭ تورتتەن ءۇشى دەرلىك بولادى. بۇل وتريادتىڭ وكىلى — كادۋىلگى الابۇعا.
— مەيلىنشە ءدامدى بالىق،— دەپ قوستاپ قويدى نەد لەند.
— ەكىنشى وترياد،— دەدى ودان ءارى كونسەل،— تەسىك تورسىلداقتىلار، بۇلاردىڭ ءجۇزۋشى تارماقتارى كەۋدەسىنەن تومەن قاراي قارىنىنىڭ استىندا، يىق سۇيەكتەرىنە بەكىتىلمەگەن بولادى. بۇل وترياد — بەس سەميادان تۇرادى. بۇعان كوبىنەسە تۇششى سۋ بالىقتارى كىرەدى. مۇنىڭ وكىلدەرى — سازان مەن شورتان.
— فۋ،— دەدى كانادالىق،— تۇششى سۋ بالىقتارىن مەن جاراتپايمىن!
— ءۇشىنشى وترياد،— دەدى كونسەل،— جۇمساق قاۋىرسىندىلار، بۇلاردىڭ ءجۇزۋشى باۋىر تارماقتارى كەۋدەسىنىڭ استىندا، يىق سۇيەكتەرىنە بەكىتىلگەن بولادى. بۇل وتريادتا ءتورت سەميا بار، وكىلى — كامبالا.
— مىنە بۇل تاماشا بالىق! — دەدى كانادالىق ءماز بولىپ، ءبىراق مۇندا دا ول ونى بۇرىنعىسىنشا ءدامدى تاماق دەگەن تۇرعىدان قاراپ ايتتى.
— ءتورتىنشى وترياد،— دەدى كونسەل دوسىنىڭ ءسوزىن تىڭداماي،— تەك ءبىر-اق سەميا بولادى، بۇل ۋگرەي. مۇنىڭ دەنەسى ۇزىن، جۇزەتىن باۋىر تارماقتارى جوق، تەرىسى جابىسقاق، كىلەگەي بولادى.
— ءدامسىز بالىق،— دەپ قويدى سۇڭگىشى.
— بەسىنشى وترياد، — دەدى كونسەل،— شوق جەلبەزەكتىلەر، بۇلاردىڭ جاقتارى قوزعالعىش تۇتاس بولادى، ءبىراق جەلبەزەك دوعاشىقتارىنىڭ ۇزىنا بويىندا قوس-قوسىنان بىتكەن ۇساق-ۇساق جەلبەزەك شوقتارى بولادى. بۇل وتريادتا دا يگليستىڭ ءبىر-اق سەمياسى بولادى. مۇنىڭ وكىلى — تەڭىز اتى.
فۋ، وڭباعان بالىق! — دەپ قالدى قاندالىق.
ەڭ سوڭعى، التىنشى وترياد،— دەدى كونسەل،— بۇل تۇتاس جاقتىلار دەپ اتالادى. بۇلاردىڭ جاق سۇيەگى قوزعالمايدى، جاق سۇيەگى تاڭداي سۇيەگىمەن تۇتاس كەلىپ باس سۇيەگىمەن استاسىپ جاتادى. بۇل وتريادتا ەكى سەميا بار، ءبىرى — ءسىرى تەرىلىلەر، ەكىنشىسى سويداق تىستىلەر. وكىلى — ايبالىق.
— بۇل تەك اس پىسىرەتىن كاستريۋلدى قور قىلادى دا،— دەدى كانادالىق.
— دوستىم، مەنىڭ ايتقاندارىمدى ۇقتىڭ با؟ — دەپ سۇرادى عالىم، كونسەل.
— تۇك ۇققانىم جوق، كونسەل،— دەپ جاۋاپ قايىردى سۇڭگىشى.— ايتكەنمەن، ايتا بەرىڭىز، ءسىزدىڭ ايتىپ وتىرعانىڭىز وتە قىزىق ماسەلە.
— ال، شەمىرشەكتى بالىقتارعا كەلسەك،— دەدى كونسەل ىركىلمەستەن،— ونىڭ قۇرامىنا بار بولعانى ءۇش-اق سەميا كىرەدى.
— از بولعانى، ءتىپتى جاقسى،— دەپ قويدى نەد.
— ءبىرىنشىسى — دوڭگەلەكاۋىزدىلار، بۇلاردىڭ جاقتارى دوڭگەلەك بولىپ قوسىلعان، ال جەلبەزەكتەرىنىڭ كوپتەگەن ساڭلاۋى بولادى. بۇل وتريادتا ءبىر-اق سەميا بار. وكىلى — مينوگا.
جامان بالىق ەمەس،— دەپ قويدى نەد لەند.
ەكىنشى وترياد — اكۋلا مەن سكات، بۇلاردىڭ دوڭگەلەك اۋىزدىلاردىكى سياقتى جەلبەزەكتەرى بار، ءبىراق تومەنگى جاق سۇيەگى قوزعالعىش كەلەدى.
— قالايشا! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى نەد.— اكۋلا مەن سكات ءبىر وترياد پا؟ دوستىم كونسەل— ەگەر ءسىز سكاتتار امان بولسىن دەسەڭىز، اكۋلامەن ەكەۋىن ءبىر وتريادقا قوسپاڭىز.
— ءۇشىنشى وترياد،— دەدى كونسەل ىركىلمەستەن،— مەكرە بالىق، بۇلاردىڭ جەلبەزەكتەرىنىڭ قاقپاشاقپەن جابۋلى تۇرعان ءبىر-اق ساڭلاۋى بار. بۇلاردا ءتورت سەميا بار. وكىلى — مەكرە.
Eھە، كونسەل، ەڭ جاقسىسىن سوڭىنا ساقتاپ قالعان ەكەنسىز عوي. بولدىڭىز با؟
— بولدىم، نەد. ءبىراق ەسىڭىزدە بولسىن، بۇل بىلگەنىڭىز ءالى ماردىمسىز ءبىلىم، ويتكەنى بالىقتار وتريادتان ۇساق وتريادقا، سەمياعا، سەميادان ۇساق سەمياعا، تۇقىمعا، تۇردەن، ءتۇرلى تۇرگە بولىنەدى.
— كونسەل، مىنە، بىرنەشە تۇرلەر جاڭاعى ايتقانىڭنىڭ تۋرا ۇستىنەن شىقتى،— دەدى كانادالىق بۇرىلىپ تەرەزەگە قاراپ.
— يا، بۇلار — بالىقتار! — دەدى كونسەل.— بەينە اكۆاريۋمنىڭ ىشىندە ءجۇر دەرسىن.
— جوق،— دەدىم مەن،— اكۆاريۋم دەگەنىڭىز ساۋىت عوي ال مىنا بالىقتار اۋەدەگى قۇستاي ەركىن بالىقتار.
— ال، كانە، كونسەل، وسى بالىقتاردىڭ اتتارىن ايتشى،— دەدى نەد لەند.
— بۇل مەنىڭ ءىسىم ەمەس،— دەپ جاۋاپ قايىردى كونسەل.— ونى مەنىڭ قوجايىنىمنان سۇراڭىز.
شىنىندا دا، بۇل كانىگى كلاسسيفيكاتور ناتۋراليست ەمەس ەدى، تۇنەكتى پۋزانوكتان تۇرىنە قاراپ ايىرا الار ما ەدى، جوق پا ەدى، بۇل اراسىنا مەنىڭ كوزىم جەتپەيتىن. بۇل جونىندە ول تاجريبە يەسى قانادالىققا مۇلدەم ۇقساماۋشى ەدى، كانادالىق قانداي بالىقتى كورسە دە بۇل پالەندەي بالىق دەپ ايتىپ بەرەتىن-دى.
— بۇل — سپينوروگ ، — دەدىم مەن.
— جۇڭگو سپينوروگى،— دەپ قوسىپ قويدى نەد لەند.
— سپينوروگتار تۇقىمى، ءسىرى تەرىلىلەر سەمياسى، تۇتاس-جاقتىلار وتريادى،— دەدى سىبىرلاپ كونسەل.
— دۇرىس، كونسەل مەن نەد لەند ەكەۋىڭنەن جاقسى ءبىر ناتۋراليست شىعار ەدى!
كانادالىق قاتەلەسكەن جوق ەدى. دەنەسى جالپيعان، تەرىسى كەدىر-بۇدىر، ارقاسىنداعى ءجۇزۋشى تارماقتارى تىكەندى كوپتەگەن سپينوروگتار قۇيرىقتارىنداعى ءتورت قاتار شانىشقىلارىن جىبىرلاتىپ «ناۋتيلۋستىڭ» ماڭىنا تولىپ كەتىپ ەدى.
قىر ارقاسى كوكشىل، قارىن جاعى اق — بۇلاردىڭ دەنەسىنەن سۇلۋ دەنە بار ما ەكەن، ءسىرا. سپينوروگتار مەن قاتار، جەل كەۋلەگەن اق كەنەپتەي بوپ سكاتتار دا ءجۇزىپ ءجۇر. بۇلاردىڭ اراسىندا قىر ارقاسى سارعىشتاۋ، باۋىر جاعى ءسال القىزىل، كوزىنىڭ ۇستىندە ءۇش تىكەنەگى بار جۇڭگو سكاتتارىن دا بايقادىم؛ سكاتتاردىڭ بۇل ءتۇرى وتە سيرەك كەزدەسەدى. لاسەپەد جۇڭگو سكاتتارى بار دەگەن سوزگە مۇلدە سەنبەگەن دە، ءمان دە بەرمەگەن، ويتكەنى ول جۇڭگو سكاتتارىن جاپون سۋرەتتەرىنىڭ جيناعىنان عانا كورگەن.
سۋ استىنىڭ تۇتاس ءبىر ارمياسى ەكى ساعات بويىنا «ناۋتيلۋسقا» ەردى دە وتىردى. تۇستەرىنىڭ ادەمىلىگى مەن جۇرىستەرىنىڭ شاپشاڭدىعى جاعىنان بىر-بىرىمەن باسەكەلەسىپ كەلە جاتقان بالىقتاردىڭ ىشىنەن جاسىل گۋباندى، قىر ارقاسىندا قوس قارا سىزىعى بار سۇلتان قانى كوك ءتۇستى كۇمىس باستى جاپون ماكرەلىن تەك اتىن اتاۋدىڭ ءوزى ءبىراز سۋرەتتەۋدى كەرەك قىلاتىن، جالتىراۋىق كوگىلدىر بالىقتاردى، جۇزەتىن قاناتتارى بىردە كوك، بىردە جاسىل بولىپ قۇبىلىپ تۇراتىن جولاق سپارلاردى، قۇيرىعىنىڭ اينالاسى قارا جولاقتى سپارلاردى، التى «بەلبەۋ» بۋىنعان سپارلاردى، ۇلكەندىگى ءبىر مەترگە جۋىق تاۋ قۇدىرەت بالىقتارىن، كىشكەنە كوزدەرى وتتاي جانعان، ۇزىندىعى التى فۋت جايىن اۋىز، مۋرەندەردى كورىپ وتىردىم.
ءبىز تاماشالاپ سۇيسىندىك تە وتىردىق. نەد بالىقتاردى اتاپ وتىردى، ال مەن بولسام، بۇل جانۋارلاردىڭ دەنە قۇرىلىسىنىڭ سۇلۋلىعىنا، جۇرىستەرىنىڭ شاپشاڭدىعىنا ءسۇيسىنىپ ءماز بولدىم. ءتىرى بالىقتاردى تىرشىلىك ەتەتىن تابيعي مەكەندەرىنەن مەن ءالى كورگەن ەمەس ەدىم.
ءبىزدىڭ كوزىمىز شالعان بالىقتاردىڭ ءارالۋان تۇرلەرىن، جاپون جانە جۇڭگو تەڭىزىندەگى بالىقتاردىڭ بۇكىل كوللەكسياسىن باس-باسىنا ايتىپ جاتپايمىن. تەگى بۇلار جارقىراعان ەلەكتر جارىعىن كورىپ «ناۋتيلۋستىڭ» توڭىرەگىنە ۇيىر-ۇيىرىمەن شۇبىرعان بولۋ كەرەك.
كەنەت سالونعا جارىق بەرىلدى. تەرەزەلەردىڭ تەمىر قاقپاقتارى دا جابىلدى. سىيقىرلى عاجاپ كورىنىس تە عايىپ بولىپ كەتتى، ءبىراق مەن ءالى قيال دارياسىنا سۇنگۋدە ەدىم. قابىرعالارداعى اسپاپ-قۇرالدارعا قاراعانىمدا كومپاس ءتىلى بۇرىنعىشا شىعىس-سولتۇستىك-شىعىس باعىتتى، مانومەتر-ەلۋ مەتر تەرەڭدىككە سايكەس، سۋ قىسىمىنىڭ بەس اتموسفەرا ەكەندىگىن، ەلەكتر لاگى — كەمە ساعاتىنا ون بەس ميل شاپشاڭدىقپەن ءجۇرىپ كەلە جاتقانىن كورسەتىپ تۇر ەكەن.
مەن كاپيتان نەمونى كۇتتىم. ءبىراق ول كەلمەي قويدى. حرونومەتر تۇستەن كەيىنگى ساعات بەستى كورسەتىپ تۇر.
نەد لەند پەن كونسەل وزدەرىنىڭ كايۋتاسىنا كەتتى. مەن دە ءوز كايۋتاما كەلدىم. ستولدا تۇسكى تاماق دايىن تۇر ەكەن. ستولدا تاسباقا سورپاسى، سۇلتانكانىڭ ەتىنەن قۋىرىلعان قۋىرداق، باۋىرىنان ءبىر بولەك قۋىرىلعان وتە ءدامدى تاعام تۇر، مۇندا لوسوستان دا گورى جۇمساقتاۋ جۇمىرباس، تىكەنكوزدىڭ ەتىنەن دايىندالعان فيلە دە بار ەدى.
بۇل كەشتى مەن كىتاپ وقۋمەن وتكىزدىم. ءبىر ۋاقىتتا ۇيقىم كەلدى دە، كەرۋەتكە بارىپ سۇلاي كەتتىم. بۇل كەز — «ناۋتيلۋستىڭ» «قارا وزەن» اعىسىمەن سۇڭگىپ كەلە جاتقان كەزى ەدى.
ون بەسىنشى تاراۋ
جازىپ شاقىرۋ
سول كۇننىڭ ەرتەڭىنە، 9 نويابردە مەن ون ەكى ساعات ۇيىقتاپ تۇرعان ەدىم. داعدىلى ادەتى بويىنشا كونسەل دە كەلدى. ونىڭ ەڭ الدىمەن سۇرايتىنى: «قوجايىن ءتۇندى قالاي وتكىزدى، قوجايىن نە ىستە دەيدى»، بولاتىن، ول ومىردە ۇيقىدان باسقا تۇك كورمەگەن ادامداي قالىڭ ۇيقىعا باتىپ جاتقان ءوزىنىڭ كانادالىق دوسىن قالدىرىپ كەلىپتى.
ءقادىرلى كونسەلدى قانشا سويلەسە دە قىلجىڭداتىپ سويلەتىپ قويىپ، تەك اندا-ساندا ءبىر ءتىل قاتىپ وتىرا بەردىم. مەنى كەشەگى عاجاپ كورىنىستى كورۋ كەزىندە كاپيتان نەمونىڭ بولماعاندىعى قىنجىلتىپ كەلەدى، سوندىقتان ونى بۇگىن قايتسەم دە كورەرمىن دەپ ۇمىتتەنۋدە ەدىم.
بيسسۋس ماتاسىنان تىگىلگەن كوستيۋمدەرىمدى كيىپ الدىم. كونسەل بۇل كيىمدەردىڭ تۇرىنە ءبىراز ءمىن تاقتى. مەن وعان مۇنىڭ جىبەك تالشىقتارىنان جاسالىنعانىن، كەيبىر راكۋشكالاردىڭ جارتاستارعا وسى تالشىقتارى ارقىلى جابىسىپ، قاتىپ قالاتىنىن ايتتىم. بيسسۋس جۇمساق ءارى جىلى ماتا بەرەدى. ءسويتىپ تەڭىزدىڭ ءوزى-اق «ناۋتيلۋستىڭ» ادامدارىن كيىممەن تولىق قامتاماسىز ەتىپ وتىر، سوندىقتان دا ولارعا ماقتا دا، قوي ءجۇنى دە، جىبەك قۇرتى دا قاجەت ەمەس.
كيىنىپ الىپ سالونعا باردىم. وندا ەشكىم جوق ەكەن. مەن ەندى اينەك ۆيترينالارداعى اسىل بۇيىمدارمەن شۇعىلدانىپ، قاراي باستادىم. مەن گەربارييلەردەگى كەۋىپ قالعان، ايتكەنمەن، ءوزىنىڭ اجارىن دا، ءارىن دە ويداعىداي ساقتاعان سيرەك كەزدەسەتىن تەڭىز وسىمدىكتەرىن اقتارىپ قاراۋمەن بولدىم.
بۇگىنگى كۇنىم تۇگەلىمەن وسىلايشا ءوتتى. كاپيتان نەمو كورىنبەدى. تەرەزەنىڭ تەمىر قاقپاقتارى دا اشىلمادى. بالكىم، سول عاجايىپ كورىنىستەردى كوپ كورسەتىپ وزدەرىن تىم جالىقتىرىپ المايىق دەپ تە ويلاعان شىعار.
«ناۋتيلۋس» بۇرىنعىسىنشا شىعىس-سولتۇستىك شىعىس-باعىتتا، ەلۋ مەتر تەرەڭدىكتە، ساعاتىنا ون ەكى ميل الىپ ءجۇرىپ كەلە جاتىر.
كەلەسى كۇنى، 10 نويابردە دە كەشەگىدەي جالعىزسىراۋمەن بولدىم. «ناۋتيلۋستىڭ» كومانداسىنان مەن ەش جاندى كورە المادىم. نەد پەن كونسەل كۇنى ۇزاققا مەنىمەن بىرگە بولدى. كاپيتاننىڭ جوقتىعى ولاردى مەنەن كەم تانداندىرعان جوق. بالكىم، وسى عاجاپ ادام اۋرىپ قالعان شىعار؟ مۇمكىن، ول ءبىز تۋرالى ءوزىنىڭ شەشىمىن دە وزگەرتكەن شىعار؟
سايىپ كەلگەندە، كونسەل ايتقانداي — قاپا بولاتىن تۇگىمىز دە جوق ەدى. ءبىز كەمەدە ەركىنبىز، تاماعىمىز توق، ءارى ءدامدى. قوجامىز ءوزى ايتقان شارتىن مۇلتىكسىز ورىنداپ كەلدى. مۇنىڭ ۇستىنە وسى وزگەشە جاعدايىمىزعا ءوزىمىز دە قاناعاتتانىپ، كوڭىلىمىز تولىپ كەلە جاتقان بولاتىنبىز، دەمەك تاعدىرعا وكپەلەيتىن ەشبىر ورنىمىز جوق-تى.
وسى كۇننەن باستاپ مەن بارلىق كورگەن-بىلگەن وقيعالارىم تۋرالى كۇندەلىك جازۋعا كىرىستىم، مۇنىڭ ءوزى سول وقيعالاردى ۇلكەن دالدىلىكپەن ايتىپ بەرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. ءبىر قىزىق نارسە: مەن ءوزىمنىڭ كۇندەلىگىمدى تەڭىز وسىمدىكتەرىنەن جاساعان قاعازعا جازىپ وتىردىم...
11 نويابر كۇنى تاڭەرتەڭ تازا اۋانىڭ مولايۋى، وتتەگى قورىن جاڭادان تولتىرىپ الۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ مۇحيت بەتىنە شىققانىمىزدى اڭعارتتى.
مەن باسپالداقپەن «ناۋتيلۋستىڭ»" پالۋباسىنا شىقتىم.
تاڭەرتەڭگى ساعات التى ەدى. كۇن بۇلىڭعىر ەكەن. تەڭىز سۇپ-سۇر، ءبىراق تىنىش ەدى، مايدا تولقىن تەڭىز بەتىن ءسال عانا تەربەتىپ تۇر.
مەن كاپيتان نەمو جوعارى شىعار ما ەكەن دەگەن ويدا ەدىم. ءوزىنىڭ اينەك بۋدكاسىندا وتىرعان رۋل باسقارۋشىدان باسقا پالۋبادا ءازىر ەشكىم كورىنبەدى. قايىقتىڭ ءتۇبى تۇرعان دوڭەس جەرگە وتىرىپ الىپ، تەڭىز اۋاسىن ۇستى-ۇستىنە قۇنىعا جۇتتىم.
كۇن ساۋلەسىنىڭ اسەرىمەن از-ازداپ تۇمان دا سەرپىلە باستادى. كوكجيەگىنەن جارقىراپ نۇرلى كۇن دە كوتەرىلدى. كۇن شۇعىلاسىنا بولەنگەن كوك تەڭىز وق دارىسىندەي بۇرق ەتىپ، جايناپ شىعا كەلدى. بۇگىنگى كۇننىڭ جەلدى بولاتىنىنىڭ حابارشىسى بولىپ تۇرعان سانسىز كوپ اقشا بۇلتتاردا عاجايىپ ءبىر نازىك ءوڭ بار ەدى.
ءبىراق نە ءبىر دۇلەي داۋىلدان دا قورىقپايتىن «ناۋتيلۋسكە» جەلدى كۇن دەگەن نەمەنە؟
مەن جارقىراپ شىعىپ، كۇلىم قاعىپ كوتەرىلىپ كەلە جاتقان كۇن كوزىنە سۇيسىنە قاراپ تۇر ەدىم، ءبىر مەزگىلدە بىرەۋدىڭ پالۋباعا شىعىپ كەلە جاتقان دىبىسىن ەستىدىم.
مەن كاپيتان نەموعا سالەمدەسپەكشى بولىپ ىڭعايلانا بەردىم، ءبىراق ول ادام، نەمونىڭ كومەكشىسى ەكەن، مەن ونى بۇدان بۇرىن، كاپيتانمەن العاشقى كەزدەسكەندە كورگەن بولاتىنمىن. ول پالۋباعا شىقتى دا، مەنى مۇلدە كورمەگەن ادام سەكىلدى بولىپ، وتە قىراعى بينوكلمەن اينالا توڭىرەكتى مۇقيات قاراپ شىقتى. قاراپ بولعاننان كەيىن پالۋباعا شىعاتىن اۋىزعا كەلىپ بىلاي دەپ بىردەمە دەدى: (بۇل ءسوزدىڭ ەسىمدە قالۋ سەبەبى — ءدال وسىنداي جاعدايدا مەن بۇل ءسوزدى ءجيى ەستيتىن ەدىم.— Hautron resروس orni virch!
ءبىراق بۇنىڭ نە دەگەن ءسوز ەكەنىن بىلمەدىم.
وسى ءسوزدى ايتتى دا، كومەكشى تومەن ءتۇسىپ كەتتى. «ناۋتيلۋس» ءقازىر تاعى دا سۇڭگيدى ەكەن دەپ، مەن دە تومەن تۇسۋگە وقتالدىم.
وسىلاي بوپ تاعى دا بەس كۇن ءوتتى. مەن كۇندە تاڭەرتەڭ پالۋباعا شىعاتىن بولدىم. كۇندە تاڭەرتەڭ سول ادام، باياعى ءبىر سوزدەرىن ايتىپ كەتىپ قالادى. ءبىراق كاپيتان نەمو كورىنبەي قويدى.
مەن ەندى ونى كورە المايدى ەكەم دەگەن توقتامعا كەلدىم؛ بۇل 16 نويابر كۇنى ەدى، كونسەل مەن نەد لەندتى ەرتىپ ءوزىمنىڭ بولمەمە كەلسەم، ستول ۇستىندە مەنىڭ اتىما جازىلعان حات جاتىر ەكەن. مەن جالما-جان كونۆەرتتى اشتىم. حات تاسقا باسقانداي اپ-ايقىن جازۋمەن فرانسۋزشا جازىلىپتى، ءبىراق ارىپتەرى نەمىس ءالفاۆيتىنىڭ گوتيكالىق ءارىپىنىڭ تاڭباسىنا ۇقساڭقىرايدى.
حاتتىڭ مازمۇنى مىناداي ەدى:
«ناۋتيلۋستەگى پروفەسسور مىرزا اروناكسقا.
16 نويابر، 1867 جىل.
كاپيتان نەمو، پروفەسسور اروناكستىڭ ەرتەڭ تاڭەرتەمەن كرەسلو ارالىنداعى ورمانعا اڭ اۋلاۋعا قاتىسۋىن سۇرايدى.
ەگەر دە پروفەسسور مىرزانىڭ قوسشىلارى بۇل سەرۋەنگە قوسىلعىسى كەلسە، كاپيتان نەمو قۋانىپ قارسى الادى.
«ناۋتيلۋستىڭ» كومانديرى كاپيتان نەمو»
— اڭعا! — دەپ تاڭداندى نەد.
— ونىڭ ۇستىنە كرەسپو ارالىنىڭ ورمانىنا دەيدى عوي، ءالى،— دەپ قوسىپ قويدى كونسەل.
— دەمەك، بۇل ادام كەيدە جەردى دە كورىپ قايتىپ تۇراتىن بولعانى ما؟ — دەپ سۇرادى نەد.
— مەنىڭ ويىمشا، وتە اشىق ايتىلعان عوي،— دەدىم مەن.
— قايتەر دەيسىز، ولاي بولسا شاقىرۋىن قابىلداۋ كەرەك بولادى،— دەدى كانادالىق.— قۇرىلىققا شىققان سوڭ، جاعدايعا قاراي، نە ىستەيتىنىمىزدى جوسپارلاپ الارمىز. بۇلاردىڭ بارىنەن بۇرىن، مەن جاڭا سويىلعان ءبىر جانۋاردىڭ ەتىن جەگىم كەلىپ تۇر.
كاپيتان نەمونىڭ قۇرىلىق پەن ارالداردى مەيلىنشە جەك كورەمىن دەگەن ءسوزى مەن ورمانعا اڭعا شىعايىق دەگەن ءسوزىنىڭ اراسىندا ۇلكەن قايشىلىق بارىن بىلە تۇرسام دا، مەن سەرىكتەرىمە:
— كەلىڭىز، ەڭ الدىمەن، كرەسپو ارالى دەگەننىڭ ءوزى نەمەنە ەكەن، قارالىق،— دەدىم دە قويدىم.
كارتادان قاراپ، مەن بۇل ارالدىڭ 30° 40' سولتۇستىك ەندىكتە، 167° 5سك باتىس بويلىقتا ەكەنىن تاپتىم. 1801 جىلى بۇل ارالدى كاپيتان كرەسپو اشقان. يسپاننىڭ ەرتەرەكتەگى كارتالارىندا بۇل ارال روككا دە لا پلاتا دەپ اتالاتىن، بۇل «كۇمىس شاڭ» دەگەن ءسوز. وسى ارال ءبىزدىڭ اڭعا شىققالى تۇرعان جەرىمىزدەن شامامەن ايتقاندا، ءبىر مىڭ سەگىز ءجۇز ميل قاشىق بولاتىن؛ ولاي بولسا، «ناۋتيلۋس» العاشقى العان باعىتىن ءبىراز وزگەرتكەن، ول ءقازىر وڭتۇستىك-شىعىسقا قاراي ءجۇرىپ كەلەدى.
مەن جولداستارىما كارتادان تىنىق مۇحيتتىڭ سولتۇستىك كەڭىستىگىندەگى ارال تۇرعان جەردىڭ كوزگە كورىنەر كورىنبەس بەلگىسىن كورسەتتىم.
— كاپيتان نەمو قۇرىلىققا شىعا قالسا، مۇلدەم ەلسىز ارالعا شىعادى، ول ايقىن.
نەد لەند باسىن شايقاعاننان باسقا ەشتەڭە دەگەن جوق. وسىدان كەيىن ول دا، كونسەل دە شىعىپ كەتتى.
مىلقاۋ ادامداي مەلشيگەن ستيۋاردتىڭ دايىنداپ اكەلىپ بەرگەن كەشكى تاماعىن ءىشتىم دە ويعا شومىپ جاتىپ قالدىم.
كەلەسى كۇنى 17 نويابردە، تاڭەرتەڭ ويانعانىمدا، «ناۋتيلۋس» ءبىر ورىندا قوزعالماي تۇرعان سياقتى كورىندى.
مەن دەرەۋ كيىندىم دە، سالونعا باردىم، كاپيتان نەمو وسىندا وتىر ەكەن.
ول ورنىنان تۇرىپ، ماعان قاراپ باسىن ءيدى دە، مەنىمەن بىرگە اڭ اۋلاۋعا شىعاتىن بولدىڭىز با دەپ سۇرادى.
سەگىز كۇن بويىنا كەمەدە كورىنبەگەندىگى تۋرالى ءوزى ۇندەمەگەن سوڭ، ول تۋرالى مەن دە ءتىس جارىپ ەشتەڭە دەگەم جوق، جالعىز-اق مەن دە، مەنىڭ سەرىكتەرىم دە سىزبەن بىرگە اڭعا شىعۋعا دايىنبىز دەپ قىسقا عانا جاۋاپ قايىردىم.
— ءبىر سۇراق بەرۋگە رۇقسات ەتىڭىز، كاپيتان، — دەدىم تاعى دا.
— راقىم ەتىڭىز، پروفەسسور، — دەدى ول. — مۇمكىندىگىمشە جاۋاپ بەرەيىن.
— بۇل قالاي كاپيتان،— دەپ سۇرادىم مەن،— جەردەن ۇزىلدى-كەسىلدى قول ۇزە تۇرىپ، كرەسپو ارالىعىنداعى ورمانعا يەلىك ەتەسىز بە؟
— اڭعاراسىز با، پروفەسسور،— دەپ جاۋاپ قايىردى كاپيتان،— مەنىڭ يەلىگىمدەگى ورمان كۇننەن جىلۋ دا، جارىق تا تىلەمەيدى. بۇل ورماندا ارىستان دا، جولبارىس تا، پانتەرلەر دە، جالپى العاندا ءتورت اياقتىلار اتاۋلىنىڭ ەشقايسىسى بولمايدى. بۇل ورماننىڭ دۇنيەدە بار ەكەنىن تەك مەن عانا بىلەمىن. بۇل ورمان تەك مەن ءۇشىن عانا ءوسىپ تۇر... بۇل جەر ءۇستىنىڭ ەمەس، سۋ استىنىڭ ورمانى.
— سۋ استىنىڭ ورمانى دەيسىز بە؟! — دەپ داۋىستاپ جىبەردىم.
— يا، پروفەسسور.
— ءسويتىپ، ءسىز ماعان سول سۋ استىنىڭ ورمانىنا بارايىق دەپ تۇرسىز با؟
— دۇپ-دۇرىس.
— جاياۋ ما؟
— ءتىپتى اياعىڭىز دا سۋ بولمايدى.
— ءسويتىپ، اڭ اۋلايمىز با؟
— يا، اڭ اۋلايمىز.
— مىلتىقپەن بە؟
— مىلتىقپەن.
مەن كاپيتان نەموعا سۇقتانىپ قاراي قالدىم.
مىناۋ پسيحيا اۋرۋىنا شالدىققان ادام ەكەن، بۇل كۇمانسىز دەپ ويلادىم مەن؛ بۇل سەگىز كۇن بويىنا ۇستامالى اۋرۋى ۇستاپ جاتقان عوي، مۇمكىن، قازىردە دە سول اۋرۋى ۇستاپ تۇرعان شىعار. ايانىشتى-اق! ەسۋاس ادام بولعاننان كورى، مەن ونىڭ عاجاپ مىنەزدى ادام بولعانىن ارتىق كورگەن بولار ەدىم.
بۇل ويلار تەگى، مەنىڭ بەت اجارىمنىڭ قۇبىلىسىنان-اق وپ-وڭاي اڭعارىلىپ تۇرسا كەرەك. كاپيتان نەمو ماعان ەرىپ ءجۇرىڭىز دەگەندەي بەلگى بەردى، مەن قانداي كەزدەيسوق جامانشىلىققا تاپ بولسام دا، دايىنمىن دەگەن ادامداي ەرىپ جۇرە بەردىم.
ءبىز اسحاناعا كەلىپ كىردىك، اسحانادا تاڭەرتەڭگى تاماق دايىن تۇر ەكەن.
— اروناكس مىرزا،— دەدى كاپيتان،— راقىم ەتىپ وتىرىڭىز دا ىركىلمەي جەڭىز. مەن ءسىزدى سۋ استىنداعى رەستورانعا ەمەس، سۋ استىنداعى سەرۋەنگە شاقىرىپ وتىرمىن. سوندىقتان ابدەن تويىپ الىڭىز، بۇدان كەيىن كەشكە ءبىراق تاماقتانامىز.
مەن بۇل كەڭەستى ماقۇل كورىپ، تاڭەرتەڭگى تاماققا ابدەن تويىپ الدىم.
تانەرتەڭگى تاماق تەڭىز وسىمدىكتەرىمەن دامدەلىپ ءتۇرلى بالىق ەتتەرىنەن جاسالعان ەكەن. تاماقتانىپ بولعان سوڭ ءبىز تازا سۋ ىشتىك، كاپيتانعا ەلىكتەپ، سۋعا مەن «پەرەپونچاتىي رودومەني» اتىمەن كوپكە بەلگىلى تەڭىز وسىمدىگى اشىمالىنان بىرنەشە تامشى قوسىپ ءىشتىم.
تاماقتانىپ وتىرعاندا، كاپيتان نەمو ەشتەڭە دەمەدى. ءبىراق كەيىن بىلاي دەدى:
— مەنىڭ ويىمشا، پروفەسسور، كرەسپو ارالىنداعى ورمانعا بارىپ، اڭ اۋلاپ قايتايىق دەگەندە ءسىز مەنى ەكى ءسوزدى ادام ەكەن دەپ قالدىڭىز-اۋ دەيمىن. ال، مەنىڭ سىزگە بارايىق دەگەن ورمانىم، سۋ استىنىڭ ورمانى ەكەنىن بىلگەندە، ءسىز مەنى ەسىنەن اۋىسقان ەكەن دەپ ويلادىڭىز. پروفەسسور مىرزا، ادام تۋرالى ەشۋاقىتتا ءۇستىرتىن قورتىندى جاساۋعا بولمايدى.
— ءبىراق، كاپيتان، سەنىڭىز...
— ەڭ الدىمەن، ءسوزىمدى تىڭداپ الىڭىز، مەن تۇراقسىزبىن با، نەمەسە ەسى اۋىسقان اداممىن با، جوق پا، ءوز پىكىرىڭىزدى سودان سوڭ ايتارسىز.
— مەن تىڭداپ وتىرمىن.
— مەنىڭ بىلگەنىمدى ءسىز دە بىلەسىز، پروفەسسور، سۋ استىندا ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن ادام جەتكىلىكتى مولشەردە اۋا قورىن وزىمەن بىرگە الا ءجۇرۋى شارت، سۋ استىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كەزدەرىندە، ۇستەرىنە سۋ وتپەيتىن كيىم، باستارىنا مەتالل شلەم كيگەن جۇمىسشى-سۇڭگۋشىلەر، جوعارىداعى ناسوسپەن قوسىلعان ارناۋلى رەزەڭكە تۇتىك ارقىلى دەم الادى.
يا، بۇل كيىمدى سكافاندر دەپ اتايدى.
دۇرىس. بۇل — سكافاندر كيگەن سۇڭگۋشى مۇلدەم بوس دەگەن ءسوز ەمەس. ول ناسوستان جىبەرىلگەن اۋانى وزىنە جەتكىزىپ تۇراتىن رەزەڭكە تۇتىككە بايلاۋلى بولادى. مۇنىڭ ءوزىن سۇڭگۋشىنى جەرگە بايلاپ قويعان كادۋىلگى تەمىر شىنجىر دەۋگە بولادى. ەگەر ءبىز رەزەڭكە تۇتىكپەن «ناۋتيلۋسكا» بايلاۋلى بولساق، الىسقا ۇزاپ كەتە الماس ەدىك.
— ويتپەۋ ءۇشىن نە امال ىستەۋ كەرەك؟
— رۋكۆەيرول دەنەيرۋزدىڭ اسپابىمەن پايدالانۋ كەرەك. بۇل اسپاپتى ءسىزدىڭ وتانداستارىڭىز جاساعان، پروفەسسور مىرزا، ال، ونى ابدەن جەتىلدىرگەن مەنمىن، ناتيجەدە ونىمەن ءقازىر سۋ استىن مۇلدە باسقاشا فيزيولوگيالىق جاعدايداعى ورتانى ارالاپ كەتە بەرسەڭىز دە دەنساۋلىعىڭىزعا ەشقانداي زاقىم كەلمەيدى. بۇل اپپارات قالىڭ تەمىر تاقتادان جاسالعان رەزەرۆۋار، بۇعان ەلۋ اتموسفەرالىق قىسىممەن اۋا تولتىرىلادى. كادۋىلگى سولدات قاپشىعى سياقتى بۇل رەزەرۆۋار قايىس تارتپامەن سۇڭگۋشىنىڭ ارقاسىنا تاڭىلادى. مۇنىڭ جوعارعى جاق بولەگىندە، ۇستا كورىگى سياقتى ءبىر تەتىگى بار، وسى ارقىلى اۋا بەلگىلى ءبىر قىسىم مولشەرىمەن كلاپان ارقىلى جايلاپ جەتكىزىلىپ تۇرادى. رۋكۆەيرول-دەنەيرۋزدىڭ ادەتتەگى اسپاپتارىندا رەزەرۆۋارعا قوسىلعان ەكى رەزەڭكە تۇتىكشە ەرەكشە ماسكاعا جالعاستىرىلادى، ال ماسكاداعى ەكى تۇتىكشە سۇڭگۋشىنىڭ مۇرنى مەن اۋزىنا ءدال كەلەتىن. مۇنىڭ ءبىرى رەزەرۆۋاردان تازا اۋا جۇتۋ ءۇشىن، ەكىنشىسى ىشتەن شىققان كومىر قىشقىل گازىن سىرتقا شىعارۋ قىزمەتىن اتقارادى. سۇڭگۋشى سوندىقتان تازا اۋا جۇتقىسى كەلگەن سايىن، نەمەسە، ىشتەگى اۋانى سىرتقا شىعارعىسى كەلگەن سايىن ەكى تۇتىكشەنى تىلىمەن كەزەك-كەزەك اشاتىن. ءبىراق تەڭىزدىڭ تۇبىندە سۋدىڭ جوعارعى قاباتتارىنىڭ ەداۋىر قىسىم-سالماعىنا توتەپ بەرە الارلىق بولۋ ءۇشىن ماعان بۇل ماسكانى مىس شلەممەن اۋىستىرۋعا، ءسويتىپ، دەم الۋ، دەم شىعارۋ ءۇشىن كەرەكتى تۇتىكشەلەردى وسى شلەمگە جالعاستىرۋعا تۋرا كەلدى.
— وتە جاقسى ىستەگەنسىز، كاپيتان. ءبىراق بىرگە الىپ شىققان اۋانى تەز سارقىلۋعا ءتيىس قوي، ال وتتەگىنىڭ قۇرامى ون بەس پروسەنتتەن كەمىسە-اق بولعانى، اۋاڭىز دەم الۋ ءۇشىن جارامسىز بوپ قالادى عوي.
— مۇنىڭىز دۇرىس ەمەس، پروفەسسور. ءبىراق، «ناۋتيلۋستىڭ» ناسوستارى رەزەرۆۋار اۋانى ەداۋىر قىسىممەن نىعىزداپ تولتىرىپ الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى دەپ مەن سىزگە ايتىپ ەدىم عوي. مۇنداي جاعدايدا رەزەرۆۋارلاردا اۋا قورى — ون ساعات بويىنا دەم الۋعا جەتەتىندەي تىعىز بولادى.
— مەنىڭ بۇعان ايتار ەشتەڭەم قالعان جوق،— دەدىم مەن.— تەك مىنانى عانا سۇراۋعا رۇقسات ەتىڭىز، كاپيتان، مۇحيتتىڭ تەرەڭ تۇبىندە ءجۇرىپ كەلە جاتقان جولىڭىزعا قالاي جارىق تۇسىرە الاسىز؟ ويتكەنى مۇحيت ءتۇبى قاپ-قاراڭعى تۇنەك بولۋعا ءتيىس قوي!
— رۋمكورف اپپاراتىمەن، جارىق تۇسىرەم، پروفەسسور. نىعىزداپ اۋا تولتىرىلعان رەزەرۆۋار سۇنگۋشىنىڭ ارقاسىندا تاڭۋلى بولسا، بۇل بەلىنە تاڭۋلى بولادى. قۇرامى، بۋنزەن ەلەمەنتى. مەن ونى داعدىلى ەكى حرومقىشقىلدى كالييمەن ەمەس، ناترييمەن زاريادتايمىن. يندۋكسيالى كاتۋشكا كەلىپ تۇرعان توكتى جيناپ الىپ، ەرەكشە كونسترۋكسيالى فونارعا جىبەرىپ تۇرادى: فونارىمىز كومىر قىشقىلىنىڭ گازى تولتىرىلعان جىلان ءتۇستى اينەك تۇتىكشە. اپپارات ەلەكتر توگىن وندىرگەندە، گاز جارقىراپ كەتەدى. مىنە سۋدىڭ استىندا مەن وسى ادىسپەن دەم دە الا الامىن، كورە دە الامىن.
— كاپيتان نەمو، ءسىز مەنىڭ سۇراۋىمنىڭ بارىنە دە تولىق جاۋاپ قايتارىپ وتىرسىز، ءتىپتى ەندى كۇماندانارلىق تا تۇگىم جوق. الايدا، رۋكۆەيرول مەن رۋمكورف اپپاراتىنىڭ الدىندا جەڭىلگەنىمدى مويىنداي تۇرسام دا، سۋ استىنداعى اڭداردى اۋلاۋ ءۇشىن ءسىزدىڭ بىزگە بەرمەكشى بولىپ وتىرعان مىلتىقتارىڭىزعا كەلگەندە، ەسە قايىرامىن با دەگەن ءۇمىتىم بار.
— ءبىراق بۇل دارىمەن، وت كۇشىمەن اتىلاتىن مىلتىقتار ەمەس.
— دەمەك، ءسىزدىڭ مىلتىقتارىڭىز قىسىلعان اۋامەن اتىلادى ەكەن عوي؟
— ارينە، ءتىپتى، ءوزىڭىز ويلاپ قاراڭىزشى، «ناۋتيلۋستا» نە سەليترا، نە كۇكىرت، نە كومىر بولماسا، ءوق-دارىنى مەن قالاي جاساماقشىمىن؟
— ءبىراق، سۋ استىندا — اۋادان ءبىر مىڭ سەگىز ءجۇز ەلۋ ەسە تىعىز ورتادا، اتىلعان مىلتىق وعى وراسان زور قارسىلىقتى جەڭىپ ءوتۋى كەرەك قوي.
— بۇل قارسىلىق مەنىڭ مىلتىقتارىمنىڭ وعىنا بوگەت بولا المايدى. ايتپاقشى فۋلتوننان كەيىن اعىلشىن فيليپپ كولە پەن بەرلەي، فرانسۋز فۋرسي جانە يتالياندىق لاندي ابدەن جەتىلدىرگەن زەڭبىرەكتەر بار، ولار دا سۋ استىندا اتىلادى. الايدا، قايتالاپ ايتايىن، ءوق-دارى بولماعاندىقتان، مەن مىلتىقتارىم ءۇشىن قىسىلعان اۋانى پايدالانامىن، ال قىسىلعان اۋا قورى «ناۋتيلۋستىڭ» ەلەكتر ناسوستارى ارقاسىندا، كەرەگىنشە جەتكىلىكتى.
— ءبىراق اتقان سايىن سول اۋا قورىن قايتادان جيناپ وتىرۋ كەرەك قوي.
— وندا قايتۋشى ەدى، مىلتىقتى تاعى دا وقتاپ الۋ ءۇشىن ارقامدا، رۋكۆەيرولدىڭ رەزەرۆۋارى جوق پا ەكەن؟ بۇل ءۇشىن كراندى بۇرا سالساڭ، بولدى. كورەرسىز ءالى، پروفەسسور، سۋ استىندا اڭ اۋلاعان كەزدە قىسىلعان اۋا دا وق تا كوپ شىعىن بولمايدى.
— ايتكەنمەن، مەنىڭ ويىمشا، قارا كولەڭكە تەڭىز تۇبىندە، تىپ-تىعىز سۇيىق ورتادا ءسىزدىڭ وقتارىڭىز ونشا الىسقا دا ۇشا المايتىن، ولتىرە دە المايتىن بولۋى كەرەك.
— كەرىسىنشە، پروفەسسور، مەنىڭ مىلتىقتارىمنان شىققان وقتاردىڭ قاي-قايسىسى دا قاتەرلى، ەگەر دە تەك ءبىر «قۇستى» ءسال عانا سۇيكەپ وتسە-اق بولدى، ناجاعايداي سەسپەي قاتىرادى.
— نەگە؟
— نەگە دەسەڭىز، مەنىڭ مىلتىقتارىم قاراپايىم وقپەن ەمەس اۆستريالىق حيميك لەنيبرەك تاپقان ەرەكشە سناريادپەن اتىلادى. بۇل قورعاسىن وزەگى، بولات قابىعى بار كىشكەنە دومالاق شىنىلار. اسىلىن ايتقاندا، لونيبرەك وقتارى وتە قۋاتتى ەلەكتر ءزاريادى بار، كىشكەنە لەيدەن بانكاسىنىڭ ءدال ءوزى. بىردەمە ءتيىپ كەتسە بولعانى، اتىلادى، ال تيسە-اق قانداي ۇلكەن جانۋار بولسا دا سۇلاتىپ سالادى. بۇعان قوسارىم: شىنى دومالاكتار № 4 قورعاسىن وقتان ءىرى ەمەس، ونىڭ ۇستىنە مىلتىقتىڭ وبويماسىنا كەمىندە جيىرما وق كەتەدى عوي.
— ەندى بەرىلدىم،— دەدىم مەن ورنىمنان تۇرا بەpiپ.— مەنىڭ قارسى ايتقان پىكىرلەرىمنىڭ ءبارىن ءسىز ىسكە العىسىز قىپ تاستادىڭىز. ماعان ەندى مىلتىقتى قولعا الىپ، قايدا بارساڭىز دا سىزگە ەرە بەرۋ عانا قالدى.
كاپيتان نەمو مەنى «ناۋتيلۋستىق» ارت جاعىنا الىپ باردى. كايۋتالارىنىڭ قاسىنان ءوتىپ بارا جاتىپ، نەد لەند پەن كونسەلدى دە شاقىرا كەتتىك. ولار سول ارادا-اق بىزگە كەلىپ قوسىلدى.
ءبارىمىز دە ماشينالى زالعا جالعاس كامەراعا كەلىپ كىردىك. بۇل جەردە ءبىز سۋ استىندا سەرۋەن قۇرۋ ءۇشىن سكافاندر كيۋگە ءتيىس ەدىك.
ون التىنشى تاpay
سۋ استىنىڭ جازىعىنداعى سەرۋەن
بۇل كامەرا «ناۋتيلۋستىڭ» قارۋ-قۇرال قويماسى، ءارى گاردەروبى ەكەن. اڭشىلاردى كۇتىپ، ءبىر دوجنا سكافاندر ءىلۋلى تۇر.
نەد لەند، سكافاندرلارعا قاراپ تىرجيىڭقىراپ قالدى. مۇنداي اۋىر كوستيۋمدى كيە المايتىنى كورىنىپ-اق تۇر.
— ءسىز ءبىلىپ قويىڭىز،— دەدىم مەن ەرجۇرەك كانادالىققا"،— كرەسلو ارالىنداعى ورماندار دەگەنىمىز سۋ استىنداعى ورماندار.
— ءماسساعان كەرەك بولسا! — دەدى سۇڭگىشى، جاڭا سويىلعان ەت جەيىم دەگەن دامەسىنىڭ ك ۇلى كوككە ۇشقانىنا كوزى جەتىپ، — ال، ءسىز شە، پروفەسسور مىرزا،— دەدى ول،— مىنا ابزەل-سايىماندى كيمەكشى بولىپ تۇرسىز با؟
— ءسوزسىز، قىمباتتى نەد.
— ەرىكتىنىڭ ەركى وزىندە،— دەپ جاۋاپ قايىردى نەد لەند يىعىن قوزعاپ قويىپ،— ەگەر تەك، كۇشتەپ كيگىزبەسە مەن بۇلاردى كيمەيمىن.
— ءسىزدى ەشكىم دە زورلامايدى، ميستەر لەند،— دەدى كاپيتان نەمو سالقىنداۋ شىرايمەن.
— كونسەل بارا ما؟ — دەپ سۇرادى نەد.
— قوجايىن سۋ تۇگىل، وتقا تۇسسە، كونسەل ودان قالمايدى،— دەپ جاۋاپ قايىردى كونسەل.
كاپيتاننىڭ شاقىرۋى بويىنشا، ەكى ماتروس كەلىپ بىزگە بۇتىندەي رەزەڭكەدەن جاسالعان، سۋ وتپەيتىن اۋىر كيىمدەردى كيگىزىستى. سۋدىڭ وراسان زور اۋىر قىسىمىنا توتەپ بەرۋ ءۇشىن ادەيى جاسالعان سكافاندرلار، ورتا عاسىر سەرىلەرىنىڭ ساۋىتتارىنا ۇقسايدى، بار ايىرماسى ولاردان ىڭعايلىراق.
كيىم دەگەندەرىمىز جىلى كوكىرەكشە مەن شالبار بولاتىن، ال شالباردىڭ بالاقتارى، ۇلتانى قورعاسىن قاپ-قالىڭ اياق كيىمدەر مەن تۇتاس ەدى. كوكىرەكشە جەز قىرساۋمەن كەرىلگەن بولاتىن، بۇل ادامنىڭ كوكىرەگىن سۋ قىسىمنان قورعاۋ ءۇشىن، ءارى دەم الۋىنا ىڭعايلى بولۋ ءۇشىن ىستەلگەن. كوكىرەكشەنىڭ جەڭدەرىنىڭ ءۇش جاقتارى جۇپ-جۇمساق، بەس ساۋساقتى قولقاپ، ال بۇلار ساۋساقتىڭ ەركىن قوزعالۋىنا وتە ىڭعايلى ەدى.
كاپيتان نەمونىن ماتروستارىنىڭ ءبىرى، سىرت پىشىنىنە قاراعاندا گاركۋلەستەن اينىماعان، زور دەنەلى ادام ەدى، تەگى، كەرەمەتتەي كۇشتى دە بولۋ كەرەك؛ كونسەل ەكەۋمىز سكافاندرالارىمىزدى دەرەۋ كيىپ الدىق، ەندى تەك باسىمىزدى شلەمگە سۇعۋ عانا قالىپ ەدى.
ءبىراق شلەمدى كيمەي تۇرىپ، مەن وزىمە بەرىلگەن مىلتىقتى جاقسىلاپ كورىپ، قاراپ الۋعا رۇقسات سۇرادىم.
ماتروستاردىڭ ءبىرى مىلتىق بەردى، تۇرىنە قاراعاندا كادۋىلگى مىلتىق سياقتى، ءبىراق جاي مىلتىقتان مۇنىڭ بولات ءدۇمى ۇلكەنىرەك ءارى ءىش جاعى قۋىس ەدى. بۇل ءدۇمى سىعىلعان اۋا تولتىرىپ الاتىن رەزەرۆۋار قىزمەتىن اتقارادى ەكەن، مىلتىقتىڭ شاپپاسى رەزەرۆۋاردىڭ كلاپانىن اشىپ جىبەرگەندە، الگى سىعىلعان اۋا مىلتىقتىڭ اۋزىنا قاراي سەرپىلەدى ەكەن. مىلتىق وبويماسىندا جيىرما ەلەكتر وعى بار، ولاردىڭ ءبىرى اتىلسا ەكىنشىسى اۆتومات سەرىپپە ارقىلى مىلتىقتىڭ اۋزىنا كەلىپ تۇرا قالادى ەكەن.
— كاپيتان نەمو،— دەدىم مەن،— مىناۋ تاماشا مىلتىك قوي جانە ءوزىنىڭ قۇرىلىسى دا قاراپايىم، وپ-وڭاي. ءوزىن اتىپ كورگەنشە شىدامىم جەتپەي تۇر ءتىپتى. ال سۋدىڭ تۇبىنە قالاي تۇسەمىز؟
— «ناۋتيلۋس» ءقازىر سۋدىڭ تۇبىندە، ون مەتر تەرەڭدىكتە تۇر. ەندى تارتا بەرۋىمىزگە بولادى، پروفەسسور.
— ءبىراق كەمەدەن قالاي شىعامىز؟
— ءقازىر كورەسىز.
سويدەدى دە، كاپيتان نەمو باسىنا مىس شلەمىن كيىپ الدى. كونسەل ەكەۋمىز دە كيىپ الدىق، قوشتاساردا نەد لەند مىسقىلداپ اڭشىلاردىڭ جولى بولسىن دەدى. كوكىرەكشەنىڭ جاعاسى بۇراندالى تەسىكتەرى بار، مىس شەڭبەر ەدى، بۇعان شار ءتارىزدى شلەم بەكىتىلەدى. شلەمنىڭ قالىڭ-قالىڭ ءۇش اينەگى بار، بۇلار ارقىلى العا، باستى بۇرىپ، جان-جاققا دا قاراۋعا بولاتىن-دى. رۋكۆەيرول اپپاراتىنىڭ كرانىن اشىپ، بەلبەۋىمە رۋمكورف لامپاسىن تاقتىم دا، مىلتىقتى قولعا الدىم. اۋىر سكافاندر، اسىرەسە، قورعاسىن ۇلتاندى اياقكيىم مەنى تۇرعان ورنىمدا ءتىپتى شەگەلەدى دە قويدى. مەن ءبىر ادىم باسا الماسپىن دەپ ەدىم.
ءبىراق، بۇل، سولاي بوپ كورىنگەن ەكەن. مەنى گاردەروبتىڭ قاسىنداعى كىشكەنە كابيناعا كىرگىزىپ جىبەردى. وسى كابيناعا مەنىڭ جولداسىمدى دا يتەرىپ كىرگىزىپ جىبەردى. ءبىز كىرىسىمەن ەسىك تارس جابىلىپ، كابينا قاپ-قاراڭعى بولدى دا كەتتى.
بىرنەشە مينۋتتان كەيىن ىسقىرعان وتە كۇشتى ءبىر دىبىس ەستىلدى. تۇلا-بويىمدى الدەقانداي ءبىر سۋىق كەۋلەپ بارا جاتقانداي بولدى. تەگى، ماشينالى زالداعى كران اشىلىپ، سۋ ءبىز تۇرعان كابيناعا كىرگەن بولۋى كەرەك. سۋ كابينانىڭ توبەسىنە دەيىن تولىپ بولعاننان كەيىن، «ناۋتيلۋستىڭ» ەكىنشى ەسىگى اشىلدى، ءسويتىپ ءبىز سولعىنداۋ ءبىر جارىقتى كوردىك. ءبىر سەكۋندتان كەيىن تەڭىز تۇبىندە اياڭداي باستادىق.
وسى تەڭىزدىڭ تۇبىندەگى سەرۋەننەن العان اسەرىمدى قالاي سۋرەتتەرمىن؟ ءتىپتى سۋرەتشى كيستىسىمەن دە سالا المايتىن، ءوز كوزىممەن كورگەن دۇلەي سۋدىڭ تاماشا، عاجايىپ كورىنىستەرىن سوزبەن قالاي جەتكىزەرمىن؟
كاپيتان نەمو الدا كەلە جاتتى. ماتروس ارت جاقتا كەلەدى. مەتالل شلەم ارقىلى تاپ ءبىر سويلەسۋگە بولاتىنداي، كونسەل ەكەۋمىز قاتار ءجۇرىپ كەلەمىز. سكافاندردىڭ دا، قورعاسىن اياق كيىمنىڭ دە، اۋا تولتىرىلعان رەزەرۆۋاردىڭ دا، قاۋىزىنىڭ ىشىندە دومالانعان شاتتاۋىقتاي باسىمىز قالت-قۇلت ەتىپ كەلە جاتقان شلەمنىڭ دە سالماعىن سەزبەدىم. ويتكەنى وسى نارسەلەردىڭ ءبارى دە وزدەرى ىعىستىرعان سۋدىڭ سالماعى قانشا بولسا، ءدال سونشا سالماعىنان ايرىلعان. باياعى ەرتە زاماندا-اق ارحيمەد اشقان وسى فيزيكا زاڭىنا مەن ءقازىر قۇلشىلىق ەتۋگە دايىن ەدىم، ويتكەنى ول مەنى كادۋىلگىدەي جۇرگىزىپ جىبەردى عوي.
وتىز فۋتتاي سۋ استىنىڭ، جاپ-جارىق بولۋى مەنى تاڭ قالدىردى. كۇن ساۋلەسى وسىنشالىقتى قالىڭ سۋدى وپ-وڭاي كوكتەي ءوتىپ، ءىشىن جاپ-جارىق قىپ تۇر. مەن ءتىپتى كوزگە ىلىنەر-ىلىنبەس وتە كىشكەنە نارسەلەردى دە ءجۇز مەتردەي جەردەن انىق كورىپ كەلەمىن. ودان ارىرەكتەگى نارسەلەر كومەسكىلەنىپ، بوياۋى قويۋلانىپ، كۇڭگىرت تارتىپ اقىر اياعىندا ءبارى دە كوكشىل تۇڭعيىققا باتىپ جوق بولادى. مەنى قورشاعان توڭىرەك، جەر بەتىندەگى اتموسفەرادان كورى تىعىزداۋ، ءبىراق بۇل دا كادۋىلگى اۋا سياقتى ءموپ-مولدىر ەدى. ۇستىڭگى جاعىمدا تىپ-تىنىش تەڭىز بەتى عانا كورىنەدى.
ءبىز جاعالاۋداعىداي تولقىن ۇرىپ تاستاعان جال-جال قۇممەن ەمەس، تاقتايداي تەپ-تەگىس، تىپ-تىعىز، ۇپ-ۇساق قۇمنىڭ ۇستىمەن كەلە جاتتىق. كوز ۇيالتقان وسى كىلەم كۇن ساۋلەسىمەن ايناداي شاعىلىسىپ جاتتى.— سوندىقتان دا قالىڭ سۋ قاباتى ءاربىر بولشەگىنە دەيىن تەگىس جارقىراپ، جاپ-جارىق بولىپ تۇر ەدى. وتىز فۋتتاي سۋ استى سۋدىڭ ۇستىندەگىدەي جاپ-جارىق ەدى دەسەم، ماعان جۇرت سەنەر مە ەكەن؟
ءبىز شيرەك ساعات بويىنا، ميللياردتاعان ۇپ-ۇساق راكۋشكالاردىڭ توزاڭى شىعىپ جاتقان، قۇم كىلەمىنىڭ ۇستىمەن ءجۇرىپ كەلە جاتتىق. «ناۋتيلۋستىڭ» كورپۋسى بىردەن بىرگە الىستاپ، كورىنبەي بارا جاتتى ونىڭ تۇندە الىستان كورىنەتىن پروجەكتورى ءبىز كەمەگە قايتاردا جارقىراپ ساۋلە شاشىپ، جول كورسەتىپ تۇرۋى كەرەك.
ءبىز ءجۇرىپ كەلەمىز، ءجۇرىپ كەلەمىز، ءبىراق ۇشى-قيىرى جوق قۇم جازىق تاۋسىلار ەمەس. سۇيىق پەردەنى ەكى قولىممەن اشىپ قويامىن، ءبىراق ول ارتىنشا-اق قايتا قوسىلىپ كەتەدى، ال مەنىڭ قۇمعا تۇسكەن ءىزىمدى سۋدىڭ سالماعى كوزدى اشىپ جۇمعانشا-اق جويىپ جىبەرىپ كەلەدى.
اقىر اياعىندا، الىستا ءبىر نارسەنىڭ بەينەسى بۇلدىراپ كورىنە باستادى. جاقىنداپ كەلسەم، بۇل قالىڭ زووفيت وسكەن سۋ استىنىڭ قۇزى ەكەن. بۇل ارادا، سۇيىق ورتاعا عانا ءتان شاعىرماق ساۋلە كوزىمدى اشتىرماي قويدى.
تاڭەرتەڭگى ساعات ون شاماسى ەدى. قىيا تۇسكەن كۇن ساۋلەسى سۋ استىندا پريزماداعىداي سىنىپ، قۇزداردىڭ شەت جاقتارىن، پوليپتاردى، وسىمدىكتەردى كۇن ساۋلەسىنىڭ جەتى الۋان نۇرىنا بولەپ، بەزەندىرىپ جىبەردى. شابىتتى سۋرەتشىنىڭ قول جاشىگىندە شاشىلىپ قالعان بوياۋداي، سۋدا شاشىلعان كوكشىل، كوك، كوگىلدىر، جاسىل، سارى، قىزعىلت-سارى جانە قىزىل ءتۇستى جالتىراعان بوياۋلار — بەينە كوزدىڭ قۇتى، ناعىز مەيرامى سياقتى.
ءوزىمدى وسىنشا تەبىرەنتكەن، سۇيسىندىرگەن قۋانىشىمدى كونسەلگە ايتا الماعانىما مەن قاتتى وكىنىپ كەلە جاتتىم! ماتروس پەن كاپيتانداي بەلگىمەن سويلەسە بىلمەگەندىگىم، قانداي وكىنىشتى نارسە! ۇندەمەۋگە تاقاتىم جەتپەگەندىكتەن، باعا جەتپەس اۋا قورىن بوسقا ىسىراپ ەتىپ، وزىممەن ءوزىم الدە نە دەپ سويلەسىپ، ايعايلاپ كەلەمىن.
وسى تاماشا كورىنىستەرگە قاراپ كونسەل دە تۇرا قالدى.
وسى ايتۋلى جىگىت، زووفيتتەر مەن مولليۋسكالاردى كورىپ، شىنىندا دا دەرەۋ تۇر-تۇرگە بولە باستاعان سياقتى بولدى.
تەڭىز تۇبىندە پوليپتەر مەن ينەتەرىلىلەر قاپتاپ جاتىر ەدى. مارجانداردىڭ ءارالۋانى: يزيدتەر، دارا تىرشىلىك ەتەتىن قالىڭ تەرىلى مارجاندار — كورنۋليارلار، بۇرىن «اق مارجاندار» دەپ اتالاتىن بادىراق كوز مارجاندار، ساڭىراۋقۇلاق تارىزدەس فۋنت مارجاندارى، سەزگىش تارماقتارى اۋزىنىڭ اينالاسىندا وسكەن شوق گۇلدەي بولىپ بىتكەن اكتيندەر بار ەدى. ءبىراق وسىلاردىڭ بارىنەن دە كورى تەڭىز باۋىنىڭ ءسانىن كەلتىرىپ تۇرعان اقشىل كوك، سەزگىش تارماقتى، شىلتەرلى جاعالى پروپيتتەر، قۇمدا تۇتاسىپ، جىمىڭداپ جاتقان تەڭىز جۇلدىزدارى، تارماق-تارماق بۇيرا ساۋلەلى وفيۋرلار — استروفيتوندار ەدى.
تەڭىز ءتۇبىن الىپ جاتقان مىڭداعان مولليۋسكالاردى تاپتاپ وتۋگە تۋرا كەلگەندە شىنىمەن-اق قاتتى قىنجىلدىم، بۇلاردىڭ ىشىندە: بالعالار، سەكىرىپ جۇرەتىن دوناسييلار، تروحۋستار، سترومبۋستار، تەڭىز قوياندارى اپلۋزييلەر — وسىلار سياقتى سارقىلماس مۇحيت بايلىعىمەن تىرشىلىك ەتۋشى باسقا دا جاندىكتەر بار ەدى.
ءبىراق ىلگەرى قاراي ءجۇرۋ كەرەك بولعاسىن، ءبىز جۇرە بەردىك..
كوك تورعىن تارماقتارىن كەڭ جايىپ فيزاليي وتريادتارى، القىزىل نەمەسە انىق قالپاقتارىنىڭ جيەكتەرى اقشىل كوكپەن كومكەرىلگەن مەدۋزالار ءبىزدىڭ باسىمىزدىڭ تۇسىنان باياۋ قالقىپ ءوتىپ جاتتى. ءبىز مەدۋزانىق تاعى دا ءبىر ءتۇرىن كەزدەستىردىك، ەگەر دە تۇندە جۇرسەك ول ءوزىنىڭ فوسفورلى ساۋلەسىمەن ءبىزدىڭ جولىمىزدى جارىق قىپ تۇرار ەدى.
وسى عاجايىپتاردىڭ ءبارىن مەن شيرەك ميلدەي جەر جۇرگەندە جول- جونەكەي كوردىم. العا قاراي، توقتاماستان، تەز ءجۇرىپ كەلە جاتقان كاپيتان نەمودان قالماي ىلەسىپ وتىرۋ كەرەك ەدى.
كەشىكپەي-اق، ءجۇرىپ كەلە جاتقان جەرىمىز وزگەرىپ كەتتى.
قۇم كىلەم ەندى باتتاسقان لايعا اينالدى، بۇل لاي كىلەڭ شاقپاق تاستى نەمەسە يزۆەست راكۋشكالارىنان قۇرالعان ەدى. بۇدان كەيىن سۋ بالدىرى وسكەن ءبىر القاپتان وتتىك. سۋقاستىنىڭ قالىن كوگالى ون ساۋساعىنان ونەر توگىلگەن شەبەر توقىعان ماساتى كىلەم سياقتى قۇلپىرىپ تۇر ەدى، ءبىز وسى كوگالدى تاپتاپ كەلە جاتتىق. وسىمدىكتەر بالدىرلار ءبىزدىڭ اياعىمىزدىڭ استىن عانا الىپ جاتقان جوق، ءۇستىمىزدى دە تەگىس جاۋىپ تۇر. ءبىز توبەسى بالدىرمەن جابىلعان، جابىق اللەيانىڭ بويىمەن كەلە جاتقان سياقتى ەدىك. مۇندا ۇزىن قىزىل گۇل لەنتالارى، تۇتىكشە نەمەسە شار ءتارىزدى لاۋرەنسيالار، جاپىراقتارى ۇلبىرەگەن جۇپ-جۇقا كلادوستەفتەر، كاكتۋس جەلدەتكىشىنە ۇقساعان جالپاق جاپىراقتى رودمەنيلار دا بار ەدى.
مەن جاسىل بالدىرلاردىڭ سۋدىڭ ۇستىنە تامان، ال قىزىلدارىنىڭ ودان تومەنىرەكتە، سۋدىڭ ورتا شەنىندە تۇراتىنىن بايقادىم، ال قوڭىرى مەن قارا تۇستىلەرى مۇحيتتىڭ تەرەڭىرەك استىندا گۇل مەن باۋ قۇرىپ تۇرادى ەكەن.
بالدىرلار تابيعاتتىڭ ناعىز عاجايىبى. ەكى مىڭعا جۋىق مۇشەسى بار بۇل سەميادان، بۇكىل دۇنيە ءجۇزى وسىمدىگىنىڭ ەڭ كىشكەنەسى دە، ەڭ ۇلكەنى دە تابىلادى. ماسەلەن، بەس شارشى ميلليمەتر ورىنعا قىرىق مىڭ داناسى سيىپ كەتەتىن، كوزگە ىلىنبەيتىن كىشكەنە بالدىرلار دا، ۇزىندىعى بەس ءجۇز مەتردەن اساتىن ۇلكەن بالدىر دا بار.
ءبىز «ناۋتيلۋستان» شىققالى ءبىر جارىم ساعات ۋاقىت ءوتتى. كۇن تۇسكە اينالىپ كەلەدى. مەن مۇنى كۇن ساۋلەسىنىڭ ءبىر قيادان ەمەس، تىكە ءتۇسىپ تۇرعانىنان بايقادىم. قيال جەتپەيتىن قۇلپىرىپ تۇرعان ادەمى كورىنىسى كۇڭگىرتتەنە باستادى، جاسىل كوك، قوڭىر-جاسىل مەرۋەرت، جاقۇت بوياۋلارى دا ءبىزدىڭ «كوك كۇمبەزىمىزدەن» عايىپ بولىپ كەتتى. ءبىز تىپ-تىنىش ءجۇرىپ كەلە جاتتىق، اياقتارىمىزدىڭ دىبىسى وتە ايقىن ەستىلىپ كەلەدى. بولماشى دىبىستىڭ ءوزى جەرگە قاراعاندا مۇندا قۇلاق ۇيرەنبەگەن تەزدىكپەن تارايدى. شىنىندا دا، سۋ اۋادان كەرى دىبىستى تەز جەتكىزەدى، دەمەك دىبىس سۋدا ءتورت ەسە شاپشاڭ تارايدى.
وسى ارادا تەڭىز ءتۇبى دە ىلديلاي باستادى. ءبىز ەندى ءجۇز مەتر تەرەڭدە كەلە جاتىر ەدىك، ون اتموسفەرا سالماق باسىپ كەلە جاتقانى بايقالادى. ءبىراق، تەگى، مەنىڭ سكافاندرىم وسىنداي جاعدايلارعا لايىقتالىپ جاسالىنعان بولۋى كەرەك، ويتكەنى، قىسىم ارتقانمەن وزىمە تۇسكەن ەشقانداي اۋىرتپالىقتى سەزگەم جوق.
مەن تەك ساۋساقتارىمنىڭ بىلىنەر-بىلىنبەس بولىپ تارتىلا باستاعانىن سەزدىم، ءبىراق كوڭىلگە كىربىڭ كەلتىرگەن بۇل سەزىم دە ۇزاققا بارمادى، جويىلدى. بۇرىن كيىپ كەرمەگەن كيىمدەرمەن، داعدىلانباعان ەرەكشە جابدىقتارمەن كەلە جاتسام دا، ەكى ساعات بويىنا جۇرگەندە، تۇك شارشاعانىم جوق. سۋدىڭ دەمەۋىمەن وپ-وڭاي، جەپ-جەڭىل ءجۇرىپ وتىردىم.
وسى ءۇش ءجۇز فۋتتاي تەرەڭدىكتەن دە مەن كۇن ساۋلەسىنىڭ جارىعىن بايقاپ كەلە جاتتىم، ءبىراق بۇل بولماشى عانا جارىق ەدى. جاپ-جارىق سۋ استى مىنا تەرەڭدىكتە قىزىل ىڭىرگە اينالىپ كەتتى. سوندا دا ءبىر رۋمكورفلامپاسىن پايدالانباي-اق جولدى جاقسى كورىپ كەلە جاتتىق.
كەنەت كاپيتان نەمو مەنى كۇتىپ تۇرا قالدى. مەن قاسىنا جەتكەن كەزدە قولىمەن نۇسقاپ، شوعىرلانىپ، قاراۋىتقان ءبىر نارسەنى كورسەتتى، ول بىزدەن ونشا الىستا ەمەس ەدى، الاكولەڭكەدە دە ايقىن كورىنىپ تۇردى.
«كرەسپو ارالىنىڭ ورمانى وسى ەكەن عوي» دەپ ويلادىم مەن، قاتەلەسكەن دە جوق ەكەم.
ون جەتىنشى تاراۋ
سۋ استىنىڭ ورمانى
سونىمەن، اقىرى ورماننىڭ شەتىنە دە جەتتىك، تەگى، بۇل كاپيتان نەمونىڭ يەلىگىندەگى ۇلان-بايتاق زور القاپتىڭ ءبىر تاماشا ادەمى جەرى بولۋى كەرەك. دۇنيەمەن قابات جارالعان ەڭ تۇڭعىش ادامداردىڭ العاش كۇندەرىندەگى پراۆوسىنداي پراۆوسى بار كاپيتان نەمو بۇل ورماندى ءوز مەنشىگىم دەپ سانايتىن. ءبىراق سۋ استىنداعى وسى مەكەنگە ونىڭ يەلىك قۇرۋعا پراۆوسى جوق دەپ كىم تالاسا الادى. قولىنا بالتاسىن الىپ وسى ورماننىڭ اعاشىن ەڭ ءبىرىنشى بوپ شابۋعا كاپيتان نەمودان باسقا قاي ادامنىڭ باتىلى بارادى؟
كرەسپو ورمانى سىڭسىعان اعاش ءتارىزدى ۇلكەن وسىمدىكتەر ەكەن؛ ءبىز ءبىر شەتىنە اتتاپ كىرگەننەن-اق بۇل وسىمدىكتەردىڭ بۇتاقتارىنىڭ ەرەكشە بىتىسىنە قايران قالدىم. مەن بۇل ۋاقىتقا دەيىن مۇنداي نارسەنى كورگەن ەمەس ەدىم.
تەڭىز تۇبىندەگى تۇكتى كىلەم سياقتى قالىڭ شوپتەر، اعاشتاردىڭ تارام-تارام بۇتاقتارى ءيىلىپ، نە بۇگىلىپ، جانتايىپ تا جاتقان جوق، بۇلاردىڭ ءبارى دە تىپ-تىك جوعارى وسكەن ەدى. ەڭ جىڭىشكە دەگەن وسىمدىك ساباعىنىڭ ءوزى دە سىم شىبىقتاي بوپ ءتۇپ-تۇزۋ وسكەن. فۋكۋستار، سول سياقتى باسقا دا سۋ بالدىرلارى، قورشاعان ورتاسى تىعىز بولعاندىقتان تىپ-تىك بولىپ جوعارى ورلەگەن. بۇل وسىمدىكتەردى ءبىر جاعىنا قاراي قايىرىپ، جىعىپ قويسام دا، قولىمدى الىسىمەن دەرەۋ بۇرىنعى قالپىنا قايتا كەلەدى.
كوپ كەشىكپەي-اق، مەن، وسى وزگەشە تىپ-تىك دۇنيەگە، قالىڭ ورتاسىنداعى ەداۋىر قاراڭعىلىققا ۇيرەنىپ الدىم. ورماننىڭ «ءتۇبى» قىرلى تاستارعا تولى ەكەن. سۋ استىنداعى وسىمدىكتەر دۇنيەسى ماعان وتە كوپ بولىپ كورىندى.
مەن وسىمدىكتەر دۇنيەسىن جانۋارلاردان بىردەن ايىرا المادىم: وسىمدىك- جانۋارلار — زووفيتتەردى، سۋ وسىمدىكتەرى — گيدروفيتتەر دەپ قالدىم دا، سوڭعىلارىن، زووفيتتەر دەپ قالدىم. ءبىراق، ءبارىبىر، مەنىڭ ورنىمدا كىم دە بولسا قاتەلەسەر ەدى. ويتكەنى فاۋنا مەن فلورا سۋ استىندا بىتە قايناسىپ، ارالاسىپ جاتقان ءبىر دۇنيە عوي.
وسىمدىكتەردىڭ ءبارى دە تەڭىز تۇبىنە شىققان ەمەس، تەك سوعان جابىسىپ قانا تۇرعان وسىمدىكتەر ەكەن. بۇعان تاڭدانارلىق تا تۇك جوق ەدى، ويتكەنى، بۇلار جەر استىنا تامىر جايمايتىن بولعاندىقتان، جەردەن ىلعال تىلەمەيدى، تەك ونىڭ تىرەك بولۋىن عانا كەرەك ەتەدى. سوندىقتان ولار تاسقادا، قيىرشىق تاستارعا دا، قۇمعا دا، راكۋشكالارعا دا ىلىگىپ تۇرا بەرەدى. سوندىقتان دا بۇل وسىمدىكتەر ءوزىن قورشاعان سۋمەن دەم الىپ، سۋمەن قورەكتەنىپ، سۋمەن عانا تىرشىلىك ەتەدى. بۇلاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ جاپىراق ورنىنا بىتكەن وتە قىزىق كىپ-كىشكەنە تاباقشالارى بار. بۇلارى القىزىل، قىزىلكۇرەڭ، جاسىل، زايتۋن اعاشىنداي قارا-قوڭىر ءتۇستى بولادى. «ناۋتيلۋستىڭ» كوللەكسياسىندا كورگەن، ءبىراق كەپپەگەن، تىرشىلىك ەتىپ ءوسىپ تۇرعان، جازىلعان جەلدەتكىش ءتارىزدى پادينپاۆلينداردى، شىمقاي قىزىل دەرامييلاردى، جاس بۇتالارى سوزىلىپ جاتقان لاميناريلاردى، ون بەس مەتر جوعارىدا گۇل اتقان نەرەوسيستەردى، ساباقتارى جوعارىلاعان سايىن قالىڭداي بەرەتىن اسەتابۋلياريي گۇلدەرىن بەلگىلى ءبىر ءتۇسى جوق باسقا دا كوپتەگەن تەڭىز وسىمدىكتەرىن كوردىم. «قانداي عاجاپ دۇنيە،— دەپتى ءبىر ناتۋراليست سۋ استىنىڭ دۇنيەسى تۋرالى،— مۇندا جانۋارلار گۇل اتىپ تۇرادى دا، وسىمدىكتەر گۇل شىعارمايدى ەكەن عوي!»
كليماتى ءبىر قالىپتى پوياستا وسەتىن اعاشتاردىڭ ۇلكەندىگىنەن ۇلكەندىگى كەم تۇسپەيتىن ءارالۋان وسىمدىكتەردىڭ اياسىندا قاۋلاپ وسكەن گۇلدەردەي بوپ، تۇتاسقان زووفيتتەر كورىندى. وسىلاردىڭ ۇستىڭگى جاعىندا، يرەلەندەپ، گۇل-گۇل جايناپ مەوندريندار تۇر، جۇلدىز ءبىتىمدى، ءمولدىر تارماقتى، سارعىش مارجاندار — كاريوفيللەر دە بار ەدى، ەڭ قىزىعى جەر بەتىندە وسەتىن باۋ-باقشاداعى سياقتى، مۇندا دا شىبىن-بالىقتار ءبىر گۇلدەن ەكىنشى گۇلگە ۇشىپ-قونىپ ءجۇردى، اياقتىڭ استىنان ۇيىر-ۇيىرىمەن ۇشقان تاۋقۇدىرەتتەر سياقتى ساپ-سارى لەپيسكانتتار، ۇشاتىن اتەشتەر مەن مونوسەنترلەر كوتەرىلۋدە ەدى.
كۇندىزگى ساعات ءبىر شاماسىندا كاپيتان نەمو، تىنىعىپ الۋعا بەلگى بەردى. تەڭىز تۇبىندە گوتيكالىق سابوردىڭ شپيلىندەي بولىپ تىپ-تىك جوعارى قاراي كوتەرىلگەن ءالارييدىن كولەڭكەسىنە كوسىلىپ-كوسىلىپ جاتا كەتتىك.
دەمالىسىمىز وتە جاقسى بولدى. ءبىر كەمشىلىگى — سويلەسە المادىق. تىڭداۋعا دا، سويلەۋگە دە مۇمكىندىك جوق. مەن ءوزىمنىڭ ۇلكەن مەتالل باسىمدى، كونسەلدىڭ وسى سياقتى مەتالل باسىنا جاقىنداتۋمەن تىندىم. مەنىڭ تاماشا جولداسىمنىڭ كوزى الدەنەگە ءماز بولعانداي جايناپ تۇر ەكەن. وسى ساياحاتقا ءوزىنىڭ وتە ريزا ەكەندىگىن ءبىلدىرىپ، ول ۇلكەن مەتالل شلەمنىڭ ىشىندەگى باسىن شايقاپ-شايقاپ قويادى.
مەنى تاڭ قالدىرعان ءبىر نارسە — سۋ استىنداعى سول ءتورت ساعاتقا سوزىلعان سەرۋەننەن كەيىن دە مەنىڭ قارنىم اشپادى. سۇڭگۋشىلەر سياقتى، تەك ۇيقىم كەلە بەرەدى. كوزدەرىم جۇمىلىپ قالعي باستادىم، ءجۇرىپ كەلە جاتقاندىقتان عانا ۇيىقتاي الماعان ەكەم، دەرەۋ ۇيىقتاپ تا كەتتىم. قۇم توسەكتىڭ ۇستىندە ەڭ الدىمەن ۇيىقتاپ ۇلگى كورسەتكەن كاپيتان نەمو مەن ءداۋ ماتروس بولدى.
قانشا ۇيىقتاعانىمدى بىلمەيمىن. ايتەۋىر مەن ويانعاندا، كاپيتان نەمو ورنىنان تۇرعان ەكەن. ورنىمنان تۇرا بەرىپ ەدىم، ءبىر ۋاقىتتا مەنەن بىرنەشە ادىم جەردە تۇرعان، بيىكتىگى ءبىر مەتردەي وراسان ۇلكەن تەڭىز كرابى كوزىمە تۇسە كەتتى. كوزدەرى وتتاي جانىپ، ماعان تاپ بەرگىسى كەلىپ تۇرعان سياقتى. مەنىڭ سكافاندراما ونىڭ ءتىسى باتا قويمايتىن بولسا دا، دەنەم مۇزداپ قورقىپ كەتتىم. وسى مينۋتتا كونسەل مەن ماتروس تا وياندى.
كاپيتان نەمو ماتروسقا جيىركەنىشتى جانۋاردى كورسەتتى، ماتروس كرابتى سول ارادا-اق مىلتىقتىڭ دۇمىمەن ۇرىپ ءولتىردى.
وسى بۋىناياقتى زور جانۋارمەن كەزدەسۋ، سۋدىڭ تەرەڭ، قاراڭعى تۇبىندە بۇدان كورى قاتەرلى جانۋارلار بولۋى ىقتيمال، ال ولارعا مەنىڭ سكافاندرام توتەپ بەرە المايتىن بولار دەگەن وي تۋعىزدى.
مەن ساقتانايىن دەدىم.
مەن وسى دەمالىس پەن سەرۋەن بىتەر دەپ ەدىم، ءبىراق بۇل بولمادى. كاپيتان نەمو «ناۋتيلۋسقا» قايتۋدىڭ ورنىنا، تاعى دا ىلگەرى قاراي تارتتى.
تەڭىز ءتۇبى بىردەن بىرگە ىلديلاپ ءبىز بارعان سايىن تەڭىزدىڭ تەرەڭ تۇبىنە قاراي ءتۇسىپ كەلە جاتتىق. ءجۇز ەلۋ مەتر تەرەڭدىكتە، تىپ-تىك ەكى قۇزدىڭ ارالىعىنداعى ەنسىزدەۋ ءبىر سايدى قۋلاپ كەلە جاتقانىمىزدا تەگى، كۇندىزگى ساعات ءۇشتىڭ كەزى بولسا كەرەك. سۋ استىندا سەرۋەن قۇرۋ ءۇشىن لايىقتالىپ جاسالعان ىڭعايلى كيىمدەرىمىزدىڭ ارقاسىندا، ادام بالاسىنا تابيعات بەلگىلەپ بەرگەن داعدىلى تەرەڭدىك مولشەردەن توقسان مەتر تومەندە كەلە جاتتىق.
تەرەڭدىك مولشەرىن ولشەيتىن ەشبىر اسپاپ-سايمانىم بولماسا دا، مەن ءبىز جەتكەن جەردىڭ تەرەڭدىگى ءجۇز ەلۋ مەتر دەپ شامال ادىم. ناعىز تازا، ءمولدىر سۋدا دا، كۇن ساۋلەسى بۇدان تەرەڭ ءوتىپ بارا المايتىنىن مەن بىلەتىنمىن. ءتىپتى ءبىز كەلە جاتقان جەردىڭ ءوزى دە قاپ-قاراڭعى ەدى. ءبىراق كەنەتتەن ءبىر ساۋلە جارق ەتە ءتۇستى. بۇل كاپيتان نەمو جاققان فوناردىڭ ساۋلەسى ەكەن. ونىڭ جولداسى دا فونارىن جاقتى. بۇلاردان كەيىن، كونسەل ەكەۋمىز دە فونارىمىزدى جاعىپ الدىق. جاندىرعىشتى بۇراپ قالىپ ەدىك، گاز تولى جىلان ءتۇستى تۇتىك ەلەكتر توكتىڭ كۇشىمەن جارقىراپ كەتتى.
تورتەۋمىزدىڭ ءتورت فونارىمىز جيىرما بەس مەتر اينالا-توڭىرەككە جارىق ءتۇسىرىپ تۇردى.
كاپيتان نەمو قاپ-قاراڭعى ورمان تۇكپىرىنە قاراي جۇرە بەردى. اعاشتار سيرەي باستادى. جانۋارلار دۇنيەسىنەن گورى وسىمدىك دۇنيەسى لەزدە جوعالىپ كەتتى. زووفيتتەر، بۋىناياقتار، مولليۋسكالار جانە بالى ۇتار اينالامىزدا ءالى تولىپ جۇرگەندە، تەڭىز وسىمدىكتەرىنەن تۇك كورىنبەي كەتكەن-دى.
ءبىزدىڭ ەلەكتر فونارىمىزدىڭ جارىعى تەڭىز جانۋارلارىنىڭ نازارىن وزىمىزگە اۋداراتىن شىعار دەگەن وي كەلدى ماعان. ءبىراق، ولار بىزگە قانشا جاقىنداپ كەلگەننىڭ وزىندە ويداعىداي اۋلاۋعا بولمايتىن قاشىقتاۋ جەردە قالىپ قويىپ وتىردى.
كاپيتان نەمونىڭ الدەنەنى اتپاقشى بوپ، مىلتىعىن كەزەپ تۇرا قالعانىن بىرنەشە رەت كوردىم. ءبىراق، كوزدەيدى دە اتپايدى، مىلتىعىن قايتا اسىپ الادى.
اقىر اياعىندا، تۇستەن كەيىنگى ساعات ءتورتتىڭ شاماسىندا ءبىز تاماشا سەرۋەنىمىزدىڭ كوزدەگەن نىساناسىنا دا جەتتىك. ءبىز قاپ-قاراڭعى ۇڭگىرلەرى بار، اسقار تاۋداي الىپ قۇز جارتاستىڭ گرانيت قابىرعاسىنا كەلىپ تىرەلدىك، قابىرعا بولعاندا دا تىپ-تىك ەكەن. بۇل كرەسپو ارالىنىڭ ەتەگى ەدى. ال مۇنىڭ ءوزى كادىمگى جەر بولاتىن كاپيتان نەمو توقتادى دا، ماعان دا توقتا دەگەن يشارات ءبىلدىردى. مەن وسى شىڭ قابىرعانى قيالاي وتكىم كەلىپ ەدى، ءبىراق توقتاۋعا تۋرا كەلدى. كاپيتان نەمونىڭ يەلىگىندەگى القاپتىڭ شەگىنە جەتكەن ەكەنبىز. وسى شەكارادان ول ءارى قاراي ءبىر ادىم اتتاعىسى كەلمەدى.
بۇل شەكارادان ءارى ەكىنشى دۇنيەنىڭ ەسىگى اشىلاتىن ەدى، كاپيتان نەمونىڭ وعان وتكىسى كەلمەدى!
ءبىز كەيىن قايتتىق. كاپيتان نەمو كىشكەنە وتريادتى باتىل باستاپ كەلە جاتتى. «ناۋتيلۋسقا» ءبىز باسقا جولمەن كەلە جاتقان سياقتىمىز.
ورگە تىك كوتەرىلگەن بۇل جول، قيىن جول ەدى، ءبىراق سونىسىنا قاراي ءبىز سۋدىڭ جوعارعى جاعىنا توتەسىنەن شىقتىق. الايدا، ءبىز جوعارعى جاقتىڭ سۋىنا دەنساۋلىعىمىزعا زاقىم كەلگەندەي، ونشا تەز قايتقان جوق ەدىك، ويتكەنى قىسىم كىلت وزگەرسە ورگانيزمدەگى قاننان ازوت بولىنەدى دە ادامنىڭ قانى قاينايدى.
بۇل،— وتە تەرەڭنەن جوعارىعا تەز شىققان ابايسىز سۇڭگۋشىلەردىڭ بارىنە دە قاتەرلى ءقاۋىپ.
كەشىكپەي-اق ءبىز جاپ-جارىق بوپ تۇرعان سۋ قاباتىنا قايتا شىقتىق. كوك جيەگىنە تاقاپ قالعان كۇن ساۋلەسى سۋ قاباتىنا تاعى دا سىنىپ ءتۇسىپ، وسىمدىكتەردى الۋان ءتۇرلى نۇرعا بولەپ تۇر.
ءبىز اينالا توڭىرەگىمىزدى قورشاعان نەشە ءتۇرلى ۇساق بالىقتاردىڭ ورتاسىندا، ون مەتر تومەندە كەلە جاتتىق، وسى ۋاقىتقا دەيىن وق شىعىندارلىق بىردە ءبىر سۋ جانۋارى كوزىمىزگە تۇسكەن ەمەس.
ءبىر مەزگىلدە كاپيتان نەمو مىلتىعىن كەزەنىپ، سۋ استىنداعى بۇتانىڭ اراسىندا جۇرگەن ءبىر ماقلۇقتى كوزدەپ تۇر ەكەن. ىسقىرىپ وتكەن السىزدەۋ ءبىر دىبىس ەستىلدى، سول-اق ەكەن بىزدەن بەس ادىمداي جەردە الدەقانداي ءبىر جانۋار مۇرتتاي ۇشتى.
بۇل سۋ استىنداعى بىردەن ءبىر ءتورت اياقتى جانۋار — سۋ قاماسى ەكەن. ۇزىندىعى مەتر جارىمداي، قىر ارقاسى قارا قوڭىر، باۋىر جاعى كۇمىستەي اپپاق بۇل جانۋاردىڭ تەرىسى ورىس-قىتاي بازارلارىندا وتە قىمبات تۇرادى. مەن دەنەسى ۇزىن، ءارى جالپاق، اياقتارى شولاق، دوڭگەلەك شۇناق قۇلاعى بار، ساۋساقتارىنىڭ اراسى جارعاقتى، تاراق قۇيرىق تالپاق تاناۋ، جالپاق باس وسى جانۋارعا قىزىعا قاراپ تۇردىم. بالىقشىلار جانىن سالا اۋلايتىن، اسا باعالى بۇل جىرتقىش جانۋار سوڭعى كەزدە قولعا وتە سيرەك تۇسەتىن ولجالاردىڭ ءبىرى. بۇل جانۋار تەك تىنىق مۇحيتتىڭ سولتۇستىك بولىگىندە عانا ۇشىرايتىن، ءسىرا ءبىرجولا قۇرىپ بىتەتىن دە كەزدەرى الىس ەمەس-اۋ دەيمىن.
ماتروس ولگەن قامانى كوتەرىپ يىعىنا سالىپ الدى، ءبىز تاعى دا ىلگەرى قاراي ءجۇرىپ كەتتىك.
ءبىر ساعات بويىنا قۇمدى جازىقتىڭ ۇستىمەن ءجۇرىپ وتىردىق. كەي جەرلەردە سۋ بەتىنە ەكى-اق مەتردەي قالعان كەزدەرىمىزدە بولدى. مۇنداي كەزدەردە مەن ءوزىمىزدى ايناداعىداي اپ-ايقىن كورىپ كەلە جاتتىم، ماعان، ءبىزدىڭ جوعارعى جاعىمىزدا ءبىز نە ىستەسەك، سونى ىستەپ ءبىر توپ ادام كەلە جاتقان سياقتى بولادى، تەك ولار اياقتارىن جوعارى كوتەرىپ، توبەلەرىمەن ءجۇرىپ كەلە جاتقان سەكىلدى ەدى.
ەندى، ءبىر كوڭىل اۋدارارلىق نارسە: جارىق ساۋلەنى ءالسىن-الى كومەسكىلەپ ءبىزدىڭ ۇستىڭگى جاعىمىزدان شوكىمدەي بۇلتتار ۇزدىكسىز ءوتىپ جاتتى. وسى تاڭىرقارلىق قۇبىلىستىڭ ءمانىسىن ويلاپ كەلىپ، مۇنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ ۇستىمىزدەگى سۋ قاباتىنىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى سۋ بەتىنىڭ تولقۋى ەكەنىن اڭعاردىم. قاراي ءتۇسىپ ەدىم، تولقىن جالدارىنىڭ اق كوبىك اتقانىن دا كوردىم. سۋدىڭ كولدىرلىگىن سودان ءبىلىڭىز، مەن ءتىپتى جوعارىدا ۇشقان ۇلكەن سۋ قۇستارىنىڭ كولەڭكەلەرىنە دەيىن كورىپ كەلە جاتتىم.
وسى ارادا مەن اڭشى ادام ىلۋدە ءبىر-اق كورگەن، ءبىر تاماشا اتىستىڭ كۋاسى بولدىم. الدەنەندەي ءبىر ۇلكەن قۇس قاناتىن جايىپ، قالىقتاپ سۋعا جاقىنداي بەردى. ءتىپتى اپ-ايقىن كورىنىپ كەلە جاتقان-دى. قۇس سۋ بەتىنە بىرنەشە مەتردەي جاقىنداپ كەلە بەرگەندە، ماتروس مىلتىعىن الىپ اتىپ قالدى. قۇس قۇلادى، قۇلاعاندا دا كۇشتى ەكپىنمەن، سۋدان تاسشا اعىپ ءوتىپ مەرگەن اتقىشتىڭ تۋرا قولىنا كەپ ىلىكتى. بۇل تەڭىز قۇستارىنىڭ تاماشا وكىلى — وتە ءىرى الباتروس ەدى.
ءبىز ەكى ساعات بويىنا بىرەسە قۇمدى جازىقتىڭ ءۇستىن باسىپ، بىرەسە جۇرۋگە اسا قيىن تيگەن، بالدىر وسىمدىگى شالعىنىنىڭ ءۇستىن باسىپ ءجۇرىپ وتىردىق. مويىنداۋعا ءتيىسپىن، جارتى ميلدەي جەردەن بۇلدىراعان ءبىر جارىقتى كورگەن كەزدە، مەن ابدەن شارشاپ، بىتكەن ەدىم. بۇل كورىنگەن جارىق «ناۋتيلۋستىڭ» پروجەكتورى ەدى. ەندى ەڭ كوپ دەگەندە جيىرما مينۋتتان سوڭ ءبىز كەمەدە بولۋعa ءتيىس ەدىك. وندا كەلگەن سوڭ كوكىرەگىمدى كەرە ەركىن دەم الامىن عوي دەپ ۇمىتتەندىم: رەزەرۆۋاردان شلەمگە ءوتىپ تۇرعان اۋانىڭ وتتەگى ماعان ازداۋ كورىنىپ كەلە جاتتى. ءبىراق ازداپ بولسا دا جولىمىزدى بوگەيتىن ءبىر توسقاۋىلدىڭ بارىن بىلمەپپىن. مەن كاپيتان نەمودان جيىرما ادىمداي جەردە كەيىن كەلە جاتقامىن. ءبىر مەزگىلدە ول جالت قارادى دا، جالماجان جەتىپ كەلىپ تەمىر قولدارىمەن باسىپ مەنى جەرگە جاتقىزىپ قويدى. ماتروس تا كونسەلدى ءسويتتى.
العاشىقىدا بۇل توسىن شابۋىلدىڭ ءمانىسىن بىلمەي اڭىرىپ قالدىم، ءبىراق كاپيتاننىڭ دا وزىممەن قابات جاتا قالعانىن كورىپ كوڭىلىم جاي تاپتى.
بالدىر بۇتاسىنىڭ استىندا جاتىپ، بۇل نە دەپ قاراسام، الدەنەندەي ءبىر زور دەنەلەر جوعارعى جاعىمىزدان جالتىلداپ ءوتىپ بارا جاتىر ەكەن. بۇل داۋلەردىڭ ەكى اكۋلا ەكەنىن بىلگەنىمدە تۇلابويىم مۇزداپ كەتتى. شىنى كوزدەرى بۇلدىر، جاق سۇيەكتەرى تەمىردەي، قۇيرىعى وتە زور بۇل جانۋار ادامدى ءبىر قاققاندا-اق ەكى بولەدى.
كونسەل بۇلاردىڭ قاي كلاسقا جاتاتىنىن ايىرىپ جاتتى ما، جوق پا، بىلمەيمىن، ايتەۋىر ءوز باسىم، عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەۋدەن گورى، اۋزىنا قاعىلىپ كەتپەسە يگى ەدىم دەپ، كۇمىستەي اپپاق باۋىرىنا، اقسيعان وتكىر ءتىستى اۋزىنا قاراپ قورقىپ جاتتىم.
باعىمىزعا قاراي، وسى قاتەرلى جىرتقىشتىڭ كوزى وتە ناشار كورەتىن ەدى. ءبىزدىڭ قاق ۇستىمىزدەن تۇك سەزبەستەن وتە شىقتى. مەڭىرەۋ ورماندا كەزدەسىپ قالعان جولبارىستان دا قاتەرلى جىرتقىشتان وتە وڭاي قۇتىلدىق.
جارتى ساعاتتان كەيىن، پروجەكتورى جارقىراپ جول كورسەتىپ تۇرعان «ناۋتيلۋسقا» دا جەتتىك. سىرتقى ەسىك اشىق كۇيىندە تۇر ەكەن. ءبىز كىرىسىمەن-اق كاپيتان نەمو ەسىكتى جاۋىپ، كنوپكانى باستى. مەن كەمە ىشىندەگى ناسوستىڭ شۋىلىن، ءبىزدى شىمقاعان سۋدىڭ تومەن لىقسىعانىن سەزدىم. بىرنەشە مينۋتتان سوڭ سۋدان دا ارىلدىق. بۇدان كەيىن ىشكى ەسىك اشىلدى دا، ءبىز گاردەروب تۇرعان بولمەگە كىردىك.
مەنىڭ سكافاندرىمدى شەشىپ الدى، قارىنىم اشىپ، ءارى ۇيقىم كەلىپ، ەلەردەي قاجىپ-شارشاسام دا سۋ استىنداعى عاجاپ سەرۋەنگە مەيلىنشە رازى بولىپ، مەن ءوز بولمەمە كەلىپ كىردىم.
ون سەگىزىنشى تاpay
تىنىق مۇحيت استىندا 16 000 كيلومەتر
كەلەسى كۇنى، 18 نويابردە، ۇيقىم قانىپ وياندىم، ابدەن تىنىعىپ، سەرگىپ قالىپپىن. «ناۋتيلۋستىڭ» ۇستىنە شىعا بەرگەنىمدە كاپيتاننىڭ كومەكشىسى دە ءوزىنىڭ داعدىلى ءسوزىن ايتتى. بۇل ءسىرا، «ەشنارسە دە كورىنبەيدى» دەگەنى شىعار-اۋ دەگەن وي كەلدى ماعان.
شىنىندا دا مۇحيتتا كوزگە ىلىنەر ەشتەڭە جوق ەدى. كوكجيەگىندە بىردە-بىر جەلكەن كورىنبەيدى. كرەسپو ارالىنىڭ تاۋى دا قاراسىن ۇزگەن تەگى، تۇندە-اق قاراسىن ۇزسە كەرەك. تەڭىز كوك مۇناردان باسقا ساۋلەنىڭ ءبارىن جۇتىپ كوگىلدىرلەنىپ تۇر.
كاپيتان نەمو كەمەنىڭ ۇستىنە شىققان ۋاقىتتا مەن مۇحيتتىڭ تاڭەرتەڭگى عاجايىپ كورىنىسىن ءالى تاماشالاپ تۇر ەدىم. مەنى بايقاماعان كىسىشە، ول استرونوميالىق بايقاۋ جۇمىسىمەن شۇعىلدانىپ تۇردى، بۇل جۇمىستان كەيىن، شتۋرۆال ۇيشىگىنە بارىپ سۇيەنىپ تۇردى دا، مۇحيتقا كوز جىبەردى.
وسى ارادا كەمەنىڭ ۇستىنە جيىرما شاقتى ماتروس شىقتى دا، تۇندە سۋعا تاستالعان اۋدى تارتا باستادى. بۇلار ءارتۇرلى ۇلتتان قۇرالعان، دەندەرى ساۋ، وتە مىعىم ادامدار ەدى. ىشتەرىندە بىرنەشە يرلاندىقتار، فرانسۋزدار، سلوۆياندار، ءبىر گرەك، كريت ارالىنىڭ ءبىر ادامى بارىن بايقادىم. بۇل سوزگە ساراڭ ادامدار مەن تۇسىنبەيتىن بەلگىسىز ءبىر تىلدە ءوزارا سويلەسىپ قويادى.
ماتروستار اۋدى تارتىپ كەمەنىڭ ۇستىنە شىعاردى. بۇل اۋ نورماندىقتىڭ اۋى سياقتى ەدى، دەمەك بۇل تومەنگى ىلگەكتەرىنە وتكىزىلگەن تاياقشىلار مەن شىنجىردىڭ كومەگىمەن اۋزى جارتىلاي اشىق قالپىندا تۇراتىن ۇلكەن قاپ ەدى. بولات تاياقتارمەن كەمەنىڭ ارت جاعىنا بەكىتىلگەن وسى قاپ، مۇحيتتىڭ ءتۇبىن سىپىرىپ-سىپىرىپ، كەمەنىڭ استىندا نە كەزدەسسە دە جيناپ الاتىن.
بۇل كۇنى اۋعا وتە قىزىق مۇحيت فاۋندارى ءتۇسىپتى،— ءوزىنىڭ ازعىندىعىنان، مەشكەيلىگىنەن، ءجۇرىسىنىڭ سولەكەتتىگىنەن «تەڭىز شايتانى» اتانعان بالىقتار دا ءتۇسىپتى: ولار سۋدىڭ تۇبىندە وزدەرىنىڭ قولقاۋىرسىندى قاناتتارى ارقىلى ءبىر جەردەن ەكىنشى جەرگە سەكىرىپ جۇرەدى. اۋدا دەنەسىنە داق قاپتاعان ينەقارىندار دا تۋلاپ جاتىر ەدى؛ جايشىلىقتا بۇل بالىقتاردىڭ قارنى جىڭىشكە بولادى، ءبىراق ءبىر ءقاۋىپتىڭ تونگەنىن سەزسە-اق بولدى، تەرىسىنىڭ قاتپارلارىن جازىپ، ءوزىنىڭ ينەدەي وتكىر تىكەندى قارنىن دومالاق شار سياقتى قامپيتىپ، جاۋىنا توسىپ تۇرا قالدى. بۇدان سوڭ، بىرنەشە سارعىش مينونگ بىر-ەكى كۇمىس-كوك قىلقۇيرىق؛ جىڭىشكە دەنەسىنىڭ استىڭعى جاعىندا ۇزىن ءجۇزۋشى قاناتتارى بار، قابىرشاقتى، تىك قاۋىرسىندىلار، بۋرىل داقتى كوك-سارى ترەسكالار؛ تاڭشالاردىڭ الۋان تۇرلەرى، اقىر اياعىندا، سۋدا قانشا جۇيرىك بولعانمەن اۋعا ءتۇسىپ قالعان ءىرى ءارى تاماشا بىرنەشە تۋنس — وسىلاردىڭ ءبارى اۋدان «ناۋتيلۋستىق» ۇستىنە توگىلدى.
اۋعا ەڭ كەم دەگەندە مىڭ قاداق بالىق ءتۇسىپتى. بۇل ايتا قالارلىقتاي بولماسا دا ءساتى تۇسكەن ءىس ەدى.
شىنىندا دا اۋلار جولىندا كەزدەسكەن نارسەنىڭ ءبارىن سىپىرىپ، كوپتەگەن ساعات بويىنا كەمەنىڭ ارتىندا سۇيرەتىلىپ ءجۇردى عوي.
اۋعا تۇسكەن بالىقتاردىڭ بارلىعىن ماتروستار قويماعا الىپ كەتتى، بۇلاردىڭ ءبىرسىپىراسى جاڭا اۋلانعان كۇيىندە جەلىنىپ، قالعانى كەيىنگە قالدىرىلا تۇرۋعا ءتيىس ەدى.
بالىق اۋلاۋ اياقتالدى. كەمە ەندى سۋعا سۇڭگىر دەپ، ءوز بولمەمە قايتا بەرگەنىمدە كەنەتتەن كاپيتان كەلىپ، اڭگىمە باستادى:
— مۇحيتقا قاراڭىزشى، پروفەسسور! سىزگە بۇل كەيدە اشۋلى، كەيدە جىلى شىرايلى كادۋىلگى جاندى نارسە سياقتى بولىپ كورىنبەي مە؟ كەشە كەشكە ءبىز سياقتى ول دا ۇيىقتاپ كەتتى، ال بۇگىن ول ءتۇندى تىنىش وتكىزگەننەن كەيىن ۇيقىسىنان كوڭىلدى ويانىپ، سەرگىپ تۇرعان سياقتى.
«اماندىق قايدا، ساۋلىق قايدا» — دەپ ويلادىم مەن.— سىرتتان قاراعاندا، بۇل مەنىمەن كوپتەن اڭگىمەلەسىپ تۇرعان ادام سياقتى بولىپ كورىنۋى ىقتيمال ەدى.
— قاراڭىز،— دەدى كاپيتان ءسوزىن جالعاستىرىپ،— ول كۇننىڭ ماپەلەۋىمەن ويانىپ، ءوزىنىڭ كۇندىزگى تىرشىلىگىن باستاپ كەلەدى. ونىڭ جان دۇنيەسىنىڭ تىرشىلىك ەتۋىن بايقاۋ قانداي قىزىق دەسەڭىزشى! ونىڭ جۇرەگى دە، جۇرەك تامىرلارى دا بار... مۇحيتتا جانۋارلاردىڭ قان اينالۋ قوزعالىسىنداي قوزعالىس بار دەگەن عالىم موريدىڭ پىكىرىنە مەن تولىق قوسىلامىن.
كاپيتان نەمونىڭ مەنەن جاۋاپ كۇتىپ تۇرماعانى ايقىن ەدى! سوندىقتان مەن «دۇپ-دۇرىس»، «دۇرىس ايتاسىز»، «ارينە» دەگەندەي قيسىنسىز قىسىر سوزدەردى ايتىپ اۋرە بولعام جوق.
كاپيتان ءوز ويىن داۋىستاپ ايتىپ، وزىمەن ءوزى سويلەسىپ تۇر ەدى.
— يا،— دەدى ول،— مۇحيتتا تەمپەراتۋرانىڭ وزگەرىسىنە، تۇزدىڭ، ميكروورگانيزمنىڭ بولۋىنا بايلانىستى ۇدايى اۋدارىلىس، توڭكەرىلىس بولىپ جاتادى. تەمپۋراتۋرانىڭ وزگەرىسى سۋدا ءارتۇرلى تىعىزدىق تۋعىزادى، وسىلاردىڭ سالدارىنان اعىن، اعىنعا قارسى اعىن پايدا بولادى. سۋدىڭ بۋلانۋى پوليۋستىك ايماقتاردا بولماشى عانا بولادى دا، ەكۆاتورلىق القاپتاردا وتە مول بولادى، ال مۇنىڭ ءوزى تروپيكتىك جاق پەن پوليۋستىك جاقتاردىڭ سۋلارىن بىر-بىرىمەن ۇدايى الماستىرىپ وتىردى. مۇنىڭ ۇستىنە سۋدىڭ جوعارىدان تومەن قاراي، تومەننەن جوعارى قاراي تىنىمسىز قوزعالىستا بولىپ وتىراتىنىن بايقادىم، بۇل مۇحيتتىڭ كادۋىلگى دەمالىسى سياقتى.
وسى قۇبىلىستاردىڭ ناتيجەلەرىن ءسىز پوليۋستە كورەسىز ءالى، سۋدىڭ تەك جوعارعى جاعىنىڭ عانا مۇز بوپ قاتۋى نەلىكتەن دەپ بىلەسىز.
كاپيتان نەمو وسى ءسوزدى ايتىپ بولار-بولماستا-اق ماعان: «پوليۋستە دەي مە؟ وسى باتىر شىنىمەن-اق ءبىزدى پوليۋسكە اپارماق پا ەكەن؟» دەگەن وي ساپ ەتە قالدى.
وسى ارادا كاپيتان دا ءۇنسىز قالدى ءوزى وسىنشا مۇقيات، ءارى سۇيسىنە، ۇدايى زەرتتەپ جۇرگەن مۇحيتقا نازارى اۋدى ونىڭ.
ءبىراز ۇندەمەي تۇردى دا تاعىدا سويلەي باستادى:
— تەڭىزدىڭ تۇزى ەداۋىر بولادى. ەگەر تەڭىز سۋىندا ەرىپ جۇرگەن تۇزدى جيناسا كولەمى ءتورت جارىم ميلليون تەكشە ميل بولار ەدى. ەگەر دە پروفەسسور، ءسىز وسى تۇزدى بۇكىل جەر شارىنا تەپ-تەگىس ەتىپ جايىپ تاستاساڭىز قالىڭدىعى ون مەتردەن اسىپ تۇسەر ەدى. ءبىراق، تىلەۋىڭىزدى بەرسىن، سۋدا تۇزدىڭ بولۋى تابيعاتتىڭ ءبىر ەركەلىگىنىڭ سالدارى ەكەن دەي كورمەڭىز. جوق، ولاي ەمەس! تۇز تەڭىز سۋىنىڭ بۋلانۋىن ازايتىپ، جەلگە سۋ بۋىن كوپتەپ ۇشىرىپ اكەتە بەرۋگە جول بەرمەيدى، ءسويتىپ، ءبىزدىڭ پلانەتامىزدىڭ كليماتى ءبىر قالىپتى القاپتارىن جاڭبىردان قورعايدى. وسى وراسان زور، قۇرمەتتى رول — جەر شارىنداعى تابيعات قۇبىلىسى جۇمىسىن ءبىر قالىپقا سالىپ وتىرادى.
كاپيتان نەمو تاعى دا ءۇنسىز قالدى دا، كەمە ۇستىندە ارلى-بەرلى ءجۇرىپ الىپ، ءسوزىن قايتا باستادى:
— ال، الگى ميلليونى ءبىر تامشىعا سيىپ كەتەتىن، سەگىز ءجۇز مىڭى ءبىر ميلليگرامم تارتاتىن، كوزگە ىلىنبەيتىن، كۇلدەي ۇساق جاندى ورگانيزمدەر باكتەرييلەرگە كەلەتىن بولساق، ولاردىڭ اتقاراتىن قىزمەتى الگى ايتىلعان تۇزدىڭ اتقاراتىن قىزمەتىنەن كەم ەمەس. ولار سۋدىڭ تۇزىن جۇتادى، سۋداعى ەرىگەن قاتتى زاتتاردى جيناپ الادى. سۋدىڭ تۇبىندە زووفيتتەر مارجاندار مەن پوليپتەر كولونياسىن قۇرادى، ءسويتىپ كادۋىلگىدەي زور قۇرىلىق جاسايدى. ءبىراق مۇحيتتاعى سۋ تىنىش تۇرمايدى. ول جازىق باعىتتا دا، سول سياقتى تىك باعىتتا دا، ۇنەمى ساپىرىلىپ،ارالاسىپ، ورگانيزمدەرگە ازىق بەرىپ وتىرادى. سۋدىڭ وسىلاي ءبىر جوعارى، ءبىر تومەن ۇدايى ساپىرىلىسىپ، ارالاسىپ تۇرۋى، تەڭىزگە وشپەيتىن ءومىر بەرەدى. جۇرتتىڭ كوپشىلىگىنە مەڭىرەۋ، ءولى دۇنيە بولىپ كورىنەتىن، ال قىرۋار كەپ جانۋارلارمەن مەن ءۇشىن قىزعىلىقتى تىرشىلىك دۇنيەسى بولىپ تابىلاتىن بۇل ورتا — قۇرىلىقتاعىدان گورى اناعۇرلىم جىگەرلى، جەمىستى ءومىر، مۇحيتتىڭ بارلىق بولشەكتەرىندە دە گۇلدەنىپ وتىرعان وشپەيتىن شەكسىز ءومىر.
كاپيتان نەمو وسى سوزدەردى ايتقان كەزدە مۇلدەم وزگەرىپ كەتتى. بۇل سوزدەر ماعان دا زور اسەر ەتتى.
— ناعىز ءومىر،— دەپ قوسىپ قويدى ول،— وسىندا، تەك قانا وسىندا! سۋ استىندا قالا پايدا بولۋى دا، قالا بولعاندا ەشكىمگە تاۋەلسىز، ەرىكتى قالالاردىڭ بولۋى، «ناۋتيلۋس» سياقتى كۇندە تاڭەرتەڭ تەڭىزدىڭ بەتىنە شىعىپ، تازا اۋا جۇتىپ قايتىپ تۇراتىن، تولىپ جاتقان ۇيلەردىڭ پايدا بولۋى مۇمكىن ەكەنىنە مەن سەنەم. ءبىراق، كىم بىلەدى، ەگەر ءبىر جاۋىز باتىلى بارىپ...
كاپيتان ءسوزىن اياقتاماي، قاھارلانا قولىن سەرمەپ قالدى.
وسىدان كەيىن، بەينە قايعىلى ويلاردان سەرپىلگىسى كەلگەندەي، تۋرا ماعان قاراپ:
— پروفەسسور مىرزا، مۇحيتتىڭ تەرەڭدىگى قانشا ەكەنىن بىلەسىز بە؟ — دەدى.
— مەن تەك سوڭعى ولشەۋ كەزىندە بەلگىلى بولعان سيفرلاردى عانا بىلەمىن، كاپيتان.
— ول سيفرلاردى ماعان ايتا الاسىز با؟
— راحىم ەتىڭىز، مەن سىزگە ەسىمدە بارىنىڭ ءبارىن ايتايىن. ەگەر قاتەلەسپەسەم، زەرتتەۋگە قاراعاندا اتلانت مۇحيتىنىڭ سولتۇستىك بولەگىنىڭ تەرەڭدىگى، ورتا ەسەپپەن العاندا، ءۇش مىڭ توعىز ءجۇز مەتر، جەرورتالىق تەڭىزدىڭ تەرەڭدىگى — مىڭ دا ەكى ءجۇز مەتر كورىنەدى. اتلانت مۇحيتىنىڭ وڭتۇستىك بولەگىنىڭ تەرەڭدىگى وتىز بەس گرادۋس ەندىك شاماسىندا وتە جاقسى زەرتتەلگەن. بۇلاردىڭ ناتيجەلەرى مىناداي: ون ەكى مىڭ مەتر، ون ءتورت مىڭ توقسان ءبىر مەتر، ون بەس مىڭ ءجۇز قىرىق توعىز مەتر . ەگەر تەڭىز ءتۇبى ءبىرىنىڭ كەمى، ءبىرىنىڭ ارتىعىمەن بىردەي بوپ تەگىستەلسە، وندا بۇكىل جەر شارىنداعى تەڭىزدىڭ تەرەڭدىگى شامامەن ايتقاندا، ءۇش مىڭ سەگىز ءجۇز مەتر بولار ەدى دەپ ەسەپتەيدى عالىمدار.
— وتە جاقسى، پروفەسسور،— دەدى كاپيتان نەمو.— مەن سىزگە بۇدان دا جاقسى مالىمەت ايتا الامىن دەپ سەنەم. ەگەر تىنىق مۇحيتتىڭ تەرەڭدىگىن بىلگىڭىز كەلسە، ايتۋىما بولادى، ونىڭ تەرەڭدىگى ءتورت مىڭ مەتردەن اسپايدى.
وسىنى ايتتى دا كاپيتان نەمو كەمەنىڭ ىشىنە كىرەتىن اۋىزعا بارىپ، تەمىر باسپالداقپەن تومەن ءتۇسىپ كەتتى، وعان ىلەسە مەن دە سالونعا بارىپ كىردىم. وسى مينۋتتا ۆينت اينالا باستادى دا لاگ ساعاتىنا جيىرما ميل شاپشاڭدىقپەن ءجۇرىپ كەلە جاتقانىمىزدى كورسەتتى.
بىلايعى كۇندەرى، ءتىپتى اپتا بويى، كاپيتان نەمو ماعان وتە سيرەك ۇشىراسىپ ءجۇردى. مەن ونىمەن ارادا ءبىراز ۋاقىت وتەكەننەن كەيىن بارىپ كەزدەسىپ ءجۇردىم.
كاپيتاننىڭ كومەكشىسى كۇندە تاڭەرتەڭ وتە ۇقىپتى تۇردە بايقاۋ جۇمىسىن جۇرگىزىپ، جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىن كارتاعا ءتۇسىرىپ الىپ وتىردى.
كونسەل مەن نەد لەند كۇن سايىن ۇزاق ساعاتتار بويىنا ۋاقىتتارىن مەنىمەن بىرگە وتكىزىپ ءجۇردى. كونسەل ءوزىنىڭ دوسىنا سۋ استىندا سەرۋەن قۇرعان كەزدەگى ءبىزدىڭ كورگەن عاجايىپتارىمىزدى ايتتى، ال سۇڭگىشى ءوزىنىڭ بۇل سەرۋەنگە قاتىسپاعانىنا كادىمگىدەي قاتتى وكىندى.
ءبىراق مەن تەڭىز استىنىڭ ورماندارىن الدە دە تالاي ارالارمىز دەپ سەندىرىپ، ونىڭ كوڭىلىن جۇباتتىم.
سالون تەرەزەلەرىنىڭ تەمىر قاقپاقتارى ءتىپتى كۇندە اشىلىپ، ءبىز سۋ استىنداعى دۇنيەنىڭ عاجايىپتارىن تاماشالاپ، ۇزاق ساعاتتار بويىنا جالىقپاي قاراپ وتىراتىن بولدىق.
«ناۋتيلۋس» ەندى ءجۇز، ءجۇز ەلۋ مەتر تەرەڭدىكتە وڭتۇستىك-باتىس باعىتتا كەلە جاتتى. ءبىراق ءبىر كۇنى كاپيتاننىڭ دەلەبەسى قوزىپ كەتىپ، تەڭىزدىڭ تۇبىنە ەكى مىڭ مەتر تومەن ءتۇسىپ كەتتى. ءجۇز گرادۋستىق تەرمومەتر ءتورت ءبىر شيرەك گرادۋس نولدەن جوعارى كورسەتىپ تۇردى. مۇنىڭ ءوزى بارلىق ەندىكتە دە ءدال وسىنداي تەرەڭدىككە ءتان تەمپەراتۋراعا ۇقسايدى.
26 نويابردە، تاڭەرتەڭگى ساعات ۇشتە، «ناۋتيلۋس» 172° بويلىقتاعى راك تروپيگىن كەسىپ ءوتتى. ال، 27 نويابردە 1779 جىلى 14 فيەۆرالدا اتاقتى كاپيتان كۋك قازا تاپقان، ساندۆيچ ارالىنىڭ قاسىنان وتتىك.
بۇكىل دۇنيە ءجۇزىن اينالىپ شىعۋ ساپارىنا شىققان كۇننەن باستاپ ءبىز ءتورت مىڭ سەگىز ءجۇز الپىس لە ءجۇرىپپىز.
29 نويابردە تاڭەرتەڭ، كەمەنىڭ ۇستىنە شىققاندا، مەن گاۆايانى كوردىم، بۇل گاۆايا ارحيپەلاگىن قۇرىپ تۇرعان جەتى ارالدىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇلكەنى. مەن ەگىن ەگىلگەن جەردى، تاۋ القابىن، جاعالاۋدى قاپتالداي ىركەس-تىركەس سوزىلعان كىشكەنە تاۋ تىزبەكتەرىن، جانارتاۋلاردى، ولاردان دا اسىپ تۇرعان، تەڭىز بەتىنەن ەسەپتەگەندە بيىكتىگى بەس مىڭ مەتر مويا-رەانىڭ ءزاۋلىم شىڭىن ايقىن كوردىم.
«ناۋتيلۋس» وڭتۇستىك-شىعىس باعىتپەن تارتا بەردى. 1دەكابر كۇنى ول 142° بويلىقتاعى ەكۆاتوردى كەسىپ ءوتتى، ال 4 دەكابردە ەشبىر ەلەۋلى بەلگىلەرى جوق ماڭنان تەز وتە شىعىپ، 8° 37' وڭتۇستىك ەندىكتەگى، 139° 32' باتىس بويلىقتاعى ماركيز ارالدارىنا كەلىپ جەتتىك. ءبىراق تاۋدى جاۋىپ تۇرعان قالىن ورماننان باسقا تۇك كەرە المادىق، ويتكەنى كاپيتان نەمو قۇرىلىققا جاقىن ءجۇرۋدى جاراتپايتىن.
بۇل اراداعى سۋعا تاستالعان اۋلار كوك جولاقتى، التىن ءتۇستى بىرنەشە ماكرەل بالىعىن ءىلىپ شىقتى. مۇنىڭ ەتى اسا ءدامدى بولادى، بۇلاردان باسقا كۇمىس جولاقتى كوك-جاسىل سورعان بالىقتارى دا ىلىنگەن ەدى. بۇل بالىقتار اس ستولىنىڭ ۇستىندە تۇراتىن تاعامداردىڭ ەڭ ءقادىرلىسى بولدى.
فرانسيا جالاۋى جەلبىرەپ تۇرعان وسى تاماشا ارالدارمەن قوشتاسقاننان كەيىن، «ناۋتيلۋس» 4 دەكابردەن 11 دەكابرگە دەيىن تاعى دا ەكى مىڭ ميلدەي جەر ءجۇردى. بۇل ماڭدا ءبىز وراسان كوپ كالمارلارعا كەزدەستىك بۇلار اياق-باستىلار كلاسىنا، ەسپيا مەن ارگوناۆت سياقتى قوسجەلبەزەكتىلەر پودكلاسىنا جاتاتىن مولليۋسكالاردىڭ وتە قىزىق ءبىر تۇقىمى بولاتىن. بۇل مولليۋسكالارعا ەرتە زامانداعى ناتۋراليستەر الدەنەگە ەرەكشە كوڭىل ءبولىپتى، بۇل ەرتە زاماننىڭ شەشەندەرىنىڭ بالاۋلارىندا دا قۇرمەتتى ورىن الىپتى، سول زاماننىڭ بايلارىنىڭ دا ەڭ ءقادىرلى تاعامدارىنىڭ ءبىرى بولىپتى. اتاقتى گالەننىڭ الدىندا وتكەن ەرتەدەگى گرەك دارىگەرى اتەنەي ايتەۋىر، وسىلاي دەيدى.
«ناۋتيلۋس» كالمارلار ارمياسىن دەكابردىڭ 9 نان 10 نا قاراعان تۇندە كەزدەستىردى. وسى مولليۋسكالاردىڭ كوپتەگەن ميلليوندارى كادۋىلگى شاباق بالىقتار جۇرەتىن جولمەن كليماتى ءبىر قالىپتى القاپتان اناعۇرلىم جىلىراق جاققا قاراي اۋا كوشىپ كەلە جاتىر ەدى.
قاپ-قالىڭ حرۋستالدى تەرەزەدەن ءبىز ولارعا قارادىق تا وتىردىق؛ كالمارلار جاراتىلىسىنان باسىنا بىتكەن ون اياعىن دامىلسىز ەربەڭدەتىپ ىلگەرى قاراي ارتىمەن ءجۇزدى دە وتىردى.
قانشا شاپشاڭ جۇرگەنىمەن، «ناۋتيلۋس» ۇزاق ساعاتتار بويى كالمارلاردىڭ قورشاۋىندا كەلە جاتتى. اۋ تاستاپ، ءبىز وتە كوپ مولليۋسكا ۇستاپ الدىق.
تەڭىز ءبىزدى زەرىكتىرگەن جوق. ول بىزگە ءبىر كورىنىستەن كەيىن ەكىنشى كورىنىس، ءبىر سپەكتاكلدەن كەيىن ەكىنشى سپەكتاكلىن كورسەتتى دە وتىردى، كورسەتكەندە ويىنىن دا، دەكوراسياسىن دا ساعات سايىن ۇزدىكسىز وزگەرتىپ، تۇرلەندىرىپ كورسەتىپ وتىردى. تەڭىز ۋاقىتىمىزدى كوڭىلدى وتكىزىپ قانا قويعان جوق، سونىمەن قاتار، ءوزىنىڭ سارى التىنداي ساقتاعان قۇپيا سىرىن دا اقتارتتى.
11 دەكابر كۇنى مەن كاپيتان نەمونىڭ كىتاپحاناسىنان العان ءبىر كىتاپتى سالوندا وقىپ وتىردىم. نەد لەند پەن كونسەل حرۋستال تەرەزەدەن جاپ-جارىق سۋعا قاراپ قىزىققا باتىپ وتىرعان-دى. «ناۋتيلۋس» رەزەرۆۋارلارىن تولتىرىپ الىپ مىڭ مەتر تەرەڭدىكتە ءبىر ورىندا قوزعالماستان تۇر ەدى، مۇحيتتىڭ بۇل قاباتتارىندا وقتا-تەكتە عانا ۇشىرايتىن ەڭ ءىرى بالىقتاردان باسقا تىرشىلىك جوقتىڭ قاسى.
مەن بۇل كەزدە جاك ماسەنىڭ «قارىن قىزمەتكەرلەرى» دەگەن اسا ادەمى ءارى وتكىر جازىلعان تاماشا كىتابىن سۇيسىنە وقىپ وتىر ەدىم، كەنەتتەن كونسەل:
— قوجايىن ءبىر مينۋتقا تەرەزەگە قاراي كەلسە، قايتەر ەدى؟ — دەدى ءبىرتۇرلى ءبىر وزگەشە داۋىسپەن.
— نە بولىپ قالدى، كونسەل؟
— قوجايىننىڭ ءوزى قاراپ كورسىن!
مەن كىتاپتى الىپ قويدىم دا، تەرەزەگە قادالىپ قاراي قالدىم.
ەلەكتر پروجەكتورى سامالاداي جارىق قىپ تۇرعان سۇيىق القاپتا الدەنەندەي ءبىر ۇپ-ۇلكەن نارسە قاراۋىتىپ كورىنىپ تۇر ەدى. نە ەكەنىن بىلگىم كەلىپ وسى وراسان ۇلكەن جانۋارعا شۇقشيا قارادىم دا تۇردىم. كەنەتتەن، ويىما ءبىر نارسە كەلە قالدى.
— مىناۋ كەمە عوي! — دەپ قالدىم داۋىستاپ.
— يا،— دەدى نەد،— بۇل سۋعا باتىپ كەتكەن كەمە...
نەد لەند قاتەلەسكەن جوق ەدى. ءبىزدىڭ كورىپ تۇرعانىمىز سۋعا باتقان كەمە بولاتىن. كەمەنىڭ كورپۋسى ءالى ءبۇپ-بۇتىن ەكەن، سوعان قاراعاندا ءوزى بۇدان بىرنەشە ساعات قاپا بۇرىن اپاتقا ۇشىراعان كەمە سياقتى. ەكى فۋتقا جەگەر-جەتپەس بوپ پالۋبادان قىلتيىپ كورىنگەن ءۇش دىڭگەكتەن ءومىر ءۇشىن شايقاستا كەمەگە ماچتالارىن پيدا قىلۋعا تۋرا كەلگەنى كورىنىپ-اق تۇر. ءبىراق بۇنىمەن دە ءىس وڭعارىلماعان...
وسى سۋعا باتقان كەمەنىڭ كورىنىسى قانداي قايعىلى ءحالدى ەلەستەتىپ تۇردى دەسەڭىزشى!
بۇدان دا گورى قايعىلى كورىنىس،— كەمە ۇستىندە ءولىپ جاتقان بىرنەشە ادامنىڭ دەنەسى ەدى. مەن ساناپ ەدىم، ەلىك التاۋ ەكەن: تورتەۋى ەر ادام، بۇلاردىڭ بىرەۋى ءرۋلدىڭ قاسىندا تۇر، كەمەنىڭ اۋزىنان ۇسكە شىعىپ كەلە جاتقان كۇيى بالا كوتەرگەن ءبىر ايەل دە كورىندى.
ايەل جاپ-جاس ەدى. پروجەكتوردىڭ جارقىراعان ساۋلەسىنەن ايەلدىڭ ءالى بۇزىلا قويماعان بەت اجارىن دا ايقىن كوردىم. ەڭ سوڭعى ساتتە ول بالانى باسىنان جوعارى كوتەpiپ، ۇستاپ تۇرىپتى نە پايدا، بيشارا بوبەك كىپ-كىشكەنە قولىمەن اناسىنىڭ موينىن قۇشقان كۇيى ءولىپ كەتىپتى...
ءولىپ قالعان ءۇش ماتروستىڭ دەنەسى ولاردىڭ ەرەكشە ءبىر ارەكەت ۇستىندە ولگەنىن اڭعارتىپ تۇر. تەگى، بۇلار باتىپ بارا جاتقان كەمەنىڭ پالۋباسىنا وزدەرى بايلانعان ارقاندى شەشپەك بولىپ جانتالاسىپ جاتقاندا ەلەس كەرەك رۋل ۇستاۋشى ءتورتىنشى ادام قاتاڭ سابىرمەن تىپ-تىك تۇرعان كۇيى ءولىپتى. قولى ءرۋلدى ۇستاپ قاتىپ قالعان.
قارت ءرۋلشى ءۇش ماچتالى كەمەنى مۇحيت تۇبىنە باتىپ بارا جاتقان سوڭعى ساپارىندا دا قاس قاقپاستان باعىتتاپ تۇرعان سياقتى.
نە دەگەن ۇرەيلى كورىنىس! وسىناۋ اپات سۋرەتىنەن ءبىز كوپكە دەيىن كوز ايىرماي قارادىق تا وتىردىق.
«ناۋتيلۋس» سۋعا باتقان كەمەنى ءبىر اينالىپ وتكەن كەزدە مەن كەمەنىڭ قابىرعاسىنداعى جازۋدى دا وقىپ قالدىم. ول مىناداي جازۋ ەدى.
زۋندەرلاند «فلوريداسى»
ون توعىزىنشى تاراۋ
ۆانيكورو
وسى قايعىلى كەزدەسۋ بۇل سياقتى تولىپ جاتقان كەزدەسۋلەردىڭ ءبىرىنشىسى ەدى. كەيىن ءبىز «ناۋتيلۋستىڭ» تەرەزەسىنەن سۋعا باتقان، سۋ تۇبىندە ءشىرىپ جاتقان تالاي كەمەلەردى كوردىك. تەڭىزدىڭ تەرەڭىرەك تۇبىندە ءبىز زەڭبىرەكتەردى، يادرا، ياكورلاردى، شىنجىرلاردى وسى سياقتى باسقا دا مىڭداعان توت باسىپ كەتكەن تەمىر تەرسەكتەردى كوردىك.
11 دەكابردە، ءبىز پوۋموتۋ ارحيپەلاگىنە جاقىندادىق، بۋگەنۆيل بۇعان ءوز كەزىندە «ارالداردىڭ ءقاۋىپتى توبى» دەپ ات قويىپ كەتكەن بولاتىن. بۇل ارحيپەلاگتىڭ ارالدارى شىعىس-وڭتۇستىك-شىعىستان باتىس-سولتۇستىك-باتىسقا قاراي 13°3'—70°50' وڭتۇستىك ەندىك پەن 125030سۋ—151.°30" باتىس بويلىقتىڭ ارالىعىندا ەكى مىڭنان اسا كيلومەتر جەردى الىپ جاتاتىن ەدى. مۇنىڭ شىعىس جاعىنداعى ەڭ شەتكى ارال ديۋسي دەپ اتالاتىن دا، باتىس جاعىنداعى ەڭ شەتكى ارال لازاريەۆ ارالى دەپ اتالاتىن.
بۇل ارحيپەلاگتىڭ اۋماعى ءۇش ءجۇز جەتپىس شارشى لە، مۇندا كىشكەنە-كىشكەنە الپىس ارال باردى، بۇلاردىڭ ىشىندە فرانسياعا قارايتىن گامبە ارالدارىنىڭ توبى دا بار. بۇل ارالدار — مارجان ارالدارى. پوليپتاردىڭ وتە باياۋ، ءبىراق دامىلسىز ارەكەتى بۇل ارالداردى سۋدان كوتەرىپ كەلەدى، ەرتە مە، كەش پە، بۇلاردى ءبىر بىرىمەن بىرىكتىرىپ قوسۋى دا مۇمكىن. وسىدان كەيىن بۇل جاڭا ارال ءبىر جاعىنان جاڭا زەلانديا، جاڭا كالەدونيا ارالدارى، كورشى ارحيپەلاگتارمەن ەكىنشى جاعىنان، ماركيز ارالدارىمەن قوسىلىپ، جاڭا ءبىر قۇرىلىق قۇرادى ءالى.
سول كۇنى مەن ءوزىمنىڭ وسى تەوريامدى كاپيتان نەموعا ايتىپ ەدىم، ول:
— جەر جاڭا قۇرىلىقتاردى قاجەت قىپ وتىرعان جوق، جاڭا ادامداردى قاجەت قىپ وتىر، — دەپ سالقىن عانا جاۋاپ قايىردى.
— ناۋتيلۋس» كۇتپەگەن جەردەن، وسى ارحيپەلاگتاعى ەڭ تاماشا ارال كلەرمون-توننەر ارالىنىڭ جانىمەن وتەتىن بوپ بوت تۇزەدى. مۇنىڭ ءوزى ماعان تىنىق مۇحيتتىڭ وسى بولەگىندەگى ارالداردى دۇنيەگە كەلتىرىپ تۇرعان تاماشا مادرەپور مارجاندارىن زەرتتەۋگە مۇمكىنشىلىك بەردى.
مادرەپور مارجاندارى يزۆەستى قاڭقالارمەن قاپتالعان جاندى ماتا. قاڭقا قۇرىلىستارىنداعى ايىرماشىلىقتارىنا قاراپ، مەنىڭ اتاقتى ۇستازىم ميلن-ەدۆارد ولاردى بەس توپقا بولگەن. وسى كوزگە ىلىنبەيتىن ميللياردتاعان ۇساق ءتىرى جاندىكتەردىڭ قالدىقتارى پوليپنياكتارعا اينالىپ، ءبىر كولونيا قۇرادى. بۇلار يزۆەسكە اينالىپ، يزۆەستەن قۇز جارتاس، كىشكەنە ارال، كادۋىلگى ۇلكەن ارال پايدا بولادى. مۇندا ولار كىشكەنە كولدەردى قورشاپ تۇراتىن يزۆەست شەڭبەر قۇرايدى، بۇل كولدەر سۋ استىنداعى جارىقتار ارقىلى تەڭىزبەن قوسىلىپ جاتادى؛ بۇل جەردە ولار جاڭا كالەدونيا جاعالاۋىنداعىداي نەمەسە پاۋموتۋ ارحيپەلاگىنىڭ تولىپ جاتقان ارالدارىنداعىداي، قۇز جارتاستاردان بوگەت قورعاندار جاسايدى. باسقا جەرلەردە ماسەلەن، ماۆريكيا ارالدارىندا ولار ءتىس-تىس جارتاستار، قابىرعالارى تىپ-تىك قۇزدار قالايدى، بۇلاردىڭ ەتەكتەرى ءتيىپ تۇرعان مۇحيتتىڭ ءتۇبى ەداۋىر تەرەڭ بولادى.
ءبىز كلەرمون-توننەر ارالىنىڭ ەتەگىنەن بىرنەشە كابەلتتەي جەردە ءوتىپ بارا جاتتىق، مەن بولسام، وسى كىپ-كىشكەنە قۇرىلىسشىلاردىڭ، اسا زور ارەكەتىنە سۇيسىنە قاراپ، تاڭدانۋمەن بولدىم.
كونسەل ماعان وسىنداي بيىك قۇزداردى جاساۋ ءۇشىن قانشا ۋاقىت كەرەك بولادى دەپ سۇرادى، مەن وعان: عالىمداردىڭ ەسەبى بويىنشا، ءجۇز جىلدا وسىنداي قۇزدىڭ بويى ءبىر ءديۋيمنىڭ، سەگىز بولگەنىنىڭ بىرىندەي وسەدى دەپ جاۋاپ قايىرعانىمدا، ول ءتىپتى قايران قالدى.
— ولاي بولعاندا، مۇنداي قۇز ءۇش ءجۇز مەترگە بيىكتەۋ ءۇشىن...
— ءبىر ءجۇز توقسان ەكى مىڭ جىل كەرەك بولار ەدى، كونسەل دوستىم! دەمەك بيبليا جەردى تىم جاسارتىپ جىبەرگەن. ايتپاقشى، ەگەر دە اتامزامانعى ورماندار تاس كومىرگە اينالۋى ءۇشىن اسا ۇزاق ۋاقىت كەرەك بولعانىن ەسكە الساق بيبليانىڭ ايتقاندارى ءتىپتى قيسىنسىز بولىپ شىعار ەدى.
«ناۋتيلۋس» مۇحيتتىڭ بەتىنە قالقىپ شىققاندا، قالىڭ ورمان باسقان، سۋدان ءسال عانا شىعىپ تۇرعان كلەرمون-توننەر ارالىن انىق كوردىم، ارالدىڭ يزۆەست توپىراعىنا، وسىمدىك ۇرىعىن ەككەن ءسىرا كۇشتى جەل، دۇلەي داۋىل بولۋى كەرەك. ءبىر ءساتتى كۇنى ءشىرىپ بىتكەن تەڭىز بالىقتارىمەن، وسىمدىكتەرىمەن وڭدەلگەن بۇل ارالعا كورشىلەس جاقىن ءبىر جەردەن الدەنەدەن ءبىر ۇرىقتى داۋىل ايداپ اكەلىپ تۇسىرسە كەرەك. بۇدان كەيىن مىڭداعان ميل جەردەگى پالما اعاشىنىڭ كوكوس شاتتاۋىعىن وسىنىڭ جاعاسىنا تولقىن ايداپ تۇسىرسە كەرەك. باياعى ۇرىق كوكتەپ اعاش شىقسا كەرەك. اعاشتار سۋ بۋىن جيناپ كىشكەنە بۇلاق پايدا بولسا كەرەك. ءسويتىپ وسىمدىكتەر پايدا بولعان. جاقىن ماڭداعى جەرلەردەن داۋىل ايداپ اكەلگەن اعاشتارعا جابىسقان ءتۇرلى جاندىكتەر، قۇرتتار بۇل جەردە تۇڭعىش مەكەندەۋشىلەر بولعان. بۇدان كەيىن تاسباقالار جاعالاۋداعى قۇمداردى قازىپ، جۇمىرتقا سالعان. جاڭا وسكەن جاساڭ اعاشتاردىڭ باستارىندا قۇستار ۇيا سالعان. ءسويتىپ بىرتە-بىرتە جانۋارلار دۇنيەسى قۇرىلعان. اقىر اياعىندا، ءارالۋان جانۋارلارعا تولى، جاسىل ورماندى جاڭا جەرگە ادامدار كەلە باستاعان.
وسى كوزگە ىلىنبەيتىن ۇساق جانۋارلار جاساعان ارالداردا تىرشىلىك وسىلاي پايدا بولعان.
كەشكە قاراي كلەرمون-توننەر الىستاپ كورىنبەي كەتتى دە، «ناۋتيلۋس» باعىتىن كىلت وزگەرتتى. 135° بويلىقتاعى ەشكىمۇيىز تروپيگىنە كەلە بەرە سۇڭگۋىر كەمە تروپيكتىك زونادا باتىس-سولتۇستىك-باتىس باعىتقا قاراي بەت تۇزەدى. تروپيكتىك كۇن ادام ايتقىسىز ىستىق بولسا دا، ىستىقتان ءبىز تۇك قالجىراعامىز جوق، ويتكەنى وتىز-قىرىق مەتر تەرەڭدىكتە سۋدىڭ تەمپەراتۋراسى ون-ون ەكى گرادۋستان اسپايتىن ەدى.
15 دەكابردە تىنىق مۇحيتتىڭ اسىل قازىناسى، تاماشا تايتا ارالىنىڭ باتىس جاعىمەن وتتىك. تاڭەرتەن بىزدەن بىرنەشە ميل جەردە جەل جاقتا تۇرعان وسى ارالدىڭ تاۋىنىڭ بيىك شىڭىن كوردىم.
ءبىز بۇل ارالدىڭ تۇسىنداعى سۋدان بىرنەشە وتە جاقسى ماركەل، تۋنس بالىقتارىن جانە تەڭىز جىلاندارىنىڭ ءبىر ءتۇرى قوس ءتۇستى پەلاميدانى ۇستادىق.
«ناۋتيلۋس» سەگىز مىڭ ءبىر ءجۇز ميل جەر ءجۇردى. «ارگو» جانە «ديۋكوف-پورتلەند» كەمەلەرىنىڭ ادامدارى اپاتقا ۇشىراعان، تونگا-تابۋ ارحيپەلاگىنىن جانىنان وتكەن كەزدە «ناۋتيلۋستىڭ» لاگى توعىز مىڭ جەتى ءجۇز جيىرما ميل جەر جۇرگەنىمىزدى كورسەتتى.
بۇدان كەيىن ءبىز «يۋنيون» كەمەسىنىڭ كومانداسىن، «ارداقتى جوزەفين» كەمەسىنىڭ كومانديرى كاپيتان بيۋروكى تاعىلار ولتىرگەن ارال ءفيدجيدىڭ قاسىنان وتتىك. بۇل 6° جانە 2° وڭتۇستىك ەندىك پەن 174°—179° باتىس بويلىقتىڭ ارالىعىندا، سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە دەيىن ءتورت ءجۇز كيلومەتر، شىعىستان باتىسقا دەيىن ءۇش ءجۇز الپىس كيلومەتر القاپتى الىپ جاتقان ارحيپەلاگ ەدى.
بۇل بىرنەشە ءىرىلى-ۋاقتى ارالداردان، قۇزداردان قۇرالاتىندى، بۇلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇلكەندەرى — ۆيتي-ليەۆۋ، ۆانۋا-ليەۆۋ جانە كاندۋبون ارالدارى ەدى.
تورريچەللي بارومەتر جاساپ شىعاراتىن 1643 جىلى بۇل ارالداردى تاسمان اشقان بولاتىن. XVIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا بۇل ارالداردا كۋك، ودان كەيىن انتراكتاستو، اقىر اياعىندا، 1827 جىلى ديۋمون- ديۋرۆيل بولىپ وسى گەوگرافيالىق ءتۇيىننىڭ ءبارىن شەشىپ بەردى.
«ناۋتيلۋس» ۆايليەۆا شىعاناعىنا دا جاقىنداپ قالدى، مۇندا لاپەرۋزدىڭ كەمەسىنىڭ اپاتقا ۇشىراۋىنىڭ قۇپيا سىرىن تۇڭعىش اشقان كاپيتان ديلون جان تۇرشىگەرلىك سۇمدىق وقيعالاردى باسىنان كەشىرگەن بولاتىن.
ءبىز بىرنەشە رەت اۋ تاستاپ، وسى شىعاناقتان كوپتەگەن ۋستريس الىپ شىقتىق. ءبىز ولاردى ستول ۇستىنە اكەلگەن بويدا-اق دەرەۋ ارشىپ جەپ الدىق. ۆايليەۆا شىعاناعىنىڭ ۋستريستەرى مەكەن ەتكەن قايراڭ وتە ۇلكەن ەكەن.
ءاربىر ۋستريس ەكى ميلليونعا دەيىن جۇمىرتقا سالادى، سوندىقتان ەگەر كوپتەپ ەنۋىنە جول بەرمەيتىن مىڭداعان جاۋلارى بولماسا، ۋسگريستەر شىعاناقتى لەزدە-اق تولتىرىپ جىبەرەر ەدى.
ەگep نەد لەند ءوزىنىڭ وبىرلىعىنا قاپا بولماسا ول دا بولسا ۋستريستىڭ بىردەن-بىر ءسىڭىمدى تاماق بولۋىنىڭ ارقاسى ەدى. شىنىندا دا ءبىر ادامنىڭ كۇندىز ىشەتىن تاماعىندا ءۇش ءجۇز وتىز بەس گرامم ازوت زاتتارى بولۋ كەرەك بولسا، بۇل ءۇشىن باسىن الىپ تاستاعان 192 ۋستريس جەۋ كەرەك بولار ەدى.
25 دەكابردە «ناۋتيلۋس» 1606 جىلى كريۆوە اشقان، 1768 جىلى بۋگەنۆيل زەرتتەگەن، 1773 جىلى كۋك وسى كۇنگى اتىن قويعان نوۆو-گەبريد ارحيپەلاگىنىڭ ارالدارىنىڭ اراسىمەن كەلە جاتىر ەدى. ءبىز اررۋ ارالىنا وتە جاقىن جەردەن ەتتىك. ءتۇس كەزىندەگى بايقاۋ جۇرگىزىلەتىن ۋاقىتتا مەن كەمەنىڭ ۇستىنە شىعىپ، وسى ارالدى كوردىم. بۇل قالىڭ نۋ باسقان، اسا بيىك تاۋ شىڭى بار ارال ەكەن.
كاپيتان نەمونى كورمەگەنىمە سەگىز كۇن بولىپ قالىپ ەدى. 27 دەكابر كۇنى تاڭەرتەڭ ول سالونعا كىردى دە، مەنىمەن تاپ ءبىر بۇدان بەس-اق مينۋت بۇرىن كورىسكەن ادامداي باسىن ءيدى. مەن بۇل كەزدە كارتادان «ناۋتيلۋستىڭ» جولىن ىزدەپ تۇر ەدىم.
كاپيتان ستولعا كەلدى دە، سۇق قولىمەن كارتانىڭ ءبىر جەرىن كورسەتىپ:
— ۆانيكورو،— دەدى.
بۇل ءسوز ماعان اتىلعان مىلتىق داۋىسىنداي بوپ ەستىلدى. بۇل — لاپەرۋزدىڭ كەمەسى اپاتقا ۇشىراعان كىشكەنە ارالدىڭ اتى ەدى.
مەن ۇشىپ تۇرەگەلدىم.
— «ناۋتيلۋس» ۆانيكوروعا قاراي كەلە جاتىر ما؟
— يا، پروفەسسور،— دەپ جاۋاپ قايىردى كاپيتان.
— «بۋسسول»، «استروليابيا» كەمەلەرى اپاتقا ۇشىراعان ايگىلى ارالدى مەن كورەدى ەكەم عوي! بانيكوروعا قاشان كەلەمىز؟
— ءبىز كەلىپ تە قالدىق، پروفەسسور.
كاپيتان نەموعا ەرىپ مەن دە كەمەنىڭ ۇستىنە شىعىپ، توڭىرەككە كوز جىبەرىپ قاراي باستادىم. سولتۇستىك-شىعىستان ەكى ارال كورىندى، ءسوز جوق، بۇلاردىڭ ەكەۋى دە اينالاسى ۇزىندىعى قىرىق ميلدەي مارجان قورعاندارمەن قورشالعان نەگىزى جانارتاۋلى ارالدار.
«ناۋتيلۋس» تاپ-تار قىلى ارقىلى مارجان قورعانىنىڭ ىشىنە ءوتىپ، جاردىڭ ارعى جاعىنداعى تەرەڭدىگى ەلۋ-الپىس مەتردەي گاۆانعا كەلدى. مەن، جاقىنداپ كەلە جاتقان بىزدەرگە بيىك پالما اعاشتارىنىڭ ساياسىندا ەستەرى شىعا قاراپ، تاڭ قالىپ تۇرعان بىرنەشە تاعىلاردى كوردىم. ولار، ءسىرا، «ناۋتيلۋستى» ۇرشىق ءتارىزدى قارا كورپۋسىن وراسان ۇلكەن كيت ەكەن دەپ قالسا كەرەك.
كاپيتان نەمو لاپەرۋزدىڭ اپاتقا ۇشىراۋى تۋرالى نە بىلەسىڭ دەپ سۇرادى.
— مەنىڭ بىلگەنىمدى جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى،— دەدىم مەن.
— وتە جاقسى. سول جۇرتتىڭ ءبارى بىلەتىندى ماعان ايتىپ بەرە الاسىز با؟
— ايتىپ بەرگەندە قانداي،— دەپ جاۋاپ قايىردىم مەن.
ءسويتىپ، مەن وعان ديۋمون-ديۋرۆيل ايتقان حاباردىڭ مازمۇنىن ايتىپ بەردىم.
بۇل فاكتلەردىڭ قىسقاشا مازمۇنى مىناداي ەدى.
لاپەرۋزدى جانە ونىڭ كومەكشىسى كاپيتان دە-لانگلدى 1785 جىلى ليۋدوۆيك XVI «بۋسسول»، «استروليابيا» دەيتىن ەكى كەمەمەن بۇكىل دۇنيە ءجۇزىن اينالىپ شىعۋ ساپارىنا جونەلتەدى.
لاپەرۋزدىڭ كەمەلەرى ۇزاق ۋاقىت بويىنا قايتپاعانعا مازاسىزدانعان فرانسۋز ۇكىمەتى 1791 جىلى «روزىسك»، «نادەجدا» اتتى ەكى سوعىس كەمەسىن جابدىقتاپ برۋني د'انتركاستونىڭ باسقارۋىمەن قۇتقارۋشى ەكسپەديسيا شىعارادى، بۇلار برەستەن 28 سەنتيابردە شىعادى. ەكى ايدان كەيىن ۇكىمەت «ەلبەرمەل» كەمەسىنىڭ كاپيتانى بوۋەن دەگەن بىرەۋ، گەورگييدىڭ وڭتۇستىك جاعالاۋىنان اپاتقا ۇشىراعان الدەنەندەي ءبىر كەمەنىڭ سىنىقتارىن بايقاپتى دەگەندى ەستيدى. ءبىراق وسى دايەكسىزدەۋ حاباردى دا ەستىمەگەن د'انتروكاستو ادميراليتەت ارالدارىنا قاراي تارتا بەرەدى ويتكەنى كاپيتان گۋنتەر راپورتىندا لاپەرۋزدىڭ كەمەلەرى ادميراليتەت ارالدارىندا قيرادى دەپ كورسەتكەن بولاتىن.
د' انتركاستونىڭ ىزدەگەنى تابىلمايدى. «روزىسك» پەن «نادەجدا» ۆانيكوروعا سوقپاي وتە شىعادى. ءجۇزۋ ساپارى باقىتسىز ساپار بولادى، ويتكەنى د'انتركاستونىڭ ءوزى دە، ەكى كومەكشىسى دە، ەكسپەديسيا قۇرامىنان دا كوپتەگەن ماتروستار قازا تابادى.
لاپەرۋزدىڭ كەمەلەرىنىڭ اپاتقا ۇشىراعانىڭ العاشقى رەت ءدال انىقتاپ، ونىڭ ناقتى ىزىنە تۇسكەن تەڭىزدىڭ قارت كوكجالى كاپيتان ديلون بولادى. 1824 جىلى ول «سۆياتوي پاتريك» اتتى كەمەمەن نوۆو-گيبريد توبىنا جاتاتىن تيكوپيا ارالىنا كەلىپ توقتايدى. بۇل جەردە وعان ءبىر تۇزەمدىك قىلىشتىڭ كۇمىس سابىن ساتادى، وسى ساپتان ويىلىپ جازىلعان الدەنەندەي ءبىر جازۋدىڭ ءىزى بايقالادى. سول تۇزەمدىك ديلونعا: بۇدان التى جىل بۇرىن ۆانيكورودان ەكى ەۆروپالىقتى كوردىم، بۇل ەكەۋى وسى ارالدىڭ ماڭىنداعى ءبىر ريفكە سوعىلىپ قيراعان كەمەدە ماتروس بولىپ قىزمەت ىستەگەن ەكەن دەگەندى ايتادى.
بۇنىڭ اپاتقا ۇشىرادى دەپ تۇرعان كەمەسى، بۇكىل دۇنيە ءجۇزىن قوبالجىتقان لاپەرۋز كەمەسى ەكەنىن ديلوي بىلە قويادى. ول، تۇزەمدىكتىڭ ايتۋى بويىنشا، قيراعان كەمەنىڭ كوپ بەلگىلەرى قالعان ۆانيكورو ارالىنا بارماقشى بولادى. ءبىراق قاتتى جەلدەر مەن اعىستار وعان بۇل ويىن ورىنداۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى.
ديلون كالكۋتتاعا قايتادى. مۇندا ول ءوزىنىڭ وسى اشقان جاڭالىعىمەن ازيالىق قوعام مەن وست-ينديا كومپانياسىنىڭ نازارىن اۋدارىپ، تاعى دا ءبىر «روزىسك» دەگەن كەمەنى قولاستىنا الادى. 1827 جىلى 23 يانۆاردا ول فرانسۋز وكىلىمەن بىرگە كالكۋتتادان شىعادى.
تىنىق مۇحيتتىڭ تالاي جەرىنە توقتاي كەلىپ، اقىر اياعىندا، 1827 جىلى 7 يۋلدە «روزىسك» كەمەسى، ءقازىر «ناۋتيلۋس» كەلىپ توقتاعان ۆانۋ گاۆانىنا كەلىپ ياكور تاستايدى.
ديلونعا بۇل جەردەن اپاتقا ۇشىراعان كەمەلەردىڭ كوپتەگەن قالدىقتارى: ياكورلار اسپاپ-سايماندار، تاسىعىشتار، ون سەگىز قاداقتىق يادرولار، استرونوميالىق اسپاپتاردىڭ سىنىقتارى، اقىر اياعىندا، «مەنى بازەن قۇيدى» دەگەن جازۋى، برەست ارسەنالىنىڭ تاڭباسى، «1785» جىل دەگەن داتاسى بار قولا قوڭىراۋ تابىلادى. ەندى كۇماندانارلىق تۇك قالمايدى.
ديلون دالەلدى كوبىرەك جيناۋ ءۇشىن بۇل جەردە 1827 جىلدىڭ وكتيابر ايىنا دەيىن بولادى. بۇدان كەيىن ول ياكوردى سۋدان الادى دا، نوۆايا زەلانديانى باسىپ كالكۋتتاعا قايتادى. قالكۋتتان فرانسياعا كەلەدى، فرانسيادا ونى اسا قۇرمەتتەپ قارسى الادى.
ديلوننىڭ، اشقانى جايىندا ەشتەڭە بىلمەگەندىكتەن بۇل كەزدە «استروليابيا» دەپ اتالعان كەمەنىڭ كومانديرى ديۋمون-ديۋرۆيل، باسقا ءبىر باعىتتا اپاتقا ۇشىراعان كەمەلەردىڭ ءىزىن كەسۋمەن بولادى: وعان ءبىر كيت اۋلاۋشى، نوۆايا كالەدونيا مەن لۋزيادا تاعىلارىنان جۇرت ليۋدوۆيك وردەنى مەن مەدالىن كورىپتى دەيدى.
ۆانيكورودان ديلون كەتكەننەن كەيىن ەكى ايدان سوڭ، ديۋمون-ديۋرۆيل گوبارت-توۋنوعا كەلىپ توقتايدى. ديلوننىڭ جۇمباق ءىستىڭ جايىن اشقانىن ول وسى جەردە ءبىراق بىلەدى. بۇعان قوسا كالكۋتتادان كەلگەن «يۋنيون» كەمەسى كاپيتانىنىڭ كومەكشىسى دجەم گوببس دەگەن بىرەۋدىڭ ايتقان حابارىن ەستيدى. بۇل ادام، 8°18' وڭتۇستىك ەندىك پەن 159°30' شىعىس بويلىقتىڭ ارالىعىنداعى ءبىر ارالعا توقتاعان كەزدە تۇزەمدىكتەردىڭ قولىنان ۇزىن تەمىر تاقتا جانە قىزىل ماتا كەسكىندىسىن كوردىم دەگەندى ايتادى .
ديۋمون-ديۋرۆيل، ءبىر بىرىنە قايشى حابارلاردان باسى قاتىپ، قايسىسىنا ناناتىنىن بىلمەي، ويلانىپ-تولعانىپ كەلىپ، اقىرىندا، كاپيتان ديلوننىڭ ءىزىن باسىپ جۇرمەك بولدى.
1828 جىلى 10 فيەۆرالدا «استروليابيا» تيكوپيا ارالىنا كەلىپ، وسى جەردە ورىن تەپكەن ءبىر اق ءناسىلدى ماتروستى وزىنە لوسمان ەتىپ الىپ، ۆانيكوروعا قاراي تارتىپ كەتەدى. 12 فيەۆرالدا ارالعا كەلەدى دە، «استروليابيا» توعىز كۇن بويى مارجاندار شەڭبەرىنىڭ سىرتىندا قالىپ قويىپ، تەك 20 فيەۆرالدا عانا ۆانۋ گاۆانىنا كىرەدى.
23 فيەۆرالدا «استروليابيا» ماتروستارى، ارالدى ارالاپ قايتقاندا، اپاتقا ۇشىراعان كەمەلەردىڭ بولماشى عانا بىرنەشە سىنىعىن الىپ كەلەدى. تۇزەمدىكتەر كەمەنىڭ اپاتقا ۇشىراعان جەرىن كورسەتۋدەن باس تارتادى، قانشا موشقاپ سۇراسا دا، تۇسىنبەگەن، بىلمەگەن بوپ ەشنارسە ايتپاي قويادى. تۇزەمدىكتەردىڭ بۇل قىلىقتارى كۇدىكتى بولىپ كورىنەدى، تەگى بۇلار، اپاتقا ۇشىراعاندارعا قىساستىق ىستەگەن عوي دەگەن وي تۋعىزادى. لاپەرۋزدىڭ جانە ونىڭ باقىتسىز جولداستارىنىڭ ءولىمى ءۇشىن ديۋمون-ديۋرۆيل بىزدەن كەك الا كەلگەن ەكەن دەپ تۇزەمدىكتەر شىنىندا قاتتى قورىقسا كەرەك.
ءبىراق 26 فيەۆرالدا سىيلىق بەرىلەدى دەگەن ۋادەنى ەسىتىپ، سىيلىققا قىزىعىپ، وزدەرىنە تيمەيتىنىنە كوزدەرى جەتىپ العان تۇزەمدىكتەر، كاپيتاننىڭ كومەكشىسى جاكينوعا ەكى كەمە اپاتقا ۇشىراعان جەردى كورسەتەدى.
پاكۋ مەن ۆانۋ قۇزىنىڭ ارالىعىنداعى، تەرەڭدىگى تورت-بەس مەتر بۇل جەردە يزۆەست توتى باسا باستاعان ياكورلار، زەڭبىرەكتەر، قۇيىلعان كەسەك-كەسەك تەمىر مەن قورعاسىندار تابىلادى. «استروليابيانىڭ» قايىقتارى وسى اراعا كەلىپ ءبىر مىڭ سەگىز ءجۇز قاداق تارتاتىن ياكوردى، قاداقتى زەڭبىرەكتى، ءبىر كەسەك قورعاسىندى جانە ەكى مىڭ تاس ويعىشتى تەڭىز تۇبىنەن زورعا شىعارىپ، كەمەگە الىپ كەلەدى.
لاپەرۋز ارالدىڭ جاعالاۋىندا ەكى كەمەدەن ايرىلعاننان كەيىن، سول كەمەلەردىڭ قالدىقتارى مەن سىنىقتارىنان ءۇشىنشى ءبىر كىشكەنە كەمە جاساپ الىپ، اشىق تەڭىزگە قاراي كەتكەنىن ديۋمون-ديۋرۆيل تۇزەمدىكتەن سۇراپ ءبىلىپ الادى... ءبىراق قايدا كەتكەنىن ەشكىم بىلمەيدى.
«استروليابيا» كومانديرى وسى كەزدە ەرجۇرەك تەڭىز ءجۇزۋشىسى مەن ونىڭ جولداستارىنا مانگيفەر ساياسىندا ەسكەرتكىش ورناتىلسىن دەپ بۇيرىق بەرەدى. بۇل مارجان تۇرعىنىڭ ۇستىنە ورناتىلعان قاراپايىم عانا ءتورت قىرلى تاس پيراميدا ەدى. بۇل ەسكەرتكىشكە ءبىر كەسەك تەمىر قوسىلعان ەمەس، بۇل تەمىرگە قىزىعىپ، تۇزەمدىكتەر ەسكەرتكىشتى بۇزباسىن دەگەندىك ەدى.
وسىدان كەيىن ديۋمون-ديۋرۆيل بۇل ارادان دەرەۋ كەتپەكشى بولادى.
ءبىراق «استروليابيانىڭ» كومانداسى بۇل جەردە ىندەت بوپ تاراعان بەزگەك اۋرۋىنا شالدىعىپ، ابدەن السىرەپ قالعان ەدى، كومانديردىڭ ءوزى دە اۋرۋ بولاتىن. وسىنىڭ سالدارىنان ولار قايتۋ ساپارىنا تەك 17 مارتتا عانا شىعا الادى.
لاپەرۋزدىڭ تاعدىرى نەمەن بىتكەنىن ديلوننىڭ اشقاندىعى جايلى ديۋمون-ديۋرۆيل تۇك بىلمەيدى دەپ قورقىپ، وسى كەزدە فرانسۋز ۇكىمەتى ۆاييكورو ارالىنا لەگوارنا دە-ترومەلەننىڭ باسقارۋىمەن «بايونەزكا» كەمەسىن جىبەرگەن-دى.
«بايونەزكا» ۆانيكورو جاعالاۋىنا توقتاعان كەزدە، «استروليابيا» بۇل ارادان بىرنەشە اي بۇرىن ءجۇرىپ كەتكەن ەدى، «ۆايونەزكا» ەشبىر جاڭا دوكۋمەنت تە تابا المايدى، ءبىراق تاعىلاردىڭ لاپەرۋز ەسكەرتكىشىن ەسىركەگەندىكتەرىنە كوزدەرى جەتەدى.
مەنىڭ كاپيتان نەموعا بار ايتقانىم وسى-اق بولدى.
— سونىمەن،— دەدى ول ماعان،— وسى كۇنگە دەيىن ۆانيكورودا اپاتقا ۇشىراعانداردىڭ جاساعان ءۇشىنشى كەمەسى قاي جەردە، قالاي اپات بولعانىن ەشكىم بىلمەي مە؟
— مۇنى ەشكىم دە بىلمەيدى.
كاپيتان تۇك جاۋاپ قايىرمادى، تەك سالونعا بارالىق دەگەن يشارات ءبىلدىردى. «ناۋتيلۋس» بىرنەشە مەتر تومەن ءتۇستى، تەرەزەلەردىڭ تەمىر قاقپاقتارى دا اشىلدى.
مەن ماڭدايىمدى تەرەزەگە تاقاپ قاراپ ەدىم، ىعى-جىعى مارجان قاتپارلارىنىڭ، زووفيت وسىمدىكتەرى مەن سۋ بالدىرلارىنىڭ استىنان، ارلى-بەرلى ءجۇزىپ جۇرگەن كوپتەگەن بالىقتاردىڭ اراسىنان، ءديۋمون-ديۋرۆيلدىڭ ەكسپەديسياسى الا الماعان ياكورلاردى، زەڭبىرەكتەردى، ماچتالاردى، شىنجىرلاردى، يادرولاردى بايقادىم. بۇلاردىڭ ءبارىن دە زووفيتتەر باسىپ كەتىپتى.
مەن قايعىلى ءحالدى ەلەستەتكەن وسى سىنىقتارعا قاراپ تۇرعانىمدا كاپيتان نەمو مۇڭلى داۋىسپەن بىلاي دەدى:
— كاپيتان لاپەرۋزدىڭ ەكسپەديسياسى فرانسيانىڭ جاعالاۋىنان «بۋسسول»، «استروليابيا» دەگەن ەكى كەمەمەن ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز سەكسەن بەسىنشى جىلى، جەتىنشى دەكابردە شىققان. ەكسپەديسيا اۋەلى نوۆايا كالەدوني وداعى بوتاني-بەيگە كەلەدى، سودان سانتا-كرۋسكە قاراي بەت الىپ، گاۆاي توبىنا جاتاتىن نامۋكا ارالىنا كەلىپ توقتايدى. اقىر اياعىندا، لاپەرۋزدىڭ كەمەلەرى ۆاننكورونىڭ بەلگىسىز ءبىر قۇزىنا قاراي كەلەدى. الدا كەلە جاتقان «بۋسسول» كەمەسى وڭتۇستىك جاعالاۋداعى ءبىر ريفكە كەلىپ سوعىلادى. وعان كومەك كورسەتپەكشى بولىپ كەلە جاتىپ «استروليابيا» كەمەسى دە ءبىر ريفكە سوقتىعىسىپ قالادى. «بۋسسول» كەمەسىنىڭ قاس قاققانشا-اق تاس-تالقانى شىعادى. ال، قيراپ، قايراڭداپ قالعان «استروليابيا» جەلگە قارسى ورنىنان قوزعالا الماي بىرنەشە كۇن تۇرىپ قالادى. تۇزەمدىكتەر اپاتقا ۇشىراعانداردى جاقسى قابىلدايدى. لاپەرۋز وسى ارالدا تۇراقتاپ، ەكى كەمەنىڭ سىنىقتارىنان ءبىر كىشكەنە كەمە جاسايدى. بىرنەشە ماتروس ءوز ەرىكتەرىمەن وسى ۆانيكورودا قالىپ قويادى. قالعاندارى اۋرۋ جەگىدەي جەپ السىرەپ تۇرسا دا، كىشكەنە كەمەگە ءمىنىپ، لاپەرۋزبەن بىرگە سولومونوۆتار ارالدارىنا قاراي كەتەدى. ءسويتىپ، رازوچاروۆانيا، (ءتۇڭىلۋ مەن ۋدوۆلەتۆورەنيا (قاناعاتتانۋ) ءمۇيىسىنىڭ ارالىعىنداعى ارالداردىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇلكەن ارالدىڭ جانىندا بۇلار اپاتقا ۇشىراپ، ءبارى بىردەي قازا تابادى.
— ءبىراق، مۇنى ءسىز قايدان بىلەسىز؟—دەدىم مەن داۋىستاپ.
— ولاردىڭ اپاتقا ۇشىراعان جەرىنەن مەن مىنە، مىنانى تاپتىم.
وسىنى ايتتى دا، كاپيتان نەمو ماعان قاقپاعىنىڭ سىرتىندا فرانسۋز گەربى بار قاڭىلتىر قوبديشانى ۇسىندى. قوبديشانى تۇزدى سۋدا توت باسىپ قالىپتى. كاپيتان ونى اشقان كەزدە مەن ىشىنەن سارعايىڭقىراپ قالعان ءبىر قاعازدى الىپ كوردىم.
بۇل كاپيتان لاپەرۋزگە تەڭىز ءمينيسترىنىڭ جىبەرگەن نۇسقاۋى ەكەن، بۇعان ليۋدوۆيك XVI دە ءوز قولىمەن بەلگى سوعىپتى.
— مىنە، بۇل تەڭىزشىگە لايىق ءولىم!—دەدى كاپيتان نەمو.— ول تىپ-تىنىش مارجان مولادا جاتىر، مەنى مەن مەنىڭ جولداستارىمنىڭ مولاسى وسىنداي بولسا، مەن قۋانار ەدىم...
جيىرماسىنشى تارay
توررەس بۇعازى
دەكابردىڭ 27 نەن 28 نە قاراعان تۇندە، «ناۋتيلۋس» ۆانيكورودان شىعىپ، اسا زور شاپشاڭدىقپەن وڭتۇستىك باتىسقا قاراي تارتىپ بەردى. ءۇش كۇننىڭ ىشىندە ول ۆانيكورونى نوۆايا گۆينەيانىڭ وڭتۇستىك-شىعىس بولەگىنەن ءبولىپ تاستايتىن قاشىقتىققا ۇزاپ كەتتى، ياعني ءۇش مىڭ كيلومەتردەن اسا جەر ءجۇردى.
1868 جىلى 1 يانۆاردا تاڭەرتەڭ كونسەل مەنى «ناۋتيلۋستىڭ» ۇستىندە جولىقتىردى.
— جاڭا جىل باقىتتى جىل بولسىن دەپ تىلەك ايتۋعا قوجايىن رۇقسات بەرەر مە ەكەن؟ — دەدى كونسەل.
— و نە دەگەنىڭىز، و نە دەگەنىڭىز، كونسەل.
پاريجدا، بوتانيكالىق باۋدا، ءوز كابينەتىمدە وتىرعان شاقتا ءسىزدىڭ تىلەگىڭىزدى قانداي قابىلداسام، مۇندا دا سونداي شىن ىقىلاسپەن قابىلدايمىن. قۇتتىقتاعانىڭىز ءۇشىن ۇلكەن راقمەت، ءوز تاراپىمنان، ءوزىڭدى دە قۇتتىقتايمىن. تەك، جاڭا جىل باقىتتى بولسىن دەگەن تىلەگىڭىزدى قالاي ءتۇسىنۋ كەرەك، رۇقسات ەتسەڭىز، سونى بىلگىم كەلەدى: بۇل باقىتتى بولۋ تۇتقىندا بولۋىمىزدىڭ اياقتالۋىنا بايلانىستى ما، الدە وسى تاماشا ساياحاتتا بولا بەرۋگە بايلانىستى ما؟
— شىنىمدى ايتسام،— دەدى كونسەل،— قوجايىنعا قالاي دەپ جاۋاپ قايىرۋعا بىلمەي وتىرمىن. ءسوز جوق، ءبىز وتە قىزىقتى نارسەلەردى كورىپ كەلەمىز، وسىندا بولعان ەكى ايدىڭ ىشىندە زەرىگۋگە دە مۇرشامىز كەلگەن جوق. «ناۋتيلۋستاعى» كورىنىستەردىڭ ءبىرى بىرىنەن وتكەن كورىنىس بولىپ كەلەدى عوي. ەگەر دە ىلعي وسىلاي بولا بەرسە، ءالى نەندەي ءبىر تاماشالاردى كورەتىنىڭىزگە ءتىپتى كوز جەتپەيدى! مەنىڭ ويىمشا، مۇنداي جاعدايدى وسى ساپاردان كەيىن ەشۋاقىتتا كەزدەستىرە دە الماسپىز، ءسىرا...
— ەشۋاقىتتا كەزدەسپەيدى! دۇرىس ايتاسىز، كونسەل.
— مۇنىڭ ۇستىنە، كاپيتان نەمو دا ءوزىنىڭ «ەشكىم دە ەمەس» — دەگەن لاتىن اتىن اقتاپ كەلەدى، ءتىپتى ءبىز ءۇشىن ول بۇل دۇنيەدە جوق ادام سياقتى، ەشبىر زالالى جوق.
— دۇرىس، كونسەل.
— سوندىقتان، قوجايىنعا: كورمەگەننىڭ ءبارىن دە كەرۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن جىلدى باقىتتى جىل سانايمىن دەر ەدىم.
— ءبارىن دە دەيسىز بە، كونسەل؟ بۇل، مۇمكىن تىم، كوبىرەك بولار. ايتپاقشى، بۇل جونىندە نەدتىڭ ويى قالاي؟
پەد لەند مۇلدەم كەرىسىنشە ويلايدى،— دەدى كونسەل. ول قارىن امىرىنەن شىعا المايتىن قاراپايىم ادام. ۇدايى بالىققا قاراۋ، بالىقتى جەۋ، ونى ابدەن تويدىرعانعا ۇقسايدى. ناننىڭ، ەتتىڭ، شاراپتىڭ بولماۋى، قان بيفشتەكستەردى جەپ، اراق-شاراپتى كۇندە ءىشىپ داعدىلانىپ العان بۇل اعىلشىن-ساكسقا وتە قيىن سورىپ تۇر.
ال، بۇلار مەنىڭ ويىما كىرىپ تە شىعار ەمەس،— دەدىم مەن.— «ناۋتيلۋس» تارتىبىنە ابدەن داعدىلانىپ الىپپىن.
— مەن دە،— دەپ جاۋاپ قايىردى كونسەل،— سوندىقتان نەد لەند وسى كەمەدەن قاشۋعا قانداي ىنتىق بولسا، وسى كەمەدە قالۋعا مەن دە سونداي ىنتىقپىن. ءسويتىپ، ەگەر كەلەر جىل مەن ءۇشىن باقىتسىز جىل بولىپ باستالسا، ول ءۇشىن باقىتتى جىل بولىپ باستالادى جانە كەرىسىنشە. ءسويتىپ ەكەۋمىزدىڭ بىرەۋىمىز، ءسوزسىز، قاناعاتتانامىز. قوجايىن ءوزى ءۇشىن نە تىلەسە، مەن دە ول ءۇشىن سونى تىلەيمىن.
— راقمەت كونسەل. جاڭا جىل سىيلىقتارى جايىنداعى ماسەلەلەردى كەيىنگە قالدىرا تۇرالىق تا، قاتتى قول قىسىسايىق... ازىرگە باسقا ايتارىم جوق.
— قوجايىن، ەشۋاقىتتا مۇنداي جومارت بولىپ كورگەن ەمەس،— دەپ جاۋاپ قايىردى كونسەل.
2 يانۆاردا لاگ، جاپون تەڭىزىنەن شىققاننان بەرى ون ءبىر مىڭ ءۇش ءجۇز قىرىق ميل جەر جۇرگەنىمىزدى كورسەتتى.
«ناۋتيلۋستىڭ» الدىنعى جاعىندا اۆستراليانىڭ سولتۇستىك-شىعىس جاعالاۋىن جۋىپ جاتقان مارجاندار تەڭىزىنىڭ قاتەرلى ءبىر القابى بار-دى.
1770 جىلى 10 يۋندە كاپيتان كۋكتىڭ كەمەسىن قۇرتىپ جىبەرە جازداعان ريفتەردەن قۇرالعان وپاسىز بوگەتتەن ءبىزدىڭ كەمەمىز بىرنەشە ميل جەردە كەلە جاتىر ەدى. كۋك ءمىنىپ كەلە جاتقان كەمە قۇز جارتاسقا سوعىلىپ قالادى، كەمەنىڭ ويىلىپ كەتكەن جەرىن مارجانداردىڭ كەسەگى بىتەپ قالىپ، تەك سونىڭ ارقاسىندا عانا كەمە اپاتتان امان قالادى.
تەڭىز تولقىندارى كۇندەي كۇركىرەپ دامىلسىز سوعىلىپ جاتقان ۇزىندىعى ءۇش ءجۇز الپىس لە بوگەتتى كورگىم-اق كەلدى.
ءبىراق كەمە تەرەڭىرەك ءتۇسىپ كەتتى دە، مارجاندار تۇرعىزعان قابىرعالاردى كورە المادىم، ءسويتىپ بۇل تۇستاعى فاۋنالارمەن تانىسىپ، اۋعا تۇسكەن بالىقتاردى قاراۋمەن عانا قاناعاتتانۋعا تۋرا كەلدى.
مەن ءارالۋان بالىقتاردىڭ ىشىنەن ولگەننەن كەيىن جويىلىپ كەتەتىن، كولدەنەڭ تارتىلعان جولاقتارى بار ۇلكەندىگى تۋنستاي، كۇمىس-كوكشىل سكۋمبريانى بايقادىم. وسى سكۋمبريالار بىزگە ىلەسىپ ۇيىر-ۇيىرىمەن كەلە جاتقاندى، بۇلاردىڭ ەتى ىزدەسەك تە تاپتىرمايتىن وتە ءدامدى تاعامداردىڭ ءبىرى بولدى. اۋعا ۇزىندىعى بەس سانتيمەتردەن اسپايتىن، ەتى وتە ءدامدى، كوپتەگەن سپارلار دا ناعىز تەڭىز قارلىعاشتارى — تريگلدەر دە ءىلىندى. اۋعا تۇسكەن مولليۋسكالار مەن زووفيتتەردىڭ ىشىندە السيونارييلاردىڭ، لۋجانكالاردىڭ، بايدارلاردىڭ، مولوتوكتاردىڭ وكىلدەرى دە بار ەدى.
ەندى ەكى كۇننەن كەيىن، ءبىز مارجاندار تەڭىزىنەن وتتىك، 4 يانۆاردا، نوۆايا گۆينەيا جاعالاۋى دا كورىندى. كاپيتان نەمو ماعان ءبىر كەزدەسكەندە، توررەس بۇعازى ارقىلى ينديا مۇحيتىنا وتپەكشى ەكەنىن ايتتى. باسقا تۇك ايتقان جوق، ءبىراق نەد لەند ءۇشىن وسى دا جەتكىلىكتى بولدى. ءبىز ەۆروپا تەڭىزدەرىنە جاقىنداپ كەلەمىز دەگەندى مەيىرلەنە ايتتى ول.
توررەس بۇعازى، قاتەرلى ريفتەرى بولعاندىقتان، ءارى جاعالاۋىندا تۇراتىن تايپالارى وتە تاعى بولعاندىقتان جامان اتتى بۇعاز بولاتىن. بۇل اۆستراليانى نوۆايا گۆينەيادان ءبولىپ تۇراتىن بۇعاز ەدى.
ءتۇس كەزىندە كاپيتاننىڭ كومەكشىسى سەكستانتتىڭ كومەگىمەن كۇن كوزىنىڭ بيىكتىگىن انىقتاپ الىپ جاتقاندا مەن وركەش-وركەش بولىپ كوتەرىلە كەلە جوعارعى جاعى ءسۇپ-سۇيىر كوك شىڭ بوپ بىتكەن ارفالكس تاۋلارىنىڭ توبەلەرىن كوردىم.
«ناۋتيلۋس» ەڭ باتىل دەگەن تەڭىز جۇزۋشىلەرى دە كىرەبەرىسىندە ويلانىپ، كىبىرتىكتەپ قالاتىن، دۇنيە جۇزىندەگى بىردەن-بىر ءقاۋىپتى بۇعازعا دا تايانىپ قالدى. بۇل بۇعازدى وڭتۇستىك تەڭىزدەردەن مەلانەزياعا قايتىپ كەلە جاتقان بەتىندە لۋي پادە دە-توررەس اشقان ەدى؛ مۇندا 1840 جىلى ءديۋمون-ديۋرۆيلدىڭ ەكسپەديسياسى دا قايراڭداپ قالىپ، اپاتقا ۇشىراي جازداعان. ءتىپتى قايراڭنان، جارتاستان قورىقپايتىن، «ناۋتيلۋس» تا بۇل بۇعازدىڭ مارجان ريفتەرىنەن ساقتانايىن دەدى.
توررەس بۇعازىنىڭ ەنى شامامەن ايتقاندا، ءجۇز وتىز بەس-جۇز قىرىق كيلومەتر، ءبىراق، وسى ەكى ورتاداعى سانسىز كوپ ارالداردان، كىشكەنە ارالداردان، سۋ استىنداعى قۇز-جارتاستاردان ءوتىپ شىعۋ ءتىپتى مۇمكىن ەمەس-تى.
كاپيتان نەمو، مۇنى ەسكە الىپ، قاجەتتى ساقتىق شارالارىنىڭ ءبارىن دە قولداندى: «ناۋتيلۋس» جارىم-جارتىلاي سۋعا باتىپ جايلاپ قانا ءجۇزىپ كەلە جاتتى. ءۆينتىنىڭ قالاقتارى دا شارشاعان كيتتىڭ قۇيرىعى سياقتى سۋدى باياۋ عانا سابالاپ كەلەدى.
وسى جاعدايدى پايدالانىپ ەكى جولداسىم مەن ۇشەۋمىز ۇنەمى بوس تۇراتىن كەمە ۇستىنە شىعىپ، شتۋرۆال كۇيمەسىنە سۇيەنىپ تۇردىق. كاپيتان نەمو ونىڭ ىشىندە «ناۋتيلۋستى» ءوزى باسقارىپ وتىر ەدى.
مەنىڭ كوز الدىمدا توررەس بۇعازىنىڭ تاماشا كارتاسى جاتىر. بۇل كارتانى ينجەنەر-گيدروگراف ۆينسەندو ديۋمۋلەن مەن ەكسپەديسيانىڭ ميچمانى، كەيىن ءديۋمون-ديۋرۆيلدىڭ بۇكىل جەر ءجۇزىن اينالىپ ءوتۋ ساياحاتىنا قاتىسىپ ادميرال بولعان — كۋپۆان-ديۋبۋا جاساعان ەدى. بۇل كارتا جانە كاپيتان كينگ جاساعان كارتا توررەس بۇعازىنىڭ ەڭ جاقسى كارتالارى ەدى، بۇلار جول تاۋىپ وتۋگە بولمايتىن وسى شىم-شىتىرىق بۇعازدىڭ بارلىق تۇيىندەرىن شەشىپ بەرە الاتىن كارتالاردى. مەن بۇل ەكى كارتاعا اسا زەر سالىپ قارادىم.
كەنەتتەن «ناۋتيلۋس» كەلە جاتقان جەردە تەڭىز سۋى بۇرقىلداي باستادى. وڭتۇستىك-شىعىستان سولتۇستىك-باتىسقا قاراي ساعاتىنا ەكى جارىم ميل شاپشاڭدىقپەن ءوتىپ جاتقان وتە كۇشتى اعىس، ءاربىر ادىم سايىن قىلتيىپ سۋدان شىعىپ تۇرعان ريفتەرگە سوعىلىپ دۇرلىگىپ جاتىر ەدى.
— قاۋىپتى ءتۇس! — دەدى ماعان نەد لەند.
— شىنىندا دا، بۇدان قيىن جول بولماس،— دەپ جاۋاپ قايىردىم مەن،— جەر تالعامايتىن «ناۋتيلۋس» ءۇشىن دە وتە قيىن جول.
— انتۇرعان كاپيتان جۇرەتىن جولىن جاقسى بىلەتىن شىعار، ايتپەسە ءبىر قاقتىققاندا-اق «ناۋتيلۋستىڭ» بىت-شىتىن شىعاراتىن كادۋىلگى مارجاندار بوتقاسىن الدىمىزدان ءالى دە كورىپ تۇرمىز،— دەدى نەد.
شىنىندا دا جاعداي وتە اۋىر ەدى. ءبىراق «ناۋتيلۋس» بەينە ءبىر سيقىرى بارداي نەبىر قاتەرلى دەگەن جارتاستاردى دا جانامالاي امان-ەسەن ءوتىپ شىقتى. ول ءديۋمون-ديۋرۆيلدىڭ كەمەسى اپاتقا ۇشىراي جازداعان، «استروليابيا» مەن «ۋسەردنىي» سالعان جولمەن جۇرمەدى. سۇڭگۋىر كەمە ول جولدان سولتۇستىككە تامان سىرتتاي ءجۇرىپ وتىردى دا تەك مەررەي ارالىن اينالىپ وتكەننەن كەيىن عانا وڭتۇستىك-باتىسقا قايتا ورالىپ، كۋمبەرلەند وتكەلىنە كەلدى. مەن كاپيتان نەمو «ناۋتيلۋستى» ەندى تۋرا وسى وتكەلدىڭ بويىمەن جۇرگىزەدى ەكەن دەپ ەدىم، ءبىراق، سولتۇستىك-باتىسقا قاراي كىلت بۇرىلدى دا، سۇڭگۋىر كەمە سانسىز كوپ ارالدار مەن ارالسىماقتاردىڭ ارالارىمەن بۇلتاقتاي ءجۇزىپ وتىرىپ، تاۋندا ارالى مەن وپاسنىي كانالىنا كەلدى.
— ياپىر-اۋ، كاپيتان نەمو ساقتىقتى قويىپ، ءديۋمون-ديۋرۆيلدىڭ كەمەسى وتىرىپ قالاتىن اق قايران كانالعا تۇسپەكشى مە؟ — دەپ تۇرعانىمدا، «ناۋتيلۋس» تاعى دا باعىتىن وزگەرتىپ، باتىس جاقتاعى، گۆابوروار ارالىنا قاراي ءبىراق تارتتى.
تۇستەن كەيىنگى ساعات ءۇش شاماسى ەدى. استان-كەستەنى شىققان بۇعاز سۋى كەمەرىنە كەلىپ بولىپ سايابىرلاي باستاعان-دى. «ناۋتيلۋس» گۆابوروار ارالىنا دا كەلىپ قالدى. پالما اعاشتارى وسكەن وتە ادەمى جاعالاۋعا ەكى-اق ميلدەي قالعامىز.
كەنەتتەن كەمە قاتتى اۋىتقىپ كەتتى، مەن قۇلاپ كەتتىم. «ناۋتيلۋس» ءبىر ريفكە سوقتىعىپ، ءبىر جاعىنا ءسال جانتايىپ تۇردى دا قالدى.
مەن دە تۇرەگەلدىم، كەمەنىڭ ۇستىنە كاپيتان نەمو دا، كومەكشىسى دە شىعا كەلدى. ولار كەمەنى قاراپ شىقتى دا، مەن تۇسىنبەيتىن تىلدە بىرەر اۋىز ءسوز سويلەستى.
جاعداي، مىنە، وسىلاي بولىپ قالدى. شتريبورتتان قاراعاندا، سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە قاراي سوزىلعان الىپ قول سياقتى بولىپ گۆەبوروار ارالى جاتىر. شىعىس جاقتا ريفتەردىڭ توبەلەرى دە سۋدان كورىنە باستادى.
ءبىز ءبىر قايراڭعا كەلىپ مىقتاپ وتىرىپ قالىپپىز، مۇنىڭ ۇستىنە، بۇل جەرگە سۋ وتە از كەلەدى ەكەن. الايدا، كەمەنىڭ كورپۋسى وتە مىقتى ەدى، ريفكە سوقتىعىپ قالسا دا ەشبىر جەرى بۇلىنبەپتى. ءبىراق، ەگەر «ناۋتيلۋس» وسى قايراڭنان شىعا الماسا، وندا، ونىڭ وسى جارتاستا ماڭگى قالعانى، دەمەك بۇل كاپيتان نەمونىڭ كەمەسى قۇرىدى دەگەن ءسوز.
ادەتتەگىسىنشە سالقىن-سابىرلى شىرايمەن كاپيتان نەمو جانىما كەلە بەرگەندە مەنىڭ ويلاپ تۇرعانىم وسى ەدى. ونىڭ بەت اجارىندا ابىرجۋ بەلگىسى دە، كۇيىنۋ بەلگىسى دە جوق بولاتىن.
— اپات پا؟ — دەپ سۇرادىم مەن.
— جوق، از عانا كىدىرىس،— دەپ جاۋاپ قايىردى ول.
— ايتكەنمەن، بۇل وقيعانىڭ سالدارىنان ءوزىڭىز ات-تونىڭىزدى الا قاشىپ جۇرگەن قۇرلىققا قايتا ورالىپ جۇرمەس پە ەكەنسىز؟
كاپيتان ماعان وقىس ءبىر قارادى دا، باسىن شايقادى. تەگى، ماعان: مەنى ەشنارسە دە ەشۋاقىتتا دا جەرگە قايتارا المايدى دەگەندى اڭعارتقىسى كەلدى بىلەم.
وسىدان كەيىن ول:
سىزگە نە بولعان، پروفەسسور؟ «ناۋتيلۋستىڭ» جاعدايى ونشا كۇدەر ۇزەرلىكتەي ەمەس. ول ءسىزدى مۇحيتتىڭ تالاي عاجايىپ كەرەمەتتەرىمەن تانىستىرادى ءالى. ءبىزدىڭ ساياحاتىمىز جاڭا عانا باستالدى، مەن سىزبەن جولداستىقتان بۇلاي تەز ايرىلعىم كەلمەيدى!
— الايدا، كاپيتان،— دەدىم ءسوزىنىڭ كەكەسىنىڭ بايقاماعان بولىپ، — «ناۋتيلۋس» سۋدىڭ ناعىز قىزۋ تاسقىنداعان كەزىندە قايراڭداپ قالىپ وتىر عوي. ەسىڭىزدە بولسىن، تىنىق مۇحيتتىڭ سۋىنىڭ تاسۋى جالپى العاندا، شامالى بولادى. ەگەر دە ءسىز «ناۋتيلۋستى» جەڭىلدەتۋدىڭ ءبىر ءتاسىلىن تاپپاساڭىز، وندا كەمەڭىزدى قايتىپ سۋعا تۇسىرە الاتىنىڭىزدى مەن بىلمەي تۇرمىن.
— دۇرىس ايتاسىز، پروفەسسور،— دەپ جاۋاپ قايىردى كاپيتان نەمو،— تىنىق مۇحيتتا سۋدىڭ تاسۋى شامالى بولادى، ءبىراق، دەگەنمەن، توررەس بۇعازىندا تاسقان كەزدە بip جارىم مەتر كوتەرىلەدى، بۇگىن ءتورتىنشى يانۆار، ال ەندى بەس كۇننەن كەيىن اي دا تولادى. ەگەردە جەردىڭ وسى اينىماس سەرىگى اي، تەڭىز سۋىن جەتكىلىكتى دارەجەدە جوعارى كوتەرىپ، ماعان بولماشى عانا قىزمەت كورسەتپەسە، مەن بۇعان وتە تاڭدانعان بولار ەدىم.
وسى سوزدەردى ايتتى دا، كاپيتان نەمو، كومەكشىسى ەكەۋى «ناۋتيلۋستىڭ» ىشىنە ءتۇسىپ كەتتى.
سۇڭگۋىر كەمە وسى جەردە ءوسىپ تۇرعان نارسەدەي قوزعالماستان تۇر، مارجان پوليپتەرى ءوزىنىڭ اجىراماس سەمەنتى مەن «ناۋتيلۋستى» جارتاسقا بەينە ءبىر جابىستىرىپ تاستاعان ءتارىزدى.
— ءسويتىپ نە بولاتىن بولدى پروفەسسور مىرزا؟ — دەپ سۇرادى نەد لەند كاپيتان كەتىسىمەن و دا كەلىپ.
— بولعانى سول، نەد دوستىم ءبىز 9 يانۆارعا دەيىن سۋدىڭ تاسۋىن كۇتىپ، تىپ تىنىش جاتاتىن بولدىق. اي ءبىزدى ەسىركەپ قايراڭنان شىعارىپ الاتىن كورىنەدى.
— بولعانى سول ما؟
— بولعانى سول.
— ياكوردى جيناپ الىپ، ماشينانى بار كۇشىمەن جۇرگىزىپ، كەمەنى قايراڭنان شىعارىپ الۋ، كاپيتاننىڭ ويىندا جوق دەڭىز.
— كەمەنى سۋدىڭ ءوزى-اق شىعاراتىن بولسا، بۇل ايتىلعانداردى ىستەپ نە كەرەك؟ — دەپ جاۋاپ قايىردى كونسەل.
كانادالىق كونسەلگە الا كوزىمەن ءبىر قارادى دا، يىعىن قوزعاپ قويدى.
— قاشان ايتتىڭ دەمەڭىز، پروفەسسور مىرزا،— دەدى نەد ماعان قاراپ،— وسى تەمىر ساۋىت ەندى قايتىپ سۋدىڭ استىندا دا، ۇستىندە دە جۇرە المايدى! بۇنى تەك ەندى قيراتىپ، ساتۋ عانا قالدى. سوندىقتان مەن كاپيتان نەمونى بىزدەن ايىراتىن ۋاقىت جەتتى دەپ ويلايمىن!
— بايقايسىز با، نەد دوستىم،— دەپ جاۋاپ قايىردىم مەن،— وسى تاماشا كەمەنىڭ بولاشاعى تۋرالى جۇرتتىڭ ءبارى بىردەي سىزشە ويلامايدى. ءتورت كۇن شىداڭىزشى — ءبىز سوندا، تىنىق مۇحيتتىڭ سۋى قانداي كۇشپەن تاساتىنىن ءدال بىلەمىز. ايتقاندايىن، قاشۋ تۋرالى كەڭەس، انگليانىڭ نەمەسە پروۆانستىڭ جاعالاۋى كورىنىپ تۇرسا ورىندى بولار ەدى. ءبىراق بىزگە تاياۋ جاعالاۋ نوۆايا گۆينەيانىڭ جاعالاۋى، ال وعان بارۋعا اسىعۋدىڭ قاجەتى جوق. ەگەر دە «ناۋتيلۋس» وسى قايراڭنان كوتەرىلە المايتىن بولسا، كوزدى جۇمىپ تاۋەكەلگە بەل بايلاۋعا قاشان دا بولسا، بولادى عوي.
— الايدا، تىم قۇرىسا جەرگە تۇسۋگە دە بولماس پا ەكەن؟ — دەپ سۇرادى قىنجىلىپ نەد لەند.— مىناۋ تۇرعان ارال. ول ارالدا اعاش ەسكەن. اعاش اراسىندا جەر بەتىنىڭ جانۋارلارى — ءتىرى كوتلەتتەر، روستبيفتەر، بيفشتەكستەر ءجۇر عوي... اتتەڭ، ءبىر كەسەك ەت بولسا، قۇمارلانا جەر ەدىم!
— بۇل جونىندە نەدتىڭ پىكىرى دۇرىس،— دەدى كونسەل،— مەن تولىعىنان قوسىلامىن. جەر باسىپ ءجۇرۋدى ۇمىتىپ قالماۋ ءۇشىن، وسى جاعالاۋعا تۇسۋگە، قوجايىن ءوزىنىڭ دوسى، كاپيتان نەمودان رۇقسات الا الماس پا ەكەن؟
— مەن رۇقسات سۇراۋىن، سۇرايىن ءبىراق ونىڭ رۇقسات بەرمەيتىنىنە مەنىڭ كوزىم جەتىپ تۇر.
— ايتكەنمەن، قوجايىن سۇراپ كورسىن،— دەدى كونسەل،— ەڭ بولماسا، كاپيتان نەمونىڭ بىزگە دەگەن بوستاندىعىنىڭ شەگىن ءبىلىپ الايىق.
مەنى قايران قالدىرىپ، كاپيتان نەمو سوزگە كەلمەي شىن ىقلاسىمەن رۇقسات بەردى. ول ءتىپتى قايتىپ كەلەمىز دەپ ۋادە بەرىڭىز دە دەگەن جوق. ءبىراق، نوۆايا گۆينەيا ارالىندا سەرۋەن قۇرۋ اسا قاتەرلى بولاتىن، مەن نەد لەندكە وسى ارالعا ءتۇسىپ، سەرۋەن قۇرۋعا كەڭەس بەرمەس ەدىم.. تۇزەمدىك-پاپۋاستاردىڭ قولىنا تۇسكەنشە، «ناۋتيلۋستا» تۇتقىن بولىپ قالا بەرگەنىمىزدىڭ ءوزى جاقسى بولار ەدى.
كاپيتان نەمودان بىزبەن بىرگە بارۋعا قالاي قارايسىز دەپ سۇراي المادىم. ونىڭ بەر جاعىندا بىزبەن بىرگە ءبىر دە ماتروستى جىبەرمەيتىندىگىندە دە ەشبىر كۇمانىم جوق ەدى. قايىقتى نەد لەندتىڭ ءوزى باسقارۋىنا تۋرا كەلەتىنىن دە ءبىلدىم. ءبىراق جەر بىزدەن ەكى-اق ميلدەي ەدى، ايتۋلى تەڭىزشى نەد لەند دە، ۇلكەن كەمەلەرگە عانا ءقاۋىپتى جارتاستاردىڭ اراسىمەن جەپ-جەڭىل كىشكەنە قايىقتى ەشبىر قيىندىقسىز-اق باسقارىپ، تىلەگەن جەرىمىزگە الىپ بارا الاتىن جىگىت.
ەرتەڭىنە، 5 يانۆاردا، قايىق ۇياسىنان شىعارىلىپ سۋعا ءتۇسىرىلدى.
مۇنى ەكى ماتروس وپ-وڭاي ىستەدى. ەسكەكتەر قايىقتىڭ تۇبىندە ەدى، بىزگە ەندى قايىققا ءمىنىپ وتىرۋ عانا قالعانى.
تاڭەرتەڭگى ساعات سەگىزدە مىلتىق، بالتامەن قارۋلانىپ الىپ، ءبىز «ناۋتيلۋستان» جىلجىپ كەتتىك.
تەڭىز ايتا قالارلىقتاي تىپ-تىنىش ەدى. جاعالاۋدان مايدا سامال ەسىپ تۇردى. كونسەل ەكەۋمىز ەسكەك ەسىپ وتىردىق تا، نەد لەند ريفتەردىڭ وتە تار ارالارىمەن قايىقتى باعىتتاپ وتىردى.
قايىق، باسقارۋشىنىڭ دەگەنىنەن شىقپاي، وقتاي ۇشىپ، زۋلاپ كەلە جاتتى.
نەد لەند قۋانىشىن جاسىرعان جوق. Taپ ءبىر بوستاندىق الىپ، تۇرمەدەن شىققان ادامداي بولىپ وتىر، ءبىراق كوپ كەشىكپەي سول تۇرمەگە قايتا ورالۋعا تۋرا كەلەتىنى ونىڭ ويىندا دا جوق ەدى.
— ءبىز ءقازىر ەت جەيمىز! — دەدى ول اندەتىپ.— قانداي ەت دەسەڭىزشى! ەشبىر قوسپاسى جوق، ناعىز اڭ ەتى! راس، تەك نانسىز جەيمىز... مەن بالىق ءدامدى ەمەس دەمەيمىن، ءبىراق ءوزىڭىز ويلاپ قاراڭىزشى، ۇنەمى بالىق پەن عانا وتىرۋ ءتىپتى بولمايتىن نارسە عوي! قىزىل شوقتا قۋىرىلعان ءبىر كەسەك جاس ەت بولسا، سونىڭ ءوزى-اق داستارحاننىڭ ءسانىن كىرگىزىپ جىبەرەر ەدى.
— و، مەشكەي!—دەدى كونسەل.— سىلەكەيىمدى شۇبىرتتىڭ عوي.
— ءبىراق ءبىلۋ كەرەك — دەدىم مەن،— بۇل ورمانداردا، اڭ بار ما ەكەن ءوزى، ەگەر بار بولسا، اڭشىنىڭ ءوزىن اڭ ەتىپ جىبەرەتىن زورى بولىپ جۇرمەسىن؟
— تۇك ەمەس، پروفەسسور مىرزا! — دەدى نەد لەند، ۇستارانىڭ جۇزىندەي وتكىر تىستەرىن اقسيتىپ.— ەگەر بۇل ارالدان باسقا اڭ تابىلماسا، مەن ءتىپتى جولبارىستى دا، قۋىرىلعان ءبىر كەسەك جولبارىس ەتىن جەۋگە دە بارمىن.
— نەد مەنى قورقىتۋعا اينالدى،— دەدى كونسەل.
— ءتورت اياقتى قاناتسىزى ما، قاناتتى ەكى اياقتىسى ما، اڭنىڭ قاي ءتۇرى بولسا دا ءبارى ءبىر، قاي بۇرىن كەزدەسكەنىن — مىلتىق وعىن ءدال تيگىزىپ، قارسى الاتىن بولامىن.
— ەھە! — دەدىم مەن.— لەند تاعى دا قۇتىرا باستادى.
— قاپالانباڭىز، پروفەسسور،— دەدى كانادالىق،— باتىلىراق ەسىڭىز! جارتى ساعات وتپەي-اق ەڭ جاقسى ادىسپەن پىسىرىلگەن، ەتتەن الدىڭىزعا تاباق تارتامىن ءالى.
ساعات سەگىزدەن وتىز مينۋت وتكەندە، گۆەبوروار ارالىن قورشاعان مارجاندار شەڭبەرىنەن امان-ەسەن ەتىپ شىعىپ، قۇمدى جاعالاۋعا دا كەلىپ جەتتىك.
جيىرما ءبىpءىنشى تاراۋ
قۇرىلىقتا بىرنەشە KYH
قاتتى جەرگە اياعىمىزدىڭ العاش رەت ءتيۋى ماعان ايتا قالارلىقتاي ۇلكەن اسەر ەتتى. Taپ ءبىر بەرىكتىگىن سىناپ تۇرعانداي، نەد لەند جەردى اياعىمەن تەۋىپ-تەۋىپ قويدى. ال، ءبىراق كاپيتان نەمونىڭ تىلىمەن ايتقاندا،«ناۋتيلۋستا» جولاۋشى بولعانىمىزعا، نەمەسە ءدالىن ايتقاندا، كاپيتاننىڭ تۇتقىنى بولعانىمىزعا، ءالى ەكى اي دا بولعان جوق ەدى.
بىرنەشە مينۋتتەسىن ءبىز تەڭىز جاعاسىنان مىلتىق اتىم جەرگە دەيىن بارىپ تا قالدىق. بۇل جەردىڭ قىرتىسى تۇگەلدەي دەرلىك مارجان يزۆەستەرى ەدى، ءبىراق، گرانيت كەسەكتەرى تولى، سۋى تارتىلىپ، كەۋىپ قالعان وزەن ارنالارىنا قاراعاندا، بۇل ارالدى جانارتاۋدان پايدا بولعان ارال دەپ توپشىلاۋعا بولار ەدى.
كوكجيەگىن تاماشا سىڭسىعان نۋ ورمان جاۋىپ تۇر. كەيبىرەۋلەرىنىڭ بيىكتىگى ەكى ءجۇز فۋتقا دەيىن باراتىن وراسان ۇلكەن قالىڭ اعاشتاردىڭ ارالارى، شىرماۋىق ليان وسىمدىكتەرىمەن قوسىلىپ جەل ءۇپ ەتكەن سايىن تەربەتىلىپ كەتىپ تۇر.
مۇندا ميموزدار، فيكۋستار، گيبيس اعاشتارى، ۇشى-قيىرى جوق قالىڭ پالما ورمانى بار ەدى. اعاشتاردىڭ تۇبىندە، ولاردىڭ جاسىل تارتا باستاعان قالىڭ جاپىراقتارىن پانالاپ وراسان زور ورحيدەيالار گۇل اتۋدا.
ءبىراق كانادالىقتىڭ ەسىل-دەرتى تەك قانا پايدالى نارسە بولعاندىقتان، ول نوۆايا گۆينەيانىڭ وسىناۋ تاماشا وسىمدىك دۇنيەسىنە كوڭىل اۋدارا قويعان جوق. كوكوستى پالما اعاشىن تاۋىپ الىپ، بىرنەشە شاتتاۋىقتى تاسپەن اتىپ ءتۇسىرىپ، ارشىپ، بىزگە ۇسىندى. ءبىز كوكوستىڭ ءسۇتىن ءىشىپ، جۇمساعىن جەپ راحاتتانىپ قالدىق، مۇنىڭ ءوزى «ناۋتيلۋستاعى» كۇنبە-كۇن ىشىپ-جەپ جۇرگەن تاعامدارىمىزعا قىر كورسەتكەندىك سياقتى ەدى.
— تاماشا! — دەدى نەد لەند.
— ءدامى وتە جاقسى ەكەن! — دەپ كونەسل دە قوستاي قويدى.
— قالاي ويلايسىز، كاپيتان نەمو «ناۋتيلۋسقا» ءبىراز كوكوس الىپ قايتۋعا رۇقسات بەرمەس پە ەكەن؟ — دەپ سۇرادى مەنەن كانادالىق.— بەرەر دەپ ويلايمىن،—دەپ جاۋاپ قايىردىم مەن،— ءبىراق، ايتپادىڭ دەمە ءوزى ولاردى اۋزىنا دا سالمايدى.
ءوز وبالى وزىنە! — دەدى كونسەل
ونىسى بىزگە جاقسى! — دەپ ءىلىپ اكەتتى نەد لەند.— وزىمىزگە كوبىرەك قالادى عوي.
ءبىر مينۋت سابىر ەتىڭىز، نەد دوستىم،— دەدىم مەن، كانادالىق ەكىنشى ءبىر پالماعا وقتالعان كەزدە.— كوكوس شاتتاۋىقتارى — وتە جاقسى نارسە، ءبىراق ودان كورى دە پايدالىراق بىردەمە جوق پا ەكەن، قايىققا كوكوس تولتىرىپ الماي تۇرىپ اۋەلى سونى ءبىلىپ العانىمىز ءجون بولار دەيمىن. مەنىڭ ويىمشا جاڭا پىسكەن وۆوششتار «ناۋتيلۋستا» بىزگە وتە قاجەت.
— قوجايىن دۇرىس ايتادى،— دەدى كونسەل،— قايىقتى ۇشكە بولسەك دەيمىن. بىرىنە جەمىس سالىپ الايىق، ەكىنشىسىنە وۆوشش ال ۇشىنشىسىنە اۋلاعان اڭداردى سالايىق، ءبىراق اڭداردىڭ ءوزى ءازىر كورىنبەي تۇر عوي؟
— كونسەل، كۇدەر ءۇزۋدىڭ قاجەتى جوق،— دەدى كانادالىق.
— سونىمەن، سەرۋەنىمىزدەن قالمايىق جۇرەلىك، تەك ساقتانىپ ءجۇرۋ كەرەك بولادى. ارالدا جان جوق سياقتى بولعانمەن كىم ءبىلىپتى، ءبىز سياقتى تاماق تالعاپ تۇرمايتىن جەرگىلىكتى تۇرعىندار بار بولىپ شىعۋى دا ىقتيمال عوي...
— اھە-ھە! — دەپ ايعايلاپ جىبەردى نەد لەند جۇتىنىپ.
— ءاي، نەد، ساعان نە بولدى؟ — دەدى كونسەل.
— شىنىمدى ايتايىن،— دەدى كانادالىق،— ادام جەگىشتىك تاماشا كاسىپ ەكەنىن مەن ەندى عانا تۇسىنە باستادىم.
— نەد! نەد! نە ايتىپ تۇرسىز؟ — دەدى كونسەل تاڭدانىپ.— ءوزىڭىز ادامجەگىش ەكەنسىز عوي؟ دەمەك، سىزبەن ءبىر كايۋتادا بىرگە بولعان كۇندەردە، مەن ىلعي قاتەرلى جاعدايدا بولىپپىن عوي، وندا؟ دەمەك، ءبىر ءساتتى كۇنى تاڭەرتەڭ ۇيقىدان تۇرعانىمدا دەنەمنىڭ جارىم-جارتىسى جەلىنىپ قويعانىن ءبىر-اق بىلەدى ەكەم عوي؟
— كونسەل دوستىم، مەن ءسىزدى جاقسى-اق كورەمىن، ءبىراق اسا ءزارۋ بولماي تۇرعاندا ءسىزدى جەپ قايتەيىن.
— سەنبەيمىن ەندى سىزگە،— دەدى كونسەل،— ءجۇرىڭىز اڭ اۋلايىق! مىنا كاننيبالعا تەزىرەك ءبىر اڭ اۋلاپ بەرمەسەك، تاياۋ كۇندەردىڭ بىرىندە قوجايىن ءوزىنىڭ بۇرىنعى قىزمەتشىسىنىڭ ورنىن سيپاپ قالىپ جۇرەر.
نەد پەن كونسەل وسىلاي ازىلدەسىپ كەلە جاتقاندا ءبىز ورمانىڭ شەتىنە دە كەلىپ قالىپپىز. ءبىز ەكى ساعاتتىڭ ىشىندە نۋ ورماندى ول شەتى مەن بۇل شەتىنە دەيىن ارالاپ شىقتىق.
جولىمىز بولىپ، تروپيكتىك ايماقتا وسەتىن اسا پايدالى ءبىر وسىمدىككە كەزدەستىك، بۇل — ءبىزدىڭ «ناۋتيلۋستا» ابدەن اڭساعان ازىعىمىزبەن قامتاماسىز ەتتى.
مەنىڭ ايتىپ وتىرعانىم گۆەبوروار ارالىندا وتە كوپ شىعاتىن استىق اعاشى ەدى؛ كەشىكپەي-اق ءبىز مۇنىڭ مالايلىقتار «ريم» دەپ اتايتىن ۇرىقسىز ءبىر ءتۇرىن تاۋىپ الدىق.
استىق اعاشىنىڭ باسقا اعاشتاردان وزگەشەلىگى — بويى تىپ-تىك بيىكتىگى قىرىق فۋت بولادى. ونىڭ ايرىم-ايرىم ۇلكەن جاپىراقتاردان قۇرالعان، دوڭگەلەنىپ بىتكەن وتە ادەمى باسى ءناتۋراليستىڭ كوزىنە بىردەي تۇسەدى. جاپىراقتارىنىڭ ارا-اراسىندا ۇلكەندىگى ءبىر دەسيمەتردەي، جالتىراعان كەدىر - بۇدىر قابىعى بار، دومالاق شار ءتارىزدى جەمىستەر دە سالبىراپ-سالبىراپ تۇر ەدى. وسى وتە پايدالى اعاش ەشبىر كۇتۋسىز-اق جىلدىڭ سەگىز ايى بويىنا جەمىس بەرىپ تۇرادى.
نەد لەند مۇنى جاقسى بىلەدى ەكەن. تالاي ساياحات كەزىندە جەپ تە كورگەن، قالاي دايىنداۋدى دا بىلەتىن بولىپ شىقتى.
— پروفەسسور مىرزا،— دەدى ول،— وسى اعاشتىڭ جۇمساعىن ءقازىر جەپ كورمەسەم، شىداي الماي ءولىپ كەتۋىم مۇمكىن.
— جەپ كورىڭىز، نەد، جەپ كورىڭىز. مۇندا ءوزىمىز دە سول ءۇشىن كەلدىك قوي. تارتىنباڭىز!
— بۇل ونشا كوپ ۋاقىت المايدى،— دەدى ول.
كانادالىق اينەكتى الدى دا، قۋراپ قالعان اعاشتاردى جيناپ الىپ وت جاقتى.
وت شاتىرلاپ جانا باستادى.
بۇل كەزدە كونسەل ەكەۋمىز قولايلى ءبىر استىق اعاشىن تاڭداپ تا الدىق.
بۇلاردىڭ كەيبىرەۋلەرىنىڭ جەمىستەرى ءالى ءپىسىپ جەتكەن جوق ەكەن، ولاردىڭ قالىڭ قابىقتارى اق جۇمساقتى ءالى جاۋىپ تۇر ەدى.
مۇنىڭ ەسەسىنە ىركىلدەكتەرى مەن سارعىشتارى — بۇلار وتە كوپ ەدى — ءبىزدى قاشان جۇلادى دەپ كۇتىپ تۇر ەدى.
كونسەل وسىنداي ون جەمىستى نەدكە الىپ كەلدى.
ايتا كەتۋ كەرەك، بۇلاردىڭ ءدانى بولمايدى، كانادالىق بۇلاردى بولشەكتەپ كەستى دە، جانىپ جاتقان وتقا سالدى.
— مۇنىڭ قانداي ءتاتتى نان ەكەنىن ءالى كورەرسىز، پروفەسسور مىرزا،— دەپ قويدى كانادالىق، وتتى كوسەي ءتۇسىپ. اسىرەسە ەكى ايدان بەرى نان كورمەگەندەرگە،— دەپ قوسىپ قويدى كونسەل.
— بۇل ءتىپتى نان دا ەمەس،— دەدى كانادالىق ءسوزىن جالعاستىرىپ، مۇنىڭ ءوزى اسا ءتاتتى پيروجنوە. مۇنى ءسىز ەشۋاقىتتا جەپ كورمەگەن بولارسىز، پروفەسسور مىرزا؟
ەشۋاقىتتا، نەد.
ولاي بولسا جەر بەتىندە جوق راقاتقا باتۋعا دايارلانا بەرىڭىز. ەگەر ءسىز ەكىنشى ۇلەس سۇراماساڭىز، وندا مەنىڭ سۇڭگىشىلەردىڭ كورولى دەگەن اتاعىم قۇرىپ-اق كەتسىن.
بىرنەشە مينۋت وتكەننەن كەيىن جەمىستىڭ وت جاق بەتى قارايىپ كۇيدى دە ءاربىر كەسەگىنىڭ ورتا شەنىندە اعارعان جۇمساق نارسە پايدا بولىپ، ارتيشوك ءيسى شىقتى.
مويىنداۋ كەرەك، بۇل شىنىندا دا وتە ءتاتتى نان ەكەن، مەن اسا ءسۇيسىنىپ جەدىم.
— ءبىر وكىنىشتى نارسە،— دەدىم مەن،— مۇنىڭ جۇمساعى وسى كۇيىندە كوپكە شىدامايدى-اۋ دەيمىن. سوندىقتان ونى الىپ قايتۋدىڭ قاجەتى بولماس، ءسىرا.
— و نە دەگەنىڭىز، پروفەسسور مىرزا! — دەدى اشۋلانىپ، نەد لەند.— ءسىز مۇنى ناتۋراليست-تەورەتيك رەتىندە ايتىپ وتىرسىز، ال مەن بولسام، مەن كادىمگى نان پىسىرۋشى-پراكتيك تۇرعىسىنان قارايمىن. كونسەل، بۇل جەمىستىڭ ءبىرازىن جيناپ قويىڭىز، قايتاردا وزىمىزبەن بىرگە الا قايتامىز.
— بۇلاردى ءسىز ازىق قورى ەتىپ ساقتاماقشىسىز با؟
— مەن بۇلاردىڭ جۇمساعىنان قامىر جاسايمىن، قامىر اشىعاننان كەيىن، كوپكە دەيىن بۇزىلمايدى. ونى «ناۋتيلۋستىڭ» كۋحنياسىندا ءپىسىرىپ الۋ كەرەك بولادى، ال پىسكەن كەزدە ءدامىنىڭ قىشقىلدىعىنا قاراماستان كومەي سۋىرعانداي ءتاتتى بولادى، بارماقتارىڭىزدى جالايتىن بولاسىزدار، ءالى.
— مەنىڭ بايقاۋىمشا، نەد، ءسىزدىڭ نانىڭىز ايتسا ايتقانداي ەكەن، بىزگە ەندى باسقانىڭ كەرەگى دە بولا قويماس...
— كەرىسىنشە، پروفەسسور مىرزا،— دەدى كانادالىق،— كوڭىل توق بولۋ ءۇشىن ءالى وۆوشش پەن جەمىستەن دە جيناپ الۋىمىز كەرەك بولار.
— جاقسى وندا، جەمىس پەن وۆوشش ىزدەپ كورەلىك.
استىق اعاشىنىڭ جەمىسىن جيناپ الىپ، «جەر» ازىعىن ىزدەۋگە تاعى شىقتىق.
بۇل ساپارىمىز دا ءساتسىز بولعان جوق، تۇسكە دەيىن كەرەگىمىزشە بانان جيناپ الدىق. مۇنىڭ ءوزى جىل بويىنا ءپىسىپ تۇراتىن، اسا نازىك تروپيكتىك جەمىس. بۇلاردى شيكىلەي-اق جەي بەرەدى. ءبىز بانانداردان باسقا، وتە ءتاتتى مانگو جەمىستەرى مەن بىرنەشە ءىرى-ىرى اناناستاردى دا تاپتىق. بۇلاردى جيناۋ كوپ ۋاقىتىمىزدى السا دا، وعان ءبىز وكىنگەنىمىز جوق.
كونسەل نەد لەندتەن ەكى كوزىن ايىرار ەمەس. الدا كەلە جاتقان سۇڭگىشى قوردى مولايتۋ ءۇشىن، بۇتالار مەن اعاشتاردىڭ قاسىنان وتە بەرە كوزىنە ىلىنگەن جەمىستىڭ ءبارىن ءۇزىپ اكەتىپ بارادى.
— ال، نەد دوستىم،— دەدى اقىر اياعىندا كونسەل،— ەندى قاناعاتتانعان شىعارسىڭ؟ العىڭىز كەلگەننىڭ ءبارىن دە الدىڭىز عوي؟
— مم...— دەدى نەد مىڭگىرلەپ.
— قالان، ءالى دە قاناعاتتانعان جوقسىڭ با؟
— مىناۋ شوپتەردىڭ ءبارى دە استىڭ ءدامىن كەلتىرەتىن ناعىز دەسەرت، ءتاتتى نارسەلەر عوي. ايتپاقشى، سورپا قايدا؟ قۋىرداق قايدا؟
— يا، يا، نەد،— دەدىم مەن،— تىلەۋىڭىزدى بەرسىن، ءبىزدى كوتلەتپەن سىيلايمىن دەگەن ۋادەڭىزدى ۇمىتىپ كەتە كورمەڭىز! سول كوتلەتتەرىڭنىڭ ءوزىن مەن كورە الماي تۇرمىن-اۋ؟
— پروفەسسور مىرزا،— دەدى كانادالىق،— اڭ اۋلاۋ ساپارىمىزدىڭ اياقتالماعانى بىلاي تۇرسىن، شىنىندا ءبىز وعان ءالى كىرىسكەنىمىز دە جوق، سابىر ەتىڭىز! بۇل جەردە بولماسا، باسقا ءبىر جەردە قاناتتى نەمەسە ءتورت اياقتى اڭعا ايتەۋىر ءبىر كەزدەسەمىز.
— ەگەر دە بۇگىن بولماسا، باسقا ءبىر كۇندە،— دەپ ءبىر ءىلىپ اكەتتى كونسەل.— الايدا، ورماننىڭ تۇكپىرىنە قاراي بارۋدىڭ قاجەتى بولماس. قايىققا قاراي قايتساق دەيمىن.
— قالايشا؟ بولعانىمىز با؟ — دەپ ايعايلاپ جىبەردى نەد.
— قاراڭعى تۇسكەنشە ءبىز قايتۋعا ءتيىسپىز،— دەدىم مەن.
— ساعات قانشا، ءوزى ءقازىر؟ — دەدى كانادالىق.
— كۇندىزگى ەكىدەن ءبىر كەم ەمەس،— دەپ جاۋاپ قايىردى كونسەل.
— قاتتى جەر باسىپ تۇرعان كەزدە، كۇننىڭ زىرلاۋىن-اي،— دەپ كۇرسىندى نەد لەند.
ءبىز ورمان ىشىمەن قايتتىق. جول-جونەكەي ءوزىمىزدىڭ ازىق قورىمىزدى پالما اعاشتارىندا وسەتىن كاپۋستا جاپىراقتارىمەن تولىقتىرىپ الدىق، ءبىراق بۇلاردى اعاش باسىنا شىعىپ وتىرىپ الۋعا تۋرا كەلدى. مالاييالىقتار «ابرۋ» دەپ اتايتىن جاسىل بۇرشاقتاردى دا، جوعارى ساپالى يامستاردى دا قوسا الدىق.
ءبىز قايىققا دىڭكەمىز قۇرىپ ابدەن شارشاپ قايتقان ەدىك. سوندا دا نەد لەند، جيناعان ازىق-تۇلىگىمىز وتە از بولدى دەگەن پىكىردە بولدى. وعان تاعدىر دا بولىستى. قايىققا وتىرىپ بولا بەرگەنىمىزدە ول بيىكتىگى جيىرما بەس-وتىز فۋتتاي بىرنەشە ساق اعاشىن بايقاپ قالدى.
استىق اعاشى سياقتى، بۇل وتە پايدالى اعاش ەڭ اسىل مەلاپەزپيا ازىقتارىنىڭ ءبىرى بولىپ باعالاناتىن.
نەد لەند مۇنى قايتەتىنىن بىلەدى ەكەن.
بانانى الىپ جىبەرىپ، بىرنەشە مينۋتتىڭ ىشىندە ەكى-ۇش اعاشتى شاۋىپ ءتۇسىردى.
مەن كانادالىقتىڭ جۇمىسىنا قارنى اشىپ وتىرعان ادامنان گورى، ناتۋراليست تۇرعىسىنان قاداعالاپ، قاراپ وتىردىم. ول ەڭ الدىمەن، ءاربىر اعاشتان قالىڭدىعى باسبارماقتاي قابىق سىدىرىپ الدى؛ اعاشتىڭ قابىعى سىدىرىلعان جەرىنەن ۇيىسقان تالشىقتار كورىندى، ال بۇلاردىڭ ارالارىنان ءۇن كورىنىپ تۇردى. بۇل ءۇن مەلانەزيا حالقىنىڭ نەگىزگى قورەگى ەكەن.
ءسويتىپ ءبىز كۇندىزگى ساعات بەستە بارلىق جيعان-تەرگەن ازىق-تۇلىك قورىمىزدى تيەگى الىپ، جارتى ساعاتتان كەيىن «ناۋتيلۋستىڭ» قاسىنا كەلىپ توقتادىق.
ءبىزدى ەشكىم قارسى العان جوق. وراسان زور تەمىر سيليندردە ءتىرى جان جوق سياقتى بولىپ كورىندى.
جۇكتەردى تاسىپ بولىپ، مەن ءوز كايۋتاما كەلدىم. مۇندا مەنى كەشكى تاماق كۇتىپ تۇر ەكەن. تاماقتانىپ الدىم دا، ۇيقىعا كىرىستىم.
كەلەسى كۇنى دە ەش وزگەرىس بولماپتى. كەمە ىشىندە ەشقانداي دىبىس — تىرشىلىك بەلگىسى جوق. قايىق سول ءوزىمىز قالدىرىپ كەتكەن ورىندا قيقالاقتاپ ءالى تۇر. گۆەبوروار ارالىنا قايتا بارماق بولدىق.
نەد لەند وتكەن كۇننەن بۇگىنگى ساپارىمىز ساتتىرەك بولار دەگەن ۇمىتتە ەدى. مۇنىڭ ۇستىنە، ءبىز بۇل جولى ورماننىڭ باسقا ءبىر بولەگىن ارالاماقشى ەدىك.
كۇن شىعىسىمەن ءبىز جولعا شىقتىق. جاعالاۋعا قاراي زىرعىعان تولقىنداردىڭ دەمەۋىمەن قايىق ارالعا كەلىپ تە قالدى.
ءبىز قايىقتان تۇستىك تە نەد لەندتىڭ ايتقانىنا ەرىپ جۇرە بەردىك، ويىمىز ۇزىن اياق كانادالىققا ەرە الماي، قالىپ قويماۋ.
نەد لەند ءبىزدى ارالدىڭ باتىس جاق بولەگىنىڭ ەڭ تۇكپىرىنە ەرتىپ باردى. بىرنەشە كىشىرەك وزەندى بەلدەن كەشىپ ءوتىپ، ءبىر جاعى قالىڭ ورمانمەن تۇتاسقان جازىققا شىقتىق. بىرنەشە زيمورود وزەن جاعالاۋىندا پىر-پىر ۇشىپ-قونىپ ءجۇردى، ءبىراق وق بويى كەلتىرمەدى.
بۇل قۇستاردىڭ مىنا قىلىقتارىنان مەن ولاردىڭ بۇل ەكى اياقتى جاندىكتەردى تۇڭعىش كورۋى ەمەس، ادامنان نەنى كۇتۋگە بولاتىنىن بىلەدى ەكەن دەگەن ويعا كەلدىم.
وسى كەڭ جازىقپەن ءجۇرىپ وتىرىپ، قۇستار سايراپ تۇرعان ءبىر كىشكەنە ورمانعا كەلدىك.
— ازىرگە قۇستان باسقاسى كورىنبەيدى،— دەدى كونسەل.
— ءبىراق ولاردىڭ اراسىندا جەۋگە جارايتىندارى دا بار،— دەپ جاۋاپ قايىردى سۇڭگىشى.
— ەي، سولاي بولسا يگى ەدى، دوستىم،— دەدى كونسەل سەنىڭكىرەمەي. مەنىمشە، مىنالارىڭ — توتى قۇستار.
— دوستىم، كونسەل، — دەدى كانادالىق ماڭعازدانا،— جەيتىن ەشتەڭەسى جوق ادامدارعا توتىقۇستار قىرعاۋىلدان كەم بولماس.
— مەن ءوز تاراپىمنان ايتسام،— دەدىم مەن كانادالىقتى قوستاپ،— جاقسى پىسىرىلگەن توتىقۇستىڭ ەتى وتە ءتاتتى بولادى.
شىنىندا دا، اعاشتاردىڭ قويۋ جاپىراقتارىنىڭ اراسى ەگەر بىرەۋ-مىرەۋ جاقسىلاپ قولعا السا، ادامشا سويلەپ كەتكەلى تۇرعان، سىڭسىعان توتىقۇس دۇنيەسى ەكەن.
وسىنى كۇتىپ، ولار وزدەرىنىڭ ءار ءتۇستى سەرىكتەرىمەن الدەنە دەپ بىلدىرلاپ، ءبىر بۇتادان ەكىنشى بۇتاعا، ءبىر اعاشتان ەكىنشى اعاشقا سەكىرىپ، ۇشىپ-قونىپ ءجۇر. مۇندا توتىقۇستار وتريادىنىڭ بارلىق تۇرلەرى دە بار ەكەن: الدەنەندەي ءبىر فيلوسوفيا ماسەلەسىن شەشۋ جۇمىسىمەن شۇعىلدانىپ جۇرگەندەي، اياعىن بابىمەن عانا باساتىن ماڭعاز — كاكادۋ، ۇشقان ۋاقىتتا جەل ۇشىرعان ءتۇرلى ءتۇستى كەسەك ماتا سياقتى بوپ كورىنەتىن ادەمى اشىق ءتۇستى ارارلار، باسقالارىنىڭ بارىنەن ادام ءتىلىن جاقسى ۇيرەنسىپ الاتىن، وتە ەستى — جاكولار وسىلار سياقتى باسقا دا كوپتەگەن توتىقۇستاردى كوردىك، ءبىراق بۇلاردىڭ كوپشىلىگى جەۋگە جارامايتىن قۇستار ەدى.
الايدا، وسى كوللەكسيانىڭ ىشىنەن مەن ءبىر ەكسپوناتتى كورە المادىم: مەنىڭ بۇل ايتىپ وتىرعانىم، تەك وسى جاقتا عانا بولاتىن، نوۆايا گۆينەيا مەن اررۋ ارالدارىنان باسقا ەشبىر جەردە بولمايتىن ءبىر قۇس ەدى. ءبىراق، تاعدىر ماعان مەيرىمدىلىك ەتىپ، بۇل قۇستى كورسەتتى.
سيرەك ورماننىڭ اراسىنان بۇتا باسىپ كەتكەن ءبىر جازىق كوگالعا شىقتىق. بۇل جەردەن مەن ءبىزدىڭ اياق باسقان دىبىسىمىزدان شوشىنعان الدەنەندەي بىر-ەكى قۇستى كوردىم؛ وزدەرىنىڭ قاۋىرسىندارى تەك جەلگە قارسى ۇشۋعا عانا بەيىمدەلىپ ءبىتىپتى. ولاردىڭ اۋادا شەڭبەر جاساپ، يرەلەڭدەپ ۇشۋى، قۇيرىق قاۋىرسىندارىنىڭ بوياۋىنىڭ ايتىپ بەرۋگە ءتىل جەتپەستەي، ادەمى قۇبىلۋى وسىلاردىڭ ءبارى ادامنىڭ نازارىن اۋدارىپ، سۇيسىندىرە تۇسەدى. مەن بۇلاردى وپ-وڭاي تاني قويدىم دا:
— مىنالار جۇماق قۇستارى عوي! — دەپ ايعايلاپ جىبەردىم.
— ءور كەۋدەلىلەر ءبولىمى، تورعاي تارىزدىلەر ءوتريادى، سەمياسى جۇماق قۇسى،— دەپ سالدى، سول ارادا-اق كونسەل.
— مۇمكىن، قۇرلار سەمياسى شىعار؟ — دەدى نەد لەند.
— جوق، دوستىم، نەد،— دەدىم مەن،— بۇلار قۇر ەمەس، ءبىراق وزىڭىزگە تون ەپتىلىك-يكەمدىلىكپەن تروپيكتىڭ وسى تاماشا قۇستارىنىڭ ءبىرىن ۇستاپ بەرسەڭىز، مەن سىزگە وتە قارىزدار بولار ەدىم.
— شىنىن ايتقاندا، مىلتىقتان كورى سۇڭگىگە داعدىلانىپ كەتكەن ادام بولسام دا، ۇستاپ كورەيىن، پروفەسسور مىرزا،— دەدى نەد.
— جۇماق قۇستارىن ساتىپ كاسىپ ەتەتىن مالاييالىقتار، ول قۇستاردى ۇستاۋ ءۇشىن ءارالۋان ءتاسىل قولدانادى، ءبىراق امال قايسى، بىزدەرگە ول ءتاسىلدى قولدانۋعا بولمادى، ويتكەنى مالاييالىقتار، كەيدە جۇماق قۇستارى ۇيا سالاتىن بيىك اعاشتاردىڭ باستارىنا تۇزاق قۇرىپ قويادى؛ كەيدە ارناۋلى ەتە جابىسكاق جەلىم جاعىپ قويىپ، سول ارقىلى دا ۇستايدى؛ ءتىپتى بولماسا، سول قۇستار كەلىپ cۋ ءىشىپ ۇيرەنگەن سۋلاردى ۋلاپ قويىپ تا ۇستايدى.
ال، ءبىز بولساق، بىزدە ولار ۇشىپ جۇرگەن كەزدە اتۋدان باسقا قولدانار امال جوق، ءبىراق بۇدان كۇتەر ءۇمىت تە ازدى. شىنىندا دا، ءبىز ەداۋىر وعىمىزدى شىعارىپ، ولاردىڭ بىردە-بىرىن اتىپ تۇسىرە المادىق.
تاڭەرتەڭگى ساعات ون بىردە ارالدىڭ ورتا شەنىندەگى ىركەس-تىركەس جوتالاردان دا ءوتىپ كەتتىك، ءبىراق بىردە-بىر ايۋان اتاۋلى كوزىمىزگە تۇسپەي قويدى. قارىنىمىز دا اشا باستادى. اۋلاناتىن اڭعا سەنىپ، ازىق الىپ شىقپاپ ەدىك، ەندى مۇنىمىزعا قاتتى وكىندىك.
ايتكەنمەن، ءبىزدى دە قۋاندىرىپ، كونسەلدى دە قايران قالدىرىپ كوگەرشىندەر كەز بولدى. ەكى اتقاندا، ءبىر اق كوگەرشىندى، ءبىر قىر كوگەرشىننىڭ قاتارىنان تۇسىردىك. سويتتىك تە جۇندەرىن جۇلىپ، قولما-قول شىبىقشا جاساپ شانشىپ الىپ، قۋراعان اعاشتاردىڭ وتىنا قاقتاپ، قۋىرۋعا كىرىستىك.
كونسەلدىڭ باقىلاۋىمەن بۇلار قۋىرىلىپ جاتقاندا، نەد لەند استىق اعاشىنىڭ جەمىستەرىنەن نان دايارلاپ جاتتى.
سونىمەن، اق كوگەرشىن مەن قىر كوگەرشىنىنىڭ ءبىر تال سۇيەگىنە دەيىن قالدىرماي جەپ الدىق! ولاردىڭ جەيتىن مۇسقات شاتتاۋىقتارى، ەتتەرىنە وزگەشە ءبىر حوش ءيىس بەرگەن، نە كەرەك، بۇل قۋىرداق شىنىندا دا، تاماشا تاعام بولدى.
— ەتى، جەمدەپ سەمىرتكەن تاۋىق ەتىندەي ءدامدى ەكەن! — دەدى كونسەل.
— ال، نەد،— دەدىم مەن،— ەندى نە جەتىسپەي تۇر سىزگە؟
— جەتپەي تۇرعانى — ءتورت اياقتى اڭ، پروفەسسور مىرزا،— دەپ جاۋاپ قايىردى جالعايتىن شايناما عانا. سوندىقتان مەن ەتىنەن كوتلەت جاساۋعا بولاتىن كادۋىلگى ءتورت اياقتى اڭدى ولتىرمەي كونلىم كوڭشيتىن ەمەس.
— ال مەنىڭ بار عوي، نەد، جۇماق قۇسىن ۇستاماي كوڭلىم جاي تابار ەمەس.
— سونىمەن، اڭدى اۋلاي بەرەتىن بولدىق،— دەدى كونسەل.— تەك ەندى كەيىن قايتالىق، تەڭىزگە جاقىن ماڭدا بولايىق. ءبىز ءقازىردىڭ وزىندە-اق تاۋدىڭ ەتەگىنە كەلىپ قالدىق، مەنىڭ ويىمشا، نە دە بولسا، ورماننىڭ قالىڭ تۇكپىرىنە ەنگەنىمىز اقىلدىلىق بولار.
كونسەلدىڭ بۇل پىكىرى دۇرىس ەدى، سوندىقتان ءبىز ونىڭ كەڭسىن ماقۇل كوردىك. ءبىر ساعات شاماسى جۇرگەننەن كەيىن ءبىز ءبىر ورمانعا كەلدىك، بۇل كىلەڭ ساگو اعاشىنىڭ ورمانى ەكەن. اياقتارىمىزدىڭ استىنان جورعالاپ بىرنەشە رەت جىلاندار دا ءوتىپ كەتتى، ءبىراق ۋلى جىلاندار ەمەس ەدى. مۇندا جۇماق قۋستارى بار ەكەن، مىلتىق وعى جەتەتىن جەرگە كەلە بەرگەندە، ۇشىپ كەتە بەردى، مەن ولاردى جاقىننان جاقسىلاپ كورۋدەن ابدەن ءۇمىت ۇزگەن ەدىم، ءبىراق وسى ارادا، مەنىڭ الدىمدا كەلە جاتقان كونسەل كەنەتتەن الدەنەگە ەڭكەيدى دە قۋانعاننان داۋىستاپ مەنى شاقىردى، كەلسەم، تاماشا ءبىر جۇماق قۇسىن ۇستاپ تۇر ەكەن.
— ۋا، جاسا، كونسەل! — دەدىم مەن.
— قوجايىن اسا مەيرىمدى ەكەن،— دەپ جاۋاپ قايىردى كونسەل.
— جوق، جوق، دوستىم، سەن عاجاپ ءىس ىستەدىڭ. جۇماق قۇسىن قۇر قولمەن تىرىدەي ۇستاپ الۋ دەگەن كورىنگەننىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن ءىس.
— ەگەر دە قوجايىن جاقىن كەلىپ كورسە، ول مەنىڭ ەڭبەگىمنىڭ ونشا ەمەس ەكەنىنە تۇسىنەدى.
— نەگە كونسەل؟
ويتكەنى بۇل قۇس ەس-تۇسىن بىلمەيدى، ۋداي ماس.
Mac دەيمىسىز؟
يا. بۇل مۋسكات اعاشىنىڭ تۇبىندە وتىرىپ الىپ، مۋسكات شاتاۋىقتارىن جەي بەرگەن دە ماس بولىپ قالعان، سوندىقتان ونى ۇستاپ الۋ ماعان تۇككە دە تۇرعان جوق. جاقسىلاپ قاراپ الىڭىز، نەد: بەتالدى سىلقىتا بەرۋدىڭ زىيان ەكەنىن كورسەتەتىن كورنەكى دالەل مىنە وسى!
— ءبىراق، ءبىلىپ قويىڭىز، كونسەل، سوڭعى ەكى ايدىڭ ىشىندە پالەندەي مولشەردە اراق ءىشتىڭ دەپ مەنى كىنالاۋ وبالىراق بولار!—دەپ جاۋاپ ايىردى كانادالىق.
بۇل كەزدە مەن قۇستى قاراپ تۇر ەدىم. كونسەل مەنى الداماپتى: جۇماق قۇسى شىنىندا دا مۋسكات شاتتاۋىعىنىڭ شىرىنىنا ماس بولىپ قالىپتى. ول ءتىپتى ۇشۋ تۇگىل، ءجۇرۋدىڭ وزىنە شاماسى زورعا كەلەتىندەي دارمەنسىز حالدە ەكەن.
كونسەل ۇستاعان قۇس نوۆايا گۆينەيا مەن وعان كورشىلەس جەرلەردە بولاتىن جۇماق قۇسىنىڭ سەگىز ءتۇرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ادەمىسى ەدى. ولاردىڭ بۇل ءتۇرى «زۇمرەت» دەپ اتالىپ كەتكەن، وتە سيرەك ۇشىرايتىن ءتۇرى بولاتىن. قۇستىڭ ۇلكەندىگى — وتىز سانتيمەتر؛ باسى كىپ-كىشكەنتاي؛ تۇمسىعىمەن؛ قاتار بىتكەن ەكى كوزى ءتىپتى كىشكەنتاي ەدى.
اسىرەسە، ءتۇرى ادەمى-اق: تۇمسىعى — ساپ-سارى، تابانى مەن تىرناقتارى — قىزىلكۇرەڭ، قاناتى — اقشابدار، قاناتىنىڭ شەتى شىمقاي قىزىل، ايدارى سولعىنسارى، موينى — جاسىل زۇمرەد ءتۇستى، ءتوسى مەن باۋىرى — قاراقونىر ەدى. دوعاشا يىلە بىتكەن اق مامىق قوس قاۋىرسىنىنىڭ نازىك، ادەمىلىگى ونىڭ قۇيرىعىنا وزگەشە سۇلۋ ءون بەرىپ تۇرار ەدى. جالپى العاندا، بۇل قۇس وتە اسەم، سۇلۋ قۇس بولاتىن: بۇعان جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ، «كۇن قۇسى» دەپ قويعان اتى دا تاۋىپ قويىلعان، ءارى لايىق ات ەدى.
مەن وسى قولعا سيرەك تۇسەتىن قۇستى، قالاي دا پاريجگە اپارىپ، ءالى كۇنگە دەيىن ءبىر دە ءبىر جۇماق قۇسى جوق زوولوگيالىق باققا سىيعا تارتقىم كەلىپ-اق قالىپ ەدى.
— مۇنىڭ ءوزى شىنىندا دا سيرەك ۇشىرايتىن قۇس پا؟ — دەپ سۇرادى نەد لەند، جەۋگە جارامايتىن اڭدى تۇككە تۇرمايتىن اڭ دەپ بىلەتىن اڭشى تۇرعىسىنان قاراپ.
— شىنىندا دا، سولاي، نەد، ونىڭ ۇستىنە جۇماق قۇسىن تىرىدەي ۇستاۋدىڭ ءوزى وتە قيىن جۇمىس. كەرەك دەسەڭ بۇل قۇستىڭ ءولىپ قالعانى دا اسا باعالى بولادى. سوندىقتان ەۆروپادا ءىنجۋ-مارجاندى قولدان جاساعانداي مۇندا دا تۇزەمدىكتەر جۇماق قۇسىن قولدان جاسايتىن بولعان.
— قالاي؟ — دەپ قالدى كونسەل.— ولار جۇماق قۇستارىن قولدان جاساي ما؟
— يا، كونسەل.
— ونى قالاي جاسايتىنىن دا قوجايىن بىلە مە؟
— بىلەمىن، كونسەل. جۇماق قۇستارى جازعى تۇلەۋ كەزىندە تاماشا قۇيرىق قاۋىرسىندارىنان ايرىلادى.
- «جالعان قۇسشىلار» بۇل قاۋىرسىنداردى جيناپ الادى دا، ءبىر بۇلبۇل سورلىنى ۇستاپ الىپ، قۇيرىعىن جۇلىپ تاستاپ، وعان جۇماق قۇستارىنىڭ قۇيرىق قاۋىرسىندارىنان قۇيرىق جاسايدى، جاساعاندا قاۋىرسىنداردى ونىڭ قۇيرىعىنىڭ ورنىنا نە جەلىمدەپ جاپسىرادى دا، نە تىگەدى. بۇدان كەيىن تىگىسىن نە جەلىمدەپ جاپسىرعان جەرلەرىن بوياپ قۇستى «جالتىراتادى» دا، وسى ءبىر وزگەشە ونەرلەرىنىڭ جەمىسىن ەۆروپا مۋزەيلەرىنە نەمەسە جەكە ادامدارعا جىبەرەدى.
— نەسى بار،— دەپ قالدى نەد لەند،— بۇعان رەنجيتىن تۇك تە جوق. ەگەر بۇل قۇس جەۋگە جارامايتىن بولسا، وندا ونىڭ ەڭ كەرەك نارسەسى قاۋىرسىنى، ولاي بولسا، قاۋىرسىنىڭ السا بولدى.
سونىمەن، جۇماق قۇسىن قولعا ءبىر تۇسىرسەم ەكەن دەگەن مەنىڭ ارمانىم ورىندالدى، ءبىراق نەد لەندتىڭ كوتلەت تۋرالى ارمانىنىڭ ورىندالۋىنا ءالى كوپ بار ەدى.
ايتكەنمەن، كۇندىزگى ساعات ەكى شاماسىندا، كانادالىق باقىتىنا قاراي، تۇزەمدىكتەر «باري-ۋتانگ» دەپ اتايتىن ءبىر ورمان قابانىن اتىپ الدى.
قۋىرداققا قارق قىلعان نەدتىڭ بۇل اتىسىنا، ءبىز ماز-مەيرام بولدىق.
نەد لەند ءوزىنىڭ بۇل تابىسىنا ماساتتانىپ قالدى. قابان ەلەكتر وعى تيىسىمەن-اق سەرەيگەن-دى. كانادالىق ونىڭ تەرىسىن تەز سىپىرىپ الىپ، كەشكى تاماققا، ەتىنىڭ ەڭ ءبىر سۇبەلى جەرىن كەسىپ الدى. وسىدان كەيىن اڭ اۋلاۋ قايتا باستالدى. بۇل جولى دا نەد لەند پەن كونسەلدى ەرەكشە كوزگە تۇسىرەرلىك ءىستىن ءساتى ءتۇسىپ تۇر ەدى.
شىنىندا دا، قالىڭ بۇتالاردىڭ اراسىنان دوستار كۇتپەگەن جەردەن ءبىر توپ كەنگۋردى ۇركىتىپ الدى، ولار سەرپىندى اياقتارىمەن ورعىي سەكىرىپ قاشا جونەلدى.
وزدەرى وتە جۇيرىك ەكەن، ءبىراق ەلەكتر وعى ولاردان جۇيرىك بولىپ شىقتى.
— ەح، پروفەسسور مىرزا،— دەپ ايعايلاپ جىبەردى ءساتى تۇسكەن ىسكە ءماز بولعان نەد لەند،— اسىرەسە، بۇزىلماعان كۇيىندە قانداي اڭ دەسەڭىزشى! «ناۋتيلۋستا» قانداي ازىق، بۇلار! ەكى، ءۇش، ءتورت كەنگۋرۋ. ويلانىزشى، بۇلاردى تەك ءوزىمىز عانا جەيمىز-اۋ، ءالى، ال الگى اناۋ ەسەكتەر بولسا، مۇنى جەمەك تۇگىل، يىسكەپ تا كورمەس.
مەنىڭ ويىمشا، ەگەر دە كانادالىق تابىسقا ماستانىپ، باردى-جوقتى ايتىپ، مىلجىڭداپ كەتپەسە، ول كەنگۋرۋدىڭ بار توبىن قىرىپ سالاتىن ەدى. ءبىراق، كونسەل ايتقانداي، كەنگۋرۋ سەمياسىنا، قوسقارىندىلار بولىمىنە جاتاتىن وسى ءبىر توپ سۇتقورەكتىلەرمەن قاناعاتتانۋعا تۋرا كەلدى.
ءبىز ولتىرگەن كەنگۋرۋلەر كىشىرەكتەۋلەرى ەدى. بۇلار قويان تارىزدەس كەنگۋرۋ تۇقىمى بولاتىن. وزدەرى ءتۇن جانۋارلارى، كۇندىز قالىڭ ۇيقىدا جاتادى. جۇيرىكتىگىنىڭ ۇستىنە بۇلار اسا ورالىمدى دا جانۋارلاردى. شاعىنداۋ تەرىلەpi دە وتە قىمبات باعالاناتىن.
ءۇل جولعى اڭ اۋلاۋ ساپارىمىزدىڭ ناتيجەلى بولعانىما ءبارىمىز دە وتە رازى ەدىك. بۇل تابىسقا ءماز بولعان نەد كەلەسى كۇنى وسى تاماشا ارالعا قايتا كەلىپ، مۇنداعى جەۋگە جارايتىن بارلىق ءتورت اياقتىلاردى قىرىپ سالماقشى ەدى. ءبىراق ول جاعدايدىڭ مۇلدەم وزگەرىپ كەتكەنىن بىلمەگەن ەكەن.
كەشكى ساعات التىدا ءبىز تەڭىز جاعاسىنا دا كەلىپ جەتتىك. قايىك ءوزىمىز قالدىرىپ كەتكەن جەردە تۇر ەكەن. الىستان ۇپ-ۇزىن ريف سياقتى بوپ كورىنەتىن «ناۋتيلۋس» بىزدەن ەكى ميلدەي-اق جەردە سۋدان شىعىپ كورىنىپ تۇردى.
نەد لەند دەرەۋ، تۇسكى اس دايارلاۋعا كىرىستى. Ac پىسىرۋگس كەلگەندە ول ۇلكەن شەبەر ادام ەدى. ونىڭ «باري-ۋتانگ-تان» قۋىرىپ جاتقان كوتلەتتەرى اۋانى تاماشا ءبىر حوش يىسكە بولەپ جىبەردى...
قۋىرىلعان ءبىر كەسەك ەتتى كورگەندە ءوزىم دە ەسىم شىعىپ كانادالىققا ۇقساپ كەتىپ وتىردىم. كانادالىقتى كەشىرگەنىمدەي، وقۋشى دا مەنىڭ مۇنىمدى كەشىرگەي تاعى.
تۇسكى تاماق ويداعىداي-اق بولدى. ەكى قىر كوگەرشىنى دە قوسىلىپ قالىپتى. ساگو اعاشىنىڭ قامىرى، استىق اعاشىنىڭ جەمىسى، مانگو اعاشىنىڭ بىرنەشە جەمىسى التى اناناس، كوكوس شاتتاۋىعىنىڭ اشىعان شىرىنى ءبىزدى وتە كوڭىلدەندىرىپ جىبەردى. مەنىڭ ايتۋلى جولداستارىم دا، ءوزىم دە ابدەپ تويىپ، اۋىرلاپ كەتتىك.
ەگەر ءبىز بۇگىن «ناۋتيلۋسقا» قايتپاي-اق قويساق قايتەر ەدى؟ — دەگەن ۇسىنىس جاسادى كونسەل.
بۇگىن دە، ەرتەن دە ءتىپتى مۇلدە قايتپاساق قايتەر ەدى؟ — دەپ قوسىپ قويدى نەد لەند.
وسى سەكۋندتە اياعىمىزدىڭ استىنا ءبىر تاس كەلىپ تارس ەتە ءتۇستى.
جيىرما ەكىنشى تاراۋ
كاپيتان نەمونىڭ سۋىت قابارى
ءبىز وتىرعان كۇيىمىزدە ورمان جاققا قاراي قالدىق! مەن قولىمدى اۋزىما اپارا بەرە تۇرىپ قالدىم.
ادەتتە تاس اسپاننان تۇسپەيدى، — دەدى كونسەل. — ال اسپاننان تۇسە قالسا، ونى اەروليت دەپ اتايدى.
پىكىرىنىڭ وتە ورىندى پىكىر ەكەنىن قۋاتتاعانداي، الدىڭعى تاستان كورى ەكىنشى تاس دالىرەك ءتۇسىپ، كونسەلدىڭ ءمۇجىپ وتىرعان قىر كوگەرشىنىنىڭ اياعىن قولىنان جۇلىپ اكەتتى.
ءبىز قانداي شابۋىلعا بولسا دا قارسىلاسۋعا دايىن ەكەنىمىزدى ءبىلدىرىپ مىلتىقتارىمىزدى الىپ ۇشىپ تۇرەگەلدىك.
— شىنىمەن-اق، مايمىلدار ما، بۇلار؟ — دەپ قالدى نەد لەند.
— مايمىل دەۋگە دە بولادى،— دەپ جاۋاپ قايىردى كونسەل.— بۇلار — تاعىلار.
— قايىققا بارىڭدار! — دەپ كوماندا بەردىم دە، ءوزىم تەڭىزگە قاراي ءجۇردىم.
شىنىندا دا، شەگىنەتىن كەز كەلگەن ەكەن، ويتكەنى ءجۇز ادىمداي جەردە كوك جيەگىن قالقالاپ تۇرعان قالىڭ توعايدىڭ ءبىر جاق شەتىنەن ۇلكەن ساداق، ساقپاندارىمەن قارۋلانعان جيىرما شاقتى ادام كورىندى.
قايىق بىزدەن جيىرما-اق مەتردەي جەردە ەدى.
تاعىلار قاۋىپ ءتوندىرىپ اسىقپاي، جاي باسىپ جاقىنداي بەردى. ساداقتان اتقان وقتار مەن لاقتىرىلعان تاستار جاڭبىرشا جاۋىپ كەتتى.
نەد لەند جيناستىرىپ العان ازىق-تۇلىكتى تاستاپ كەتكىسى كەلمەي ءتونىپ كەلە جاتقان قاۋىپكە قاراماستان، قاباندى، كەنگۋرۋلاردى قايىققا الىپ كەلدى.
ەكى مينۋتتىڭ ىشىندە ازىق-تۇلىك، قارۋ-جاراقتاردى قايىققا تيەپ الىپ، يتەرىپ سۋعا ءتۇسىرىپ، ەسكەكتەردى تۇتقالارىنا بەكىتتىك تە، وتىرىپ، ەسە جونەلدىك. ەكى كابەلت ۇزاماي-اق جۇزگە جۋىقتاعىلار ۋلاپ-شۋلاپ بەلدەرىنەن تەڭىزگە ءتۇستى. بۇلاردىڭ ايعايلارى «ناۋتيلۋس» كومانداسىنىڭ كوڭىلىن اۋدارار دەپ ويلاپ ەدىم، ءبىراق كەمەنىڭ ۇستىنە ەشكىم شىعا قويمادى.
جيىرما مينۋتتان كەيىن ءبىز «ناۋتيلۋسقا» دا كەلىپ جەتتىك.
كەمەنىڭ كىرەر اۋزى اشىق ەكەن. قايىقتى كەمەنىڭ قابىرعاسىنا بايلاپ، ىشكە كىرىپ كەتتىك.
ورگاننىڭ دىبىسى ەستىلىپ تۇرعان سالونعا كىردىم. كاپيتان نەمو اسا شابىتتانا ويناپ وتىر ەكەن، ءتىپتى مەنىڭ كىرگەنىمدى دە بايقاماي قالدى.
— كاپيتان! — دەدىم مەن.
ول ەستىمەدى.
كاپيتان! — دەدىم مەن تاعى دا ءبىر قولىمدى يىگىنا تيگىزە.
كاپيتان سەلك ەتىپ جالت قارادى.
— ءا، ءسىز بە ەدىڭىز پروفەسسور مىرزا، — دەدى ول. — ال، اڭدى قالاي اۋلادىڭىز؟ قانداي وسىمدىكتەر تاپتىڭىز؟
وتە جاقسى اۋلادىق، كاپيتان، راقمەت. ءبىراق، يەسىن جاسىرايىن، ءبىز ءبىر توپ قوساياقتىلاردى دا سوڭىمىزدان ەرتە كەلدىك، ال ولاردىڭ قاسىمىزدا بولۋى ءقاۋىپسىز دە ەمەس...
— قوساياقتىلاردى؟
— تاعىلاردى.
— تاعىلار ما؟ — دەپ مىرس ەتتى كاپيتان نەمو داۋسىن سوزا. — پلانەتامىزعا اتتاپ شىقپاي جاتىپ-اقتاعىلارعا كەزدەسىپ قالعانىڭىز، ءسىزدى شىنىمەن-اق تاڭداندىرعان عوي، تەگى؟ سول تاعىلار قايدا عانا جوق ەكەن! ايتقانداي-اق، ءسىزدىڭتاعىلار دەپ تۇرعان ادامدارىڭىزدىڭ باسقا ادامداردان نەسى جامان؟
ءبىراق، كاپيتان...
اڭگىمە ماعان قالىپ تۇرسا، وندا مەنىڭ تاعىلاردى كورمەگەن جەرىم جوق.
ايتكەنمەن، — دەپ جاۋاپ قايىردىم مەن،— بۇل تاعىلار «ناۋتيلۋسقا» شابۋىل جاساماسىن دەسەڭىز، ساقتانۋ شارالارىن قولدانۋعا كەڭەس بەرەمىن.
سابىر ەتىڭىز، بۇعان ابىرجۋدىڭ قاجەتى جوق.
ءبىراق، تاعىلار وتە كوپ!
كوپ پا؟
جۇزدەن كەم ەمەس!
اروناكس مىرزا، — دەدى كاپيتان تاعى دا ورگاننىڭ تىلدەرىن باسۋعا ساۋساعىن ىڭعايلاپ — وسى جاعالاۋعا بۇكىل نوۆايا گۆينەيادا تۇراتىن تۇزەمدىكتەر تۇگەل جينالسا دا، ناۋتيلۋسقا» ودان كەلەر تۇك ءقاۋىپ جوق.
قاپيتاننىڭ ساۋساقتارى ورگان تىلدەرىنىڭ ۇستىندە تاعى دا جورعالاي جونەلدى. مەن ونىڭ ۇنەمى قارا سۇيەك تىلدەردى باسىپ وتىرعانىن بايقاپ قالدىم، مۇنىڭ ءوزى ونىڭ مۋزىكاسىنا مۇڭدى، شەرلى كۇيدىڭ سازىن بەرىپ تۇر ەدى. قاسىندا مەنىڭ تۇرعانىمدى ول لەزدە-اق ۇمىتىپ، مۋزىكا بەرىلىپ كەتتى. مەن ويىن بولگىم كەلمەي اقىرىن باسىپ شىعىپ كەتتىم.
سول بەتىممەن كەمەنىڭ ۇستىنە شىقتىم. ءتۇن كۇشىنە تولىق كىرگەن ەكەن، بۇل جاقتا، وسى وتە تومەن ەندىكتە ەشبىر ءىڭىرسىز، ىمىرتسىز بىردەن ءتۇن بولادى. گۆەبوروار ارالى قاراڭعى تۇندە ءسال عانا قاراۋىتىپ كورىنىپ تۇردى. ال جاعالاۋدا جاعىلعان سامساعان وتتارعا قاراعاندا تاعىلار بۇل ارادان كەتەتىن كورىنبەدى.
ۇزاق ساعاتتار بويىنا مەن كەمە ۇستىندە جالعىز تۇردىم وسى تۇرعاندا ەسىمە بىرەسە تۇزەمدىكتەر ءتۇستى (ءبىراق بۇل جولى ولاردان قورىققام جوق، ويتكەنى كاپيتاننىڭ تۇجىرىمدى سوزدەرى، مەنى سەندىرىپ تاستاعان ەدى)، بىرەسە وسىناۋ تروپيكتىك ءتۇندى تاماشالاۋمەن بولدىم.
ءمولدىر اسپاننىڭ سولتۇستىك قۇلاماسىنان جىمىڭداعان جۇلدىزداردى كورگەندە، ولاردىڭ ەندى بىرنەشە ساعاتتان كەيىن مەنىڭ وتانىمدا جىمىڭدايتىنى ەسكە تۇسكەندە، مەنىڭ وي-قيالىمدى فرانسيا بيلەپ كەتتى.
اي، جۇلدىز جارىعىن ەڭسەرە، كوتەرىلە بەردى. جەردىڭ وسى اينىماس سەرىگى ەندى ەكى كۇننەن كەيىن تەڭىز سۋىن كوتەpiپ، «ناۋتيلۋستى» مارجاندار توسەگىنەن تۇرعىزۋ ءۇشىن، سول ءبىر جۇرگەن جولىمەن تاعىدا ءجۇرىپ وتەدى-اۋ دەپ ويلاپ تۇرمىن.
ءتۇن ورتاسى كەزىندە، اعاشتاردىڭ ساياسىندا مۇلگىپ جاتقان جاعالاۋداي، قاراۋىتقان تەڭىز بەتىنىڭ دە تىپ-تىنىش جاتقانىنا ابدەن كوزىم جەتكەننەن كەيىن، مەن ءوز كايۋتاما كەلىپ، ىڭ-شىڭسىز ۇيىقتاپ قالدىم.
تۇندە ەشقانداي وقيعا بولعان جوق. تاعىلار، تەگى، سۋدا جاتقان كەرەمەتتىڭ تۇرىنەن-اق قورىقسا كەرەك، ايتپەسە اشىق تۇرعان اۋىزدان «ناۋتيلۋستىڭ» ىشىنە وپ-وڭاي-اق كىرەر ەدى عوي.
8 يانۆاردا، تاڭەرتەڭگى ساعات التىدا مەن تاعى دا كەمەنىڭ ۇستىنە شىقتىم. تاڭ ساۋلەسى ءتۇن پەردەسىن جاڭا عانا تۇرە باستاعان ەكەن.
ىدىراي باستاعان تۇمان اراسىنان كوپ كەشىكپەي ارال دا كورىندى، كورىنگەندە ەڭ الدىمەن، تەڭىزدىڭ جاعاسى ودان كەيىن اعاش باسى عانا كورىندى.
تۇزەمدىكتەر ءالى دە جاعالاۋدا ەكەن، ءتىپتى كوبەيىپ كەتىپتى قاراسىنى بەس-التى جۇزدەي. كەيبىرەۋلەرى سۋدىڭ قايتۋىن پايدالانىپ، توبەلەرى سۋدان شىعىپ، كورىنىپ قالعان ريفتەردىڭ ۇستىمەن «ناۋتيلۋسقا» ەكى كابەلتتەي جاقىنداپ كەلىپ قالعان.
مەن ولاردى جاي كوزبەناق اپايقىن كورىپ تۇرمىن. بۇلار سىرىقتاي ۇزىن بويلى، اسا سىمباتتى، تىپ-تىك جازىق ماڭدايلى، تىستەرى اپپاق، مۇرىندارى دوبالداي كادۋىلگى پاپۋاستار ەدى؛ قىزىل تۇسكە بويالعان بۇيرا شاشتارى جىلتىر قارا دەنەلەرى ەرەكشە كوزگە تۇسەدى. قۇلاقتارىنا سۇيەكتەن شولپى تاعىپ العان.
ەركەكتەرىنىڭ كوبى تىرداي جالاڭاش. ارالارىندا بىرنەشە ايەل دە بار، ولار تىزەسىنە دەيىن تۇسەتىن، شوپتەن توقىلعان يۋپكەلەرىن ليان وسىمدىگىنەن ورىلگەن بەلبەۋمەن بەلىنەن بۋىنىپ العان. تاعىلاردىڭ كەيبىرەۋلەرىنىڭ، تەگى بۇلار باسشىلارى بولۋ كەرەك، مويىندارىندا اق، قىزىل ءتۇستى مونشاقتاردان القالارى بار.
تاعىلاردىڭ ءبارى ساداق، وق، قالقاندارمەن قارۋلانعان. كوبى كەرەگەكوز دوربالارعا دومالاق تاس تولتىرىپ ارقالاپ العان، بۋلار ساقپاننىڭ وقتارى ەدى.
بۇلاردىڭ باسشىلارىنىڭ ءبىرى باسقالارىنان گورى جاقىنداۋ كەلىپ «ناۋتيلۋسقا» قادالا قاراپ تۇردى. تەگى، مۇنىڭ ءوزى ۇلكەندەرىنىڭ ءبىرى بولۋى كەرەك، ويتكەنى تۇلا-بويى بانان جاپىراقتارىمەن بەزەنۋلى ەكەن.
جاپ-جاقىن تۇرعان وسى تاعىنى اتىپ تاستاۋ ماعان تۇككە تۇرماس ەدى؛ ءبىراق مەن ءىستىڭ ارتىن كۇتتىم.
سۋ قايتىپ بولعانشا تاعىلار «ناۋتيلۋستى» توڭىرەكتەدى دە ءجۇردى. ءبىراق ەشقانداي دۇشپاندىق ارەكەت ىستەمەدى.
مەن بۇلاردىڭ ءالسىن-الى «اسسا» دەپ قايتا-قايتا ايتىپ تۇرعاندارىن دا ەستىدىم، جاعاعا شىق دەپ مەنى شاقىرىپ تۇرعان بەلگىلەرىنە دە ءتۇسىندىم. الايدا، ولاردىڭ شاقىرۋىن قابىل الۋدى ماقۇل كورمەدىم.
بۇل كۇنى قايىق ارينە، «ناۋتيلۋستىڭ» جانىنان قىيا شىققان جوق ەدى؛ مۇنىڭ ءوزى ازىق-تۇلىك قورىن مولايتقىسى كەلىپ جۇرگەن نەد لەندتى وتە قاتتى قىنجىلتتى.
قولىنان كەلمەيتىنى جوق، شەبەر كانادالىق ۋاقىتتى بوسقا وتكىزبەۋ ءۇشىن ارالدان الىپ كەلگەن ەت پەن «ۇننان» كونسەرۆ جاساۋعا كىرىستى.
تاڭەرتەڭگى ساعات ون بىردە سۋ تاسىپ، قۇزداردى تولقىن جۋا باستاعان كەزدە، تاعىلار دەرەۋ جاعاعا قايتتى.
ايتسە دە، جاعالاۋعا تاعىلار ۇستى-ۇستىنە ۇيمەلەي بەردى؛ «ناۋتيلۋستىڭ» كەلگەندىگى تۋرالى حابار، تەگى، جاقىن ماڭداعى ارالداردىڭ بارىنە دە جەتىپ، گۆەبوروار ارالىنا تۇزەمدىكتەر تۇس-تۇستان كەلىپ جاتسا كەرەك. ايتكەنمەن، بىردە-بىر قايىق كورىنبەدى.
ايدىڭ تولاتىن ۋاقىتى جاقىن بولعانمەن، ۋاقىت تىماق باياۋ ءوتىپ جاتتى، سوندىقتان مەن سۋعا اۋ سالىپ سەرپىلەيىن دەدىم. ءمولدىر سۋدان راكوۆينالاردى دا، زووفيتتەردى دە، سۋ استىنىڭ وسىمدىكتەرىن دە اپ-ايقىن كورىپ تۇرمىن. ايتقاندايىن بۇل ارانىن جانۋارلارى مەن وسىمدىكتەرىن زەرتتەۋ جۇمىسىن كەيىنگە قالدىرۋعا بولمايدى، ويتكەنى ەگەp دە كاپيتان نەمو ەسەبىنەن جاڭىلىپ ايتپاسا، ءبىز گۆينەيانىڭ جاعالاۋىنان ەرتەڭ جوق ارعى كۇنى جۇرەمىز.
كونسەل ماعان ءبىر جەڭىل ay اكەلىپ بەردى، مۇنىڭ ءوزى ۋستريستەردى اۋلايتىن اۋعا ۇقساس ەدى.
— تاعىلار وزدەرىن قالاي ۇستاپ ءجۇر،— دەپ سۇرادى كونسەل.— قوجايىن رۇقسات ەتسە، ماعان ولار سونشا پالە قۋعان، قاسكۇنەم ادامدار سياقتى بولىپ كورىنەگەن جوق دەر ەدىم.
— سولاي بولا تۇرسا دا، ولار ادامجەگىشتەر، دوستىم.
— ادامدى جەيتىن ادام، قالايدا جاۋىز بولۋى كەرەك پە ەكەن؟—دەپ قارسى پىكىر ايتتى كونسەل.— ءجونى ءتۇزۋ ادام بولا وتىرىپ-اق تاماقساۋ بولۋعا بولادى عوي. مۇنىڭ ءبىرى ەكىنشىسىنە كەدەرگى بولا المايدى.
— جارايدى، كونسەل، سەن جەڭدىڭ،— بۇل ادامدار — ادامجەگىشتەر، ولار قولدارىنا تۇسكەن تۇتقىنداردى بارلىق سىپايىلىق ەرەجەلەردى ساقتاي وتىرىپ-اق جەيدى. الايدا، مەن سول ادال ادامدارعا جەم بولعىم كەلمەيدى، سوندىقتان ساق بولعىم كەلەدى. ويتكەنى «ناۋتيلۋستىڭ» كاپيتانى ەشقانداي ساقتىق شارالارىن قولدانباي وتىر.
ال ەندى ىسكە كىرىسەلىك!
ەكى ساعات بويىنا، ءبىز قۇلشىنا اۋ اۋلادىق، ءبىراق ايتارلىقتاي ەشتەڭە تۇسىرە المادىق: اۋىمىزعا «ميداس قۇلاقتارى» دەپ اتالاتىن راكۋشكالار تولىپ قالا بەردى، بۇرىن-سوڭدى مەن كەزدەستىرىپ جۇرگەن جاندىكتەردىڭ ىشىندەگى ەڭ ادەمىسى ارفتار مەن مولوتوكتار عوي دەيىم. ءبىز بىرنەشە گولاتۋريي، ءىنجۋ راكوۆينالارىن لونە ءبىر توپ كىشكەنە تاسباقا ۇستادىق، سوڭعىلاردى، ارينە، كۋحنياعا بەردىك. مىنە، ەشنارسە ويلاماعان، كۇتپەگەن مينۋتتا، مەن ءبىر كەرەمەتتى كوردىم. شىنىنا كەلگەندە، مۇنى وتە سيرەك كەزدەسەتىن، ءبىر ازعىن دەۋ كەرەك بولار ەدى. كونسەل جاڭا عانا سالعان اۋىن راكۋشكالارعا تولتىرا تاعى دا الىپ شىققان-دى، وسى ارادا، مەن اۋدى باس سالىپ ىشىنەن ءبىر راكوۆينانى الا-سالا كونحيولوگتىڭ داۋسىنا سالىپ ايعايلاپ جىبەردىم، ايعايلاعاندا ءتىپتى بۇرىن-سوڭدى ادام وڭەشىنەن شىقپاعان داۋىسپەن قاتتى ايقايلادىم، كونسەل، ماعان قاراپ اڭ-تاڭ.
— قوجايىنعا نە بولدى؟ — دەدى تاڭدانىپ كونسەل.— قوجايىندى بىرەۋ-مىرەۋ تىستەپ العان جوق پا؟
— جوق، دوستىم، ءبىراق مەن مۇنداي ولجا ءۇشىن ءبىر ساۋساعىمدى جۇلىپ اكەتسە دە وكىنبەس ەدىم.
— قانداي ولجاعا؟
— مىنا راكوۆينا ءۇشىن!—دەدىم مەن ماساتتانا.
— ءبىراق بۇل كادۋىلگى شىمقاي قىزىل وليۆا عوي، وليۆا بولعاندا دا كادىمگى وليۆا تۇقىمداس، ەسكەك جەلبەزەكتىلەر وتريادىنا، قارىناياقتىلار كلاسىنا جاتاتىن مولليۋسكالاردىڭ ءبىر ءتۇرى عوي...
دۇپ-دۇرىس، كونسەل، ءبىراق بۇل راكوۆينا وڭنان سولعا قاراي بۇرالۋدىڭ ورنىنا، سولدان وڭعا قاراي بۇرالىپ بىتكەن.
قويىڭىزشى! — دەپ قالدى كونسەل.
— شىن دوستىم. بۇل سولاقاي-راكوۆينا!
— سولاقاي-راكوۆينا! — دەدى كونسەل دە داۋسى ءسال دىرىلدەپ.
— بۇرامىنا قاراشى.
— قوجايىننىڭ ماعان سەنۋىنە بولادى،— دەدى كونسەل راكوۆينانى قولىنا ەپتەپ قانا الىپ جاتىپ،— مۇنداي تاڭدانباسپىن.
مۇنداي قاسيەتتىك بارى راس-تى. جۇرتتىڭ بارىنە دە بەلگىلى، تابيعاتتا قوزعالىس كوبىنەسە وڭنان سولعا قاراي جۇرەدى. جۇلدىزدار، ولاردىڭ ۇزەڭگىلەستەرى دە وڭنان سولعا قاراي اينالادى. ادامنىڭ دا سول قولىنان وڭ قولى يكەمدىرەك، سوندىقتان ادامنىڭ جاساعان اسپاپ-سايماندارى دا، اپپاراتتارى دا، قۇلىپتارى دا وڭنان سولعا قاراي پايدالانۋعا بەيىمدەلگەن. ەگەر مۇنى زاڭ دەپ ساناۋعا بولاتىن بولسا، تابيعات وسى زاڭدى مولليۋسكالاردىڭ بۇرامىنا دا قولدانعان؛ ولاردىڭ ءبارى دە وڭنان سولعا قاراي بۇرالىپ بىتكەن، سوندىقتان ءبىر سولاقاي-راكوۆينا كەزدەيسوق قولىنا تۇسە قالسا، اۋەسقويلار قۇنىنا نە سۇراسا دا بەرە سالادى.
كونسەل ەكەۋمىز وسى اسىل قازىنامىزدى اۋدارىپ-توڭكەرiپ قاراۋمەن بولدىق. مۇنى پاريجدەگى تابيعات تاريحى مۋزەيىنە تارتۋ ەتۋگە دە ويىم كەتتى، ءسويتىپ تۇرعانىمىزدا، كەنەتتەن تاعى ادام لاقتىرعان تاس ءدال ءتيىپ، كونسەلدىڭ قولىنداعى اسىل بۇيىمنىڭ بىت-شىتىن شىعاردى.
مەن باج ەتە قالدىم. كونسەل جالما-جان مەنىڭ مىلتىعىمدى الىپ جىبەرىپ، ون مەتردەي جەردە ساقپانمەن بىزگە تاس لاقتىرىپ تۇرعان تاعىنى نىساناعا الدى. مەن كونسەلدى ۇستايىن دەپ ەدىم، ءبىراق كەش قالدىم. ول اتىپ جىبەردى دە، مىلتىقتىڭ وعى تاعىنىڭ بىلەگىندەگى بىلەزىگىن سىندىرىپ كەتتى.
كونسەل! — دەپ زەكىردىم مەن.— كونسەل دەيىم!
نەمەنە؟ ادامجەگىشتىڭ بىزگە الدىمەن تيىسكەنىن قوجايىن كورىپ تۇرعان جوق پا؟
ەشقانداي راكوۆينا ادام ومىرىنە تۇرمايدى، كونسەل!
ءاي، وڭباعان-اي!... ودان دا مەنىڭ يىعىمدى سىندىرعانىڭ جاقسى ەدى عوي!—دەپ قالدى كونسەل.
كونسەل مۇنى شىنىمەن-اق ايتىپ ەدى، ءبىراق بۇل دا ىستەگەن ءىسىنىڭ دۇرىس ەكەندىگىنە مەنىڭ كوزىمدى جەتكىزە المادى.
وسى ەكى ورتادا ءبىز سولاقاي-راكوۆينانى قاراپ تۇرعان كەزدە، جاعداي وزگەرىپ تە قالىپ ەدى. تۇزەمدىكتەردىڭ جيىرما شاقتى قايىعى «ناۋتيلۋستى» قورشاپ الىپتى. بۇل تەز جۇرۋگە بەيىمدەپ، اعاشتان ويىپ جاساعان، ەنى تار، ۇپ-ۇزىن قايىق ەدى، ەكى جاعىنا بەكىتىلگەن بامبۋك ەسكەكتەرى تەڭبە-تەڭدىك ساقتاپ تۇرادى.
پاپۋاستاردىڭ ەۆرولالىقتارمەن بۇرىن كەزدەسكەندىكتەرى، بۇرىن دا ولاردىڭ كەمەلەرىن كورگەندىكتەرى ايقىن ەدى. ءبىراق ولار سۋدان ءسال عانا شىعىپ، قىيقىيىپ كورىنگەن، ماچتاسى نە مۇرجاسى جوق تەمىر سيگاردى نە دەپ ءبىلسىن؟ تەگى، تەگىن نارسە ەكەن دەپ ويلاماسا كەرەك، ويتكەنى ولار ۇزاق ۋاقىت بويى الىستان سىيلاسىپ، تىم قاشىقتاۋ ماڭدا تۇردى. الايدا، ءبىزدىڭ ەشقانداي قارسى شابۋىل جاساۋ ويىمىزدا جوق ەكەندىگىنە كوزدەرى جەتىپ، «ناۋتيلۋستىڭ» تۇرىنە ابدەن كوزدەرى ۇيرەنىپ العاننان كەيىن، ەندى جاقىنداپ كەلىپ تانىسۋعا بەل بايلاعاندىقتارى اڭعارىلدى. ءبىراق ولاردىڭ مۇنىسىنا جول بەرمەۋ كەرەك ەدى.
قۇدىرەتتى زەڭبىرەك گۇرسىلىنەن عانا قايمىعاتىن تاعىلارعا ءبىزدىڭ دىبىسسىز اتىلاتىن مىلتىقتارىمىز ەشقانداي اسەر ەتە المادى. مۇنىڭ ءوزى كۇركىرەگەنى ەمەس، ناجاعايدىن ءوزى ءقاۋىپتى ەكەنىن بىلە تۇرا جۇرتتىڭ تەك كۇن كۇركىرەگەن كەزدە عانا قورقىپ، كۇركىرەمەگەن ۋاقىتتا نايزاعايدان قورىقپايتىنى سياقتى ەدى.
وسى مينۋتتا بىرنەشە قايىق «ناۋتيلۋستىڭ» توڭىرەگىنە جاقىنداپ كەلىپ قالىپ ەدى، ساداق وعى دا كەمەنىڭ ۇستىندە بوراپ كەتتى.
— وڭباعىرلار! — دەپ قالدى كونسەل.— بۇرشاقتاي جاۋدىرىپ بارادى عوي! بۇل، ءتىپتى، ءالى، ۋلانعان وق بولۋى دا ىقتيمال...
— كاپيتان نەموعا ەسكەرتىپ قويۋ كەرەك،— دەدىم دە مەن كەمەنىڭ اۋزىنا قاراي ءجۇردىم.
سالونعا كىرسەم، ەشكىم جوق ەكەن.
سوسىن كاپيتان نەمونىڭ بولمەسىنىڭ ەسىگىن قاقتىم.
— كىرىڭىز،— دەپ جاۋاپ قاتتى ەسىكتىڭ ارعى جاعىنان.
كىرسەم، كاپيتان نەمو وتە قيىن ءبىر ەسەپ شىعارۋ جۇمىسىمەن شۇعىلدانىپ وتىر ەكەن؛ الدىندا ءۇيىلىپ جاتقان قاعاز بەتتەرىنىڭ ماتەماتيكا بەلگىلەرىنەن ساۋ جەرى جوق.
— مەن ءسىزدىڭ ويىڭىزدى ءبولىپ جىبەردىم بە،— دەپ سۇرادىم سىپايىلىق ساقتاپ.
— يا. پروفەسسور مىرزا،— دەپ جاۋاپ قايىردى كاپيتان،— ءبىراق مەنىڭ، ويىمشا، ءسىز تەگىن كەلمەسەڭىز كەرەك؟
— دۇرىس ايتاسىز. ءبىزدى تۇزەمدىكتەردىڭ قايىقتارى قورشاپ الدى، بىرنەشە مينۋتتان كەيىن جۇزدەگەن تاعىلاردىق بىزگە شابۋىل جاسايتىن ءتۇرى بار.
— ەھە،— دەدى كاپيتان ەشبىر ساسپاستان.— ولار قايىقتارىمەن كەلىپ پە؟
— يا، كاپيتان.
— ولاي بولسا، كىرەر اۋىزدى جابا قويسا بولدى.
— مەن دە ءدال وسىنداي كەڭەس بەرگەلى تۇر ەدىم.
— بۇل وڭايى وسى مۇنىڭ،— دەپ جاۋاپ قايىردى كاپيتان نەمو.
ءسوي دەپ، ەلەكتر قوڭىراۋىنىڭ كنوپكاسىن باسىپ قالدى دا، كوماندا كايۋتاسىنا ءتيىستى بۇيرىعىن بەردى.
— ەندىگى ءىس تامام،— دەدى كاپيتان ءبىر مينۋتتاي ۇندەمەي وتىرعاننان كەيىن.— قايىق ءوز ورنىنا اپارىلىپ قويىلدى، كىرەر اۋىز جابىلدى. «اۆراام لينكولننىڭ» اتقان وقتارىنىڭ ءالى كەلمەگەن «ناۋتيلۋستى» تاعىلار قيراتىپ كەتەدى دەپ قورقا قويماسسىز؟
— جوق، ودان قورىقپايمىن. ءبىراق ەندى ءبىر ءقاۋىپ بار، كاپيتان.
— قانداي ءقاۋىپ، پروفەسسور؟
— ەرتەڭ وسى ۋاقىتتا، اۋانى تازارتىپ الۋ ءۇشىن كىرەر اۋزىدى اشۋعا تۋرا كەلەدى عوي.
— دۇپ-دۇرىس، پروفەسسور، كيت قالاي دەم السا، مەنىڭ كەمەم دە سولاي دەم الادى.
— ءبىراق سول كەزدە پاپۋاستار كەمەنىڭ ۇستىندە جۇرسە، ولاردى كەمەنىڭ ىشىنە قالاي كىرگىزبەي تۇرا الاتىنىڭىزدى مەن بىلمەيمىن.
— دەمەك، ولاردىڭ، «ناۋتيلۋستىڭ» ۇستىنە شىعاتىنىنا ءسىزدىڭ كەزىڭىز ابدەن جەتكەن عوي، پروفەسسور؟
— ابدەن.
— قايتەر دەيسىز، مەيلى... ولاردىڭ، مۇنىسىنا بوگەت جاساۋدى قاجەت دەپ بىلمەيمىن. بۇلار ءبىر بيشارا، قاراڭعى تاعىلار عوي. «ناۋتيلۋستىڭ» — گۆەبوروار» ارالىنا كەلۋى بۇل سورلىلاردىڭ بىردە-بىرىنىڭ قازاعا ۇشىراۋىنا سەبەپ بولماۋىن عانا كوزدەيمىن مەن.
مەن كەتەيىن دەپ ەدىم، ءبىراق كاپيتان نەمو جىبەرمەي، قاسىنا وتىرعىزىپ قويدى. ول ءبىزدىڭ ارالداعى سەرۋەنىمىز تۋرالى، اڭدى قالاي اۋلاعانىمىز تۋرالى سۇرادى، وسىمەن قاتار، ول كانادالىقتىڭ، ەتتى سونشا نەگە اڭسايتىنىنا، بەينە تۇسىنە الماي وتىرعان ادام سياقتى بولدى.
بۇدان كەيىنگى اڭگىمە باسقا تاقىرىپقا كوشتى. كاپيتان نەمو ءىش تارتپاعانىمەن، ۇلكەن سىي-سىپايىگەرشىلىك كورسەتىپ وتىردى.
ءديۋمون-ديۋرۆيلدىڭ كەمەلەرى اپاتقا ۇشىراي جازداعان بۇعازعا كەلىپ «ناۋتيلۋستىڭ» قايىرلاپ قالۋى تۋرالى دا اڭگىمە بولدى.
بۇل تۋرالى كاپيتان نەمو بىلاي دەدى:
— ديۋرۆيل فرانسيانىڭ ەڭ ۇلى تەڭىزشىلەرىنىڭ، ەڭ ءبىلىمدى ادامدارىنىڭ ءبىرى ەدى. ول فرانسۋز كاپيتانى — كۋك ەدى عوي. ەسىل عالىم! وڭتۇستىك ءپوليۋستىڭ مۇزدارىمەن، مۇحيتتاردىڭ مارجان قۇزدارىمەن، تىنىق مۇحيت ارالدارىنىڭ ادامجەگىشتەرىمەن ارپالىسىپ كەلىپ، اقىر اياعىندا، قالا ماڭىندا جۇرەتىن ءبىر پوەزد اپاتقا ۇشىراعاندا قازا تاپتى! اڭعاراسىز با، ەگەر دە ءومىرىنىڭ ەڭ سوڭعى ساتىندە ويلانۋعا مۇمكىندىك السا وسى ەرجۇرەك ادامنىڭ كوز الدىنان ءوزى باستان كەشكەن وقيعالارى قالاي ەلەستەر ەدى دەسەڭىزشى!
كاپيتان نەمو مۇنى شىن جۇرەكتەن تەبىرەنە ايتقانداي بولدى. بۇل تەبىرەنۋ ونىڭ ابىرويىن ارتتىرىپ، جاراسىپ تا تۇر ەدى.
فرانسۋزدىڭ ۇلى تەڭىزشىسىنىڭ وڭتۇستىك ءپوليۋستى اشۋعا ەكى رەت ارەكەت جاساعان جەرىن، بۇل ارەكەتتەرى ءساتسىز بولعانمەن كەيىننەن ادەلي مەن لۋي-فوللين جەرىن اشۋعا سەبەپشى بولعان جەر شارىن اينالىپ شىعۋداعى بارلىق ساياحاتتارىن، بارلىق ءجۇزىپ وتكەن جولدارىن ءبىز كارتادان قاراپ كورىپ وتىردىق.
اقىر اياعىندا، تىنىق مۇحيتتىڭ ەڭ ماڭىزدى ارالدارىنىڭ ماڭىندا جۇرگىزگەن گيدروگرافيالىق زەرتتەۋلەرىن، جازعان شىعارمالارىن ەسكە تۇسىردىك.
— ءديۋرۆيلدىڭ مۇحيت بەتىندە ىستەگەنىنىڭ ءبارىن مەن مۇحيت تۇبىندە ىستەپ ءجۇرمىن؛ مەنىڭ زەرتتەۋلەرىم تولىق، ءارى دالىرەك، زەرتتەۋ جۇمىسىنا جۇمسالعان ەڭبەگىم دە اناعۇرلىم از. ءديۋمون-ديۋرۆيلدىڭ ۇدايى كۇشتى بوران داۋىلدىڭ استىندا بولعان «استروليابيا» مەن «ۋسەردنىي» كەمەلەرىن ارينە، سۋ استىنداعى كادۋىلگى ءۇي سياقتى، «ناۋتيلۋسپەن» سالىستىرۋعا بولمايدى، مۇنىڭ كابينەتتەرىندە جۇمىس ىستەۋگە كەدەرگى بولار نە بار، تۇك تە جوق.
الايدا، كاپيتان، ءبىر رەتتەن قاراعاندا، «ناۋتيلۋستىڭ» تاعدىرى «استروليابيا» مەن «ۋسەردنىي» كەمەلەرىنىڭ تاعدىرىنا ۇقسايدى،— دەدىم مەن.
− قانداي رەتتەن، پروفەسسور مىرزا؟
سول كەمەلەر قايراڭداپ قالاتىن جەرگە «ناۋتيلۋس قايراڭداپ قالىپ وتىر عوي.
— «ناۋتيلۋس» قايراڭداپ قالىپ وتىرعان جوق،— دەدى كاپيتان نەمو سالقىن شىرايمەن — «ناۋتيلۋس» تەڭىز تۇبىندە تىنىعىپ قانا جاتىر، كەمەلەرىن قايراڭنان شىعارىپ، سۋعا تۇسىرەمىن دەپ كورگەن ءديۋمون-ديۋرۆيلدىڭ زور ازاپتارىن مەن كورمەيمىن. «استروليابيا» مەن «ۋسەردنىي» اپاتقا ۇشىراي جازادى عوي، ال، مەنىڭ كەمەم «ناۋتيلۋسقا» كەلەتىن ەشقانداي ءقاۋىپ جوق. ەرتەڭ مەن ايتقان ساعاتتا سۋ تاسقىنى كەلەدى دە، «ناۋتيلۋستى» كوتەرەدى، ءسويتىپ، ول تاعى دا جۇزە باستايتىن بولادى.
— كاپيتان،— دەي باستادىم مەن،— مەنىڭ وندا ەشبىر كۇمانىم جوق...
— ەرتەڭ،— دەدى كاپيتان نەمو، مەنىڭ ءسوزىمدى ءبولىپ، وتىرعان ورىندىعىنان تۇرا بەرىپ،— ەرتەڭ كۇندىزگى ساعات ەكىدەن قىرىق مينۋت كەتكەندە، «ناۋتيلۋس» قايراڭنان كوتەرىلەدى دە، توررەس بۇعازىنان امان، ەسەن شىعادى!
كاپيتان نەمو وسى سوزدەردى ايتتى دا، ءسال باسىن ءيىپ، ءتاجىم ەتتى. بۇل اڭگىمە وسىمەن اياقتالدى دەگەنى ەدى. ەندى ماعان كەتۋدەن باسقا قالعان جوق ەدى. سوندىقتان مەن شىعىپ جۇرە بەردىم.
بولمەمە كەلسەم، كونسەل وتىر ەكەن، ونىڭ بىلگىسى كەلىپ وتىرعانى مەنىڭ كاپيتانمەن سويلەۋىمنىڭ ناتيجەسى ەدى.
— دوستىم،— دەدىم مەن وعان،— «ناۋتيلۋسقا» تۇزەمدىكتەر تاراپىنان ءقاۋىپ ءتوندى دەگەنىمدە، كاپيتان مەنى كۇلكى قىلدى. ال كاپيتان نەموعا سەنۋگە بولادى. ەندى تىنىش جاتىپ، ۇيقىنى سوعا بەر.
— ءقازىر، قوجايىنعا مەن كەرەك ەمەسپىن بە؟
— جوق، راقمەت، دوستىم. نەد لەند نە ىستەپ جاتىر؟
— قوجايىننىڭ رۇقساتىمەن ايتقاندا، نەد لەند ءقازىر كەنگۋرۋدىڭ ەتىنەن پاشتەت جاساپ جاتىر، ساۋساق سورعىزاتىن تاماق!
بولمەدە جالعىز قالعاننان كەيىن مەن توسەگىمە بارىپ جاتتىم، ءبىراق ۇيقىم بۇزىلا بەردى.
«ناۋتيلۋستىڭ» ۇستىندە توپىرلاپ جۇرگەن تاعىلاردىڭ اياقتارىنىڭ دۇبىرلەرى مەن ۋ-شۋ داۋىستارى ەستىلىپ تۇردى.
ءتۇن تىنىش ءوتتى. «ناۋتيلۋستىڭ» كومانداسى ادەتتەگىسىنشە جىم-جىرت ەدى، كورىنبەدى دە. «ناۋتيلۋستەگىلەر» كەمەنىڭ ءۇستىن قاپتاپ جۇرگەن تاعىلاردى قۇمىرسقا قۇرلى كورمەدى.
مەن ساعات التىدا تۇردىم. كەمەنى ۇستىنە شىعاتىن اۋىز ءالى اشىلعان جوق ەكەن. ولاي بولسا، كەشەدەن بەرى اۋا دا جاڭعىرتىلعان جوق-تى. ايتكەنمەن بۇل سەزىلمەيدى، ويتكەنى رەزەرۆۋارلاردان ازايىپ قالعان كەمە اتموسفەراسىنا دەر كەزىندە بىرنەشە تەكشە مەتر كيسلورود جىبەرىلگەن ەكەن.
مەن تۇسكە دەيىن جۇمىس ىستەپ ءوز كايۋتامدا وتىردىم، ءبىراق كاپيتان نەمو كوزىمە تۇسپەي قويدى. جۇرۋگە دايىندىقتىڭ دا ەشبىر بەلگىسى سەزىلمەيدى.
مەن تاعى دا ءبىراز وتىرعاننان كەيىن سالونعا باردىم! ساعات ەكى جارىم ەكەن. ەگەر دە كاپيتان نەمو ەسەبىنەن جاڭىلماعان بولسا، ەندى ون مينۋتتەسىن سۋ تاسىپ كەمەلىنە كەلۋى كەرەك، ءسويتىپ «ناۋتيلۋس» تەڭىز بەتىنە كوتەرىلىپ شىعۋعا ءتيىس. ەگەر بۇلاي بولماعان كۇندە ول، وسى جاتقان توسەگىنەن كوتەرىلىپ، جولعا شىققانشا، تاعى دا كوپ ايدىڭ ءجۇزى وتپەك.
كوپ كەشىكپەي-اق كەمەنىڭ كورپۋسى ءدىرىل قاعا باستادى دا، ادىر-بۇدىر قۇزعا ءتيىپ، كەمەنىڭ سىرتقى تەمىر تىسىنىڭ شىقىرلاعانى ەستىلدى.
ساعات ەكىدەن وتىز بەس مينۋت وتكەندە، سالونعا نەمو دا كىرىپ كەلدى.
— ءقازىر ءبىز جۇرەمىز،— دەدى ول.
— ەھە،— دەپ قالدىم مەن.
— ۇسكە شىعاتىن اۋىزدى اشۋعا بۇيرىق بەردىم.
— پاپۋاستاردى قايتپەكسىز.
— پاپۋاستاردى دەيسىز بە؟ — دەپ كاپيتان نەمو يىعىن قوزعاپ قويدى.
— ولار «ناۋتيلۋستىڭ» ىشىنە كىرىپ كەتەدى عوي، ەندى.
— قالايشا؟
— ءوزىڭىز اش دەپ بۇيرىق بەرگەن اۋىز ارقىلى-اق كىرەدى.
— اروناكس مىرزا،— دەدى سابىرلى شىرايمەن كاپيتان نەمو،— ول اۋىز اشىق تۇرعاننىڭ وزىندە دە «ناۋتيلۋسقا» كەز كەلگەن ۋاقىتتا كىرە بەرۋگە بولمايدى.
مەن كاپيتانعا قاراي قالدىم.
— ءسىز تۇسىنبەي وتىرسىز با؟ — دەپ سۇرادى ول.
— تۇسىنبەي وتىرمىن.
— ولاي بولسا، ءجۇرىڭىز، مەنىمەن بىرگە، كورسەتەيىن.
كەمەنىڭ اۋزىنا اپاراتىن باسقىشقا كەلدىك. نەد لەند پەن كونسەل دە وسىندا تۇر ەدى؛ كەمەنىڭ ۇستىندەگى ايعاي ۋ-شۋمەن قاباتتاسا اۋىزدى اشقالى جۇرگەن ماتروستاردىڭ ارەكەتتەرىنە بۇلار بار ىقلاسىمەن قاراپ قالىپتى.
اۋىزدىڭ قاقپاعى اشىلىپ كەتتى. سىرتتان الاسۇرىپ تاپ بەرگەلى تۇرعان جيىرما شاقتى تاعى كورىندى.
ءبىراق كەمەنىڭ ىشىنە تۇسكەلى باسقىشتىڭ جاقتاۋىن ءبىرىنشى بوپ ۇستاي بەرگەن ءبىر تاعى الدەنەندەي ءبىر بەلگىسىز كۇشپەن ۇشىپ كەتىپ شىڭعىرا جونەلدى.
ون جولداسى دا باسشىسىنىڭ جولىن قۇشتى.
كونسەل بۇعان ءماز-مايرام بولدى دا قالدى. جاۋىنگەرلىك دەلەبەسى قوزىپ كەتكەن نەد لەند قاشقان جاۋدى قۋماقشى بولىپ باسقىشتىڭ جاقتاۋىنان ۇستاي بەرگەندە، مۇنى دا كەيىن قاراي لاقتىرىپ جىبەردى.
— مىڭ دا ءبىر شايتان! — دەپ باقىرىپ جىبەردى ول.— مەنى ناجاعاي سوعىپ كەتتى.
بۇل سوزدەن مەن ءبارىن دە تۇسىنە قويدىم.
باسقىشتىڭ جاقتاۋى قۋاتتى ەلەكتر توگىن وتكىزەتىن وتكىزگىشكە اينالدىرىلعان ەكەن. سوندىقتان كىمدە كىم، ءتيىپ كەتسە، جاقتاۋ لاقتىرىپ جىبەرەدى. ەگەر دە كاپيتان نەمو توكتى بارلىق باتارەيادان جىبەرسە، وندا بۇل ءتيىسىپ كەتكەن ادامدى ءولتىرىپ تە جىبەرەر ەدى. ءبىراق كاپيتان نەمو، مۇنى كىسى ولتىرمەيتىن، سىرتتان ىشكە قاراي، ىشتەن سىرتقا قاراي كىسى وتە المايتىن كەدەرگى ەتكەن دە تىنعان.
بۇل كەزدە زارەسى ۇشقان پاپۋاستار جانتالاسىپ قاشۋمەن بولدى. ءبىز كۇلكىمىزدى زورعا تىيىپ، جوق جەردەن بۇلقان-تالقان بولىپ جۇرگەن نەد لەندتى تىنىشتاندىرىپ، جۇباتۋمەن بولدىق.
وسى ساتتە قالىڭ سۋ ەكپىنى «ناۋتيلۋستى» قايراڭنان كوتەرىپ كەتتى. بۇل كاپيتان نەمو بەلگىلەگەن — 2 ساعات 40 مينۋتتىڭ كەزى ەدى.
كەمەنىڭ ءۆينتى سۋدى باياۋ عانا سابالاي باستادى. كەشىكپەي ءۆينتتىڭ اينالۋ شاپشاڭدىعى بىرتە-بىرتە جيىلەپ، ەشبىر جەرى بۇزىلماي-جارىلماي، ساپ-ساۋ كۇيىندە تەڭىزدىڭ بەتىنە كوتەرىلگەن «ناۋتيلۋس» توررەس بۇعازىنىڭ قاتەرلى سۋىنان دا شىقتى.
جيىرما ءۇشىنشى تارay
تاعى دا تۇرمەدە
كەلەسى كۇنى، 10 يانۆاردا، «ناۋتيلۋس» تاعى دا اشىق مۇحيتتا ءجۇزىپ كەلە جاتتى. بۇل جولى ول بۇرىنعىسىنان دا شاپشاڭ ءجۇرىپ، ساعاتىنا كەم دەگەندە وتىز بەس ميل الىپ وتىردى. ۆينت اسا شاپشاڭ اينالدى دا مينۋتىنا نەشە اينالاتىنىن ساناتپاي قويدى.
وسى عاجايىپ كۇشتىڭ، ەلەكتر كۇشىنىڭ، «ناۋتيلۋستى» جۇرگىزۋمەن عانا تىنباي، ءارى جارىق بەرىپ، ءارى جۇرگىزىپ، ءارى شەتتەن تاپ بەرگەن شابۋىلداردان قورعاپ وتىرعانى ەسىمە تۇسكەندە، مەن شەكسىز ءسۇيسىنۋشى ەدىم. اسىرەسە، وسىنى جاساعان ادام، مەنى ودان بەتەر سۇيسىندىرەتىن.
ءبىزدىڭ باعىتىمىز تۋرا باتىس ەدى. 11 يانۆاردا 135° بويلىق پەن 10° سولتۇستىك ەندىكتەگى، كارپەنتاريا شىعاناعىن قورشاپ تۇرعان ۆاسسەل ءمۇيىسىن وراعىتىپ وتتىك. مۇندا دا سۋ استىنىڭ قۇزدارى از ەمەس-تى، ءبىراق بۇلاردىڭ ارالارى ءبىر بىرىنەن ەداۋىر قاشىق، تۇرعان جەرلەرى كارتادا ءدال كورسەتىلگەن ەدى.
«ناۋتيلۋس» ءبىزدىڭ جولىمىزدى قۋالاي جاتقان 130° بويلىقتاعى باياعى سول ونىنشى پاراللەلدەگى مونە ريفتەرى مەن ۆيكتوريا شىڭدارىنىڭ ارالىعىمەن وڭاي-اق وتە شىقتىق.
13 يانۆاردا، ءبىز 122° بويلىقتاعى تيمور ارالدارىنىڭ ماڭىنداعى وسى اتپەن اتالاتىن تەڭىز سۋىنا كەلىپ كىردىك. كولەمى ءبىر مىڭ التى ءجۇز جيىرما شارشى لە وسى ارالدى بىرنەشە رادجا باسقارادى. ارالدىڭ امىرشىلەرى وزدەرىن ايداھار ۇلدارىمىز دەپ اتايدى، بۇلارى — بۇكىل دۇنيە جۇزىندە ەڭ ارتىق تۋعان، اسىل ناسىلدەرمىز دەگەندەرى ەدى. بۇل ارالداردا رادجالاردىڭ جىرتقىش «اتا-بابالارى» وتە كوپ بولاتىن. مونارحپەن ناسىلدەس، تۋىس بولۋىنىڭ ارقاسىندا، ولاردى جەرگىلىكتى حالىقتار ءقادىر تۇتىپ، قۇرمەتتەپ وتىراتىن. جەرگىلىكتى حالىق رادجالاردىڭ وسى «اتا-بابالارىنا» كادۋىلگىدەي قوشەمەت كورسەتىپ، قىزمەت ەتىپ، جاقسى كورىنىپ، تاعامدارىنا جاس قىز اكەپ بەرىپ جۇرەتىن، ال، ەگەر وسى قاسيەتتى جاتىپ ىشەرلەرگە ءبىر شەت جەرلىك قول كوتەرە قالسا، ابدەن سورى قاينايتىن!
ءبىراق «ناۋتيلۋستىڭ» بۇل جەكسۇرىن سۇرقيالارمەن اينالىسار ۋاقىتى جوق ەدى. ءبىز تيمور ارالىن ءتۇس كەزىندە، كاپيتاننىڭ كومەكشىسى كەزەكتى بايقاۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋگە شىققان كەزدە بىرنەشە مينۋتتەي عانا كوردىك.
بۇل ارادان «ناۋتيلۋس» كىلت بۇرىلدى دا وڭتۇستىك-باتىستاعى ينديا مۇحيتىنا قاراي تارتتى.
كاپيتان نەمونىڭ كىدى مىنەزى ءبىزدى قايدا اپارا جاتىر. ازيا جاعالاۋىنا اپارا جاتىر ما؟ الدە، ءتىپتى ەۆروپا قۇرىلىعىنا اپاراتىن شىعار؟ بۇل اراسىن ءبىز بىلمەدىك.
ءبىراق بۇل جورامالداردى كاپيتان نەمونىڭ ەل بار، ادام بار جەرلەرگە دەگەن بىتىسپەس وشپەندىلىگىمەن قابىستىرۋ، ۇيلەستىر قيىن-اق ەدى.
دەمەك، ءبىز وڭتۇستىككە قاراي الدە دە بۇرىلا تۇسەتىن شىعارمىز. مۇمكىن، «ناۋتيلۋس» دوبرايا نادەجدا مەن گيري ءمۇيىسىن وراعىتىپ ءوتىپ، وڭتۇستىك پوليۋسكە دەيىن باراتىن شىعار؟ ولاي بولعاندا سۇڭگۋىر كەمەنىڭ ەمىن-ەركىن جۇزەتىن سۋى — تىنىق مۇحيتقا ءبىز قالاي، قاي جولمەن قايتپاقپىز؟
بۇل سۇراۋلارعا تەك كەلەشەك قانا جاۋاپ بەرە الاتىن ەدى.
كارتە، گيبەرني، سەرينگاپاتاما، سكوتتا سياقتى سۋ استىنىڭ ريفتەرىن — ءتىلسىز، دۇلەي جاۋ ستيحيا ۇستەمدىك ەتىپ تۇرعان ەرتە كەزدە قۇرىلعان ەڭ سوڭعى قاتتى جەر شوگىندىلەرىن قۋالاي ءجۇزىپ وتىرىپ، ءبىز 14 يانۆاردا، قۇرلىقتان شالعاي جاتقان اشىق تەڭىزدەن كەلىپ ءبىر-اق شىقتىق. «ناۋتيلۋس» شاپشاڭ جۇرىستەن ءبىر قالىپتى باسەڭ جۇرىسكە كوشتى. شالكەس، تۇراقسىز كەمە بىرەسە ىلعي تەرەڭ سۋ استىندا، بىرەسە ۇزاق ۋاقىت بويىنا مۇحيت بەتىندە كەلە جاتتى.
وسى ءجۇزۋ ساپارىندا كاپيتان نەمو ءارتۇرلى تەرەڭدىكتەگى تەڭىز سۋىنىڭ تەمپەراتۋراسىن زەرتتەۋمەن بولدى. ادەتتە مۇنداي زەرتتەۋ جۇمىستارى ەلەكتر وتكىزگىشتىك قاسيەتتەرى ءارتۇرلى، ءار ءتۇرلى مەتالدارعا نەگىزدەلگەن كۇردەلى اسپاپتارمەن تەرمومەترلىك زوندتار نەمەسە اپپاراتتار ارقىلى ورىندالاتىن. ءبىراق بۇل اپپاراتتاردىڭ كورسەتكەن مالىمەتتەرىنە ۇنەمى سەنە بەرۋگە بولمايدى. اسىرەسە، سۋدىڭ استىنا تەرەڭىرەك تۇسىرىلگەن كەزدەردە شىنىلارى سۋدىڭ قىسىمىنا توتەپ بەرە المايتىن تەرمومەترلىك زوندتار كورسەتكەن مالىمەتتەرگە سەنە بەرۋگە ءتىپتى بولمايتىن. مۇنىڭ ۇستىنە الىنعان مالىمەتتەردىڭ دۇرىس-بۇرىستىعىن تەكسەرۋ دە قيىن، ويتكەنى ءبىر ىستەلگەن تاجريبەنى قايتالاپ ىستەۋ ەداۋىر قيىندىق كەلتىرەتىن-دى.
بۇلاردىڭ كەرىسىنشە، كاپيتان نەمو كەمەنى قانداي تەرەڭگە بولسا دا ءتۇسىرىپ، تەرمومەتردى سول تۇستىڭ سۋىنا قويىپ ولشەگەندە، ول ەشبىر تالاسسىز ءدال مالىمەتتەردى دەرەۋ كورسەتە قوياتىن.
سونىمەن، كەيدە رەزەرۆۋارلاردى سۋعا تولتىرىپ الۋدىڭ ارقاسىندا، كەيدە تەڭىز تۇبىنە ىلدىيلاپ كەتۋى ارقاسىندا، تەڭىز بەتىنەن ءۇش مىڭ، ءتورت مىڭ، بەس مىڭ، جەتى مىڭ، توعىز مىڭ، ون مىڭ مەترگە دەيىن تومەن ءتۇسىپ، وسى تۇستاردىڭ بارىندە دە زەرتتەۋ جۇمىسىن جۇرگىزە وتىرىپ، كاپيتان نەمو بارلىق ەندىكتە دە، مىڭ مەتر تەرەڭدىكتە سۋدىڭ تەمپەراتۋراسى سەلسيدىڭ ءتورت جارىم گرادۋسىنان اسپايدى دەگەن تۇجىرىمدى قورىتىندىعا كەلدى.
وسى زەرتتەۋ جۇمىسىنا مەن اسا زەر سالىپ بايقاپ وتىردىم. وسى ۋاقىتتاردا مەن: كاپيتان نەموعا وسى عىلىمي زەرتتەۋدىڭ كەرەگى نە؟ شىنىمەن-اق ادامزاتتىڭ قامىن ويلاي ما ءوزى؟ — دەپ وزىمنەن ءوزىم ءجيى سۇرايمىن.
ادامزاتتىڭ قامىن ويلاۋى ەكى تالاي ەدى، ويتكەنى ونىڭ بارلىق ەڭبەگى، سايىپ كەلگەندە، وزىمەن بىرگە الدەنەندەي ءبىر شالعاي تەڭىزدىڭ تۇبىنەن ورىن تابۋى كەرەك قوي.
بالكىم، ول ءوزىنىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىن ادامزات دۇنيەسىنە مەن ارقىلى تاراتپاقشى شىعار؟ دەمەك، ەرتە مە، كەش پە، ماعان وسى كەمەدەن كەتۋگە، قۇرىلىققا قايتىپ، ادامداردىڭ اراسىنا بارۋعا رۇقسات ەتەتىن شىعار؟
ءبىراق، امال نەشىك، ازىرشە بۇل نەگىزسىز ءۇمىت ەدى!..
ءسويتىپ جۇرگەندە ءبىر كۇنى كاپيتان نەمو، جەر شارىنداعى ەڭ باستى تەڭىزدەردىڭ سۋلارىنىڭ تىعىزدىق دارەجەسىنە جۇرگىزگەن زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەلەرى جايىندا، مەنىمەن پىكىر الىستى. عىلىمي تۇرعىدان قاراعاندا ونىڭ ايتقاندارىنىڭ وراسان زور ماڭىزى بار ەدى؛ مەن، وسى اڭگىمەنىڭ ۇستىندە عىلىمعا ەشقانداي بايلانىسى بولماعانمەن مەنىڭ ءوزىم ءۇشىن ماڭىزى زور ءبىر قورىتىندىعا كەلدىم.
بۇل 15 يانۆارداعى تاڭەرتەڭگى اڭگىمە بولاتىن. ەكەۋمىز «ناۋتيلۋستىڭ» ۇستىندە ارلى-بەرلى قىدىرىپ اڭگىمەلەسىپ ءجۇر ەدىك، كاپيتان نەمو مەنەن كۇتپەگەن جەردەن، تەڭىز سۋىنىڭ تىعىزدىعى ءار جەردە ءارتۇرلى بولاتىنىن بىلەسىز بە دەپ سۇرادى. مەن، بۇل ماسەلە جونىندە عىلىم انىقتاعان ماعلۇمات ازىرگە جوق قوي، بىلمەيمىن دەدىم.
— بۇل زەرتتەۋ جۇمىسىن ءوزىم جۇرگىزدىم،— دەدى ماعان كاپيتان،— مۇنىڭ دالدىگىنە مەن كەپىلمىن.
— وتە جاقسى،— دەپ جاۋاپ قايىردىم مەن،—ءبىراق «ناۋتيلۋس» — دەگەنىمىز وقشاۋ تۇرعان دۇنيە، ونىڭ عالىمدارىنىڭ اشقاندارى جەر شارى حالىقتارىنا ەشۋاقىتتا جەتە المايدى عوي.
— ءسىز دۇرىس ايتىپ تۇرسىز، پروفەسسور، — دەدى كۇبىرلەپ كاپيتان نەمو ءبىراز ويلانىپ تۇرعاننان كەيىن.— «ناۋتيلۋس» — شىنىندا دا وزگەلەردەن وقشاۋ تۇرعان دۇنيە. كۇندى بىرگە شىراينالىپ جۇرگەن پلانەتالار جەردەن قانداي قاشىق بولسا، «ناۋتيلۋس» تا جەردەن سونداي قاشىق. ساتۋرن مەن يۋپيتەر عالىمدارىنىڭ جۇمىستارى جايىندا جەردەگىلەردىڭ ەشۋاقىتتا ەشنارسە بىلە المايتىندىعى سياقتى، ولارعا «ناۋتيلۋس» عالىمدارىنىڭ ەڭبەكتەرى دە بەلگىسىز كۇيى قالا بەرەدى. تاعدىرىڭىز كەزدەيسوق جاعدايدا «ناۋتيلۋسقا» بايلانىستى بولىپ وتىرعان سىزگە، مەن ءوز بايقاۋىمنىڭ ناتيجەلەرىن ايتا الامىن.
— مەن بار ىقلاسىمدى سالىپ تىڭدار ەدىم، كاپيتان.
تۇششى سۋدان گورى، تەڭىز سۋى اناعۇرلىم تىعىز بولاتىنى، سىزگە، پروفەسسور مىرزا، ارينە، بەلگىلى بولۋى كەرەك؟ ءبىراق وسى تىعىزدىق بارلىق جەردە بىردەي ەمەس. شىنىندا دا، ەگەر دە تۇششى سۋدىڭ تىعىزدىعىن بىرلىك(ەدينيسا) دەپ الساق، وندا اتلانت مۇحيتى سۋىنىڭ تىعىزدىعى ءبىر ءبۇتىن جيىرما سەگىز مىڭدىققا دەيىن، تىنىق مۇحيت سۋى ءبىر ءبۇتىن جيىرما التى مىڭدىققا دەيىن بارادى؛ جەرورتالىق تەڭىزدىڭ سۋىنىڭ تىعىزدىعى...
«Aha،— دەپ ويلادىم مەن، — دەمەك، بۇل جەرورتالىق تەڭىزىندە دە بولادى ەكەن عوي!»
— ... ءبىر ءبۇتىن وتىز ءبىر مىڭدىققا دەيىن، ينديا تەڭىزىنىڭ سۋىنىڭ تىعىزدىعى ءبىر ءبۇتىن ون سەگىز مىڭدىققا دەيىن، ادريات تەڭىزى سۋىنىڭ تىعىزدىعى ءبىر ءبۇتىن، جيىرما توعىز مىڭدىققا دەيىن بارادى.
«ناۋتيلۋستىڭ» ادامدار كوپ قاتىناپ تۇراتىن جەر شارىنىڭ تەڭىزدەرىنە بارۋدان دا يمەنبەيتىنى ەندى ايقىن بولدى. وسىعان قاراپ مەن ايتەۋىر ءبىر كەزدە ءتىپتى كوپ كەشىكپەي-اق مۇنىڭ مادەنيەتتى ەلدەرگە جاقىنداۋى مۇمكىن ەكەن دەگەن قورىتىندىعا كەلدىم.
بۇل جاڭالىق نەد لەندتى قۋاندىرۋعا ءتيىس ەدى.
بۇدان كەيىنگى بىرنەشە كۇندەردىڭ ىشىندە ءبىز ءبىرتالاي زەرتتەۋ جۇمىستارىن بىرلەسىپ جۇرگىزدىك، بۇلار: سۋدىڭ ءارتۇرلى تەرەڭدىكتەگى تۇزدىلىعىن انىقتاۋ، ەلەكتر قۋاتىن وتكىزگىشتىك دارەجەسىن، بوياۋىن، مولدىرلىگىن انىقتاۋ، ت. ب. وسىلار سياقتى جۇمىستار ەدى. وسى ۋاقىتتىڭ ىشىندە مەنى تاڭ قالدىرعان ءبىر نارسە كاپيتان نەمونىڭ تاپقىرلىعى ەدى، ونىڭ بۇل تاپقىرلىعىمەن مەن جونىندەگى ساقتىعى باسەكەلەسە الار ەدى. ءبىراق تاجريبە جۇمىستارىن جاساپ بولعاننان كەيىن، ول كەتىپ قالاتىن دا، كەمەنىڭ ۇستىندە مەن تاعى دا جاپادان-جالعىز قالاتىنمىن.
16 يانۆاردا «ناۋتيلۋس» سۋ بەتىنەن بىرنەشە مەتر تومەندە بەينە ۇيىقتاپ قالعانداي جىم-جىرت تۇردى. ەلەكتر ماشينالار توقتاپ، قوزعالىسسىز قالعان ۆينت، سۋ اعىسىنا، كەمەنى قالاي قاراي الىپ بارسا دا ەرىك بەرىپ قويىپ ەدى. مەنىڭ بايقاۋىمشا، ماشينالار از-كەم جوندەپ الۋ ءۇشىن توقتاتىلعان سياقتى. بۇنى — كەمەنىڭ ەداۋىر شاپشاڭدىقپەن ۇزاق جول ءجۇرۋى ءۇشىن قاجەت بولعان جوندەۋ دەپ توپشىلاۋعا بولاتىن ەدى.
بۇل كۇنى مەنىڭ جولداستارىم وتە ءبىر قىزىق، تاماشا قۇبىلىستىڭ كۋاسى بولدى. سالون تەرەزەلەرىنىڭ قاقپاقتارى اشىق ەكەن، ءبىراق «ناۋتيلۋستىڭ» پروجەكتورى قىزمەت ىستەمەگەندىكتەن قالىڭ بۇلت باسقان اسپاننان ءبىز تۇرعان تۇسقا جارىق ساۋلە وتە از ءتۇسىپ، ءبىزدى قورشاعان سۇيىق ورتا كۇڭگىرت تارتىپ تۇر ەدى.
تەڭىزدىڭ وسى ساتتەگى وزگەشە كورىنىسىن تاماشالاپ قاراپ تۇرعان كەزىمدە، كەنەتتەن «ناۋتيلۋس» تۇرعان القاپ جاپ-جارىق بولىپ كەتتى. مەن العاشقىدا بۇل ەلەكتر پروجەكتوردىڭ جارىعى ەكەن دەپ قالىپ ەدىم. ءبىراق جاقسىلاپ قاراعانىمدا بۇل جورامالىمنىڭ قاتە ەكەنىنە كوزىم جەتتى.
«ناۋتيلۋستى» سۋدىڭ فوسفورلانعان قاباتىنىڭ اعىسى الىپ بارا جاتىر ەدى، مۇنىڭ ساۋلەسى ءبىزدى قورشاعان قاراڭعى ورتادا جاپ-جارىق بولىپ كورىنىپ تۇر ەكەن. سۋ استىنداعى ساۋلە شاشاتىن كۇلدەي ۇساق جاندىكتەردەن پايدا بولعان بۇل جارىق سۇڭگۋىر كەمەنىڭ مەتالل بەتىنە ءتۇسىپ مۇلدەم جارقىراپ تۇر ەكەن. وسى جالت-جۇلت ەتىپ تۇرعان تەڭىز ورتاسىنان مەن قىزعان پەشتەن لاقىلداپ اققان قورعاسىن تاسقىنىنداي لاپ-لاپ ەتكەن ءبىر ساۋلە كوردىم، لاپىلداعان وسى ساۋلەدەن كەيبىر فوسفورلانعان ۋچاستوكتەر ەندى كۇڭگىرتتەۋ بولىپ كورىندى. بۇل ساۋلە كادۋىلگى ءبىر قالىپتى پروجەكتور جارىعىنا ۇقسامايدى. بۇدان ءبىر كۇش، قوزعالىس سەزىلەدى. بۇنىڭ جاندى ساۋلە ەكەنى دە بىردەن بايقالىپ تۇردى.
ۇزاق ساعاتتار بويىنا «ناۋتيلۋس» جالت-جۇلت ەتكەن سۋ ىشىندە ءجۇزىپ ءجۇردى. وسى وتتاي جايناعان سۋدىڭ ىشىندە اسىر سالىپ جۇرگەن سالاماندرا سياقتى ۇلكەن تەڭىز جانۋارلارىن كورگەندە ءبىز بۇرىنعىدان دا بەتەر قايران قالدىق. وسى سالقىن ساۋلەدە قاجۋدى بىلمەيتىن اكروباتتار — دەلفيندەر، زور قىلىشتارىمەن سالوننىڭ تەرەزەلەرىنە بىرنەشە رەت جاناپ وتكەن، ۇزىندىعى ءۇش مەتردەي قىلىش بالىقتار تولىپ ءجۇر ەدى. كەيىن كىشىگىرىم بالىقتار دا كەلدى، بۇلاردىڭ ىشىندە سپينوروگتار، ماكرەلدەر، وسى سياقتى باسقا دا جۇزدەگەن تۇرلەرى بار ەدى.
بۇل ءبىر وزگەشە عاجاپ كورىنىس ەدى. مۇمكىن، بۇل ساۋلە اتموسفەرالىق جاعدايدىڭ اسەرىنەن جارقىراپ تۇرعان شىعار. مۇمكىن، تەڭىزدىڭ ۇستىندە كۇن كۇركىرەپ، ناجاعاي ويناپ تۇرعان شىعار؟ ءبىراق، سۋ بەتىنەن بىرنەشە مەتر تومەندە ءجۇزىپ جۇرگەن «ناۋتيلۋسقا» اۋا رايىنىڭ بۇزىلۋىنان كەلەر-كەتەر تۇك جوق قوي، ءبىز سۋدا تىپ-تىنىش قانا تەربەتىلۋدە ەدىك.
ءبىز وسىلايشا، بىرىنەن ءبىرى وتكەن عاجايىپ دۇنيەنىڭ اراسىندا قازداي قالقىپ ءجۇزىپ كەلە جاتتىق. كونسەل كوزىن ايىرماستان زووفيتتەردى، بۋىناياقتىلاردى، مولليۋسكالap مەن بالىقتاردى كلاسسيفيكاسيالاپ ءتۇر – تۇرگە ءبولىپ وتىردى.
كۇندەر زىرلاپ ءوتىپ جاتتى، كۇن ساناۋدى مەن دە قويدىم. نەد لەند ءوزىنىڭ ۇيرەنشىكتى ادەتى بويىنشا، داستارحانىمىزدىڭ تاعامدارىن تۇرلەندىرۋ جۇمىسىمەن شۇعىلدانىپ ءجۇردى.
ءبىز، ۇلۋ سياقتى راكوۆينامىزدان شىقپاي قويدىق.
ءوز باسىمنان كەشىرگەن تاجريبەگە قاراعاندا، ۇلۋ بولۋدىڭ تۇك قيىنشىلىعى جوق ەكەنىنە كوزىم ابدەن جەتتى.
ءبىز وسى تۇرمىسقا ابدەن ۇيرەنىپ الدىق، ۇيرەنىپ العاندا دا مۇنىڭ ءوزىن ەڭ وڭاي، ەڭ كوڭىلدى تۇرمىس دەپ تاۋىپ، ءتىپتى جەر بەتىندەگى تىرشىلىكتىڭ مۇلدەم باسقاشا تىرشىلىك ەكەنىن دە ۇمىتىپ كەتتىك.
ءبىراق كۇتپەگەن جەردەن كەزدەسكەن ءبىر وقيعا، ءومىر شىندىعىن قايتا مويىنداتتى.
18 يانۆاردا «ناۋتيلۋس» 105° بويلىقتا 105° وڭتۇستىك ەندىكتە كەلە جاتتى. كوك ءجۇزىن بۇلت باسىپ، كۇن كۇركىرەپ، تەڭىزدە الىپ كوكجال تولقىندار اسىر سالدى. شىعىستان كۇشتى جەل سوعىپ تۇرعان-دى. دۇلەي داۋىل سوعاتىن كۇن جاقىن ەكەنىن بارومەتر بىرنەشە كۇننەن بەرى ءبىلدىرىپ كەلە جاتىر ەدى.
كاپيتاننىڭ كومەكشىسى بايقاۋ جۇمىسىن جۇرگىزىپ تۇرعان مينۋتتا، مەن كەمەنىڭ ۇستىنە شىقتىم. ول ەندى داعدىلى ادەتى بويىنشا باياعى ءبىر ءسوزىن تاعى دا ايتادى عوي دەپ تۇر ەدىم، ءبىراق بۇل كۇنى بۇرىنعى سوزىنە ۇقسامايتىن باسقا ءبىر تۇسىنىكسىز سوزدەردى ايتتى. وسى كەزدە كاپيتان نەمو دا شىعىپ، بينوكلمەن كوكجيەگىنە قاراي قالدى.
كوكجيەگىندەگى كوزىنە تۇسكەن ءبىر نارسەگە قاراپ بىرنەشە مينۋت بويى قوزعالماي تۇردى، سوسىن بينوكلدى كوزىنەن الا قويدى دا ءوزىنىڭ كومەكشىسىمەن ماعان تۇسىنىكسىز تىلدە بىردەڭە دەپ سويلەسىپ الدى.
كومەكشىسى الدەنەگە قىزاراڭداپ، ءتىپتى، قوبالجىعانىن زورعا باسىپ تۇرعان سياقتى. كاپيتان نەمو سابىر ساقتاپ، ءوزىن جاقسى ۇستادى. ماعان ول ءوزىنىڭ كومەكشىسىنە ءمىن تاعىپ، كومەكشىسى ونداي اعاتتىقتى ەندى قايتىپ ىستەمەسكە ۋادە بەرىپ تۇرعان سەكىلدى كورىندى.
قىسقاسى، ەكەۋىنىڭ سويلەگەن ءسوزى ماعان وسىنداي اسەر ەتتى.
كاپيتان مەن ونىڭ كومەكشىسى بينوكلمەن قاراعان كوكجيەككە مەن دە تەسىلە قاراپ باقتىم، ءبىراق ەشنارسە كورىنبەدى. كوز ۇشىندا سۋ مەن كوك ءبىر سىزىقتىڭ بويىندا ۇشتاسىپ جاتىر، وسى ءتۇپ-تۇزۋ سىزىقتى بۇزعان دا ەشتەمە جوقتى.
بۇل كەزدە كاپيتان نەمو كەمەنىڭ ءبىر شەتىنەن ەكىنشى شەتىنە بارىپ قايتىپ، ارلى-بەرلى ءجۇردى دە قويدى، تەگى مەنىڭ تۇرعانىمدى دا بايقاسا كەرەك. ءبىراق ول ادەتتەگىدەن گورى ءسال شيراقتاۋ باسىپ ءجۇر دەمەسەڭ اسىعىپ تا جۇرگەن جوق-تى.
كەيدە قولىن ايقاستىرىپ سالىپ، تەڭىزگە قاراپ تۇرا قالادى.
وسىناۋ كولبەپ جاتقان قۋ مەديەن سۋ جازىعىنان نە كورىپ تۇر؟ «ناۋتيلۋس» بولسا، جەر شەتىنە ەڭ جاقىن دەگەندە بىرنەشە ونداعان كيلومەتر قاشىقتىقتا كەلە جاتىر.
كاپيتاننىڭ كومەكشىسى بينوكلدى تاعى دا كوزىنە اپاردى. سوسىن ول ادىمداپ ارلى-بەرلى جۇرە باستادى دا كەنەت تۇرا قالىپ، كەمەنى تەۋىپ-تەۋىپ جىبەرىپ تاعى ءجۇردى. بۇل جولى ول ءوزىنىڭ ابدەن اشىنىپ، ىزادان جارىلا جازداپ جۇرگەنىن جاسىرعان جوق.
وسىعان قاراعاندا قۇپيا سىر، كوپ كەشىكپەي اشىلۋعا ءتيىس ەدى، ويتكەنى كاپيتان نەمونىڭ بۇيرىعى بويىنشا، ماشينالار وزدەرىنىڭ بار كۇش-قۋاتىمەن زىرلاي باستادى.
وسى مينۋتتا كومەكشى ءوزىنىڭ باستىعىنا تاعى دا بىردەمە دەدى. باستىق تۇرا قالدى دا كومەكشىسىنىڭ كورسەتكەن جاعىنا قاراپ بينوكلدى كوزىنەن الماي كوپ تۇردى. ادەتتەگى اسا سابىرلى وسى ادامداردىڭ مۇنداي تاڭدانارلىق قىلىقتارىنا قاراپ، سەبەبىن بىلگىم كەلدى دە، سالونعا ءتۇسىپ، ءوزىم ىلعي پايدالانىپ جۇرگەن الىستان كورەتىن تاماشا ءبىر ءدۇربىنى الىپ شىقتىم. ءسويتتىم دە كوكجيەگىندە نە بار ەكەن كورەيىن دەپ ءدۇربىنى كوزىمە اپاردىم. ءبىراق، تۇزەپ العانىمشا بولعان جوق، ءدۇربىنى قولىمنان بىرەۋ جۇلىپ الدى.
جالت قاراسام، قارسى الدىمدا كاپيتان نەمو تۇر ەكەن، ءتىپتى تانىماي قالدىم. ءجۇزى مۇلدەم وزگەرىپ كەتىپتى: كوزى شاتىناپ اۋزى ءسال اشىلىپ، تىستەرى اقسيىپ كەتكەن. تۇنەرگەن ءجۇزى، تۇيىلگەن جۇدىرىقتارى، ەكى يىعىنا جابىسا تۇسكەن باسى، وسى ادامنىڭ تۇلابويىن اسا ۇلكەن وشپەندىلىك، ىزا كەرنەپ كەتكەنىن ايتىپ تۇر ەدى.
ول ءتونىپ تۇرىپ الدى. مەنىڭ قولىمنان جۇلىپ الىنعان ءدۇربى كەمەنىڭ ۇستىندە دومالاپ جاتىر.
ياپىراۋ، مۇنى وسىنشا اشۋلاندىرعان مەنمىن بە؟ وسى تۇسىنىكسىز ادام، «ناۋتيلۋستىڭ» تۇتقىنى بىلۋگە ءتيىس ەمەس الدەقانداي ءبىر قۇپيا سىردى مەن اشىپ قويدى دەپ قالدى ما، الدە؟
جوق، ولاي ەمەس، ونى اشۋلاندىرۋشى مەن ەمەس. ول ءتىپتى ماعان قاراعان جوق تا. ونىڭ كوزى سوناۋ كوكجيەگىندەگى، ماعان كورىنبەيتىن بالەدە.
ايتسە دە، كاپيتان، ساباسىنا ءتۇسىپ ادەتتەگى قالپىنا كەلدى. ونىڭ مۇلدەم بۇزىلىپ، وزگەرىپ كەتكەن بەت اجارى ءوزىنىڭ بۇرىنعى بايىپتى، سالقىن-سابىرلى شىرايىنا ءتۇستى. ول ءوزىنىڭ كومەكشىسىنە تۇسىنكسىز تىلدە بىردەڭە دەدى دە، ماعان قاراي بۇرىلدى.
— اروناكس مىرزا،— دەدى ول وكتەم داۋىسپەن،— مەن سىزدەن وزىڭىزبەن جاساسقان شارتتىق ءبىر مىندەتتەمەسىن ورىنداۋدى تالاپ ەتۋگە ءتيىسپىن.
— قانداي مىندەتتەمەسىن، كاپيتان؟
— سىزگە جانە ءسىزدىڭ جولداستارىڭىزعا، مەن قاشان بوستاندىق بەرۋگە بولادى دەپ تاپقانشا، وتىرا تۇرۋعا تۋرا كەلەدى.
— ءسىزدىڭ بۇيرىعىڭىزعا مويىنسۇنۋعا مەن «ءماجبۇرمىن عوي،— دەدىم مەن ودان كوز ايىرماي قاراپ تۇرعان كۇيىمدە، — ءبىراق ءبىر سۇراق بەرۋگە رۇقسات ەتىڭىز.
— جوق، رۇقسات ەتپەيمىن!
تالاسىپ جاتۋدىڭ پايداسى جوق ەدى، ويتكەنى ونىمەن قارسىلاسار مەندە كۇش جوق-تى.
كونۋگە تۋرا كەلدى.
مەن نەد لەند پەن كونسەلدىڭ كايۋتاسىنا كەلدىم دە، ولارعا كاپيتاننىڭ بۇيرىعىن ايتتىم.
مەنىڭ بۇل حابارىمنىڭ كانادالىققا قانداي اسەر ەتكەنىن وقۋشىنىڭ ءوزى شامالار. بۇل ارادا ۇزاق سويلەسىپ وتىرارلىق ۋاقىتتا جوق-تى. ءتورت ماتروس ەسىك الدىندا ءبىزدى كۇتىپ تۇر ەدى، ولار ءبىزدى «ناۋتيلۋسقا» العاش كەلگەن كۇنى قاماعان كايۋتاعا الىپ باردى.
نەد لەند قارسىلىق بىلدىرگىسى كەلىپ ەدى، تاپ ماڭدايىنىڭ الدىنان ەسىك تارس جابىلىپ قالدى.
— مۇنىڭ ءوزى نەنى اڭعارتادى، قوجايىن ايتپاس پا ەكەن؟ — دەپ سۇرادى كونسەل.
مەن كەمەنىڭ ۇستىندە نە بولىپ، نە قويعاننىڭ ءبارىن جولداستارىما ايتىپ بەردىم. مەن سياقتى ولار دا اڭ-تاڭ بولىپ قالدى، ءبىراق بۇدان ءبىزدى قورشاپ تۇرعان قۇپيا سىر، اشىلا قويمادى.
مەن قالىڭ ويعا شومدىم. كاپيتاننىڭ كىلت وزگەرىپ كەتكەندەگى بەت-اجارى مەنىڭ كوز الدىمنان كەتپەي قويدى. ماعناسىز جورامال توپشىلاۋلارمەن باسىمدى قاتىرىپ ەكى ويدىڭ باسىن قۇراي الماي دال بولىپ وتىرعانىمدا، كەنەتتەن نەد لەند:
— ستولدا تۇرعان تاڭەرتەڭگى تاماقتى قاراڭىزدار! — دەپ قالدى دا ويىمدى ءبولىپ جىبەردى.
شىنىندا دا ستولدىڭ ۇستىندە تاعام تولى تارەلكالار تۇر ەكەن. تەگى، كاپيتان نەمو «ناۋتيلۋستىڭ» ءجۇرىسىن تەزدەتۋ تۋرالى بۇيرىق بەرگەندە، بۇل جونىندە دە بۇيرىقتى قوسا بەرگەن بولۋ كەرەك.
— كەڭەس بەرۋگە قوجايىن رۇقسات ەتەر مە ەكەن؟ — دەپ سۇرادى كونسەل.
— ارينە، دوستىم،— دەپ جاۋاپ قايىردىم مەن.
— رۇقسات ەتسە قوجايىنعا مەن تاڭەرتەڭگى تاماقتى جاقسىلاپ جەپ الۋعا كەڭەس بەرەمىن. ساقتىقتا قورلىق جوق دەگەن. مۇنىڭ اياعى نەمەن تىنارىن كىم بىلگەن.
— دۇرىس ايتاسىڭ، كونسەل.
— سۇمدىق-اي،— دەپ كۇرسىنىپ قالدى نەد لەند،— بىزگە تەك بالىقتان جاسالعان تاعامداردى عانا بەرىپتى عوي، ءبىزدىڭ ءوز قورىمىزدان تۇك تە جوق.
— كادىردى ءبىلۋ كەرەك، نەد، ەگەر بىزگە تۇك تاماق بەرمەي قويسا، قايتەر ەدىڭىز؟
بۇل ءسوز كانادالىقتى سوزگە كەلتىرمەي-اق جۋاسىتىپ جىبەردى.
ءبارىمىز دە ستولدى اينالا وتىرىپ، ءۇن-تۇنسىز تاماقتانىپ الدىق.
مەن تاماقتى كوپ جەي المادىم. كونسەل ءوزى ايتقانداي ءوزىن-وزى زورلاپ جەپ وتىردى، ال نەد لەند، تاماققا كوڭىلى تولماسا دا، استىڭ ءبىر ءتۇيىرىن قالدىرماستان سىپىرىپ سوعىپ الدى.
تاماقتان كەيىن ءارقايسىمىز ءوز ورنىمىزعا بارىپ وتىردىق، وسى مينۋتتا ءبىزدىڭ كامەرامىزدى جارىق قىپ تۇرعان توبەدەگى جارتى شار دا ءوشىپ كەتتى، ەندى ءبىز مۇلدەم قاپ-قاراڭعى كامەرادا قالدىق. وسى ارادا نەد لەند تە قور ەتىپ ۇيىقتاپ كەتتى. ودان كەيىن، كوپ كەشىكپەي-اق كونسەل دە ۇيىقتادى. مەن وسى ءبىر قاتتى ۇيقىعا تاڭ قالدىم. جولداستارىمدى كەنەتتەن باسا قالعان بۇل قاي ۇيقى دەپ تاڭدانىپ وتىرعانىمدا ءوزىم دە ۇيىقتاپ بارا جاتىر ەكەم.
مەن كوزىمدى جۇمباستان، باقىرايتىپ اشىپ وتىرۋعا تىرىسىپ-اق باقتىم، ءبىراق ۇيقى ەرىككە قويماي كوزىم جۇمىلا بەردى.
دەمەك، كاپيتان نەمو ءوزى ىستەپ جۇرگەن ارەكەتىن مۇلدە سەزدىرمەۋ ءۇشىن، ءبىزدى قاماپ قانا قويماي ۇيىقتاتىپ تا تاستاماقشى بولعان عوي؟..
ۇيقىلى-وياۋ جاتىپ كەمە اۋزىنىڭ جابىلعان دىبىسىن ەستىدىم، كەمە تەڭىز بەتىنىڭ تولقىندارىندا شايقالۋىن قويا قويدى. تەگى، «ناۋتيلۋس» تەرەڭىرەك سۇڭگىپ، تەڭىزدىڭ ماڭگى تىنىش شەنىنە بارىپ توقتاعان بولۋ كەرەك.
مەن ۇيقىنىڭ دەگەنىنە كونبەۋگە ءالى دە ارەكەتتەنىپ باقتىم. ءبىراق بۇل مۇمكىن بولمادى. تىنىسىم تارىلا باستادى. قول-اياقتارىمنىڭ ۇشتارىنان باستاپ جۇرەگىمە دەيىن اجالدىڭ ىزعارلى سۋىعى وتە باستاعان سياقتى ەدى. بەينە قۇيىپ قويعان قورعاسىنداي قاباقتارىم دا كوتەرتپەي قويدى. شىم-شىتىرىق اۋىر ۇيقى مەنى مۇلدەم بيلەپ الدى. سودان بىلايعىسى ەسىمدە جوق، كوزىم بۇلدىراپ ۇيىقتاپ كەتىپپىن.
جيىرما ءتورتىنشى تاراۋ
مارجاندار دۇنيەسى
كەلەسى كۇنى ويانسام، باسىم قاڭعىرىپ قالىپتى. اينالاما قاراسام، ءوز كايۋتامدا ەكەمىن، بۇعان تاعى دا قايران بولدىم. تەگى مەنىڭ جولداستارىمدى دا ۇيىقتاپ جاتقان كەزىندە ءوز كايۋتالارىنا اپارىپ جاتقىزعان بولۋ كەرەك. ولاي بولسا، وتكەن تۇندە قانداي وقيعا بولعانى جايىندا ولار دا مەنەن ارتىق نە بىلەدى دەيسىڭ. ەندى مەندە وسى قۇپيا سىردىڭ پەردەسىن كەلەشەك تۇرەر ءالى دەگەن ءۇمىت قانا قالىپ ەدى.
مەنىڭ كايۋتادان شىققىم كەلدى. ءبىراق مەن بوستانمىن با نەمەسە بۇرىنعىشا تۇتقىنمىن با وسى؟ باقسام، مۇلدەم بوستان ەكەنمىن. مەن كايۋتادان شىقتىم دا، كوريدوردىڭ بويىن قۋالاپ ءجۇرىپ وتىرىپ، كەمەنىڭ ۇستىنە شىعاتىن باسقىشقا كەلدىم. سىرتقا شىعاتىن اۋىز اشىق ەكەن.
كەمەنىڭ ۇستىنە شىقتىم.
مۇندا مەنى نەد لەند پەن كونسەل كۇتىپ تۇر ەكەن. مەن ولاردان نە بىلدىڭدەر دەپ سۇراي باستاپ ەدىم، تۇك بىلمەيتىن بولىپ شىقتى. كەشە قاتتى ۇيىقتاپ قالىپتى بۇگىن ويانسا ولار دا ءوز كايۋتالارىندا جاتىر ەكەن.
«ناۋتيلۋس» سول قۇپيالى، جىم-جىرت كۇيىندە ەدى. ول تەڭىز بەتىندە ءبىر قالىپتى شاپشاڭدىقپەن ءجۇزىپ كەلە جاتتى. كەمەدە ءتىپتى ەشقانداي وزگەرىس بولماعان سياقتى.
نەد لەند كوكجيەككە قاراپ تۇر. تەڭىز ۇستىندە كوزگە ىلىنەر تۇك جوق، ۇشى-قيىرىنا كوز جەتكىسىز بوپ شالقىپ جاتىر: كانادالىقتىڭ قياننان شالاتىن قىراعى كوزىنە دە نە ءبىر جەلكەن، نە ءبىر كەمەنىڭ مۇرجاسى، نە ءبىر جەر شەتى كورىنبەدى. باتىستان سوققان قاتتى جەل، تەڭىزدە تاعى دا تۋلاعان تولقىن كوتەردى.
«ناۋتيلۋس» اجەپتەۋىر شايقالىپ كەلە جاتتى.
اۋا قورىن جاڭالاپ الىپ، «ناۋتيلۋس» ون بەس مەتردەي تەرەڭگە ءتۇستى، تەگى قايتا تەڭىزدىڭ ۇستىنە شىعۋ كەرەك بولا قالسا، دەرەۋ شىعا قويۋدى كوزدەگەن بولۋى كەرەك. داعدىدان تىس بۇل سياقتى مانيەۆردى 19 يانۆاردا ول بىرنەشە رەت قايتالاپ ەدى. كەمە سۋ بەتىنە شىققان سايىن، كاپيتاننىڭ كومەكشىسى دە كەمەنىڭ ۇستىنە شىعىپ، ءوزىنىڭ باياعى داعدىلى ءسوزىن ايتۋمەن بولدى.
كاپيتان نەمو كورىنبەي قويدى. كەمەنىڭ كومانداسىنان ماعان وتە ۇقىپتى تۇردە تاماق دايارلاپ بەرىپ كەتىپ جۇرگەن ستيۋاردتان باسقا ەشكىمدى كورمەدىم.
كۇندىزگى ساعات ەكىدە سالوندا قولجازبالارىمدى تارتىپكە كەلتىرىپ وتىر ەدىم، كاپيتان نەمو كىردى. مەن باسىمدى ءيىپ، سالەم بەردىم. ول دا ءسال عانا باس ءيىپ جاۋاپ قايىردى دا قويدى، ءتىل قاتپادى. وتكەن كۇنگى وقيعا تۋرالى بىردەمە ايتار دەگەن ۇمىتپەن مەن جۇمىسىما قايتا كىرىستىم، ءبىراق ول ونى ىستەمەدى.
مەن كوزىمنىڭ قيىعىمەن بىلدىرمەي قاراپ وتىردىم. ءوزى وتە شارشاعان ادام سياقتى، ۇيىقتاماعان ادامداي، كوزى دە قىزارىپ كەتكەن؛ بەت اجارىندا اۋىر ءبىر قايعى-مۇڭنىڭ نىشانى بار ەدى.
ول بولمەدە ارلى-بەرلى ادىمداپ ءجۇردى دە، ءبىر ديۆانعا بارىپ وتىرا كەتتى، ودان قايتا تۇرىپ، قولىنا ىلىككەن ءبىر كىتاپتى الىپ قارادى دا، ورنىنا قايتا قويدى، ودان قۇرال-اسپاپتارعا تامان بارىپ، قاراپ ءبىراز تۇردى، ءبىراق ادەتتەگىسىنشە ەشنارسە جازىپ المادى. تاپ ءبىر، ءبىر ورىندا ءبىر سەكۋند بايىزداپ وتىرا المايتىن ادام سياقتى.
اقىر اياعىندا، ول ماعان كەلىپ:
— اروناكس مىرزا، ءسىز دارىگەر ەمەسسىز بە؟ — دەپ سۇرادى.
مەن بۇل توسىن سۇراقتان اڭىرىپ وعان قاراپ تۇرىپ قالدىم.
— مەن سىزدەن دارىگەر ەمەسسىز بە دەپ سۇراپ تۇرمىن؟ ءسىزدىڭ ماماندىقتارىڭىز — ناتۋراليستەردىڭ كوبى مەديسينالىق ءبىلىمى بار ادامدار عوي...
— يا، مەن دارىگەر ەدىم، كلينيكانىڭ ورديناتورى بولعام، مۋزەيگە جۇمىسقا كىرگەنگە دەيىن كوپ جىل بويى دارىگەرلىك جۇمىسپەن اينالىسقامىن،— دەپ جاۋاپ قايىردىم مەن.
— وتە جاقسى،— دەدى كاپيتان.
مەنىڭ جاۋابىما تەگى، قۋانىپ قالدى-اۋ دەيمىن. ءبىراق ونىڭ مەنەن نە وتىنگىسى كەلىپ تۇرعانىن بىلە المادىم دا، ودان تاعى دا سۇراق كۇتتىم، ءسويتىپ، سۇراعىنىڭ رەتىنە قاراي جاۋاپ قايىرماقشى بولدىم.
— پروفەسسور مىرزا،— دەدى ول،— مەنىڭ ماتروستارىمنىڭ بىرىنە دارىگەرلىك كومەك كورسەتە الماس پا ەكەنسىز؟
كەمەدە اۋرۋ بار ما؟
— يا، بار.
— مەن دايىن.
— ءجۇرىڭىز.
مويىنداۋىم كەرەك. جۇرەگىم لۇپىلدەپ قويا بەردى. نەلىكتەن ەكەنىن بىلمەيمىن، وسى ماتروستىڭ اۋرۋى كەشە تۇندە بولىپ وتكەن وقيعانىڭ سالدارى-اۋ دەگەن وي، باسىما ساپ ەتە ءتۇستى، مەنى اۋرۋدان كورى، وسى ءبىر قۇپيا سىر ەلىكتىرىپ اكەتتى.
كاپيتان نەمو مەنى «ناۋتيلۋستىڭ» ارتقى جاعىنا تامان ەرتىپ باردى دا، ماتروستار بولمەسىنىڭ قاسىنداعى ءبىر كىشكەنە كايۋتانىڭ ەسىگىن اشتى. كايۋتادا ەرجۇرەك، وجەت ادام كەيىپتەس، جاسى قىرىق شاماسىندا ءبىر ادام جاتىر ەكەن.
قاسىنا بارىپ، ءبىر تىزەرلەپ وتىرىپ جاقسىلاپ قاراپ الدىم. بۇل اۋرۋ ەمەس، جارالى ادام ەكەن. ونىڭ قانعا بويالعان داكەمەن ورالعان باسى جاستىقتا جاتىر ەدى.
مەن ونىڭ باسىنا وراعان داكەنى الدىم. جارالى مەنەن كوز ايىرماي باقىرايىپ قاراپ جاتتى، ءبىراق بۇلاردى شەشىپ الۋىما كەدەرگى جاسامادى، كەرەك دەسەڭ ءتىپتى ءبىر رەت تە بولسا ۋھ دەپ كۇرسىنبەدى دە.
جاراسى جانتۇرشىگەرلىك ەكەن. باس سۇيەگىنىڭ توستاعانىن الدەقانداي ءبىر دورەكى قارۋ جارىپ جىبەرىپتى، ميى كورىنىپ جاتىر. مي قابىعى دا ەداۋىر زىياندالىپتى. كەكشىل ميدىڭ قانتالاپ كەتكەن جەرلەرى داستارحانعا تامعان شاراپ داعى ءتارىزدى. سونىمەن، جارالىنىڭ ميى قوزعالىپ، كەي جەرىنە قان قۇيىلىپ كەتىپتى.
بيشارا دەمىن زورعا الىپ جاتىر. بەتى ءالسىن-الى تارتىلىپ، جيىرىلا قالادى. ميدىڭ ءىسىنىپ، تىرشىلىككە قاجەتتى باستى بولەگىنىڭ ەشبىر ارەكەتسىز قالعانىن كورىپ تۇردىم. تامىرلارى وتە ءجيى سوعىپ جاتتى. قول، اياعى دا مۇزداي باستاعان. اجال تاياۋ ەكەنىن، وعان ىستەر ەشبىر شارا جوق ەكەنىنە دە كوزىم جەتىپ تۇر.
مەن ونىڭ جاراسىن قايتا تاڭدىم دا، كاپيتان نەموعا بۇرىلىپ:
— بۇل ادام قايتىپ جارالى بولدى؟ — دەپ سۇرادىم.
— ونىڭ دا قاجەتى بار ما؟ — دەدى جالتارىڭقىراپ ول.— «ناۋتيلۋس» بىردەمەگە سوعىلىپ قالعان كەزدە ماشينانىڭ تۇتقاسى سىنىپ كەتىپ، بۇل كىسىگە كەلىپ ءتيدى. ال ايتىڭىزشى، بۇل ادامنىڭ ءحالىن قالاي دەپ ويلايسىز؟
مەن بوگەلىڭكىرەپ قالدىم.
— ايتا بەرىڭىز،— دەدى كاپيتان نەمو،— ول فرانسۋزشا بىلمەيدى.
مەن جارالىعا تاعى ءبىر رەت قارادىم دا:
— بۇل ادامنىڭ ەكى-اق ساعاتتىق ءومىرى قالدى،— دەدىم.
— قۇتقارار ەشبىر امال جوق پا؟
— جوق.
كاپيتان نەمو تىتىرەنە جۇدىرىعىن ءتۇيدى. ەكى كوزىنەن جاس پارلادى.
ءولىم حالىندە جاتقان ادامنان كوزىمدى الماي بىرنەشە مينۋت بويى قارادىم دا تۇردىم. ءومىرى ءوشىپ-اق بارا جاتتى. ەلەكتردىڭ سۋىق ساۋلەسى ونىڭ ءجۇزىن ودان سايىن اپپاق قۋداي ەتىپ كورسەتىپ تۇر. مەن ونىڭ ازاپتى ءومىر مەن قايىرشىلىق سالدارىنان مەزگىلىنەن بۇرىن قالىڭ ءاجىم باسقان، ويلى جۇزىنە تاعى دا قاراي قالدىم.
وسى قۇپيادا وتكەن ءومىردىڭ ءوشىپ بارا جاتقاندا ايتقان ەڭ سوڭعى ءسوزىن ەستىگىم كەلىپ ەدى مەنىڭ.
ءبىراق كاپيتان نەمو ماعان:
— سىزگە ەندى رۇقسات، پروفەسسور مىرزا،— دەدى.
كەتۋگە تۋرا كەلدى.
كاپيتاندى ولگەلى جاتقان ادامنىڭ قاسىنا قالدىرىپ، كورگەندەرىم كوڭىلىمدى جارالاپ، مەن ءوز كايۋتاما قايتىپ كەلدىم.
كۇنى بويىنا وتە ءبىر اۋىر بولاشاق سەزىمى باس كوتەرتپەي قويدى. تۇندە ۇيىقتاي الماي شىقتىم. ۇيقىلى-وياۋ جاتقانىمدا ازالى كۇي سياقتى بولىپ، الدەقايدان ءبىر جىلاعان داۋىستار دا ەستىلدى.
كەلەسى كۇنى تاڭەرتەڭ مەن كەمەنىڭ ۇستىنە شىقتىم. كاپيتان نەمو بۇل كۇنى كەمەنىڭ ۇستىنە مەنەن ەرتە شىققان ەكەن. ول ماعان جاقىنداپ كەلدى دە:
— پروفەسسور مىرزا،— دەدى،— بۇگىن سۋ استىنداعى سەرۋەنگە قاتىسقىڭىز كەلە مە؟
— مەنىڭ جولداستارىما دا قاتىسۋعا بولا ما؟
— ەگەر قالاسا، ابدەن بولادى.
— ءسىزدىڭ ۇسىنىسىڭىزدى العىس ايتا قابىلدايمىن.
— ولاي بولسا، سكافاندر كيىڭىز.
ءولىم حالىندەگى نەمەسە ولگەن ادام تۋرالى جۇمعان اۋزىن دا اشپادى. مەن نەد لەند پەن كونسەلگە كەلىپ، كاپيتان نەمونىڭ سەرۋەنگە شاقىرعانىن ايتتىم. كونسەل مۇنى قۋانىپ قارسى الدى، كانادالىق تا بۇل جولى قارسى بولعان جوق.
بۇل كەزدە تاڭەرتەڭگى ساعات سەگىز ءالى بولعان جوق-تى. سەگىز جارىمدا ءبىز سكافاندرالارىمىزدى كيىپ، رۋكۆەيرول رەزەرۆۋارىمەن، ەلەكتر فونارىمەن جابدىقتالىپ الدىق.
ەكى ەسىك تە قاتارىنان اشىلدى، ءسويتىپ، كاپيتان نەمو ءبىر توپ ماتروسپەن بىرگە «ناۋتيلۋس» تىنىعىپ جاتقان تەرەڭدىگى ون مەتردەي تاستاق تەڭىز تۇبىنە تۇستىك.
ءىلدىي جەر بارا-بارا وتىز مەتر تەرەڭ ويپاتقا الىپ كەلدى. تىنىق مۇحيتتاعى سەرۋەن كەزىندەگى ءبىز وتكەن تەڭىز تۇبىنە ۇقسامايتىن، ودان وراسان ۇلكەن قازان شۇڭقىرعا تۇستىك. مۇندا جۇپ-جۇمساق قۇم دا، سۋ استىنىڭ كوگالى دا، سۋ ورمانى دا جوق-تى. كاپيتان نەمو باستاپ الىپ كەلە جاتقان وسى ارانىڭ ەرەكشەلىگى مەنىڭ كوزىمە بىردەن ءتۇستى. بۇل ارا مارجاندار دۇنيەسى ەدى.
زووفيتتەر بولىمىندە، السيوناريي پودكلاسىندا گورگوكيي وتريادى بار، يگى مارجاندار وسى وتريادقا جاتادى، تابيعاتتىڭ وسى ءبىر تاماشاسىن عالىمدار ءار كەزدە ءۇش ءتۇرلى تابيعات دۇنيەسىنە جاتقىزىپ مينەرال، وسىمدىك، جانۋارلار دەپ كەلگەن. وسى وتە ەرتە زاماننىڭ ءدارىسى قازىرگى بىزبەن زامانداس ايەلدەردىڭ وتە اسىل، ءسان-سالتانات بۇيىمى تەك 1744 جىلى عانا ۇزىلدى-كەسىلدى جانۋارلار دۇنيەسىنە جاتقىزىلعان.
مارجاندار دەگەنىمىز — تاسقا اينالعان ءارى مورت پوليپنياك قۇراتىن، وتە ۇساق جانۋارلار كولونياسى. بۇل پوليپتەردىڭ ءبىر-اق اتا-تەگى بولادى، بۇل ولاردى پوليپتەردى ءوزىنىڭ تارماقتالۋى ارقىلى وربىتكەن. بۇلار بىرىگىپ تىرشىلىك ەتە وتىرا، ءار كولونيا ءوز الدىنا جەكە دە تىرشىلىك ەتەدى.
مەن وسى قىزعىلىقتى زووفيتتەر جايىنداعى ەڭ سوڭعى ەڭبەكتەردى وقىعان ەدىم، سوندىقتان دا تابيعات مۇحيتتىڭ تەرەڭ تۇبىنە ەككەن تاسقا اينالعان مارجان اعاشتار ورمانىن كورۋ ماعان وتە قىزىق بولدى.
ءبىز فونارلارىمىزدى جاقتىق، ءسويتىپ مارجاندار جاڭا قالاپ جاتقان قابىرعالاردىڭ بويىمەن ءجۇرىپ وتىردىق، بۇل قابىرعالار ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن تىنىق مۇحيتتى ينديا مۇحيتىنان ءبولىپ تاستايتىن بولادى ءالى. جەر بەتىندەگى اعاشتاردان مۇنىڭ بار ايىرماشىلىعى، بۇل اعاش ءتارىزدى وسىمدىكتەر جارتاسقا جابىسىپ جوعارىدان تومەن قاراي سالبىراپ ءوسىپ تۇرادى.
ءبىزدىڭ فونارلارىمىزدىڭ جارىعى، جالتىراعان وتە ادەمى بۇتاقتارعا تۇسكەندە، ايتا قالارلىقتاي اسەر بەردى. ماعان كەيدە وسى تاسقا اينالىپ كەتكەن اعاشتار، قوزعالعان سۋمەن بىرگە جايقالىپ تۇرعان سياقتى بولىپ كورىندى؛ مەن ولاردىڭ جاپ-جاڭا ءتاجدارىن، جاڭا گۇل اتا باستاعان بيازى، جىپ-جىڭىشكە اسەم تارماقتارىمەن قوسا جۇلىپ العىم كەلىپ كەلە جاتتىم. تەز جۇزەتىن كىشكەنە بالىقتار توپ-توپ بولىپ ۇشقان قۇستاي ولاردى جاناي ءوتىپ جاتتى. ءبىراق الگى گۇلدەرگە قولىم ءتيىپ كەتسە-اق بولدى بۇكىل كولونيا مازاسىزدانا قالادى. اق ءتاجدار دەرەۋ وزدەرىنىڭ قىزىل قۇتىلارىنا بارىپ تىعىلا قالادى دا، گۇلدەر كوز الدىمدا ءوڭى ءوشىپ، سولىپ كەتەدى، ال گۇل اتىپ تۇرعان بۇتالار نە زامانعى قاتىپ قالعان تاسقا اينالا قالادى.
مەن ادەتتە وتە سيرەك ۇشىرايتىن بيىك زووفيت وسىمدىكتەرىنە تاپ كەلدىم. بۇل مارجان توعاي ءوزىنىڭ اسەمدىك وسىمدىگى جاعىنان جەرورتالىق تەڭىزدە، فرانسۋز، يتاليان،افريكا جاعالاۋلارىنان الىناتىن مارجانداردان كەم تۇسپەيتىنى ەدى.
Iزگى مارجانداردىڭ بوياۋى دا، ولاردىڭ ەڭ جاقسىلارىن زەرگەرلەردىڭ «قاندى گۇل»، «قاندى كوبىك» دەپ قويعان پوەتيكالىق اتتارىنا لايىق ەدى.
كەشىكپەي-اق بۇتالار جيىلەپ، اعاشتار دا بيىكتەي باستادى. ءبىزدىڭ الدىمىزدا قيال ءورىسىنىڭ عاجايىپ ارحيتەكتۋرا ساۋلەتىنىڭ ۇزىن كوريدورىنىڭ ەسىگى اشىلعان ەدى.
كاپيتان ءبىزدى باستاپ قاراڭعىلاۋ، ءسال ىلدىيلاۋ گاللەرەيانى بويلاپ كەلە جاتتى، اقىرىندا، بۇل جول بىرتىندەپ ءبىزدى ءجۇز مەتر تومەن ءتۇسىردى.
مارجان اعاشتارىنىڭ اراسىندا، پوليپتەردىن بۇرىنعىلارىنان دا بەتەر وتە قىزعىلىقتى ءبىر تۇرلەرىن، سىرتقى قابىقتارى يزۆەستەلىپ، مۇلدە تاس بوپ كەتسە دە، كادۋىلگى ناعىز سۋ بالدىرىنداي جاپ-جاسىل، قىزىل مارجان بۇتالارىن بايقاپ كەلە جاتتىم. ءبىر وي يەسى ايتقاندايىن، «مارجاندار» دەگەنىمىز — بالكىم، تاس بوپ قاتىپ قالعان ماڭگىلىك ۇيقىسىنان ويانا باستاعان، ءبىراق ءولى دە قوزعالۋدى بىلمەيتىن ءبىر ءومىر شاعى شىعار».
اقىر اياعىندا، ەكى ساعات جۇرگەننەن كەيىن، مارجاندار قالىپتاسىپ بولعان شەكاراعا، تەرەڭدىگى ءۇش ءجۇز مەتردەي تەڭىز تۇبىنە دە كەلىپ جەتتىك. مۇندا مارجان اعاشتارىنىڭ جەكەلەگەن توبى ەمەس الىپ تاس اعاشتار ەمەس الىپ تاس اعاشتاردان قۇرالعان مۇلگىگەن نۋ ورمان بار ەدى، بۇل الىپ تاس اعاشتار ءبىر بىرىمەن عاجايىپ الۋان ءتۇستى ليان وسىمدىكتەرىمەن، اسەم تورعىن گۇلدەرمەن قوسىلىپ بەزەلگەن. ءبىز بۇلاردىڭ اراسىمەن تىك ءجۇرىپ كەلە جاتتىق، ال ءبىزدىڭ اياعىمىزدىڭ استى ماساتىداي قۇلپىرعان سۋ وسىمدىكتەرى-تۋبيپور،استرا، مەاندرين، فۋنگيي، كاريوفيلييلەر ەدى.
قانداي تاماشا كورىنىس! العان اسەرلەرىمىز تۋرالى پىكىر الىسا الماي كەلە جاتقانىمىز قانداي وكىنىشتى! وسىنداي ەستەن كەتپەس مينۋتتاردا اينەك پەن مەتالدان جاسالعان شلەمنىڭ ىشىندە تۇتقىن بولىپ كەلە جاتقانىڭ جانىڭا باتپاي ما! جانىمىزدان ەرسىلى-قارسىلى وقتاي زۋلاپ ءوتىپ جاتقان بالىق سياقتى نەمەسە سۋدا دا، قۇرلىقتا دا بىردەي ۇزاق ساعاتتار بويى جۇرە بەرەتىن سۋدا دا اۋادا دا قانداي جاعدايدا بولسىن راقاتتانىپ تىرشىلىك ەتە الاتىن امفيبيا40سياقتى بولىپ نەگە تىرشىلىك ەتپەدىك ەكەن؟
وسى ارادا كاپيتال نەمو تۋرا قالدى. مەن دە، مەنىڭ جولداستارىم دا ونىڭ ىستەگەنىن ىستەپ تۇرا قالدىق.
«ناۋتيلۋستىڭ» ماتروستارى دا وزدەرىنىڭ باستىقتارىن توڭىرەكتەي ساپ تۇزەپ تۇرا قالىستى.
باقسام بۇلاردىڭ تورتەۋى ۇزىنشا بىردەمەنى يىقتارىنا سالىپ، كوتەرىپ الا كەلگەن ەكەن.
ءبىز اينالا مارجان ورمانى قورشاعان ءبىر كەڭ كوگالدا تۇر ەدىك. فونارلارىمىز تەڭىز تۇبىنە بۇلدىراعان كومەسكى جارىق ءتۇسىردى، بۇل جارىقتان كولەڭكەلەرىمىز دە الىپتاي زورايىپ كورىندى.
كوگالدىڭ شەت جاقتارىن قويۋ قاراڭعىلىق باسىپ تۇر ەدى، تەك ءبىر جانىپ، ءبىر ءوشىپ جىلت-جىلت ەتىپ تۇرعان قىزىل ساۋلەلەر عانا ءار جەردە ءبىر كورىنىپ قالىپ تۇردى، بۇل مارجاندارعا ءتۇسىپ كەتىپ تۇرعان فونارلاردىڭ ساۋلەسى ەدى.
نەد لەند پەن كونسەل مەنىڭ قاسىمدا تۇرعاندى. بۇنىڭ بەلگىلى ءبىر ماقساتقا بايلانىستى سەرۋەن ەكەنىن ءبىز ەندى عانا بىلدىك.
وسى ماڭدى بايقاپ قاراعانىمدا، مەن ءبىراز جەردە قاتار-قاتار بوپ جاتقان تومپەشىكتەردى كوردىم، قاتارلارىنىڭ تۇزۋلىگى ولاردىڭ ادام قولىمەن جاسالعاندىعىن اڭعارتىپ تۇر ەدى.
كاپيتان بەلگى بەردى دە، ءبىر ماتروس بەلىندەگى شوتتى الىپ جىبەرىپ جەردى قازا باستادى.
ەندى ماعان ءبارى دە تۇسىنىكتى بولدى.
بۇل كوگال مولا ەكەن ماتروس زيرات قازىپ جاتىر ەكەن؛ ماتروستار كوتەرىپ كەلگەن ۇزىنشا نارسە تۇندەگى ولگەن ادامنىڭ سۇيەگى ەدى.
كاپيتان نەمو جانە ونىڭ ماتروستارى ءوز جولداستارىنىڭ دەنەسىن مۇحيت تۇبىندەگى وسى باۋىرلاستار مولاسىنا جەرلەمەك بولىپ كەلگەن ەكەن.
كوڭىلىم مۇنداي بوساماس. ەشۋاقىتتا، ەشبىر وقيعا مەنى مۇنداي تەبىرەنتكەن دە ەمەس ەدى.
كوز الدىمدا ىستەلىپ جاتقان ءىستى كورگىم دە كەلمەي، ءارى ودان كوزىمدى دە ايىرا الماي تۇردىم.
وسى ەكى ورتادا مۇحيتتىڭ مارجان تۇبىندە قازىلىپ جاتقان مولا دا تەرەڭدەپ قالدى. جەردى ۇرعىلاعان شوت دىبىسىنان قورقىپ بالىقتار جان-جاقتا قاران بەتالدى بەزىپ بارا جاتتى.
مەن، تەڭىز تۇبىندەگى شاقپاق تاستارعا شاقىر-شۇقىر تيگەن تەمىر شوتتىڭ دىبىسىن عانا ەستىپ تۇردىم. شۇڭقىردىڭ ۇزىنى دا، ەنى دە ادام سيارلىقتاي كەپ-كەڭ بولىپ قازىلىپ تا ءبىتتى.
وسى كەزدە ولىكتى كوتەرگەن ادامدار دا جاقىنداي بەردى. اق ماتاعا وراۋلى دەنە سۋ تولى شۇڭقىرعا ءتۇسىرىلدى.
كاپيتان نەمو مەن ماتروستار قولدارىن كوكىرەكتەرىنە ايقاستىرىپ سالىپ، مولانى توڭىرەكتەي تۇرا قالىستى. پۇل كورىنىسكە قاتتى تەبىرەنگەن مەن دە مەنىڭ جولداستارىم دا بۇلاردىڭ قايعىسىنا كولدەنەڭ كەلمەلىك دەپ ءبىر ادىم كەيىن شەگىنىپ تۇردىق. شۇڭقىر مارجان كەسەكتەرىمەن جابىلىپ كادۋىلگى مولا سيپاتىنا كەلتىرىلدى.
بۇل جۇمىس ىستەلىپ بولعاننان كەيىن، كاپيتان نەمو جولداستارىمەن جۇگىنىپ وتىرىپ، ەڭ سوڭعى قوشتاسۋ يشاراسى رەتىندە قولدارىن جوعارى كوتەردى...
وسىدان كەيىن جانازاشىلار قاۋىمى «ناۋتيلۋسقا» قاراي كەيىن قايتتى.
ءبىز تاعى دا مارجان ورمانىنىڭ اراسىمەن ءجۇرىپ وتىرىپ، مارجاندار قالاپ جاتقان قابىرعانىڭ ەتەگىنە كەلدىك. وسى جەردەن تىپتىك جار باستالدى. قاجىپ-شارشاپ ءبىر ساعاتتاي جۇرگەننەن كەيىن «ناۋتيلۋستىڭ» وتتارى دا كورىندى. تۇسپالداي ءجۇرىپ وتىرىپ، كۇندىزگى ساعات ەكىدە سول وتتارعا دا كەلىپ جەتتىك-اۋ.
مەن، جاڭا عانا كورىپ قايتقان، وتە ايانىشتى كورىنىستەن تۋعان قايعىلى ويدان ءالى سەرپىلگەن جوق ەدىم، كيىمدەرىمدى اۋىستىرىپ كيىپ «ناۋتيلۋستىڭ» ۇستىنە شىقتىم.
كەشىكپەي-اق كاپيتان نەمو دا مەنىڭ جانىما كەلدى. مەن ودان:
— دەمەك، ول كىسى، كەشەگى مەن ايتقان مەزگىلدە تۇندە قايتىس بولعان عوي؟—دەپ سۇرادىم.
— يا، اروناكس مىرزا، — دەپ جاۋاپ قايىردى كاپيتان.
— ەندى ول ءوز جولداستارىنىڭ قاسىندا، سۋ استىندا مارجانمولادا ماڭگىلىك، سوڭعى ۇيقىسىن ۇيىقتاپ جاتىر دا؟
— يا. جۇرتتىڭ ءبارى ۇمىتقانمەن، ءبىز ۇمىتپايتىن ول، سوندا ۇيىقتاپ جاتىر.
كاپيتان نەمو ەكى قولىمەن بەتىن جاۋىپ، وكسىگىن باسپاقشى بولدى، ءبىراق باسا المادى.
ۇزاق ۋاقىت ءۇنسىز تۇرعاننان كەيىن ول:
وندا، تەرەڭ سۋ استىندا، ءبىزدىڭ تىپ-تىنىش مولامىز جاتىر، — دەدى.
— دەمەك اكۋلالار بارا المايتىن سول جەردە تىپ-تىنىش ۇيىقتاپ جاتقان ءسىزدىڭ مارقۇمدارىڭىز ەكەن عوي؟
— يا،— دەدى كاپيتان نەمو گۇجىلدەپ،— اكۋلا دا بارا المايتىن، ادامنىڭ دا قولى جەتپەيتىن جەردە ۇيىقتاپ جاتىر، ولار.
ءبىرىنشى ءبولىمنىڭ سوڭى
ەكىنشى ءبولىم
ءبىرىنشى تاراۋ
ينديا مۇحيتى
مۇندا ءبىزدىڭ سۋ استىنداعى ساياحاتىمىزدىڭ ەكىنشى كەزەڭى تۋرالى ەسەپ باستالادى. ءبىرىنشى كەزەڭ ماعان زور اسەر ەتكەن، مارجان مولانىڭ باسىنداعى وتە ايانىشتى حالموپ اياقتالعان-دى.
كاپيتان نەمونىڭ ءومىرى وسىناۋ ۇشى-قيىرىنا كوز جەتكىسىز شەكسىز مۇحيتتا وسىلايشا ءوتىپ جاتتى، ول ءتىپتى سول مۇحيت ءتۇبىنىڭ اسىل قازىنالى ەڭ قۇپيالى ءبىر جەرىندە ءوز مولاسىن دا دايارلاپ قويعان-دى.
ول جەردە تەرەڭ سۋدىڭ استىندا «ناۋتيلۋستى» مەكەن ەتكەن، ءتىرى كەزدەرىندەگىدەي ولگەننەن كەيىن دە ءبىرى بىرىمەن جۇبىن جازباي تىعىز بايلانىستا جاتقان كاپيتان نەمونىڭ دوستارى مەن جولداستارىنىڭ ەڭ سوڭعى تىنىش ۇيقىسىن بۇزۋعا ەشبىر سۋ كەرەمەتىنىڭ دە باتىلى بارمايدى... وندا ولار تەڭىز كەرەمەتتەرى دە بارا المايتىن، كاپيتان نەمو ايتقانداي، «ادامنىڭ دا» قولى جەتپەيتىن تۇڭعيىقتا ۇيىقتاپ جاتىر.
ادامزات قوعامىنا دەگەن باياعى ءبىر سەنبەۋشىلىك وزگەرەر ەمەس!
مەنى ەندى كونسەلدىڭ جورامالدارى قاناعاتتاندىرا المايتىن بولدى.
بۇل تاماشا ادامنىڭ پىكىرىنشە، كاپيتان نەمو — وزىنە قالاي بولسا سولاي، ەلەۋسىز قاراعان، ءوزىنىڭ عالىمدىعىن تانىتا الماعان جۇرتتان ەسە قايتارىپ، ءوش الىپ جۇرگەن ادام ەدى. كەيدە كونسەل: «ناۋتيلۋستىڭ» كومانديرى،عالىمدارعا كۇلكى بولعان بۇل كەمەڭگەر ادام، ول قوعامنىڭ توپاستىعىنا، سەلسوق ەنجارلىعىنا قارسى شەكىسە-شەكاسە ابدەن قاجىعان سوڭ، ەركىن ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن، ادام بالاسى كەلە المايتىن وسى ورتانى ادەيى مەكەن ەتىپ ءجۇر دەگەن پىكىردى دە ايتاتىن. ءبىراق، مەنىڭ ويىمشا، بۇل جورامال دا كاپيتان نەمونىڭ كىم ەكەنى تۋرالى ماردىمدى ەشتەمە ايتا الماعان جورامال بولاتىن.
شىنىندا دا، سول تۇنگى جۇمباق سىر، كاپيتان نەمونىڭ ءبىزدى تۇرمەگە قاماۋى، ءتىپتى كەرەك دەسەڭ ۇيىقتاتىپ تاستاۋى، الىستان كورسەتەتىن ءدۇربىنى كوزىمە اپارا بەرگەنىمدە قولىمنان جۇلىپ الۋى، «ناۋتيلۋستىڭ» قاقتىعىسىپ قالۋىنىڭ سالدارىنان ءبىر ماتروستىڭ ءولىمشى بولىپ جارالانۋى،— مىنە وسى حال-جايلاردىڭ ءبارى دە كونسەلدىڭ توپشىلاۋلارىن تەرىسكە شىعارىپ تۇر ەدى. جوق، كاپيتان نەمو ەل-جۇرتتان بەزىپ قانا جۇرگەن ادام ەمەس! ونىڭ دانالىقپەن ويلاپ تاپقان جاڭالىعى — «ناۋتيلۋس» سۇڭگۋىر كەمەسى وعان ءوز بوستاندىعىنا ەشكىم قول سۇعا المايتىن باسپانا عانا بولىپ قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن جوق، بالكىم، مۇنىڭ كەرىسىنشە، كەك قايىراتىن قاھارلى قارۋ بولىپ قىزمەت ەتىپ ءجۇرۋى دە ىقتيمال.
الايدا، ءازىر بۇل جورامالدىڭ دۇرىستىعىنا كوزىم جەتكەندەي مەندە دە تۇك دالەل جوق ەدى. مەنى قورشاعان وسى ءبىر بەلگىسىز جۇمباق سىردىڭ تۇنەگىندە بۇل جورامال جول كورسەتەرلىك جىلتىلداعان وت قانا ەدى. وقيعالاردىڭ تىكەلەي ايتۋى بويىنشا، ەگەر دە وسىلاي دەۋگە بولاتىن بولسا، مەن كۇندەگىنى كۇندە جازا بەرەمىن.
باسقاسىن بىلاي قويعاندا، ءبىزدىڭ كاپيتان نەموعا تاۋەلدى بوپ جۇرگەن تۇگىمىز جوق ەدى. ول «ناۋتيلۋستان» ءبىزدىڭ قاشىپ كەتۋىمىز مۇمكىن ەمەس ەكەنىن جاقسى بىلەدى. سوندىقتان ول بىزدەن وسى كەمەدە قالامىز، كەتپەيمىز دەگەن ۋادە دە العان جوق-تى. ءبىز دە ەشقانداي مىندەتتەمە العامىز جوق. ءبىراق، بولا تۇرسا دا، ءبىز سىپايىلىق رەتىندە عانا قوناق بوپ اتالعانىمىز بولماسا، كادۋىلگى تۇتقىن ەدىك.
نەد لەند قاشىپ قۇتىلۋ جونىندەگى ءۇمىتىن ءالى ۇزگەن جوق ەدى. ول قولايلى كەز كەلسە-اق قاشىپ قۇتىلامىن دەپ سەنگەن ەدى. تەگى، مەن دە سونىڭ ىستەگەنىن ىستەيتىن شىعارمىن. ءبىراق، ايتسە دە، كاپيتان نەمونىڭ كەڭ پەيىلدىلىگى ارقاسىندا تانىسۋعا مۇمكىندىك العان وسىناۋ سۋ استىنىڭ عاجايىپ دۇنيەسىمەن قىنجىلىپ ايرىلىساتىن بولارمىن.
مەن وسى ادامعا باس ءيۋىم كەرەك پە، نەمەسە ونى جەك كورۋىم كەرەك پە، نە ول ءبىر قۇرباندىق پا نەمەسە جەندەت پە — ماعان بۇل اراسى ءقازىر ايقىن ەمەس ەدى. شىنىمدى ايتقاندا، «ناۋتيلۋسپەن» ماڭگى ايرىلىسپاس بۇرىن، ءازىر ويداعىداي ءوتىپ كەلە جاتقان، سۋ استىمەن بۇكىل دۇنيە ءجۇزىن اينالىپ شىعۋ ساپارىن اقىرىنا دەيىن اياقتاپ شىققىم كەلەر ەدى. تەڭىزدەردەگى جاسىرىنىپ جاتقان عاجايىپتاردىڭ ءبارىن دە كورگىم كەلەر ەدى. وسى ءبىر بىلمەگەندى بىلۋگە اڭساۋشىلىق ءومىرىمدى ءۇزىپ جىبەرسە دە، مەنەن بۇرىن ەشبىر ادام كورمەگەن كەرەمەتتەردىڭ ءبارىن دە كورگىم كەلگەن بولار ەدى. بۇل ۋاقىتقا دەيىن مەن نە ءبىلدىم؟ تۇك بىلگەم جوق، نەمەسە بىلگەنىم وتە بولىمسىز نارسەلەر، ويتكەنى ءبىز تىنىق مۇحيت ارقىلى ءالى تەك التى مىڭ-اق لە وتتىك.
دەگەنمەن «ناۋتيلۋس» ەلدى جەرلەرگە جاقىنداپ كەلە جاتىر ەدى. ەگەر دە قاشىپ شىعۋ ءۇشىن قانداي دا بولسا، ءبىر مۇمكىندىك تۋا قالسا، ءبىلىمدى اڭساعان ءشولىمدى قاندىرۋعا بولا قاشپاي قالۋ، جولداستارىمنىڭ مۇددەلەرىنە وپاسىزدىق ىستەۋ، مەنىڭ تاراپىمنان كەشىرىمسىز قاتالدىق بولاتىنىن جاقسى بىلەتىن ەدىم. مەن ولاردىڭ سوڭىنان ەرۋگە ءتيىسپىن، ءتىپتى كەرەك دەسەڭ، ولاردى باستاۋعا ءتيىسپىن. ءبىراق ونداي جاعداي تۋار ما ەكەن؟ ءوزىنىڭ بوستاندىعىنان، ەركىنەن زورلىقپەن ايرىلعان ادام قاشۋدى كوكسەدى، ءبىراق عالىم ادام، وسىنداي جاعداي بىردە بولماسا بىردە تۋىپ قالادى-اۋ دەپ قورىقتى.
بۇل كۇنى، 21 يانۆاردا، تۇستەن كەيىن، كاپيتاننىڭ كومەكشىسى، داعدىلى ادەتى بويىنشا، بايقاۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋگە شىقتى. مەن دە شىعىپ سيگار تارتىپ، جۇمىسىن قاداعالاپ تۇردىم. بۇل ادام فرانسۋز ءتىلىن بىلمەيتىن، بۇعان مەن كۇمانسىزبىن، ويتكەنى مەن وعان ەسىتتىرە،قايتەر ەكەن دەپ،سان رەت ءتۇرلى ءمىن ايتقان كەزدەرىم دە بولعان، ەگەر دە تۇسىنە ەرىكسىز ەلەگىزە قالار ەدى عوي. ءبىراق ول ىلعىي قاننەن-قاپەرسىز، ءۇن-تۇنسىز قالا بەرەتىن.
ول سەكستانتتى كوزىنە تاياپ، كوكجيەگىنەن كۇننىڭ قانشا جوعارى ەكەنىن مولشەرلەپ الىپ جاتقان كەزدە، ماتروستاردىڭ ءبىرى شىقتى، بۇل كرەسپو ارالىنداعى ورمانعا اڭ اۋلاي شىققانىمىزدا بىزبەن بىرگە بارىپ قايتاتىن ءداۋ ماتروس ەدى. ماتروس پروجەكتوردىڭ اينەكتەرىن تازالاۋعا كىرىستى.
مەن وسى قۇرالعا قىزىعا قاراپ تۇردىم، مۇنىڭ جارىعىنىڭ كۇشى جارىق كوزىنىڭ ساۋلەلەرىن ءبىر جەرگە جيناپ تۇراتىن، دوڭگەلەندىرىلە ورناتىلعان دوڭەس شىنىلاردىڭ ارقاسىندا ءجۇز ەسە ارتىپ تۇراتىن-دى. ال بۇل جارىق كوزى جارىق بەرۋ كۇشىن اقىرعى شەگىنە دەيىن جەتكىزەتىن ەتىپ جاسالعان ەدى. ەلەكتر دوعاسى جاساندى، اۋاسىز كەڭىستىكتە عانا جىلتىرايتىن-دى، مۇنىڭ ءوزى قىزۋدىڭ دا تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتىپ، سونىمەن بىرگە، ەكى ارالىعىندا ەلەكتر دوعاسى پايدا بولاتىن گرافيت جۇزدەرىن دە ساقتاپ تۇراتىن.
سوڭعى جاعداي كاپيتان نەمو ءۇشىن وتە-موتە ماڭىزدى ەدى، ويتكەنى ونسىز گرافيت قورىن جاڭالاپ، تولىقتىرا بەرۋ، وعان وڭايعا تۇسپەس ەدى. ال اۋاسىز كەڭىستىكتە گرافيت جۇزدەرى وتە باياۋ جاناتىن.
«ناۋتيلۋس» سۇڭگۋگە دايارلانا باستاعان كەزدە، مەن كەمەگە ءتۇسىپ، سالونعا كىردىم. كەمەنىڭ ۇستىنە شىعاتىن اۋىز جابىلدى. ءجۇز مەتردەي تومەن ءتۇسىپ الىپ، ءبىز تۋرا باتىسقا قاراي تارتتىق.
ءبىز ەندى بەس ءجۇز ەلۋ ميلليون گەكتار القاپتى الىپ شالقىپ جاتقان، ينديا مۇحيتىنىڭ ۇلان-بايتاق كەڭ جازىعىن تىلگىلەپ كەلە جاتتىق. مۇحيت سۋى، ەگەر السىزدەۋ، نازىك ادام كەمەنىڭ ۇستىنەن تومەن قاراي قالسا باسى اينالعانداي ءمولدىر ەدى.
«ناۋتيلۋس» ادەتتە ءجۇز مەتردەن ەكى ءجۇز مەترگە دەيىنگى تەرەڭدىكتە جۇزەتىن ەدى. وسىلايشا بىرنەشە كۇن ءوتتى. مەنىڭ ورنىمدا باسقا بىرەۋ بولسا، ول ۇنەمى سۋ استىندا ءجۇزۋدىڭ، ساياحاتتىڭ كوڭىلسىزدىگىنە رەنجىپ، ابدەن ءىشى پىسىپ قۇسا بولار ەدى. ءبىراق كۇندە تاڭەرتەڭ كەمە ۇستىنە شىعىپ ءجۇرۋ، مۇحيتتىڭ عاجايىپتارىن سالوننىڭ تەرەزەسىنەن قاراپ، كەرىپ وتىرۋ، كاپيتان نەمونىڭ كىتاپحاناسىنداعى كىتاپتاردى وقۋ، كۇندەلىك جازۋ — وسىنىڭ ءبارى، زەرىگۋگە دە، شارشاۋعا دا ءبىر مينۋت مۇرشا بەرمەي، ۋاقىتىمدى تۇگەل قامتىدى.
نەد لەندتىڭ دە، كونسەلدىڭ دە، مەنىڭ دە دەنساۋلىعىمىز وتە جاقسى بولاتىن. «ناۋتيلۋستىڭ» تاماعى دا جالپى العاندا، ءبىزدى تولىق قاناعاتتاندىرۋلى ەدى، ەگەر دە كانادالىقتىڭ كوڭىلىنە قاراماسام، جالپى تاماقپەن قاتار ستولعا قويىلىپ وتىرعان «قۇرىلىقتاعى ازىقتاردان جاسالعان تاعامداردى تاتپاي-اق» قويار ەدىم. ونىڭ بەر جاعىندا، توڭىرەگىمىزدەگى تەمپەراتۋرانىڭ تۇراقتىلىعى جاعدايىندا، بىزگە ءتىپتى تۇماۋ تيۋ دە مۇمكىن ەمەس ەدى، ال ەگەر تۇماۋ تيە قالسا، «ناۋتيلۋستىڭ» اپتەچكاسىندا تۇماۋ مەن جوتەلدىڭ ەمى — اعاش ءتارىزدى مارجان دەندروفيللييلەرىنەن جاسالعان پروۆانستا «تەڭىز ۋكروبى» دەپ اتالاتىن جەتكىلىكتى ءدارى، دارمەكتەر دە بار-دى.
بىرنەشە كۇن بويىنا، ەرتەمەن كەمەنىڭ ۇستىنە شىققانىمدا، سۋ قۇستارىنىڭ، اسىرەسە، شاعالالار مەن پومورنيكتەردىڭ كوپتىگىنە قايران قالىپ ءجۇردىم.
«ناۋتيلۋستىڭ» ماتروستارى بۇلاردى اتىپ ءتۇسىرىپ الىپ ءجۇردى، ال بۇلاردىڭ ەتتەرىنەن جاسالعان تاماق وتە ءدامدى تاعامداردىڭ ءبىرى بولدى. ۇلكەن قۇستاردىڭ ىشىندە، جاعالاۋدان الىسقا ۇشاتىن، شارشاعان كەزدەرىندە تولقىنداردا تىنىعاتىن، ترۋبامۇرىندار وتريادىنا جاتاتىن وتە ادەمى الباتروستار كوزگە ەرەكشە تۇسەتىن ەدى. ەسكەك اياقتىلار سەمياسىنا جاتاتىن قۇستاردان: سۋ بەتىنە تاياۋ جۇزەتىن بالىقتاردى ۇستايتىن، قانات قاعىسى شاپشاڭ فرەگاتتار، كوگەرشىننىڭ ۇلكەندىگىندەي، ءۇيى جاعى ءسال عانا القىزىل اق قاۋىرسىندارى قاپ-قارا قاناتتارىن ايقىن كورسەتىپ تۇراتىن فاەتوندار بار ەدى.
«ناۋتيلۋستىڭ» اۋلارىنا كۇن سايىن تەڭىز تاسباقالارىنىڭ جاڭا تۇرلەرى ءتۇستى دە وتىردى؛ ءىشىنارا ايتقاندا، بۇلاردىڭ ىشىنەن وتە ءبىر قىزعىلىقتى تاسباقا كارەتتانى نەمەسە بيسانى اتاۋعا بولار ەدى، بۇلاردىڭ وتە قىمباتقا ساتىلاتىن، قامپيعان قابىرشاق-ساۋىتى بولادى. بۇل تاسباقالار موينىن شىعاراتىن تەسىگىن ەت جاپقىشىمەن بىتەپ الىپ، ۇزاق ۋاقىت بويىنا سۋدا قالا الاتىن. كەيبىر كارەتتەر باسقا تەڭىز جانۋارلارىنان قورعاناتىن ساۋىتىنىڭ ىشىنە تىعىلىپ الىپ، ۇيىقتاپ جاتقان كەزدەرىندە اۋعا ءتۇسىپ قالىپتى. بۇل تاسباقالاردىڭ ەتتەرى ءدامسىز ەدى دە، ال جۇمىرتقالارى ەڭ ءتاتتى تاعامداردىڭ ءبىرى ەدى.
بالىقتاردى الاتىن بولساق، ولار سالوننىڭ تەرەزەسىنەن قاراپ، بايقاپ وتىرعان بىزدەردى تاڭ-تاماشا قالدىرۋمەن بولدى. مەن مۇندا بالىقتاردىڭ بۇرىن-سوڭدى ءوز باسىم كورمەگەن تولىپ جاتقان جاڭا تۇرلەرىن كوردىم.
تەك قانا جىلى تەڭىزدەردە، اسىرەسە، قىزىل تەڭىزدە، ينديا مۇحيتىندا جانە ورتالىق امەريكا جاعالاۋلارىندا بولاتىن كۋزوۆكا بالىقتارىن الدىمەن اتاۋىم كەرەك. بۇل بالىقتاردىڭ تاسباقالار نەمەسە شايان ءتارىزدى تەڭىز كىرپىلەرى سياقتى قابىرشاق-ساۋىتتارى بار ەدى، ءبىراق بۇلاردىڭ ساۋىتى تاس نەمەسە يزۆەست ەمەس، بىر-بىرىمەن تۇتاسىپ، قوسىلىپ جاتقان پلاستينكالاردان قۇرىلعان سۇيەك ەدى. كۋزوۆكانىڭ وسىنداي ساۋىتتاعى دەنەسى مۇلدەم قايىسپايتىن، قاتتى قابىرعالى، ءۇش تاعاندى، ءتورتتاعاندى نەمەسە بەس تاعاندى قوراپ سياقتى بولاتىن.بىزگە، ەتى وتە جۇمساق ءۇش بۇرىشتى كۋزوۆكا دا، ءتورت تاعاندى ساۋىتتى كۋزوۆكا دا كەزدەستى، ۇلكەن توستاعان كوزدەرىنىڭ ۇستىندەگى ءمۇيىز سياقتى ۇپ-ۇزىن تارماقتارى بولعانعا بۇلاردى ءمۇيىزدى كۋزوۆكا دەپ اتايتىن.
تىكەنەكتى سكاتتاردى اتاۋىما دا بولادى، مۇنىڭ قامشى سياقتى وتە ۇزىن وتكىر تىكەنەكتى قۇيرىعى بولادى. ول وسى قۇيرىعىمەن قاتتى سوعادى، مۇنداي سوققى ءتىپتى ادامعا دا قاتەرلى.
كونسەلدىڭ جازىپ الىپ جۇرگەن قولجازباسىندا، بالىقتاردىڭ مىناداي بىرنەشە ءتۇرى كورسەتىلگەن، بۇلار: تىنىق مۇحيتتا كەزدەسكەن ينە قارىندىلار؛ ۇزىن مۇرىن سكاتتار؛ قابىرشاعى دا، تارماقتارى دا جوق، جاپ-جالاڭاش دوڭگەلەك بالىق — ەلەكتر سكاتتار؛ ۇزىندىعى مەتر جارىم، كولدەنەڭى ءبىر مەتر، بۋرىل ءتۇستى، قىر ارقاسىندا اقشىل مرامور داقتارى بار، مرامورلى ەلەكتر سكاتتار، تاعى باسقالارى ەدى.
باسقا تۇرلەردىڭ وكىلدەرىنەن اتاپ كورسەتۋىمە بولاتىندارى: قۇيرىقسىز، جۇمىرتقا تارىزدىلەر؛ قارا قوڭىر، ءتىپتى قاپ-قارا قوس ءتىس اق تامىرلى، قاميىپ دوپ-دومالاق شارعا اينالىپ كەتە الاتىن ديكو وبرازعا ۇقسايتىن قادالعىش تىكەن تۇكتىلەر، باسقا مۇحيتتاعىلارداعىداي تەڭىز كونكالارى؛ اۋىز جاعى شىعىڭقى بىتكەن، جاپ-جالپاق، قانات سياقتى كەۋدە جۇزگىشتەرى بار كىشكەنە بالىقتار؛ كوكشىل جولاعى، داقتارى بار سارى ءتۇستى لير-بالىقتارى دەۋگە بولار ەدى. بۇلاردىڭ ەتتەرى اق ءارى ءدامدى بولادى.
ءبىز مۇندا، وزدەرىنىڭ وتە ۇلكەن جۇزگىش قاناتتارىن جايىپ جىبەرىپ، جەلكەن رەتىندە پايدالانا الاتىن قاراكوك جەلكەنشىلەردى دە كەزدەستىردىك؛ كۇمىستەي اپپاق، لەنت ءتارىزدى جىپ-جىڭىشكە، ۇزىن-ۇزىن قىلقۇيرىقتار دا ۇشىراپ وتىردى؛ اقىر اياعىندا، رەمينگتون، سول سياقتى قارۋ-جاراق جاسايتىن باسقا دا فابريكا يەلەرىنىڭ ۇيىقتاسا تۇسىنە دە كىرىپ شىقپاعان قارۋمەن قارۋلانعان، سۋ تامشىسىن وق قىپ جاندىكتەردى اتقاندا ءدال تيگىزىپ، تاباندا سەسپەي قاتىراتىن مۇحيت شىبىن اۋلاعىشتارىن دا كەزدەستىردىك.
يانۆاردىڭ 21 نەن 23 نە دەيىن «ناۋتيلۋس» تاۋلىگىنە بەس ءجۇز قىرىق ميلدەن الىپ وتىردى. باسقاشا ايتقاندا ءبىز ساعاتىنا ەكى جارىم ميل ءجۇرىپ وتىردىق. كەمە وسىنداي تەز ءجۇرىپ كەلە جاتقاندا، پروجەكتوردىڭ جارىعىنا ەلىگىپ، كەمەگە ىلەسىپ كەلە جاتقان بالىقتاردى عانا كورە الدىق. الايدا، بۇلاردىڭ كوپشىلىگى ۇزاماي-اق قالىپ قويىپ وتىردى، تەك ءبىرازى عانا كوپكە دەيىن قالماي، كەمەمەن قاتارلاسىپ، ىلەسىپ وتىردى.
جيىرما ءتورتىنشى يانۆاردا ءبىز 12°5' وڭتۇستىك ەندىك پەن 94°33' بويلىقتاعى كيللينگ ارالىن كوردىك. بۇل كوكوس پالماسى وسكەن مارجان ارالى بولاتىن. بۇل ارالدا ءبىر كەزدە چارلز دارۆين مەن كاپيتان فيس-روي دا بولعان. «ناۋتيلۋس» وسى ەلسىز ارالدى جاعالاي ەتتى. سۋعا سالعان ay كوپتەگەن الۋان ءتۇرلى پوليپتەرگە تولىپ شىقتى، بۇلاردىڭ ىشىندە كاپيتان نەمونىڭ كوللەكسياسىنان ورىن العان كىشكەنە دەلفيندەر دە بار ەدى.
كەشىكپەي-اق كيللينگ ارالى قاراسىن ءۇزدى دە، «ناۋتيلۋس» ينديا جارتى ارالىنىڭ ەڭ شەتكى وڭتۇستىك شەگىنە قاراي باعىت الىپ، سولتۇستىك-باتىسقا قاراي تارتتى.
— ءبىز مادەنيەتتى ەلدەرگە جاقىنداپ كەلەمىز،— دەدى ماعان بۇل كۇنى نەد لەند.— بۇل تاعىلارى كيىكتەن دە كوپ، نوۆايا گۆينەيادان كەرى جاقسىراق. پروفەسسور مىرزا، ينديادا اعىلشىنداردىڭ دا، فرانسۋزداردىڭ دا، ينديالىقتاردىڭ دا تاس جولدارى، تەمىر جولدارى، قالالارى بار. وندا اياق باسساڭ-اق وتانداسىنا كەزدەسەسىڭ. سىزشە، قالاي، كاپيتان نەمومەن قوش ايتىسار ۋاقىت جەتكەن جوق پا، ءالى؟
— جوق، جوق! — دەدىم مەن،— «ناۋتيلۋس» ەلدى جەرلەرگە جاقىنداپ كەلەدى. ونىڭ باعىتى — ەۆروپا. سوندا-اق الىپ بارسىن. ەۆروپا جاعالاۋىنا جەتىپ الايىق، قاشۋ جاعىن سودان كەيىن ويلاپ كورەرمىز. ايتقاندايىن، كاپيتان نەمو گۆەبوار ارالىنداعىداي، ءبىزدى مالابار نەمەسە كوروماندەل جاعالاۋىنا اڭ اۋلاۋعا جىبەرە قويادى دەگەنگە سەنبەيمىن.
— ءقايتۋشى ەدى، پروفەسسور مىرزا، ويتەتىن بولسا، رۇقساتسىز-اق شىعامىز دا.
مەن كانادالىقتىڭ بۇل سوزىنە ەشتەڭە دەگەم جوق. ونىمەن ءسوز تالاستىرعىم كەلمەدى.
ال، مەنىڭ ەندىگى تۇپكى ويىم: تاعدىر ايداپ كەز كەلتىرگەن سۇڭگۋىر كەمەدە بار مۇمكىنشىلىكتى سارقا پايدالانۋ عانا بولاتىن.
كيللينگ ارالىنا جاقىنداپ كەلە بەرگەن كەزدە «ناۋتيلۋس» تا ءجۇرىسىن باياۋلاتتى. ءبىز ەندى وتە تەرەڭگە ءجيى ءتۇسىپ وتىردىق. ءبىزدىڭ ەكى كيلومەتر، كەيدە ءتىپتى ءۇش كيلومەتر كەيدەۇش كيلومەتر تومەن ءتۇسىپ وتىرعان كەزدەرىمىز دە بولدى، ءبىراق ون ءۇش كيلومەترگە دەيىن تۇسىرىلگەن زونت تۇبىنە جەتپەگەن ينديا مۇحيتىنىڭ تەرەڭدىگىن ءبىر رەت تە بولسا زەرتتەپ كورگەن جوق ەدىك.
سۋدىڭ تومەنگى قاباتىنىڭ تەمپەراتۋراسى تىنىق مۇحيتتاعىداي مۇندا دا نولدەن ءتورت گرادۋس جوعارى ەدى. مەن مۇندا ءبىر جاعدايعا كوڭىل اۋداردىم: مۇحيت سۋىنىڭ جوعارعى قاباتتارىنىڭ تەمپەراتۋراسى تەرەڭ جەرلەرىنەن كورى تومەندەۋ بولادى ەكەن.
25 يانۆاردا مۇحيت بەتى كوك مەديەن بوپ شالقىپ جاتتى دا، «ناۋتيلۋس» سۋ بەتىندە ءجۇزىپ كەلە جاتتى، ونىڭ قۋاتتى ۆينتتەرى تولقىندى تىلگىلەپ، بيىك فونتان اتقىزۋدا ەدى. سوندىقتان «ناۋتيلۋستى» الىستان كورگەن كەمەلەردىڭ ونى ءبىر الىپ كيت ەكەن دەپ قالۋى تاڭدانارلىق ەمەس-تى.
مەن بۇل كۇنى كەمەنىڭ ۇستىندە، تەڭىزدى شولىپ قاراۋمەن بولدىم. كوكجيەگىندە تۇك كورىنبەدى. تەك كۇندىزگى ساعات ءتورت كەزىندە عانا سوناداي جەردە باتىسقا قاراي بارا جاتقان ءبىر كەمە كورىندى. كوكجيەگىندە ونىڭ ماچتالارى بىرنەشە مينۋت بويى ايقىن كورىنىپ تۇردى، ءبىراق سۋدان قىلتيىپ قانا شىعىپ كەلە جاتقان «ناۋتيلۋستى» ول كەمەدەن بايقاۋ مۇمكىن ەمەس ەدى.
مەن بۇل كەمەنى مەلتۋرن مەن كورول گەورگ ءمۇيىسىن وراعىتىپ ەتىپ سەيلون مەن سيدنەي اراسىندا جۇرەتىن جارتى ارالدىق جانە شىعىس كەمەلەرى قوعامنىڭ كەمەسى عوي دەپ ويلادىم.
تۇستەن كەيىنگى ساعات بەستە، تەز وتە شىعاتىن تروپيكتىك ىمىرت تۇسپەستەن ءبىراز عانا بۇرىن، كونسەل ەكەۋمىز ءبىزدى قاتتى سۇيسىندىرگەن تاعى دا ءبىر عاجايىپ كورىنىستىڭ كۋاسى بولدىق.
مولليۋسكالاردىڭ ءبىر ءتۇرى بار، مۇنىمەن كەزدەسۋ، ەرتە زامانداعى ادامداردىڭ پىكىرىنشە، باقىت جارشىسىمەن كەزدەسۋ بولىپ تابىلادى. اريستوتەل، اتەنەي، پلينيي سياقتى سول ەرتە زاماننىڭ كەمەڭگەرلەرى، ونىڭ عادەتىن دە، سەزىگىن دە زەرتتەپ، ونى سۋرەتتەۋ ءۇشىن ەرتەدەگى گرەسيا مەن ءريمنىڭ بارلىق پوەتيكالىق قورىنان ءسوز مارجاندارىن ايانباي تەرگەن. ولار مۇنى «ناۋتيلۋس» نەمەسە «پومپيليۋس» دەپ اتاعان. قازىرگى زاماننىڭ عىلىمىندا بۇل ارگوناۆت دەگەن اتپەن بەلگىلى بولعان.
ءبىز مۇحيتتىڭ ۇستىندە توپ-توپ بولىپ ءجۇزىپ جۇرگەن تولىپ جاتقان ارگوناۆتارمەن كەزدەستىك. بۇلار الدەنەشە ءجۇز ەدى. وسى اسەم مولليۋسكالار دەم العاندا ىشىنە جۇتقان سۋدى قايتا ايداپ شىعارىپ وتىراتىن قۇيعىشتارىنىڭ كومەگى ارقاسىندا ارتىمەن العا قاراي جۇزەدى. ولاردىڭ سەگىز سەزگىش تارماقتارىنىڭ جىڭىشكە، ۇزىنداۋ كەلگەن التاۋى سۋدى ەسىپ وتىرادى دا، گەكتوكوتيلي دەپ اتالاتىن جۇمىرلاۋ يىلگەن دوعا سياقتى قالعان ەكەۋى جەلكەن رەتىندە جەلگە قارسى قويىلعان ەدى.
مەن، وسى سۋدان سپيرال تارىزدەس راكوۆينالاردى ايقىن كورىپ وتىردىم، كۋۆە بۇلاردى وتە ادەمى كىشكەنە قايىققا تەڭەگەن بولاتىن. شىنىندا دا بۇلار قايىق سياقتى ەدى. يزۆەست تۇزدارىنىڭ قالدىقتارىنان وزدەرى «جاساعان» بۇل قايىقتى مولليۋسكالار قالدىرماي، ۇدايى بىرگە الىپ جۇرەدى.
— ارگوناۆت ءوزىنىڭ قايىعىن قالاعان ۋاقىتىندا تاستاپ كەتە الار ەدى، ءبىراق، ەشۋاقىتتا ويتپەيدى،— دەدىم مەن كونسەلگە.
— كاپيتان نەمو سياقتى ەكەن،— دەپ جاۋاپ قايىردى كونسەل.— سوندىقتان ءوزىنىڭ كەمەسىنىڭ اتىن «ارگوناۆت» دەپ قويعاندا جاقسى بولاتىن ەدى.
تولىق ءبىر ساعات بويىنا وسى مولليۋسكالار قاۋىمى «ناۋتيلۋسقا» ەرىپ، ءجۇزىپ وتىردى. ءبىراق نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، ولارعا كەنەتتەن ءبىر قورقىنىش پايدا بولا قالدى. كوماندا بەرىلگەندەي بارلىق جەلكەندەر دە ءتۇسىرىلىپ، العا قاراي سوزىلعان تارماقتارى تارتىلىپ، دەنەلەرى دە جيىرىلا قالدى، بارلىق اۋىرتپالىق قايىققا ءتۇستى، ءسويتىپ بارلىق فلوتيليا لەزدە سۋعا باتىپ كەتىپ، عايىپ بولدى.
ەشۋاقىتتا، ەشبىر ەسكادرا مۇنداي مانيەۆردى تاپ وسىنداي ىنتىماقتىقپەن كەلىستى ورىنداي الماعان شىعار.
وسى مينۋتتا كۇن دە باتىپ، سول ساتتە-اق ءتۇن بولدى. مايدا جەل ايداعان تولقىنداردا ءجۇزىپ كەلە جاتقان «ناۋتيلۋس» ءسال عانا شايقالۋدا ەدى.
كەلەسى كۇنى، 26 يانۆاردا، ءبىز سەكسەن ەكىنشى مەريدياننىڭ تۇسىندا ەكۆاتوردى كەسىپ ءوتىپ، سولتۇستىك جارتى شاردىڭ سۋىنا قاراي ويىستىق.
بۇل كۇنى بىزگە وراسان كوپ اكۋلا ىلەسىپ وتىردى. بۇل اكۋلالار — قىر ارقاسى قارا قوڭىر، باۋىر جاعى اق، ون ءبىر قاتار ءتىسى بار، مويىندارىندا كوزگە ۇقسايتىن، اق قيىقتى دوڭگەلەك قارا داقتارى بار، دەنەسى جىپ-جىلتىر تىكەن قاناتتى، قارا داقتى، تۇمسىعى جۇمىر بىتكەن اكۋلالار ەدى.
وسى وراسان زور جىرتقىشتار سالوننىڭ تەرەزەسىنە بىرنەشە رەت ورشەلەنە تاپ-تاپ بەردى. مۇنداي مينۋتتاردا نەد لەندتىڭ دەلەبەسى قوزىپ كەتىپ، ءتىپتى وتىرا الماي قويدى. سۋ بەتىنە شىعىپ الىپ، وسى كەرەمەتتەردى، اسىرەسە، تەرەزەگە قايتا-قايتا شابۋىل جاساپ كەلە جاتقان، ۇزىندىعى بەس مەتردەي جولبارىس اكۋلالاردى اۋلاعىسى كەلىپ-اق وتىر.
ءبىراق وسى ارادا «ناۋتيلۋس» تەزىرەك ءجۇزىپ كەتتى دە، ەڭ جۇيرىك دەگەن اكۋلالاردىڭ ءوزى دە ىلەسە الماي قالىپ قويدى.
كەشكى ساعات جەتى شاماسىندا «ناۋتيلۋس» تەڭىز بەتىنە شىعىپ سۇتتەي اق تولقىنداردىڭ ۇستىمەن ءجۇزدى. كوز جەتەر جەرگە دەيىن مۇحيت بەتى سۇتتەي اپپاق بوپ جاتىر.
سۋدىڭ اعارىپ كورىنۋى اي جارىعىنىڭ اسەرى مە ەدى؟ جوق، ويتكەنى تۋعانىنا ەكى-اق كۇن بولعان جاڭا اي ءالى كوتەرىلگەن دە جوق ەدى، ءبىراق جاڭا عانا باتقان كۇننىڭ ساۋلەسىمەن اعاراڭداپ تۇرعان اسپان اپپاق بوپ جاتقان سۋمەن سالىستىرعاندا قاراۋىتىپ كورىنىپ تۇر.
وسى قايران قالارلىق قۇبىلىسقا قاراپ تۇرىپ، كونسەل ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەدى.
ول مەنەن مۇنىڭ ءمانىسىن سۇرادى. باعىما قاراي بىلگىسى كەلىپ تۇرعان قۇبىلىسىنىڭ ءمانىسىن ايتىپ تا بەردىم.
— مۇنى جۇرت ءسۇت تەڭىزى دەپ اتايدى،— دەدىم مەن.— ينديا جاعالاۋىندا مۇنداي سۇتتەن اپپاق القاپ از ەمەس.
— تەڭىزدىڭ مۇنداي اپپاق بولىپ جاتۋى نەلىكتەن، قوجايىن ايتىپ بەرمەس پە ەكەن؟ شىنىندا دا تەڭىز سۋى سۇتكە اينالىپ كەتكەن جوق پا ەكەن؟
— ارينە، سۇتكە اينالىپ كەتكەن جوق، دوستىم. سەنى قايران قالدىرىپ تۇرعان سۋدىڭ بۇل بوياۋى جۋاندىعى قىلداي، ۇزىندىعى ميلليمەتردىڭ بەس بولەگىنىڭ بىرىندەي، ۇپ-ۇساق وراسان كوپ ءتۇسسىز، كىلەگەي جاندىكتەردىڭ ساۋلەسىنىڭ اسەرىنەن پايدا بولعان. بۇل جانۋارلار بىرىنە ءبىرى جابىسىپ كەڭ القاپ قۇرادى، كەيدە ءتىپتى مۇنداي القاپتار كوپتەگەن كيلومەتر جەردى الىپ جاتادى.
— كوپتەگەن كيلومەتر!—دەپ قالدى كونسەل تاڭدانىپ.
— يا، دوستىم. ونىڭ قانشا ەكەنىن ساناپ ازاپتانباي-اق قوي، ويتكەنى، ەگەر مەن قاتەلەسپەسەم، كەيبىر تەڭىزشىلەر قىرىق ميل ءتىپتى قىرىق ميلدەن دە اسا سوزىلىپ جاتقان ءسۇت تەڭىزدەرىنەن وتكەنىمىز بار دەگەن سياقتى ەدى.
مەنىڭ بۇل كەڭەسىمە قاراماستان، كونسەل ىشىنەن: جۋاندىعى قىلداي، ۇزىندىعى ميلليمەتردىڭ بەس بولىگىنىڭ بىرىندەي وسى جاندىكتەردىڭ قىرىق شارشى ميل القاپقا قانشاسى سياتىنىن ەسەپتەۋمەن بولدى.
بىرنەشە ساعات بويىنا «ناۋتيلۋس» ءوزىنىڭ ءسۇيىر تۇمسىعىمەن ءسۇت تەڭىزىن قاق جارىپ كەلە جاتتى، مەن ونىڭ بەينە ءبىر سابىن كوبىگىندە قالقىپ كەلە جاتقانداي ەشبىر دىبىسسىز ءجۇزىپ كەلە جاتقانىنا كوڭىل اۋدارىپ تۇردىم.
ءتۇن ورتاسى بولعان كەزدە، تەڭىز ويدا جوقتا ءوزىنىڭ ادەتتەگى تۇسىنە كىردى، ءبىراق كوز جەتەر جەردە كەمەنىڭ ارتىندا قالعان اقشىل سۋدىڭ ساۋلەسى كوك جۇزىنە ءتۇسىپ، سولتۇستىك شاپاعىنداي بولىپ كورىنىپ تۇردى.
ەكىنشى تاراۋ
كاپيتان نەمونىڭ جاڭا ۇسىنىسى
26 يانۆاردا، ءتۇس كەزىندە 9° 4' سولتۇستىك ەندىكتە، «ناۋتيلۋس» سۋ بەتىنە شىققاندا، بىزدەن سەگىز ميل شاماسىندا، باتىس جاعىمىزدان الدەنەندەي ءبىر جەر كورىندى. بۇل جەردىڭ ىركەس-تىركەس، ىعى-جىعى بوپ شوعىرلانىپ بىتكەن بيىك تاۋلارى الدىمەن كوزگە ءتۇستى، بۇل تاۋلاردىڭ كەيبىرىنىڭ بيىكتىگى ەكى مىڭ فۋتتان دا اسىپ تۇسەتىن ەدى. بايقاۋ اياقتالعاننان كەيىن، مەن سالونعا كەلىپ، كارتاداعى بەلگىگە قاراپ، ينديا ءىنجۋى — سەيلون ارالىنىڭ جاعالاۋىنا كەلگەنىمىزدى ءبىلدىم.
مەن وسى جەر بەتىندەگى ەڭ قۇنارلى ارال تۋرالى كىتاپ قاراستىرايىن دەپ كىتاپحاناعا كەلدىم دە، X. ك. سيرردىڭ «سەيلون جانە سينگالەزدەر» دەگەن ەڭبەگىن تاۋىپ الدىم.
وسى كەزدە كاپيتان كومەكشىسى ەكەۋى سالونعا كەلدى. كاپيتان كارتاعا قارادى دا، ماعان بۇرىلىپ:
— سەيلون — ءىنجۋ تەرۋمەن داڭقى شىققان ارال. وسى ءىنجۋ تەرەتىن جەرگە بارعىڭىز كەلە مە، اروناكس مىرزا؟ — دەدى.
— بارعىم كەلگەندە قانداي، كاپيتان،— دەدىم مەن.
— وتە جاقسى. مۇنى ىستەۋ وپ-وڭاي. راس، ءبىز تەك ءىنجۋ تەرەتىن ورىندى عانا كورەمىز، ال تەرۋشىلەردى كورە المايمىز، ويتكەنى ءىنجۋ تەرۋ ماۋسىمى ءالى باستالعان جوق. ءبىراق ونىڭ بىزگە كەرەگى شامالى. مەن ءقازىر ماناار شىعاناعىنا قاراي جۇرۋگە بۇيرىق بەرەمىن. ءبىز وندا تۇندە كەلەمىز.
كاپيتان ماعان تۇسىنىكسىز تىلدە بىردەمە دەدى دە، سالوننان شىعىپ كەتتى. سول-اق ەكەن، «ناۋتيلۋس سۇڭگىپ كەتىپ، مانومەتردىڭ كورسەتۋى بويىنشا، وتىز فۋتتەي تومەن ءتۇستى.
مەن كارتادان ماناار شىعاناعىن قارادىم، سويتسەم و ل 9° سولتۇستىك ەندىكتە، سەيلوننىڭ سولتۇستىك-باتىس جاعالاۋىنداعى كىشكەنە ماناار ارالىنىڭ ءبىر جاق شەتىندە ەكەن.
وعان جەتۋ ءۇشىن، ءبىز بۇل ارالدىڭ بۇكىل باتىس جاعالاۋىن وراعىتىپ ءوتۋىمىز كەرەك ەدى.
كاپيتان نەمو تاعى دا اڭگىمەگە كىرىستى.
— اروناكس مىرزا،— دەپ باستادى ول،— بەنگال شىعاناعىندا دا، ينديا تەڭىزىندە دە، جۇڭگو، ياپونيا تەڭىزدەرىندەدە، امەريكانىڭ وڭتۇستىگىن جۋىپ جاتقان تەڭىزدەردە دە، پاناما شىعاناعىندا دا، كاليفورنيا شىعاناعىندا دا ءىنجۋ تەرىلەدى. ءبىراق سەيلوندا ءىنجۋ تەرۋ ناتيجەلىرەك. امال قايسى، مۇندا ءبىز تىم ەرتەرەك كەلىپ قالدىق. ماناار شىعاناعىنا ءىنجۋ تەرۋشىلەر مارتتىڭ ورتا كەزىندە عانا كەلەدى،— بۇل ۋاقىتتا مۇندا ءۇش جۇزگە تارتا كەمە جينالادى، ولار وتىز كۇن بويىنا كىرىسى كوپ وسى كاسىپپەن عانا شۇعىلدانادى. ءاربىر كەمەنىڭ ون ەسكەكشىسى، ون سۇڭگۋشىسى بولادى. سۇڭگۋشىلەر ەكى سمەنا بولىپ سۋعا كەزەك ءتۇسىپ وتىرادى. ولار ەكى اياعىنىڭ اراسىنا اۋىر تاس قىسىپ ون ەكى مەتر تەرەڭدىككە تۇسەدى دە، جەتەر جەرىنە جەتكەننەن كەيىن تاستى قويا بەرەدى. كەمەگە بايلاۋلى بۇل تاستى ەسكەكشىلەر تارتىپ قايتا شىعارادى.
— دەمەك، بۇل سياقتى ۆارۆارلىق ادىستەر ءالى قولدانىلادى ەكەن عوي؟
— يا، وسى ءىنجۋ شاشىلىپ جاتقان القاپ ءبىر مىڭ سەگىز ءجۇز ەكىنشى جىلعى امەن تراكتاتى بويىنشا، ءوز مەنشىگىنە اينالدىرىپ العان دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ يندۋستريالى ەلدىڭ — انگليانىڭ يەلىگىندە بولا تۇرسا دا، مۇندا ءالى وزگەرگەن تۇك تە جوق،— دەپ جاۋاپ قايىردى كاپيتان نەمو.
— مەنىڭ شامالاۋىمشا، ءسىزدىڭ سكافاندرلارىڭىز سياقتى سكافاندرلار، قالاي بولعاندا دا، بۇل كاسىپتە ۇلكەن پايدا كەلتىرەر ەدى.
— ارينە، ويتكەنى الگى سورلى سۇڭگۋشىلەر سۋ استىندا از-اق ۋاقىت بولادى عوي. اعىلشىن پەرسيۆال ءوزىنىڭ سەيلونداعى ساياحاتىن سۋرەتتەپ جازعان ەڭبەگىندە، ءبىر سۇڭگۋشىنىڭ بەس مينۋتقا دەيىن سۋ استىندا بولعانىن جازادى، ءبىراق ونىڭ مۇنىسى ماعان نانىمسىزداۋ كورىندى. مەن كەيبىر جۇزگىشتەردىڭ سۋ استىندا ەلۋ جەتى سەكۋند ياعني ءبىر مينۋتقا دەيىن شىداعانىن ەڭ كۇشتى دەگەن كەيبىر جۇزگىشتەردىڭ سەكسەن جەتى سەكۋند ياعني — مينۋت جارىمعا دەيىن شىداعانىن بىلەمىن! ءبىراق مۇنداي ادامدار وتە از عوي؛ ايتقاندايىن كەمەگە قايتا شىققانداعى سورلىلاردىڭ مۇرىندارىنان، قۇلاقتارىنان قاندى سۋ اعادى ەكەن. مەنىڭ شامالاۋىمشا ورتا ەسەپپەن العاندا،سۇڭگۋشى سۋ استىندا وتىز سەكۋندتان ارتىق بولا المايدى، ال وسى بولماشى ۋاقىتتىڭ ىشىندە، سول ىنجۋلەردى تاۋىپ جۇلىپ الىپ شىلتەرگە سالىپ ۇلگىرۋى كەرەك. سۇڭگۋشىلىكتى كاسىپ ەتۋشىلەردىڭ ورتا جاسقا كەلگەنى وتە سيرەك ۇشىرايدى؛ ولاردىڭ كوپشىلىگى جاس شاعىندا ەلەدى؛ كوزى دە تەز بۇزىلىپ ىرىڭدەپ، ءىرىپ-شىري باستايدى، دەنەلەرىن تۇگەلدەي جارا باسىپ كەتەدى. سۋ استىندا جۇرەكتەرى جىرىلىپ ولەتىندەر دە وتە كوپ بولادى.
— يا،— دەدىم مەن،— وتە قيىن كاسىپ ەكەن... ايەلدەردىڭ ەركەلىگىنە بولا، وسىنداي كۇش جۇمساۋ، سونشا ادامدى قۇربان ەتۋ، ويلاپ قاراساڭ سۇمدىق قوي ءبىر!.. ايتسە دە، ايتىڭىزشى، كاپيتان، سونداي ءبىر كەمە ءبىر كۇننىڭ ىشىندە قانشا ءىنجۋ جيناي الادى.
— جۇمىس كۇنىنىڭ ىشىندە قىرىق مىڭنان ەلۋ مىڭعا دەيىن جينايدى. ءبىر مىڭ سەگىز ءجۇز ون ءتورتىنشى جىلى اعىلشىن ۇكىمەتى مەملەكەت ءۇشىن ءىنجۋ جيناۋ جۇمىسىن ۇيىمداستىرعاندا، ءىنجۋ تەرۋشىلەر جيىرما كۇننىڭ ىشىندە جەتپىس التى ميلليون راكوۆينا جينايدى دەسەدى.
— ايتەۋىر، تەرۋشى ەڭبەگىنە لايىق ەڭبەكاقى الاتىن شىعار؟
— كەرىسىنشە، ماردىمسىز ەڭبەكاقى الادى. پانامادا ولار اپتاسىنا ءبىر دوللاردان ارتىق تابا المايدى. كوبىنەسە ءىنجۋى بار ءبىر راكوۆيناعا ءبىر عانا سۋ43 باقىر اقشا الادى. ال جيناعان راكوۆينالارىنىڭ ءىنجۋى جوقتارىنىڭ ءوزى قانشا، ءالى!
— ءبىر قوجايىندى بايىتاتىن ءاربىر ءىنجۋ ءۇشىن ەكى-اق تىيىن تەڭەسە، ءتىپتى سۇمدىق ەكەن! — دەدىم مەن.
— سونىمەن، پروفەسسور مىرزا،— دەدى كاپيتان نەمو،— ءسىز ءوزىڭىزدىڭ سەرىكتەرىڭىزبەن ماناار شىعاناعىنىڭ ءىنجۋ قازىناسىن كورەسىزدەر. ەگەر دە، سول ۋاقىتتا، كەزدەيسوق ءبىر ءىنجۋ تەرۋشىنى كورە قالساڭىز، بۇل كاسىپتىڭ تەحنيكاسىمەن دە تانىساسىزدار.
— بۇل وتە قىزىق بولار ەدى.
— ايتپاقشى، پروفەسسور، ءسىز اكۋلادان قورىقپايسىز با؟
اكۋلادان با؟! — دەپ قالدىم مەن.
بۇل سۇراقتىڭ ءوزى سىپايىلاۋ ەتىپ ايتقاندا، ماعان سوراقىلىق بولىپ كورىندى.
ال، قالاي؟ — دەپ وتىرىپ الدى كاپيتان نەمو.
شىنىمدى ايتۋعا ءتيىسپىن، —دەدىم مەن ءسال كىدىرىپ،— مەن ءالى ول بالىقتارعا ۇيرەنىپ كەتە العام جوق...
— ال ءبىز ۇيرەنىپ كەتكەندە دە ءتىپتى ولاردى بايقامايتىن بولدىق. كەشىكپەي سىزدەر دە ۇيرەنىپ كەتەسىزدەر،— دەدى كاپيتان نەمو.— ءبىز جاقسىلاپ قارۋلانىپ الامىز، ال، ەگەر ءساتى تۇسسە، ءبىر اكۋلانى اۋلاپ تا كورەرمىز. بۇل اڭ اۋلاۋدىڭ ىشىندەگى ەڭ ءبىر قىزىقتىسى. سونىمەن، پروفەسسور، ەرتەڭگە دەيىن ساۋ بولىپ تۇرىڭىز. ءبىز ەرتەڭ ەرتەرەك شىعامىز.
وسى سوزدەردى ايتا سالدى دا كاپيتان نەمو سالوننان شىعىپ كەتتى.
ەگەر دە سىزگە شۆەيساريا تاۋلارىنا ايۋ اۋلاۋعا بارايىق دەسە، وندا ءسىز: «وتە جاقسى، ەرتەڭ ايۋ اۋلاۋعا بارالىق» دەر ەدىڭىز. ەگەردە سىزدەن: «اتلاس جازىقتارىنا ارىستان، نەمەسە ينديا نۋلارىنا جولبارىس اۋلاۋعا شىققىڭىز كەلە مە؟» دەپ سۇراسا، وندا ءسىز: «نەسى بار، جولبارىس نەمەسە ارىستان اۋلاۋ وتە قىزىق قوي»، دەپ ويلار ەدىڭىز. ءبىراق ەگەر ءسىزدى اكۋلا اۋلاۋعا شاقىرسا، شاقىرعاندا ولاردىڭ قالىڭ ورتاسىنا كەمەمەن ەمەس، سۋ استىمەن جاياۋ بارىپ اۋلايىق، دەپ شاقىرسا، وڭدا، بالكىم، ءسىز شاقىرۋدى قابىل الماس بۇرىن، جاقسىلاپ تۇرىپ ويلانار ەدىڭىز!
مويىنداۋىم كەرەك، كاپيتان نەمو سالوننان شىعىپ كەتكەن كەزدە ماڭدايىمنان بۇرق ەتكەن سۋىق تەردى ءسۇرتىپ الدىم.
«جاقسىلاپ ويلان،— دەدىم مەن وزىمە،— اسىعار تۇك تە جوق. كرەسپو ارالىندا قانا اۋلاۋ وزىنە باسقا: ول كوڭىلدى تۇردە ۋاقىت وتكىزۋ عانا ەدى. ال اكۋلاعا كەزدەسپەي قالمايتىنىڭدى بىلە تۇرا، تەڭىز ارالاپ ءجۇرۋ، مۇلدە باسقا نارسە. كەيبىر جەرلەردە، ماسەلەن، اندامانا ارالدارىندا ءبىر قولىنا قانجار، ءبىر قولىنا بۇعاۋ الىپ نەگرلەردىڭ اكۋلالارمەن تايسالماي شايقاساتىنىن مەن جاقسى بىلەمىن. ءبىراق، وسىمەن قاتار، اكۋلامەن وسى وراسان زور جىرتقىشپەن جەكپە-جەك شايقاسقان ەرجۇرەك جىگىتتەردىڭ كوبىنىڭ ءتىرى قايتپايتىنىن دا بىلەتىنمىن».
مەنىڭ كوز الدىما اكۋلالار ءۇيىرى ەلەستەدى؛ ولاردىڭ ادامدى ورتاسىنان قاق بولەتىن بىرنەشە قاتار تىستەرى، قىلعىپ قوياتىن ارانداي اۋزى كوز الدىمدا اجالداي ەلەستەپ، ءتىپتى سول تىستەرى مەنىڭ بۇيىرىمە قادالا باستاعانداي بولدى.
مۇنىڭ ۇستىنە، كاپيتان نەمونىڭ بۇل ۇسىنىستى جاساعان كەزدەگى قاننەن-قاپەرسىزدىگىنە دە تۇسىنە الماي قويدىم. مەنى تاپ ءبىر ورمانعا تۇلكى سوعىپ الۋعا شاقىرىپ وتىرعان سياقتى.
«كونسەل، بالكىم، بۇدان باس تارتار،— دەپ ويلادىم مەن،— مۇنىڭ ءوزى كاپيتان نەمونىڭ شاقىرۋىن قابىل الماۋ ءۇشىن ماعان دا جاقسى سىلتاۋ بولار ەدى».
ال نەد لەند جونىندە، مويىنداۋىم كەرەك، ول بۇعان قىزىقپاس، اقىلعا جەڭدىرەر دەگەن سەنىم مەندە بولعان جوق. ويتكەنى، قانداي زور ءقاۋىپ بولسا دا، ونىڭ جاۋىنگەرلىك دەلەبەسىن قوزدىرىپ جىبەرەتىن-دى.
مەن سيرردىڭ كىتابىن قولىما قايتا الدىم دا، بەتتەرىن تەك اۋدارىستىرا بەردىم: كىتاپ بەتىنەن ماعان اۋزىن ارانداي اشقان اكۋلادان باسقا تۇك كورىنبەدى.
وسى مينۋتتا سالونعا نەد لەند پەن كونسەل دە كەلىپ كىردى. ەكەۋى دە كوڭىلدى-اق. وزدەرىن نە كۇتىپ تۇرعانىن ءالى بىلمەسە كەرەك.
— ادال ءسوزىم،— دەپ باستادى لەند ماعان بۇرىلىپ:— الگى ءسىزدىڭ كاپيتانىڭىز نەمو، بىزگە ءبىر سۇيسىنەرلىك ۇسىنىس جاسادى.
— Aha،— دەدىم مەن،— سىزدەر دە بىلەدى ەكەنسىزدەر عوي؟..
— قوجايىننىڭ رۇقساتى بويىنشا ايتقاندا،— دەدى كونسەل،— «ناۋتيلۋستىڭ» كومانديرى ءبىزدى ماناار شىعاناعىنداعى ءىنجۋ تەرىلەتىن جەردى كورىپ قايتۋعا شاقىردى. بىزبەن وتە سىپايى سويلەستى، بۇل جولى ءوزىن كادۋىلگى دجەنتەلمەنشە ۇستادى.
— بۇدان باسقا سىزدەرگە تۇك ايتقان جوق پا؟
— تۇك تە ايتقان جوق،— دەپ جاۋاپ قايىردى كانادالىق،— جالعىز-اق ءسىزدى دە وسى سەرۋەنگە شاقىردىم دەگەندى عانا ايتتى.
— ونىسى راس،— دەدىم مەن،— ءبىراق ول سەرۋەندە نە بولىپ، نە قوياتىنى جايىندا دانەڭە دە ايتقان جوق پا؟
جوق، پروفەسسور مىرزا. ءسىز، ارينە، بىزبەن بىرگە باراسىز، سولاي ەمەس پە؟
مەن بە؟.. ارينە. ءسىز دە سۋ استىنداعى سەرۋەننىڭ ءدامىن تاتا باستاعانسىز عوي دەيمىن، لەند مىرزا؟
يا، سۋ استىنىڭ سەرۋەنى قىزىق... وتە قىزىق.
ءبىراق، مۇمكىن، قاتەرلى دە شىعار،— دەدىم مەن.
ءىنجۋ قايراڭىن ارالاعان سەرۋەننىڭ نەسى قاتەرلى ەدى؟ — دەپ قارسى شىقتى نەد لەند.
كاپيتان نەمونىڭ اكۋلا تۋرالى ايتىپ، مەنىڭ جولداستارىمدى كۇنى بۇرىن قورقىتقىسى كەلمەگەندىگى ايقىن ەدى. تاپ ءبىر مۇشەسىنەن ايرىلىپ قالعان ادامدارداي مەن جولداستارىما ۇلكەن ايانىش سەزىممەن قاراپ تۇردىم.
الداعى قاتەرلى ءقاۋىپتى جولداستارىما ايتۋىم كەرەك پە ەدى؟ ارينە، كەرەكتى. ءبىراق ونى نەدەن باستاپ، نەدەن قويارىمدى بىلە الماي تۇر ەدىم.
— ءىنجۋ تەرۋ جۇمىسى جايىندا قوجايىن بىردەمە ايتىپ بەرمەس پە ەكەن؟ — دەپ قالدى كونسەل.
— تەرۋ تۋرالى ما، الدە سوعان بايلانىستى ءقاۋىپ تۋرالى ما،— دەپ سۇرادىم مەن، اڭگىمەنى وزىمە قاراي بۇرىپ.
— تەرۋ تۋرالى،— دەدى كانادالىق،— قاشان دا بولسا، ءوزىڭنىڭ جۇرگەلى تۇرعان جولىڭدى جاقسىلاپ ءبىلىپ الۋىڭ كەرەك قوي.
— ولاي بولسا، دوستارىم، بەرى تامان وتىرىڭىزدار، مەن سىزدەرگە ءىنجۋ تەرۋ تۋرالى سيرردىڭ كىتابىنان وقىپ بىلگەندەرىمنىڭ ءبارىن دە ايتىپ بەرەيىن.
نەد پەن كونسەل مەنىڭ جانىمداعى ديۆانعا كەلىپ وتىردى.
كانادالىق اڭگىمە الدىندا ءبىر سۇراق بەردى:
— پروفەسسور مىرزا، ءىنجۋ دەگەنىمىز نەمەنە ءوزى؟
— دوستىم نەد، اقىندار ءۇشىن ءىنجۋ دەگەنىمىز — تەڭىزدىڭ كوز جاسى،— دەپ باستادىم مەن،— شىعىس حالىقتارى ءۇشىن بۇل قاتىپ قالعان شىق، ايەلدەر ءۇشىن، قولعا سالاتىن بىلەزىك، ساقينا، مويىنعا سالاتىن مونشاق، قۇلاققا تاعاتىن سىرعا، ياعني سوپاقشالاۋ كەلگەن كەز تۇندىرارلىق اسىل تاس؛ حيميك ءۇشىن، فوسفورلى قىشقىل تۇزدىڭ كومىرلى قىشقىل كالسييمەن قوسىندىسى؛ ال ەندى ناتۋراليست ءۇشىن،— كادۋىلگى قوس قابىرشاقتى راكۋشكالاردىڭ دەنەسىنە شىققان جاي عانا اۋرۋ بەزى...
— ...بۇلاردىڭ ءوزى قابىرشاق جەلبەزەكتى مولليۋسكالار كلاسىنا جاتاتىن ءبىر تۇر ەكەن عوي،— دەپ قوسىپ قويدى كونسەل.
— دۇپ-دۇرىس، عالىم دوستىم. بۇلار قابىرشاقتارىنىڭ ىشكى جاق بەتى كوكشىل، كوگىلدىر، قوڭىر، كوك، اق ءتۇستى مونشاق تاستارمەن تولى مولليۋسكالار بولادى، بۇلاردىڭ ءبارى دە ءىنجۋ مولليۋسكالارى.
— جەۋگە جارايتىن راكۋشكالاردىڭ دا ءىنجۋى بولا ما؟ — دەپ سۇرادى كانادالىق.
— يا، شوتلانديانىڭ، ۋەلستىڭ، يرلانديانىڭ، ساكسونيانىڭ، بوگەميانىڭ جانە فرانسيانىڭ كەيبىر سۋلارىنداعى جەۋگە جارايتىن راكۋشكالار دا وندىرە الادى.
— سولاي دەڭىز،— دەدى كانادالىق،— ەستە بولسىن. بىردە بولماسا بىردە مۇنىن دا ءبىر كەرەگى بولار.
— ءبىراق ەڭ كوپ ءىنجۋ ىنجۋلى-راكوۆينالاردا بولادى. ءىنجۋ دەگەنىمىز — كىشكەنە مونشاق ءتارىزدى دومالاق زات ىنجۋلەر نە قابىرشاققا جابىسىپ تۇرادى دا، نە مولليۋسكانىڭ دەنەسىنىڭ قىرتىستارىنا ۇيالايدى. قابىرشاقتارداعى ءىنجۋدىڭ دە مولليۋسكالاردىڭ دەنەلەرىندەگى ءىنجۋدىڭ دە وزەگى بولادى، بۇل وزەكتىڭ اينالاسىندا بىر-بىرىمەن وزەكتەس جىڭىشكە جىپتەر پايدا بولادى، بۇلار جىلدان جىلعا ۇلعايا كەلىپ وزەكتى قاپتاپ العان پەرلامۋتورعا اينالادى. ال، وزەك دەگەنىمىز كەزدەيسوق تۇسكەن قۇم قيىرشىقتارى نەمەسە سول سياقتى ءبىر زات بولادى.
— ءبىر راكوۆينادا بىرنەشە ءىنجۋ بولۋى مۇمكىن بە؟ — دەپ سۇرادى كونسەل.
— مۇمكىن. كەيبىر راكوۆينالاردا ءتىپتى تۇتاس ءبىر ءىنجۋ القا دا بولادى. مەنىڭ ءوز باسىم سەنىڭكىرەمەيمىن، ايتسە دە، كەيبىر راكوۆينالاردا ەڭ كەمى ءجۇز ەلۋ اكۋلا بولادى دەسەدى.
— ءجۇز ەلۋ اكۋلا دەيسىز بە؟ — دەپ ايعايلاپ جىبەردى نەد لەند.
— مەن «اكۋلا» دەدىم بە؟ — دەپ سۇرادىم قىسىلىڭقىراپ.— ءىنجۋ دەگەنىم عوي راكوۆينادا اكۋلا بولادى دەۋ قيسىنسىز عوي!
— ارينە،— دەدى كونسەل— راكوۆينادان ءىنجۋدى قالاي ايىرىپ الاتىنىن قوجايىن ايتپاس پا ەكەن؟
— ونىڭ ءارتۇرلى تاسىلدەرى بار. كەيدە، قابىرشاقتارعا جابىسىپ تۇرعان ىنجۋلەردى قىسقاشپەن الادى. ءبىراق كوبىنەسە جيناعان راكوۆينالاردى جاعاعا شىعارادى دا، ءشيدىڭ ۇستىنە تەگىستەپ جايىپ تاستايدى؛ ون كۇننەن كەيىن، مولليۋسكالارى ءشىري باستاعان كەزدە، ولاردى تەڭىز سۋىنان جاسالعان ۇلكەن كولگە اپارىپ توگەدى، بۇدان كەيىن راكوۆينانى اشادى دا، جۋادى. وسى ارادا سورتتاۋشىلارعا دا كەزەك تيەدى، ولار قابىرشاقتارعا جابىسىپ تۇرعان ىنجۋلەردى جيناپ الادى دا، ءوز الدىنا بولەك ساتىلاتىن پەرلامۋتور پلاستينكالارىن قابىرشاقتان اجىراتادى، ەڭ اقىرىندا مولليۋسكالاردىڭ دەنەلەرىنىڭ ءبىر بولەگىن سۋعا سالىپ ابدەن ەزىلگەنشە قايناتادى دا، سول سۇيىق زاتتان كۇلدەي ۇساق ىنجۋلەرگە دەيىن ءسۇزىپ الادى.
ءىنجۋ ۇلكەن-كىشىلىگىنە قاراي باعالانا ما؟
— جوق، ۇلكەن-كىشىلىگىنە قاراي باعالانبايدى،— دەپ جاۋاپ قايىردىم مەن، ءىنجۋدىڭ قۇندىلىعى تۇرىنە، «سۋىنا» ياعني تۇسىنە، جارقىراعىشتىعىنا، ءىنجۋدىڭ كوز تارتارلىق قۇلپىرمالى قاسيەتىنە بايلانىستى. ەڭ ۇلكەن ىنجۋلەر مولليۋسكا دەنەسىنىڭ قىرتىستارىندا بولادى. ولاردىڭ تۇستەرى اق بولادى، ءبىراق كوپشىلىگى كۇڭگىرت ءتۇستى بولادى، ءاشىق-مولدىر تۇستىلەرى دە بولادى. بۇلار كوبىنەسە دومالاق نەمەسە المۇرت ءتارىزدى بولىپ كەلەدى. بۇلاردىڭ دومالاق تۇرلەرى بىلەزىك ءۇشىن، المۇرت ءتارىزدىسى سىرعا، القا ءۇشىن پايدالانىلادى. ەكەۋى دە ءبىر بىرلەپ ساتىلادى. قابىرشاقتارعا جابىسقان ىنجۋلەردىڭ تۇرلەرى ونشا كەلىسىمدى بولمايدى، سوندىقتان ولار ارزانىراق بولادى، بۇلاردى تارازىعا تارتىپ، ولشەپ ساتادى. ەڭ سوڭعى ءۇشىنشى سورتى — ۇساق ىنجۋلەر، بۇلاردى كولەمىنە قاراي ولشەپ ساتادى. ىنجۋلەردىڭ بۇل ءتۇرى كوبىنەسە كەستەلەردى اشەكەيلەۋ ءۇشىن، اسىرەسە، شىركەۋلەردى بەزەندىرۋ ءۇشىن پايدالانىلادى.
— تەگى، ىنجۋلەردى سورتقا ءبولۋ — ۇزاق ۋاقىت كەرەك وتەتىن وتە اۋىر جۇمىس قوي دەيىم؟ — دەپ سۇرادى كانادالىق.
— جوق، دوستىم، بۇل وتە قيىن جۇمىس ەمەس. بۇل جۇمىس ون ءبىر ەلەكتىڭ نەمەسە قالبىردىڭ كومەگىمەن ىستەلەدى. جيىرمادان سەكسەنگە دەيىن تەسىگى بار ەلەكتەن وتپەگەندەرى ءبىرىنشى سورتتى ءىنجۋ بولىپ سانالادى؛ جۇزدەن سەگىز جۇزگە دەيىن تەسىگى بار ەلەكتەن وتپەگەندەرى ەكىنشى سورتتى ءىنجۋ بولىپ سانالادى؛ سەگىز جۇزدەن مىڭعا دەيىن تەسىگى بار ەلەكتى كەرەك ەتەتىندەرى ءۇشىنشى سورتتى ءىنجۋ بولىپ تابىلادى.
— تابىلعان اقىل ەكەن،— دەدى كونسەل.— سورتتاۋشىلاردىڭ جۇمىسى مەحانيكالاندىرىلعان ەكەن عوي... ءىنجۋ كاسىپ ورىندارىن پايدالانۋ قانشا تابىس بەرەتىنىن قوجايىن ايتپاس پا ەكەن؟
—سيرردىڭ مالىمەتتەرىنە سەنۋگە بولاتىن بولسا،— دەدىم مەن،— سەيلون ءىنجۋ قايراڭىن ءبىر جىل پايدالانۋ ءۇشىن ءۇش ميلليون اكۋلا تولەۋ كەرەك كورىنەدى.
— فرانك! — دەپ تۇزەپ قويدى كونسەل.
— ارينە، فرانك! ءۇش ميلليون فرانك،— دەپ قايتالادىم مەن.— ءبىراق مەنىڭ شامالاۋىمشا ءقازىر بۇل قايراڭ بۇرىنعىسىنداي تابىس بەرە المايدى. امەريكاداعى ءىنجۋ قايراڭدارى دا سونداي. بەسىنشى كارل تۇسىندا ولار جىل سايىن ءتورت ميلليون فرانك تۇراتىن ءىنجۋ بەرەدى ەكەن، ءقازىر ولار سونىڭ ۇشتەن ەكىسىن دەيىن عانا بەرەدى. جالپى العاندا، بۇكىل دۇنيە جۇزىندەگى ءىنجۋ شىعاتىن ورىندار جىلىنا توعىز ميلليون فرانكتىڭ ءىنجۋىن بەرەدى.
— ءبىراق وتە قىمباتقا ساتىلاتىن جەكە ىنجۋلەر بار دەيدى عوي،— دەدى كونسەل.
— يا، دوستىم. تاريحتىڭ ايتۋى بويىنشا، يۋليي سەزار ءبىزدىڭ اقشامىزعا شاعىپ ايتقاندا، ءجۇز جيىرما مىڭ فرانك تۇراتىن ءبىر ءىنجۋدى سەرۆيلييگە تارتۋ ەتىپتى.
— مەنىڭ دە ءبىر ەستىگەنىم بار،— دەدى كانادالىق— ءبىر ايەل ءىنجۋدى سىركە سۋىنا سالىپ ەرتىپ، ءىشىپ قويىپتى دەسەدى.
— ول الگى كلەوپاترا عوي! — دەدى كونسەل.
— ونشا ءتاتتى بولماۋعا ءتيىس،— دەدى نەد لەند.
— وتە جيىركەنىشتى ەكەن،— دەدى كونسەل— ويلاپ كورىڭىزشى، سوندا، ءبىر ستاكان سىركە سۋ ءجۇز ەلۋ مىڭ فرانك تۇرعانى دا!
— اتتەڭ، سول كەلىنشەك مەنىڭ ايەلىم بولماعان ەكەن،— دەپ قالدى كانادالىق ءوزىنىڭ زىلدەي جۇمىرىعىنا قاراپ قويىپ.
— نەد لەند كلەوپاترانىڭ جۇبايى بولدى،— دەپ كۇلدى كونسەل.
— مەن ۇيلەنبەكشى دە بولعانمىن، كونسەل،— دەپ جاۋاپ قاتتى كانادالىق سابىرمەن،— ءبىراق ءىستىڭ ءساتى تۇسپەسە، ايىپ مەندە ەمەس قوي. مەن ءوزىمنىڭ قالىڭدىعىم — كەت تەندەرگە ءىنجۋ القا دا ساتىپ العانمىن، ءبىراق ول، نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، باسقا بىرەۋگە ءتيىپ كەتتى. ءبىراق، وسى القا ماعان دوللار جارىمعا عانا ءتۇستى. مەنىڭ سوزىمە سەنىڭىز، پروفەسسور مىرزا، وسى القانىڭ بىردە-بىر مونشاعى ءتىپتى جيىرما تەسىكتى ەلەكتەن دە تۇسپەس ەدى.
— نەد قالقام! — دەدىم مەن كۇلىپ.— ونىڭ قولدان جاسالعان ءىنجۋ القاسى بولدى عوي،— بۇل ىشىنە ءىنجۋ ەسسەنسياسىن تولتىراتىن كادۋىلگى شىنىدان جاساعان دومالاق شار.
— دەگەنمەن،— دەدى كانادالىق،— سول ەسسەنسيا ونشا ارزان بولا قويماس.
— تۇككە دە تۇرمايدى. ول ازوت قىشقىلىنا قوسىپ ەرىتكەن كىشكەنە بالىقتاردىڭ قابىرشاعى. ەسسەنسيا دەگەنىڭىزدىڭ قۇنى تۇككە تۇرمايدى.
كەت تەندەردىڭ باسقاعا ءتيۋىنىڭ ءمانىسىن ەندى ءتۇسىندىم، دەدى مەد لەند فيلوسوفشا سابىرلىلىقپەن.
— ءجا، ەندى ءىنجۋ باعاسى جايىنداعى اڭگىمەگە قايتا ورالايىق. جەر جۇزىندەگى پاتشالاردىڭ بىردە-بىرىنىڭ ءىنجۋى كاپيتان نەمونىڭ ىنجۋىنەن قۇندى ەمەس ەكەنىندە مەنىڭ ەشبىر كۇمانىم جوق.
— مىنادان با؟ — دەپ سۇرادى كونسەل شىنى ۆيترينانىڭ ىشىندەگى قارا ماقپالدىڭ ۇستىندە جاتقان اسىل تاستى كورسەتىپ.
— يا، وسىدان. مۇنىڭ باعاسى ەكى ميلليون...
— ... فرانك،— دەپ قالدى كونسەل.
— دۇپ-دۇرىس، ەكى ميلليون فرانك بولادى دەپ بىلەر ەدىم.
— ال مۇنى تابۋ ءۇشىن كاپيتان نەموعا تەك ەڭكەيۋ عانا كەرەك بولعان...
— مىنە كورىپ تۇرسىز با؟ — دەپ قالدى نەد لەند داۋىستاپ.— قايدان بىلەسىز، بالكىم، ەرتەڭگى سەرۋەن كەزىندە ءبىز دە وسىنداي بىرەۋىن تاۋىپ الارمىز.
— يا! —دەپ كۇڭك ەتە ءتۇستى كونسەل.
— تاپساق نەسى بار؟
— «ناۋتيلۋستا» بىزگە ميلليوننىڭ قاجەتى قانشا؟
— كەمەدە ونىڭ، ارينە، تۇككە دە كەرەگى جوق، ءبىراق... باسقا جەرلەردە...
— باسقا جەرلەردە!..— دەپ باسىن شايقادى كونسەل.
نەد لەندتىكى دۇرىس،— دەدىم مەن.— ەگەر دە ءبىز ەۆروپاعا نەمەسە امەريكاعا بىرنەشە ميلليون تۇراتىن ءىنجۋ الىپ قايتساق، وندا ءبىزدىڭ سۋ استىندا باسىمىزدان كەشىرگەن وقيعالارىمىز جايىنداعى اڭگىمەلەرىمىز اناعۇرلىم ءدامدى بولار ەدى، ولارعا جۇرتتىڭ سەنىمى كۇشەيەر ەدى.
— ءسوزسىز!—دەپ ماقۇلدادى كانادالىق.
الايدا ايتىڭىزشى،— دەدى زاتتىق جاعىنان كەرى ماسەلەنىڭ عىلىمي جاعىنا قىزىعىڭقىراپ تۇرعان كونسەل،— مارجان تەرۋدەن كەلەر ءقاۋىپ بار ما؟
— جوق،— دەپ جاۋاپ قايىردىم مەن،— ەگەر، كەيبىر ساقتىق شارالارى قولدانىلسا، ودان كەلەر تۇك ءقاۋىپ جوق.
— ءىنجۋ تەرۋدە قانداي ءقاۋىپ بار؟—دەپ سۇرادى نەد لەند.— تەك ءبىر جۇتىم سۋ ارتىق جۇتىپ قويامىز دەگەن ءقاۋىپ بولماسا.
— اڭگىمە تەك وندا عانا ەمەس قوي، نەد،— دەپ قوسىپ قويدىم مەن، كاپيتان نەمو سياقتى سالقىن-سابىرلى شىرايمەن،— ءسىز اكۋلالاردان قورىقپايسىز با، نەد؟
— مەن بە؟!—دەپ تاڭداندى نەد.— كاسىبىم سۇڭگىشى بولا تۇرا اكۋلادان قورىقپاقپىن با، قىزىق ەكەن!
— اڭگىمە، اكۋلانى قارماقپەن ۇستاپ الىپ، ونى كەمەنىڭ ۇستىنە شىعارىپ، قۇيرىعىن بالتالاپ كەسىپ، ءىشىن جارىپ جۇرەگىن الىپ سۋعا تاستاۋدا بولىپ وتىرعان جوق...
— دەمەك، ءسىزدىڭ سۇراپ وتىرعانىڭىز نە تۋرالى عوي، الگى...
— تاپ سول تۋرالى!
— سۋدا ما؟
— سۋدا!
— ەگەر دە جاقسى سۇڭگى الىپ شىقسا... ءسىز بىلەسىز بە، پروفەسسور مىرزا، جالپى العاندا، ول ءوزى ءبىر وتە سولەكەت جانۋار. ءسىزدى جالماۋ ءۇشىن ول الدىمەن اۋدارىلىپ شالقاسىنان ءتۇسۋى كەرەك، بۇل ۋاقىتتىڭ ىشىندە ءسىز ونىڭ جۇرەگىنە سۇڭگىنى قاداپ تا ۇلگىرەرسىز.
نەد لەند وسى «جالماۋ» دەگەن ءسوزدى ايتقان كەزدە ءتىپتى تۇلابويىم مۇزداپ قويا بەردى.
— ال، سەن شە، كونسەل، اكۋلا تۋرالى قانداي پىكىردەسىڭ؟ — دەپ سۇرادىم مەن.
— مەنىڭ قوجايىننان ىركەرىم جوق، تۋراسىن ايتامىن...— دەپ باستادى ول.
«يا، ءسات! — دەپ تۇرمىن مەن.
— ... ەگەر قوجايىن اكۋلادان قورىقپايتىن بولسا، ونىڭ شىن بەرىلگەن قىزمەتشىسى مەن نەسىنە قورقايىن؟
ءۇشىنشى تاراۋ
ون ميلليون فرانك تۇراتىن ءىنجۋ
ءتۇن بولدى. مەن توسەگىمە بارىپ جاتتىم، ءبىراق توڭبەكشىپ ۇيىقتاي المادىم. اكۋلالار تۇسىمنەن شىقپاي قويدى، سوندىقتان بولۋ كەرەك، ويانعان سايىن سۋىق تەرگە باتتىم دا جاتتىم.
كەلەسى كۇنى، تاڭەرتەڭگى ساعات تورتتە، مەنى كاپيتان نەمونىڭ ماعان بەكىتىپ قويعان ستيۋاردى كەلىپ وياتتى. مەن دەرەۋ كيىندىم دە، سالونعا باردىم.
سالوندا مەنى كاپيتان نەمو كۇتىپ تۇر ەكەن.
— ءسىز دايىنسىز با، اروناكس مىرزا؟ —دەدى ول.
— ابدەن دايىنمىن، كاپيتان.
— ولاي بولسا مەنىڭ سوڭىمنان ەرە بەرىڭىز
— مەنىڭ جولداستارىم شە، كاپيتان؟
— ولارعا ەسكەرتىلگەن، ءبىزدى كۇتىپ تۇر.
— سكافاندرالاردى كيەمىز بە؟
— ازىرشە كيمەي تۇرا تۇرامىز. «ناۋتيلۋس» جاعالاۋعا جاقىنداي الاتىن ەمەس، ماناار ءىنجۋ قايراڭىنان ەداۋىر الىستا توقتاتتىم، ونى. سوندىقتان مەن قايىق دايارلاتىپ قويدىم. قايىق ءبىزدى بوسقا شارشاتپاي-اق تۋرا سول قايراڭعا دەيىن اپارىپ سالادى. سكافاندرالاردى قايىققا سالعىزىپ قويدىم، سۋعا تۇسەردە ءبىر-اق كيەتىن بولامىز.
ءبىز كەمەنىڭ ۇستىنە شىقتىق. نەد لەند پەن كونسەل ءبىزدى كۇتىپ تۇر ەكەن.
سۋعا تۇسىرىلگەن قايىق كەمەگە بايلاۋلى ەكەن، ۇستىندە بەس ماتروس وتىر.
تاڭ ءالى اتقان جوق ەدى، ءتۇن تاستاي قاراڭعى ەكەن. كوك جۇزىندەگى قويۋ، قالىڭ بۇلتتىڭ اراسىنان بىرەن-ساران جۇلدىزدار عانا جىمىڭدايدى.
جەر جاققا قاراپ ەدىم، كوك جيەگىنىڭ تورتتەن ءۇشىن جاۋىپ تۇرعان بەلگىسىز ءبىر قويۋ قاراڭعىلىقتى عانا كوردىم.
تۇندە سەيلون ارالىنىڭ باتىس جاعالاۋىن بويلاپ ءجۇزىپ وتىرعان «ناۋتيلۋس» شىعاناققا كىرە بەرىستە تۇر ەكەن، دالىرەك ايتقاندا، ول سەيلون ارالى مەن ماناار ارالىنىڭ؛ ەكى ورتاسىنداعى قولتىقتا تۇر ەدى. مىنا قاراۋىتقان سۋدىڭ استىندا جيىرما ميلدەي القاپتى الىپ جاتقان سارقىلماس مول قازىنا، دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ۇلكەن ءىنجۋ قايراڭدارىنىڭ ءبىرى جاتىر.
كاپيتان نەمو، نەد لەند، كونسەل مەن تورتەۋىمىز قايىقتىڭ ارت جاعىنا وتىرىپ الدىق. ماتروستاردىڭ ءبىرى ءرۋلدى ۇستادى، قالعاندارى ەسكەكتى قولعا الدى دا، قايىق بوساتىلىسىمەن-اق ءبىز جولعا شىقتىق.
قايىق وڭتۇستىككە قاراي بەتتەپ كەلە جاتتى. ەسكەكشىلەر اسىعا قويمادى. بايقايىم، ەسكەكشىلەر اراسىنا ون سەكۋندتان سالىپ ەسكەكتەرىن سۋعا ءتۇسىرىپ قويىپ كەلەدى. مۇنداي تاجريبە سوعىس تەڭىز فلوتىندا دا قولدانىلاتىندى. قايىق وسىلاي ەكپىنمەن عانا ءجۇزىپ كەلە جاتقان كەزدەردە، كوتەرىلگەن ەسكەكتەردەن سۋعا تامعان تامشىلاردىڭ دىبىستارىنا دەيىن ايقىن ەستىلىپ وتىردى. جاعالاۋدان باياۋ جىلجىعان كۇمىس جوندى مايدا تولقىندار شىلپ-شىلپ سوعىلىپ، قايىقتى بولار-بولماس شايقاپ كەلەدى.
ءبىز ءۇنسىز كەلەمىز. كاپيتان نەمو نە ويلاپ كەلەدى ەكەن؟ بالكىم، وسى جەر تۋرالى، سول جەرگە ەتە جاقىنداپ قالعانىمىز تۋرالى ويلاپ وتىرعان شىعار؟
ءسىرا، نەد لەند تە وسى جەر تۋرالى ويلاپ كەلە جاتسا كەرەك، ءبىراق ونىڭ ويىنشا ءبىز سول جەردەن ءالى دە بولسا قاشىق ەدىك.
ال، كونسەل بولسا، مەنىڭ ويىمشا، تۇك تە ويلاپ كەلە جاتقان جوق. ونىڭ ەسىل دەرتى تەك سۋ استىنداعى تاماشانى كورۋ عانا بولىپ كەلەدى.
ساعات بەس جارىمدا تاڭ قىلاڭ بەرىپ، كوكجيەگىندەگى تاۋلار ايقىن كورىنە باستادى. شىعىستاعى ارالدار جاپ-جازىق، وڭتۇستىكتەگى ارالدار تاۋلى ەكەن. ءبىز ءقازىر سول ارالداردان بەس ميلدەي عانا جەردە ەدىك.
ارال مەن ەكى ورتامىزدا تەڭىز شالقىپ جاتتى. بىردە-بىر كەمە، نە بىردە-بىر سۇڭگىشى كورىنبەيدى.
كاپيتان نەمونىڭ ايتقانى كەلدى: ءبىز مۇندا تىم ەرتە كەلىپپىز.
تروپيكتىك جاقتا ءتۇننىڭ بولۋى قانداي تەز بولسا، تاڭنىڭ اتۋى دا سونداي تۇتقىيىل بولادى، سول ادەتى بويىنشا، ساعات بەس جارىمدا بىردەن تاڭ اتتى. كۇن ساۋلەسى كوكتجيەگىن قاباتتاپ تۇرعان بۇلتتاردان كوكتەي ءوتتى دە، كۇن كوزى كوك جۇزىنە كوتەرىلدى.
ماعان ەندى جەر دە، جاعالاۋ دا، بارعان سايىن ۇلكەيىپ بارا جاتقان اعاشتار دا ايقىن كورىندى.
قايىق، ماناار ارالىنا قاراي بۇرىلدى، مانااردىڭ جاعالاۋى وڭتۇستىكتەن بارىپ اياقتالاتىندى. كاپيتان نەمو وتىرعان ورنىنان تۇرىپ، تەڭىزگە قارادى.
ونىڭ بەلگىسى بويىنشا، قايىق توقتادى دا سۋعا ياكور تاستالدى. ياكور شىنجىرى ءبىر-اق مەتردەي ءتۇستى، ويتكەنى، بۇل اراداعى ءىنجۋ قايراڭى تىم تايىز ەدى.
قايتقان سۋ ياكور شىنجىرى مۇمكىندىك بەرگەن جەرگە دەيىن قايىقتى اشىق تەڭىزگە قاراي كەرى ايدادى.
— مىنە، ءبىز دە كەلدىك، پروفەسسور، —دەدى كاپيتان نەمو. — مىنا تۇيىق قولتىقتى كەرىپ تۇرسىز با؟ ءبىر ايدان كەيىن مۇندا جۇزدەگەن كەمە جينالادى. وسى سۋعا مىڭداعان ەرجۇرەك سۇڭگۋشىلەر تۇسەتىن بولادى. بۇل قولتىقتىڭ ءوزى ءىنجۋ تەرۋ ءۇشىن وتە قولايلى: ويتكەنى تاۋلاردىڭ ىعىندا تۇرعاندىقتان مۇندا ەشۋاقىتتا قاتتى تولقىن بولمايدى — سۇڭگۋشىلەردىڭ جۇمىسى ءۇشىن، بۇل ەكى جاعدايدىڭ توتەنشە ماڭىزى بار. ەندى ءبىز سكافاندرلارىمىزدى كيىپ، سەرۋەنىمىزدى باستايمىز.
مەن ەشتەڭە دەگەم جوق، ءسويتىپ، وسى قاتەرلى سۋدان كوز ايىرماي قاراپ تۇرعان بويىمدا، ماتروستاردىڭ ءبىرىنىڭ كومەگىمەن اۋىر سكافاندردى كيىپ الدىم. كاپيتان نەمو مەن مەنىڭ ەكى جولداسىم دا سكافاندرلارىن كيە باستادى «ناۋتيلۋس» ماتروستارىنىڭ بىردە-بىرى شىعاناقتىڭ تۇبىندەگى سەرۋەنگە بىزبەن بىرگە بارمايدى ەكەن، مۇنى مەن وسى ارادا ءبىر-اق ءبىلدىم.
كەشىكپەي-اق ءبىز، كوكساعىزدان جاساعان كيىمنەن موينىمىزعا دەيىن قاپتالىپ الدىق، ارقامىزعا اۋا تولتىرىلعان رەزەرۆۋارلار دا تاڭىلدى. رۋمكورف اپپاراتتارى مەن ەلەكتر فونارلارى قايىقتا جوق بولىپ شىقتى. شلەمدى كيەردە مەن كاپيتان نەمودان بۇل قالاي دەپ سۇرادىم.
— فوناردىڭ بىزگە كەرەگى بولا قويماس—دەپ جاۋاپ قايىردى ول.— ءبىز تەرەڭگە تۇسپەيمىز، ال تايىزدا كۇن ساۋلەسىنىڭ ءوزى دە جەتكىلىكتى جارىق ءتۇسىرىپ تۇرادى. مۇنىڭ ۇستىنە، بۇل سياقتى سۋلاردا ەلەكتر فونارىن جاعۋ ۇلكەن بەيقامدىق، اعاتتىق بولار ەدى، ويتكەنى ولاردىڭ جارىقتارى قاتەرلى جىرتقىشتارعا بەلگى بەرەدى.
كاپيتان نەمو ماعان سويدەپ تۇرعان كەزدە، مەن نەد لەند پەن كونسەلگە قارادىم. ءبىراق اجىراماس دوستار باستارىنا مەتالل شلەمدى كيىپ تە العان ەكەن، تۇك ەستيتىن ەمەس.
ماعان ەندى كاپيتان نەموعا ءبىر-اق سۇراق بەرۋ عانا قالدى.
—مىلتىق قايدا؟ — دەپ سۇرادىم مەن.— شىنىمەن-اق تۇك قارۋسىز بارامىز با؟
—مىلتىق؟ مىلتىقتىڭ قاجەتى نە؟ — دەدى كاپيتان نەمو.— تاۋلىقتار ايۋ اۋلاۋعا شىققاندا، مىلتىق الىپ شىعۋشى ما ەدى؟ نە ءبىر مىلتىقتان دا قولداعى قانجار ارتىق قوي. ءجۇزى قانداي وتكىر دەسەڭىزشى. قاڭجارىڭىزدى بەلبەۋىڭىزگە قىستىرىپ الىڭىز، جۇرەلىك.
مەن جولداستارىما قاراپ ەدىم، ولار دا بىزشە قارۋلانىپ الىپتى، جالعىز-اق نەد لەندتىڭ قولىندا وزىمەن بىرگە الا شىققان ۇلكەن سۇڭگىسى بار ەكەن.
ماعان ەندى اۋىر مىس شلەمدى كيىپ، بۇرانداسىن بۇراتىپ الىپ، اۋا تولى رەزەرۆۋاردىڭ شۇمەگىن اعىتىپ جىبەرۋ عانا قالىپ ەدى.
ءبىر مينۋتتان كەيىن ماتروستار ءبىزدى بىرتىندەپ سۋعا تۇسىرە باستادى، مەتر جارىم تۇسكەندە اياعىمىز قۇمعا ءتيدى.
كاپيتان نەمو قولىمەن بەلگى بەردى دە، ءبىز سوڭىنان ەرىپ، ىلديمەن ءجۇرىپ وتىرىپ تەرەڭىرەك تۇستىك.
مازامدى كەتىرگەن ءقاۋىپ سەزىمى كەنەت سەرپىلە قالدى. جۇرەگىم ورنىنا ءتۇسىپ سۋ استىنداعى تىرشىلىكتىڭ قىزىعىنا ابدەن باتتىم. كۇن ساۋلەسى سۋ استىن جاپ-جارىق قىپ تۇر. ءتىپتى ۇپ-ۇساق نارسەلەرگە شەيىن اپ-ايقىن كورىنىپ جاتتى. ون مينۋت جۇرگەننەن كەيىن ءبىز بەس مەتردەي تومەن تۇستىك، بۇل تۇس تەپ-تەگىس جازىق ەكەن.
ءبىز، قۇيرىعىنان باسقا ەشبىر جۇزگىش قاناتى جوق، سىنار جۇزگىش قاناتتىلار وتريادىنا جاتاتىن بالىقتاردىڭ بىرنەشە توبىن ۇركىتىپ جىبەردىك. جۇڭگو جىلانباستارىنان ۇلكەندىگىنەن، بوياۋىنىڭ اشىق اقشىلدىعىنان عانا اجىراتۋعا بولاتىن، قىر ارقاسى مەن باۋىر جاعى جاسىل-كوك، ۇزىندىعى ءبىر مەتردەي جولاق جىلانباستاردى دا كوردىم. بۇدان كەيىن بىزگە بوياۋى قۇلپىرعان، ارقا جۇزگىش قاناتى جاعا تارىزدەنىپ بىتكەن جەلكەن-بالىقتار دا كەزدەستى. بۇل جەيتىن بالىق ەدى؛ كەپتىرىلىپ سۇرلەنگەن كەزدە، مۇنى جەرگىلىكتى حالىقتار ەڭ ءقادىرلى تاماق دەپ سانايدى مەن كونسەلگە بەلگى بەرىپ، كارونگى بالىقتارى سەمياسىنا جاتاتىن، قابىرشاقتارى وتە ۇساق ستاۆريدانى كورسەتتىم؛ ونىڭ ارقاسى كوگىلدىر كوك، باۋىر جاعى كۇمىستەي اپپاق بولاتىن؛ ۇزىندىعى وتىز سانتيمەتردەن ارتپايتىن-دى.
كوتەرىلىپ كەلە جاتقان كۇن سۋدى بىردەن بىرگە جاپ-جارىق قىپ كەلە جاتتى.
تەڭىز ءتۇبىنىڭ سيپاتى دا وزگەرە باستادى.
نىعىزدالعان ۇساق قۇم تاس جول سياقتى بولىپ كەتتى،مۇنىڭ ءوزى قۇزداردان سىنىپ تۇسكەن دوڭگەلەك تاس توسەلگەن جول سەكىلدى ەدى دە، ۇستىندە وسكەن زووفيتتەر مەن مولليۋسكالار بەينە جايىپ تاستاعان كىلەم سياقتى ەدى.
مەن مۇندا تەك قىزىل تەڭىز بەن ينديا مۇحيتىندا بولاتىن، ۋستريستەر سەمياسىنا جاتاتىن، قابىرشاقتارى راكوۆيناداي كەدىر-بۇدىر جۇپ-جۇقا پلاسەنداردى؛ راكوۆيناسى دوڭگەلەك قىزىل-سارى ليۋسينداردى؛ «ناۋتيلۋستى» تاماشا بوياۋمەن بوياعان بىرنەشە پارسى قىزىلكۇرەڭشەلەرىن؛ ءۇندىستان بازارلارىندا ساتىلاتىن، جەيتىن راكوۆينا انتينداردى؛ ەڭ اقىرى اياعىندا، ءوزىنىڭ تاماشا جەلدەتكىشىمەن مۇحيت فاۋندارىنىڭ بارىنەن دە ادەمى كورىنەتىن وكۋليندەردى دە كوردىم.
مۇندا بۋىن-اياقتىلار دا جۇيتكىپ ءجۇردى، ءىشىنارا ايتقاندا ءبىر جاعىندا تۇمسىعى، ەكىنشى جاعىندا قوس-قوستان جەتى تارماعى بار دوڭگەلەك دەنەلى كوپ بۋىندىلار؛ اۋزىنىڭ ۇستىڭگى يەگى جوق، قۇرۋعا اينالعان پالەوستراكتار؛ چارلز دارۆين كورگەن وراسان زور كرابتار دا بار ەدى؛ تابيعات كرابتارعا وراسان زور كۇش بەرگەن؛ ولار جاعالاۋداعى اعاشتارعا بارىپ، قۇلاپ تۇسكەن اعاشتاردىڭ كوكوستارىن جۇلىپ الادى دا، وزدەرىنىڭ قۋاتتى قىسقاشتارىمەن اشادى. جارتاستاردىڭ اراسىندا جورعالاپ زورعا جۇرەتىن مالابارداعى كرابتارداي ەمەس. مۇنداعى كرابتار جاپ-جارىق سۋدا جۇلدىزداي اعىپ، زۋلاپ ءجۇردى.
اقىر اياعىندا، تاڭەرتەڭگى ساعات جەتىدە ءبىز ميلليونداعان راكوۆينالار شاشىلىپ جاتقان ءىنجۋ قايراڭىنا دا كەلىپ جەتتىك. مۇنداعى اسىل مولليۋسكالار، باسقا راكۋشكالار سياقتى ەمەس، وزدەرىنىڭ جابىسقاق كىلەگەيلەرى ارقىلى جارتاستارعا جابىسىپ الادى دا، سول ورىندارىنان قايتىپ قوزعالمايدى.
ءىنجۋى بارلارى بىردەي دومالاق كەلگەن، وتە قالىڭ كەدىر-بۇدىر قابىرشاقتى راكوۆينا بولادى.
راكۋشكالاردىڭ كەيبىرەۋلەرى جان-جاعىنا بىردەي ساۋلە شاشقان جاسىل جولاقتى ەدى. بۇلار جاستارى بولاتىن. ال ەندى ءبىرقاتارى، ونعا كەلگەن ۇلكەندەرى قوڭىر ءتۇستى، ءتىپتى قارا ءتۇستى بولاتىن دا، ەنى ون بەس سانتيمەترگە دەيىن باراتىن.
كاپيتان نەمو قولىمەن نۇسقاعان ءۇيىلىپ جاتقان راكوۆينالاردىڭ شىنىندا دا سارقىلماس دۇنيە ەكەنىن مەن ەندى ۇقتىم.
ۇقىپتى نەد لەند جانىنداعى تور قاپشىعىنا ەڭ جاقسى مولليۋسكالاردى تولتىرىپ تا الىپتى.
بىزگە توقتاۋعا بولمايتىن. ويتكەنى وزىنە بەلگىلى جولمەن باتىل ادىمداپ بارا جاتقان كاپيتان نەمودان قالىپ قويماۋىمىز كەرەك ەدى. ءبىز جوعارى كوتەرگەندە قولىمىز سۋدان شىعىپ تۇراتىن تايىز جەرلەردە دە بىرنەشە رەت بولدىق. ءبىراق ارتىنشا-اق تەرەڭ ءتۇسىپ كەتىپ وتىردىق.
پيراميدا ءتارىزدى بيىك قۇزداردى ءجيى اينالىپ ءوتىپ وتىردىق. ولاردىڭ جارىقشاقتارىندا، جارىلىپ ەكى ايرىلىپ كەتكەن جەرلەرىندە وتە ۇلكەن شايان ءتارىزدى جانۋارلار ۇيالاپتى قيال ورىسىندەگى الدەنەندەي ءبىر سوعىس ماشيناسىنا ۇقسايتىن ولار ۇزىن اياقتارىندا تەڭسەلىپ، بىزدەن كوز ايىرماي قاراپ تۇردى.
اقىرى ءبىز تاماشا تەڭىز وسىمدىكتەرىمەن جايناپ تۇرعان ءبىر كەربەز تاۋدىڭ كەن قويناۋىنا كەلدىك. العاشىندا مەن تاۋدىڭ قۋىسى قاپ-قاراڭعى ەكەن، مۇندا كۇن ساۋلەسى تۇسپەيتىن شىعار دەپ ەدىم؛ ءبىراق قويناۋداعى سۋعا دا جارىق ءتۇسىپ تۇر ەكەن؛ بۇل كۇن ساۋلەسىنەن تۋعان ءموپ ءمولدىر ءتۇسسىز جارىق ەدى.
كاپيتان نەمو قويناۋعا كىردى. بىزدەر دە كىردىك.
كەشىكپەي-اق ۇڭگىردىڭ قارا كولەڭكەسىنە كوزىم ۇيرەنىپ الدى. توسقان ارحيتەكتۋراسىنىڭ الىپ كولونناسىنا ۇقسايتىن تابيعي گرانيت تىرەۋلەر ۇستاپ تۇرعان كۇمبەز توبەنى دە كوردىك. عاجاپ جول باستاۋشىمىز ءبىزدى وسى سۋ استىنداعى تاۋ ۇڭگىرىنە نەگە الىپ كەلدى ەكەن، بۇل نە ءۇشىن كەرەك بولدى ەكەن؟
كەشىكپەي-اق مەن مۇنى دا ءبىلدىم.
ءبىز قۇلامالى تىك جاردان ءتۇسىپ، ءبىر قازان شۇڭقىردىڭ تۇبىنە كەلدىك. وسى جەردە كاپيتان نەمو توقتادى دا، قاپەلىمدە ءبىز بايقاماعان ءبىر نارسەنى كورسەتتى.
بۇل ديامەترى ەكى مەتردەي وراسان زور تريداكنا ەدى، دەمەك، بۇل ءتىپتى «ناۋتيلۋستىڭ» سالونىنداعى تريداكنادان دا زور ەدى.
مەن وسى تاماشا مولليۋسكاعا جاقىنداي ءتۇستىم.
ول گرانيت الاڭعا جابىسىپ وسى ۇڭگىردىڭ ىڭسىز-شىڭسىز تىنىش سۋىندا جالعىز ءوسىپتى دە جاتىپتى.
مەن بۇل تريداكنانىڭ سالماعىن ءۇش ءجۇز كيلوگرامم بولار دەپ شامالادىم. مۇنداي ءۋستريستىڭ كەمىندە ون بەس كيلوگرامداي ەتى بولادى.
كاپيتان نەمو، ءسىرا، بۇل تريداكنانىڭ بارلىعىن بۇرىن دا بىلەتىن بولۋى كەرەك. ول مۇندا ءبىرىنشى رەت كەلىپ تۇرعان جوق، سوندىقتان مەن ءبىزدى بۇل جەرگە تابيعاتتىڭ وسى عاجابىن كورسەتۋ ءۇشىن ەرتىپ كەلگەن ەكەن عوي دەپ ويلادىم.
ءبىراق مەن قاتەلەسكەن ەكەنمىن. وسى راكوۆينانىڭ حال-جايىن جاقسىلاپ ءبىلىپ قايتۋ كاپيتان نەمونىڭ وزىنە دە قاجەت بولعان.
راكوۆينانىڭ وراسان ۇلكەن قوس قابىرشاعى اشىلىڭقىراپ تۇر ەدى. كاپيتان نەمو جابىلىپ كەتپەسىن دەپ قابىرشاقتىڭ اراسىنا قانجارىن سالىپ قويدى. بۇدان كەيىن ول قولىمەن مولليۋسكانىڭ ءتىس-تىس تەرىسىنىن شەت جاقتارىن كوتەرىپ كوردى.
مەن ونىڭ تەرى قاتپارلارىنىڭ اراسىنان ۇلكەندىگى كوكوس شاتتاۋىعىنداي ءىنجۋدى كوردىم. ونى شار ءتارىزدى دوپ-دومالاق فورماسى، كىرشىكسىز تازالىعى، تاماشا قۇبىلعان ءتۇسى ونى باعا جەتپەس اسىل قازىنا ەتىپ تۇر.
مەن قىزىعىپ كەتىپ، قوزعاپ كورەيىن، سالماعىن بايقايىن دەپ قولىمدى سوزا بەرىپ ەدىم، كاپيتان نەمو قولىمدى قاعىپ جىبەردى دە قابىرشاق قاقپاقتاردىڭ اراسىنداعى قانجارىن الا قويدى، سول-اق ەكەن، قابىرشاقتار جابىلا قالدى.
مەن كاپيتان نەمونىڭ نەگە ويتكەنىن تۇسىنە قويدىم، ءىنجۋدى مولليۋسكا تەرىسىنىڭ قىرتىستارىندا قالدىرىپ ونىڭ ءوز وزىنەن ەسە بەرۋىنە مۇمكىندىك بەرگىسى كەلەدى. ويتكەنى مولليۋسكانىڭ جىل سايىن وزىنەن ءبولىپ شىعارىپ وتىراتىن زاتتارى، سول ءىنجۋدى وسىرە تۇسەدى ال، بۇل ۇڭگىردە وسىنداي ءبىر عاجايىپ زاتتىڭ بارىن كاپيتان نەمونىڭ ءبىر ءوزى عانا بىلەدى. ولاي بولسا، كاپيتان مۇنى وسىرە تۇسكىسى، كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە ونى ءوزىنىڭ مۋزەيىنە اپارىپ قويعىسى كەلدى. ءتىپتى وسى ءىنجۋدىڭ پايدا بولۋىنا كاپيتاننىڭ ءوزى سەبەپشى بولۋى دا مۇمكىن، ويتكەنى ول ءبىر جاساندى ءىنجۋدى نەمەسە ءبىر مەتالل تۇيىرشىكتى مولليۋسكانىڭ تەرىسىنىڭ قىرتىسى اراسىنا سالىپ قويۋى ىقتيمال. ال مۇنداي نارسەلەردى بىرتىندەپ ءىنجۋ قاپتاي بەرەدى.
قالاي بولعان كۇندە دە، بۇل ءىنجۋدى، بۇرىن-سوڭدى ەستىپ جۇرگەن ىنجۋلەردىڭ بارىمەن سالىستىرىپ قاراعاندا دا، «ناۋتيلۋس» مۋزەيىندەگى ىنجۋلەرمەن سالىستىرىپ قاراعاندا دا، مۇنىڭ باعاسى ەڭ كەم دەگەندە، ون ميلليون فرانك بولار دەپ شامالادىم. بۇل اسا قىمبات اسىل نارسە عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە بۇل بۇرىن-سوڭدى قۇلاق ەستىپ، كوز كورمەگەن، تاپتىرمايتىن نارسە ەدى، ويتكەنى مۇنداي اۋىر سىرعانى قۇلاعى شىداپ كوتەرىپ تۇرا الاتىن ايەل بۇكىل دۇنيە جۇزىندە بولعان ەمەس.
عاجايىپ تريداكنانى كورۋ دە اياقتالدى. كاپيتان نەمو قويناۋدان شىقتى دا ءبىز قۇلامالى، تىك جار ارقىلى ءىنجۋ قايراڭىنا قايتا شىقتىق.
ءبىز جازىق دالادا قىدىرىپ جۇرگەن ادامداي ءارقايسىمىز ءار جەردە بىتىراپ كەلە جاتتىق، ءارقايسىمىز دا جولداستارىمىزدان ءبولىنىپ قالىپ قويىپ، توقتاعىمىز كەلسە توقتاپ، جۇرگىمىز كەلسە ءجۇرىپ ەمىن-ەركىن كەلەمىز.
سۋ استىنداعى وسى سەرۋەنگە شىعار قارساڭىنداعى جانىمدى جەگىدەي جەگەن قورقىنىشتان ويىمدا تۇك قالماعانىن دا ايتۋىم كەرەك سۋ ءتۇبى ىلگەرى قاراي جۇرگەن سايىن، ورلەي بەردى، ەڭ اقىرىندا، تەرەڭدىگى مەتردەن دە اسپايتىن ەڭ ءبىر تايىز جەرگە كەلدىك، مەنىڭ باسىم مۇحيتتىڭ بەتىنە قىلتيىپ شىعىپ تۇردى. كونسەل مەنى قۋىپ جەتىپ، ءوزىنىڭ شلەمىنىڭ. شىنىسىن مەنىڭ شلەمىمنىڭ شىنىسىنا تاياپ ماعان قاراپ، كوزىمەن دوستىق سالەم بىلدىرگەندەي بولدى. ءبىراق تايىز جەر بىرنەشە ون مەتردەي عانا ەكەن، ودان وتىسىمەن-اق بۇرىنعى دۇلەي دۇنيەگە قايتا تۇستىك. مەنىڭ ويىمشا، مۇحيتتى ەندى وسىلاي اتاۋعا حاقىم بار سياقتى.
وسىلايشا تاعى دا ءبىر ون مينۋت ءوتتى. كەنەت كاپيتان نەمو توقتاي قالدى. مەن ونى جولدان اداسقان ەكەن دەپ قالىپ ەدىم. سويتسەم ولاي ەمەس ەكەن؛ ول بەرى كەلىڭىز دەگەن بەلگى بەردى، جاقىنداپ كەلىپ ەدىك، بىزگە قولىمەن نۇسقاپ الدەنەندەي ءبىر قاراۋتقان نارسەنى كورسەتتى. مەن مۇقيات قاراي باستادىم.
مەنەن بەس مەتردەي تۇستا ءبىر كولەڭكە قاراڭ ەتە ءتۇستى. سول-اق ەكەن، اكۋلا جايىنداعى قورقىنىشتى وي باسىما ساپ ەتە ءتۇستى ءبىراق مەن بوسقا ابىرجىعان ەكەنمىن، بۇل جولى اڭگىمە باسقا نارسە تۋرالى بولىپ شىقتى.
بۇل ادام ەكەن، ادام بولعاندا، كادۋىلگى ءتىرى ادام — ينديالىق بالىقشى ەدى، تەگى، ءىنجۋ راكوۆينالارىن جيناۋ ءۇشىن سۇڭگىپ جۇرسە كەرەك. جوعارعى جاعىندا تۇرعان قايىعىنىڭ ءتۇبىن دە كوردىم. ول سۇڭگىپ سۋدىڭ تۇبىنە ءتۇسىپ، سول بويدا-اق قايتا كوتەرىلىپ ۇسكە شىعىپ ءجۇردى. سۋعا تۇسكەن كەزدە، قايىققا بايلاۋلى ءبىر تاستى ەكى اياعىنىڭ اراسىنا قىسىپ ءتۇسىپ ءجۇردى، بۇل ونىڭ سۋ تۇبىنە جىلدام جەتۋدەگى كومەكشى قۇرالى ەدى. بەس مەتر تەرەڭگە تۇسكەندە، تاستى جىبەرىپ، تىزەرلەپ وتىرا قالادى دا، قولىنا ىلىنگەن راكوۆينالاردى تور قاپشىعىنا جالما-جان سالا قويادى. وسىدان كەيىن ول سۋ بەتىنە قايتا ءجۇزىپ شىعىپ، قاپشىعىنداعى راكوۆينالاردى قايىققا سالادى دا، تاستى تارتىپ شىعارىپ الادى، ءسويتىپ بۇرىنعىسىنشا سۋعا قايتا ءتۇسىپ، تاعى دا راكوۆينا جيناپ، قايتىپ ءجۇزىپ شىعادى. سۇڭگىگەن سايىن ول سۋ استىندا وتىز سەكۋندتاي-اق بولاتىن.
سۇڭگۋشى ءبىزدىڭ تۇرعانىمىزدى بايقاعان جوق. تاۋدىڭ كولەڭكەسى ءبىزدى وعان كورسەتپەدى.
ءوزىم سياقتى ادامدار، سۋدىڭ استىندا، تاپ قاسىمدا تۇرىپ الىپ، ءاربىر قوزعالىسىما دەيىن باقىلاپ كورىپ تۇرادى دەگەن وي بيشارا ينديالىققا قايدان.كەلە قويسىن؟
ول وتە كوپ سۇڭگىدى، سونشا رەت قايتا ءجۇزىپ سۋدىڭ ۇستىنە دە شىقتى. ءبىراق سۇڭگىگەن سايىن ون راكوۆينادان ارتىق جيناي المادى، ويتكەنى راكوۆينالار تۇپكە قاتتى جابىسىپ جاتادى دا، ولاردى سول جابىسىپ جاتقان جەرلەرىنەن ايىرىپ الۋعا تۋرا كەلەدى. ءبىراق ولىمگە باس تىگىپ، جيناپ العان وسى راكوۆينالارىنىڭ ءىنجۋسىز، بوس قابىرشاق بولىپ شىعاتىنى قانشا دەسەڭشى!
سۇڭگۋشىگە مەن كوڭىل قويىپ قاراپ تۇردىم. ول بەلگىلى ءبىر مەرزىمدە سۇڭگىپ، ۇسكە قايتا ءجۇزىپ شىعىپ ءجۇردى. جارتى ساعات بويى ونىڭ بۇل جۇمىسىنا ەشنارسە كەدەرگى بولعان جوق.
وسى وتە قىزىق كورىنىستىڭ قىزىعىنا قاراپ تۇرىپ، ءىنجۋ تەرۋشىگە ءتونىپ تۇرعان ءقاۋىپ بارىن دا مۇلدەم ۇمىتىپ كەتىپپىن، ءبىر مەزگىلدە الگى ادام قاتتى قورقىپ، ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلدى دە، جوعارى شىقپاقشى بولىپ جان ۇشىردى.
ونىڭ قورقۋ سەبەبىن دە تۇسىنە قويدىم. بيشارا سۇڭگۋشىنىڭ جوعارعى جاعىنان وراسان ءبىر كولەڭكە قاران، ەتە ءتۇستى. بۇل ەكى كوزى وتتاي جانىپ، اۋزىن ارانداي اشىپ الگى ادامعا قاراي ءجۇزىپ كەلە جاتقان ءبىر زور اكۋلا ەدى.
زارەم ۇشىپ، تۇرعان جەرىمدە سىلەيىپ قاتتىم دا قالدىم.
جالماۋىز جىرتقىش تۋرا باقىتسىز ينديالىققا تاپ بەردى. ارانداي اشىلعان اۋىزعا تۇسپەي ءبىر جاققا قاراي ول دا جالت بەردى، ءبىراق قۇتىلا المادى، اكۋلانىڭ پارمەندى قۇيرىعى كەۋدەسىنەن قاتتى سوعىپ، شالقاسىنان ءتۇسىردى.
وسى وقيعانىڭ ءبارى بىرنەشە سەكۋندتە-اق بولىپ ءوتتى. شالقاسىنان ءتۇسىپ، سۇلاپ جاتقان ينديالىقتى ورتاسىنان قاق بولمەك بولىپ ىڭعايلانا بەرگەندە، قاسىمدا تۇرعان كاپيتان نەمو دا قولىنا قانجارىن الىپ، الگى سۇمدىققا قارسى تۇرا ۇمتىلدى.
ول وسى قاتەرلى جىرتقىشپەن جەكپە-جەك ايقاسپاقشى ەدى!
بيشارا سۇڭگۋشىنى جۇتىپ جىبەرۋگە قالعاندا اكۋلا كەنەتتەن ەكىنشى ءبىر جاۋىن كوردى. قايتا اۋدارىلىپ ءتۇسىپ، ول ەندى كاپيتان نەموعا دۇرسە قويا بەردى.
ادامنىڭ توبە قۇيقاسى شىمىرلارلىق وسى ايقاس كەزىندەگى وقيعانىڭ ءبارى ەسىمدە ءالى سايراپ تۇر. كاپيتان نەمو جاقىنداپ كەلىپ قالعان وتە زور اكۋلاعا قاققان قازىقتاي قاسقايىپ قارسى تۇردى. اكۋلا تاپ بەرگەن كەزدە، ول ەرەكشە ءبىر قيمىلمەن ءبىر جاققا جالت بەردى دە، قولىنداعى قانجارىن اكۋلانىڭ قارنىنا ساعاقتاتا سالدى.
ءبىراق بۇل شايقاستىق سوڭى ەمەس-تى. شايقاس ەندى باستالعان ەدى.
اكۋلا، بەينەلەپ ايتقاندا، وكىرىپ جىبەردى. جاراسىنان قان سۋداي اقتى. اينالامىزداعى سۋ قىزىل قانعا بويالىپ، تۇك كورىنبەي كەتتى.
تەك الدەن سوڭ، سۋ قايتا جارىق بولعاندا عانا اكۋلانىڭ جۇزگىش قاناتىنا جارماسىپ الىپ، قانجارىن جۇرەگىنە قاداي الماي، قارنىنا سۇققىلاپ، قاتەرلى جىرتقىش پەن الاسۇرا ايقاسىپ جۇرگەن ەرجۇرەك كاپيتاندى كوردىم. اكۋلا سۋدى لايلاپ، بار پارمەنىمەن شيىرشىق اتا تۋلاپ ءجۇر، مۇنى كورگەندە، ءتىپتى ءوزىمدى ءوزىم زورعا ۇستاپ تۇردىم.
مەن كاپيتانعا كومەككە بارايىن دەپ ەدىم، ءبىراق قورقىنىش مەنى تۇرعان جەرىمدە شەگەلەپ تاستاعان ەكەن، ءبىر ادىم ىلگەرى باسا الماي قويدىم.
ايقاسۋشىلاردىڭ جاعدايىنىڭ وزگەرە باستاعانى قاتتى قايعىرتىپ، جانىما باتىپ-اق تۇر. جىرتقىشتىڭ وراسان زور زىلدەي دەنەسى كاپيتاندى باسىپ قالدى. ۇرەي ۇشىرارلىقتاي بولىپ، اكۋلانىڭ اۋزى دا اشىلىپ كەتتى، ەگەر دە وسى ساتتە نەد لەند كەلىپ كىرىسپەگەندە كاپيتان ءبىر سەكۋندتەن سوڭ-اق ومىرمەن ەسەپ ايىرىساتىن ەدى.
اسا شاپشاڭ كانادالىق سۇڭگىسىنىڭ وتكىر ۇشىمەن اكۋلاعا؛ قاتتى سوققى بەردى.
سۋ تاعى دا قىزىل قانعا بويالىپ، اكۋلانىڭ قۇيرىعىنىڭ سابالاۋىنان استى-ۇستىنە شىعىپ جاتتى. ءبىراق نەد لەند قاتە سىلتەمەپتى. ونىڭ سۇڭگىسى جىرتقىشتىڭ قاق جۇرەگىنە قادالىپتى. بۇل جانتالاسۋ ەدى. سۇمدىق جىرتقىشتىڭ جان ۇشىرعان تۋلاۋىنان سۋ قاتتى تولقىپ، مەنى دە كونسەلدى دە قۇلاتىپ كەتتى.
وسى ارادا نەد لەند كاپيتاندى دەمەپ تۇرعىزىپ جىبەردى. الگى شايقاستا ءبىر جەرىنە جارا تۇسپەگەن كاپيتان، ورنىنان تۇرعان بويىندا قيمىلسىز جاتقان ينديالىققا باردى دا، كوتەرىپ الىپ، ءجۇزىپ مۇحيتتىڭ ۇستىنە شىقتى.
ۇشەۋمىز دە وعان ىلەسىپ، بىرنەشە سەكۋندتە سۇڭگۋشىنىڭ قايىعىنا بارىپ ءمىنىپ تە الدىق.
كاپيتان نەمو الدىمەن باقىتسىز بيشارانىڭ ەسىن جيعىزۋعا كىرىستى. ول سۋدىڭ استىندا ۇزاق بولعان جوق ەدى،- اكۋلامەن كۇرەس بىرنەشە سەكۋندتا-اق اياقتالعان،ولاي بولسا وعان كومەك كورسەتىپ، ءالى دە جانىن ساقتاپ قالۋعا تىرىسىپ ەدى. ءبىراق، ءبىر ەسەپتەن اكۋلانىڭ قۇيرىعىنىڭ قاتتى سوققىسى ونى ءولتىرىپ جىبەرۋى دە مۇمكىن ەدى.
باقىتقا قاراي ولاي بولماپتى، كونسەل مەن كاپيتان نەمونىڭ وتە شيراق ىسقىلاۋىنىڭ ارقاسىندا، بىرتىندەپ ەسى كىرە باستاپ، الگى ادام كوزىن اشتى.
ءتورت بىردەي ۇلكەن جەز باستى ادامنىڭ وزىنە ءۇڭىلىپ قاراپ وتىرعانىن كورگەندە، ول ءسىرا تاڭ قالىپ، ءتىپتى قورقىپ تا كەتسە كەرەك.
كاپيتان نەمو بەلىندەگى ءىنجۋ تولى قاپشىعىن بەردى وعان. وسى سۋ ادامى بەرگەن تاماشا تارتۋدى سەيلوننىڭ بيشارا يندۋسى دال بولىپ قولى قالتىراپ الدى. ونىڭ بەت اجارىنداعى قورقۋ مەن تاڭدانۋ بەلگىسى ولىمنەن دە قۇتقارعان، بايلىققا دا بولەگەن، ەكى بىردەي جاقسىلىق ەتكەن، قانداي عاجاپ جاندارعا قارىزدار ەكەنىمدى بىلمەي وتىرمىن دەگەن ويىن سوزبەن ايتقاننان دا گورى ايقىن ءبىلدىرىپ تۇر ەدى.
كاپيتان نەمونىڭ بەلگىسى بويىنشا، قايىقتان ءتۇسىپ، ءىنجۋ قايراڭىنا قايتىپ كەلدىك. جارتى ساعاتتاي جۇرگەننەن كەيىن وسى ارادان، «ناۋتيلۋس» قايىعى تۇرعان ياكورعا دا كەلىپ جەتتىك.
قايىققا مىنگەسىن-اق ماتروستاردىڭ كومەگىمەن اۋىر مەتالل شلەمنەن دە باسىمىز بوسادى.
كاپيتان نەمونىڭ العاشقى ءسوزى نەد لەندكە ارنالدى.
— راقمەت سىزگە، ميستەر لەند! — دەدى ول.
— ۋاقا ەمەس، كاپيتان، — دەپ جاۋاپ قايىردى كانادالىق. — مەن تەك بورىشىمدى وتەدىم.
كاپيتان ءسال جىميىپ قويدى، ءسويتىپ وسىمەن ءبارى دە تامام بولدى.
— «ناۋتيلۋسقا» تارتىڭىزدار، — دەپ كوماندا بەردى ول.
قايىق تولقىن ۇستىمەن وقتاي زۋلاپ كەلە جاتتى. بىرنەشە مينۋتتان كەيىن ءبىز الگىندە ولگەن اكۋلانىڭ تەڭىز بەتىنە قالقىپ شىققان دەنەسىنىڭ قاسىنا كەلىپ توقتادىق. ءسۇيىر تۇمسىعىنا، ارقا جۇزگىش قاناتىنا دەيىن جەتەتىن ۇزىن، قول وراق ءتارىزدى كەۋدە جۇزگىش قاناتىنا، تاس سياقتى سۇرعىلت ارقاسىنا اپپاق قارنىنا قاراپ، مەن مۇنىڭ ناعىز ءقاۋىپتى اكۋلالاردىڭ ءبىرى، كوگىلدىر اكۋلا ەكەنىن بىلە قويدىم.
كونسەل وعان تازا عىلىمي تۇرعىدان قاراپ وتىردى، ونىڭ بۇل اكۋلانى كوگىلدىر اكۋلالار تۇرىنە، ناعىز اكۋلالار سەمياسىنا، شەمىرشەكتى بالىقتار پودكلاسىنا جاتقىزىپ وتىرعانىندا مەنىڭ ەشقانداي كۇمانىم جوق ەدى. مۇنىسى ابدەن دۇرىس تا.
وسى قيمىلسىز ءولى دەنەگە قاراپ وتىرعانىمدا، كەنەتتەن ونىڭ التى جالماۋىز دوسى قايىقتىڭ قاق قاسىنان شىعا كەلدى. ءبىراق بۇل التى اكۋلا بىزبەن الاڭ بولعان جوق، كوگىلدىر اكۋلاعا باس سالىپ، بىرىنەن ءبىرى جۇلىپ-تارتىپ، پارشالاپ اكەتتى.
ساعات سەگىز جارىمدا ءبىز «ناۋتيلۋسقا» قايتىپ كەلدىك. كايۋتاما كەلىپ جايلاسقاننان كەيىن، مەن بۇگىنگى تاڭەرتەڭگى وقيعالاردى تۇگەل ەسىمە ءتۇسىردىم. بۇدان ەكى ءتۇرلى قورتىندى شىعارۋعا بولاتىن ەدى. ءبىرى — كاپيتان نەمو تەڭدەسى جوق باتىل ادام، ەكىنشىسى — ادامزاتقا دەگەن وشپەندىلىگىنە، ادامزاتتان قاشىپ تەڭىز ءتۇبىن پانالاپ جۇرۋىنە قاراماستان، ول كەز كەلگەن ءبىر بيشارا ادامدى قانداي عانا قاۋىپتەن بولسا دا، ولىمگە باس تىگىپ قورعاپ قالۋعا دايىن ادام ەدى.
ءوزى تۋرالى نە دەسە دە، وسى عاجاپ ادامنىڭ بويىنداعى ادامگەرشىلىك قاسيەتىنەن بەزىپ كەتە الماعاندىعى كورىنىپ-اق تۇر ەدى.
مەن وعان وسىنى ايتقاندا، ول تەبىرەنە سويلەپ بىلاي دەدى:
— بۇل ينديالىق ەزىلگەن ەلدىڭ تۇرعىنى ەدى، پروفەسسور. Meن اقىرعى دەمىم بىتكەنشە ەزىلۋشىلەرگە جاقپىن.ەزىلگەن ادام مەنىڭ باۋىرىم، باۋىرىم بولىپ قالادى دا.
ءتورتىنشى تاراۋ
قىزىل تەڭىز
29 يانۆار كۇنى، سەيلون ارالى قاراسىن ءۇزىپ قالا بەردى دە «ناۋتيلۋس» مالديۆ پەن راككاديۆ ارالىنىڭ ارالىعىنداعى قىم-قيعاش بۇعازعا قاراي زۋلاپ كەلە جاتتى. ءبىز 10 14"30' سولتۇستىك ەندىك پەن 69°0'جانە 5072'. شىعىس بويلىقتاعى لاككاديۆسكيي ارحيپەلاگىنىڭ ون توعىز ارالىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇلكەنى، 1499 جىلى ۆاسكو دا گاما اشقان كيتتا دەيتىن مارجاندار ارالىنىڭ جانىمەن وتتىك.
جاپون تەڭىزىنەن شىققاننان بەرى وسى ۋاقىتقا دەيىن سۇڭگۋىر كەمە ون التى مىڭ ەكى ءجۇز جيىرما ميل جول ءجۇردى.
كەلەسى كۇنى، 30 يانۆاردا «ناۋتيلۋس» سۋ بەتىنە شىققان كەزدە، جەر كورىنبەدى.
كەمە ەندى، پەرسيا شىعاناعىنىڭ كىرەبەرىسى اراۆيا مەن ينديا جارتى ارالىنىڭ ارالىعىنداعى، ومان شىعاناعى باعىت الىپ، سولتۇستىك سولتۇستىك-باتىسقا قاراي كەلە جاتتى.
كاپيتان نەمو ءبىزدى قايدا اكەلە جاتىر؟ مەن بۇل سۇراۋدىڭ جاۋابىن ءوزىم دە بىلمەدىم، وسىنى سۇراعان نەد لەندكە دە جاۋاپ بەرە المادىم.
— نەد دوستىم، ءبىز كاپيتان نەمونىڭ كوزى قاي جاققا تۇسسە، سول جاققا قاراي كەلە جاتىرمىز،—دەپ جاۋاپ قايىردىم مەن وعان.
— مۇنىڭ اياعى جاقسىلىققا سوقپايدى-اۋ دەپ قورقامىن،—دەدى كانادالىق. — پەرسيا شىعاناعىنا وتەتىن ءبىر-اق جول بار، ودان شىعاتىن جول دا سول، ال ەگەر ءبىز وعان بارا قالساق، وكشەمىزدى كوتەرۋگە تۋرا كەلەدى.
— نەسى بار، كوتەرسەك كوتەرەمىز، نەد، ءبىراق پەرسيا شىعاناعىنان شىعىپ، كاپيتان نەمو قىزىل تەڭىزگە بارعىسى كەلسە قايتەسىز، باب-ەل-ماندەب بۇعازى، ونىڭ كەمەسىن قاشان بولسا دا، وتكىزىپ جىبەرۋگە دايىن عوي.
— پروفەسسور مىرزا، پەرسيا شىعاناعى سياقتى قىزىل تەڭىزدىڭ دە جابىق تەڭىز ەكەنىن مەنەن كەم بىلمەيسىز، — دەپ قارسى شىقتى نەد لەند،— ويتكەنى سۋەس كانالى ءالى قازىلعان جوق، ونىڭ بولاشاق شليۋزدەرىنىڭ قازانشۇقىرلارى ارقىلى، كەرەك دەسەڭىز، ءتىپتى «ناۋتيلۋس» سياقتى كەمە دە وتە المايدى. سونىمەن، قىزىل تەڭىز ءبىزدى ەۆروپاعا تۇك جاقىنداتا المايدى.
— ءبىراق مەن سىزگە ءبىز ەۆروپاعا جاقىنداپ كەلەمىز دەگەنىم جوق قوي.
— سونداعى ءسىزدىڭ جورامالىڭىز نە؟
— مەنىڭ شامالاۋىمشا، اراۆيا مەن ەگيپەت جاعالاۋلارىن جۋىپ جاتقان سۋلاردا بولعاننان كەيىن، «ناۋتيلۋس» تاعى دا ينديا مۇحيتىنا قايتادى، قايتقاندا ول، نە موزامبيك بۇعازى ارقىلى، نە ماسكارەن ارالدارىنىڭ جانىمەن ءوتىپ، دوبرايا نادەجدا مۇيىسىنە كەلەدى.
— سولاي-اق بولسىن، — دەپ قويمادى نەد لەند، — ال، سونان سوڭ شە، دوبرايا نادەجدا مۇيىسىنە كەلەيىك-اق ال، سودان كەيىن؟..
— «ناۋتيلۋس» ونى وراعىتىپ وتەدى دە، ءبىز كادۋىلگى اتلانت مۇحيتىنا بارىپ تۇسەمىز، ال ءبىز مۇندا ءالى بولعامىز جوق. دوستىم نەد، شىنىڭدى ايتشى، شەگى-شەتى جوق وسىناۋ سۋ استىنىڭ ءار الۋان تابيعات كورىنىستەرى ءسىزدى شىنىندا دا جالىقتىرعان با؟ ال مەن بولسام، مويىنداۋىم كەرەك، ەشبىر ادامنىڭ ويى دا، ارمانى دا جەتە المايتىن وسى تاماشا ساياحاتتىڭ اياقتالار كەزى كەلگەندە، مەن قاتتى وكىنەر ەدىم.
— پروفەسسور مىرزا، — دەدى كانادالىق،— وسى سۇڭگۋىر كەمەدە ءۇش اي بويىنا تۇتقىن بولىپ كەلە جاتقانىمىزدى شىنىمەن-اق ۇمىتقانىمىز با؟
— بۇل مەنىڭ ەسىمدە جوق، نەد، ەسىمە دە العىم كەلمەيدى! مەن «ناۋتيلۋستا» وتكىزگەن كۇندەردى دە، ساعاتتاردى دا، مينۋتتاردى دا ساناعان ەمەسپىن.
— بۇل نەمەن اياقتالماقشى، سوندا؟
— كەزى كەلگەندە بۇل دا اياقتالادى! بۇعان قوسىپ ايتارىم: مۇنىڭ اياقتالۋىن تەزدەتۋ ءبىزدىڭ قولىمىزدان كەلمەيدى، تالاسىپ بوسقا اۋرە بولىپ وتىرمىز. ەگەر، باتىر دوستىم نەد، ماعان كەلىپ: «قاشاتىن جاعداي تۋدى!» دەسەڭىز، سىزبەن قاشىپ قۇتىلۋدىڭ جولىن جان-تانىممەن تالقىلاپ، كەڭەسەر ەدىم. ءبىراق ءازىر ونداي جاعداي جوق، ال، تۋراسىن ايتقاندا، ەۆروپا تەڭىزدەرىنە بارۋعا كاپيتان نەمونىڭ باتىلى بارادى دەگەنگە ءوز باسىم سەنىڭكىرەمەيمىن.
«ناۋتيلۋسقا»، ونىڭ جۇمباق كاپيتانىنا تابىنىپ العانىم، وسى قىسقا پىكىر الىسۋدىڭ وزىنەن-اق. كورىنىپ تۇر ەدى.
ال، نەد لەند بولسا، بۇل اڭگىمەنى مىناداي سوزدەرمەن اياقتادى:
—مۇنىڭ ءبارى دە دۇرىس، ءبىراق، مەنىڭ ويىمشا، زورلىق بار جەردە، راقات بولۋعا ءتيىس ەمەس! بۇدان كەيىنگى ءتورت كۇننىڭ ىشىندە، 3 فيەۆرالعا دەيىن، «ناۋتيلۋس» ءارتۇرلى تەرەڭدىكتە، ءارتۇرلى شاپشاڭدىقتا ءجۇزىپ، ومان شىعاناعىن شارلاۋمەن بولدى.
ونىڭ بۇل ءجۇرىسى، قاي جولعا تۇسەرىن بىلە الماي، ايتەۋىر ءبىر ءجونى بولار دەپ جۇرگەن ءجۇرىس سياقتى ەدى، ءبىراق، بۇل كۇندەردىڭ ىشىندە ول راك تروپيگىن ءبىر رەت تە بولسا، كەسىپ وتپەدى.
بۇل تەڭىزبەن قوشتاسار الدىندا، ءبىز بىرنەشە مينۋت بويىنا وماننىڭ، ەڭ باستى قالاسى ماسكاتتى قاراپ تۇردىق.بۇل قالانىڭ ادەمى كورىنىسى مەنى قاتتى ءسۇيسىندىردى: قاراۋىتقان قۇز جارتاستىڭ قويناۋىنداعى شاعالاداي اق ۇيلەر.شىنىندا سيرەك ۇشىرايتىن، وتە ادەمى كورىنىس ەدى.
مەن مەشىتتەردىڭ دوپ-دوڭگەلەك كۇمبەزدەرىنە، ءۇش جاعى ءسۇپ-سۇيىر مۇنارالارىنا جاسىل باۋلارعا قىزىعا قاراپ تۇردىم.
ءبىراق، بۇل كورىنىس ۇزاققا سوزىلمادى، «ناۋتيلۋس» قاراڭعى سۋ استىنا تاعى دا سۇڭگىپ كەتتى.
بۇدان كەيىن ول تەڭىز بەتىنە قايتا شىعىپ، قۇرىلىقتان التى ميلدەي جەردە، اراۆيا جاعالاۋىن جاعالاپ گادراماۋىتتى، ءار جەرىندە قۇلاپ قالعان ءۇي ورىندارى كورىنگەن وركەش-وركەش الاسا تاۋلاردى جاناي ءوتىپ، ءجۇزىپ كەلە جاتتى.
5 فيەۆرالدا ءبىز ادەن شىعاناعىنا كەلىپ تۇستىك، بۇل باب-ەل-ماندەب بۇعازىنىڭ اۋزىنا قويىلعان ۇلكەن ءبىر ۆورونكا سياقتى ەدى، وسى ۆورونكا ارقىلى ينديا مۇحيتىنىڭ سۋى قىزىل تەڭىزگە قۇيىلىپ جاتىر.
6 فيەۆرالدا «ناۋتيلۋس» تەڭىز بەتىنە شىققان كەزدە، ادەن قالاسى كورىندى، بۇل قۇرىلىقپەن جىپ-جىڭىشكە مويناق ارقىلى قوسىلىپ تۇرعان ادەن مۇيىسىندەگى قالا بولاتىن.
ادەندى — ءوزىنىڭ تابيعي جاعدايلارى جاعىنان وسى ناعىز اراۆيالىق گيبرالتاردى 1839 جىلى اعىلشىندار باسىپ العاندى، ءقازىر بۇل بەرىك قامالعا اينالعان. مەن الىستان بۇل قالانىڭ سەگىز قىرلى مۇناراسىن كوردىم، تاريحشى ەدريدىڭ سوزىنە قاراعاندا، بۇل قالا ءبىر كەزدە، بۇكىل جاعالاۋداعى ەڭ ءبىر باي قىزۋ ساۋدا-ساتتىق ورنى بولعان قالا ەكەن.
كاپيتان نەمو ادەننەن كەيىن قايتادى دەگەن سەنىمدە ەدىم. ءبىراق، مۇنىم قاتە بولىپ شىقتى.
كەلەسى كۇنى، 7 فيەۆرالدا، ءبىز باب-ەل-ماندەب بۇعازىنا كەلىپ كىردىك بۇل اراپ تىلىندە «كوز جاسىنىڭ ەسىگى» دەگەن ءسوز ەكەن. بۇعازدىڭ ۇزىندىعى — ەلۋ ەكى-اق كيلومەتر ەدى، سوندىقتان پارمەنىنشە شاپشاڭ ءجۇزىپ كەلە جاتقان «ناۋتيلۋس» ودان، ءبىر ساعاتقا جەتەر-جەتپەس ۋاقىتتىڭ ىشىندە وتە شىقتى. ءبىراق مەن ەشتەمە بايقاي المادىم، تەڭىزگە ادەننىڭ قوجالىعىن كۇشەيتۋ ءۇشىن اعىلشىندار باسىپ العان پەريم ارالدارىنىڭ جاعالاۋلارىن دا كورە المادىم. سۋەس مويناعىنان بومبەي، كالكۋتتا، مەلتۋرن، تەرىستىك ماۆريكيا ارالدارىنا قاتىنايتىن اعىلشىن، فرانسۋز كەمەلەرى وسى بۇعاز ارقىلى وتە كوپ جۇرەتىن-دى، وسى سەبەپتى «ناۋتيلۋس» ۇدايى سۋدىڭ استىمەن ءجۇزىپ وتىردى.
اقىر اياعىندا، ءتۇس كەزىندە، ءبىز قىزىل تەڭىز سۋىنا كەلىپ تۇستىك.
قىزىل تەڭىز! مۇندا ەشۋاقىتتا جاڭبىر جاۋمايدى، مۇنىڭ كوگى ەشۋاقىتتا بۇلتتانىپ، تۇنەرىپ تە تۇرمايدى! بۇعان بىردە-بىر وزەن دە قۇيمايدى! شاقىرايعان ىستىق كۇن ۇستىڭگى جاعىنان جىل سايىن مەتر جارىم سۋ اكەتىپ بۋلاندىرىپ تۇرادى.
ەگەر دە وسى ەرەكشە شىعاناق مۇحيتتاردان بولەك جاتقان ءبىر كول بولسا الدەقاشان-اق سۋالىپ، كەۋىپ قالار ەدى.
قىزىل تەڭىزدىڭ ۇزىندىعى ەكى مىڭ التى ءجۇز كيلومەتر دە، ەنى ورتا ەسەپپەن العاندا ەكى ءجۇز قىرىق كيلومەتر. پتومولەيلەر فاراوندارىنىڭ زامانىندا، ريم يمپەرياسى كەزىندە بۇل بۇكىل دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ زور ساۋدا قاتىناس جولى بولعان.
سۋەس كانالىنىڭ اشىلۋى بۇل تەڭىزدىڭ بۇرىنعىداي ماڭىزدى بولۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى.
كاپيتان نەمونىڭ بۇل شىعاناققا نەگە كەلگەنىن دە بىلگىم كەلمەدى. ءبىراق مەن «ناۋتيلۋستىڭ» وسىندا كەلگەنىنە قاتتى قۋاندىم.
ءبىز ەندى ءبىر قالىپتى شاپشاندىقپەن ءجۇزىپ كەلە جاتتىق، كەيدە سۋدىڭ استىمەن، كەيدە ۇستىمەن جۇزدىك، مۇنىمىز قارسى كەلە جاتقان كەمەلەرگە كەزدەسپەۋدى كوزدەگەندىك ەدى، بۇل ماعان وسى قىزعىلىقتى سy قويماسىمەن جاقسىلاپ تانىسىپ الۋعا مۇمكىندىك بەردى.
8 فيەۆرالدا كۇن شىعا، ءبىز قيراپ قالعان موككا قالاسىن كوردىك، بۇل قالانىڭ قالقيعان قابىرعالارى زەڭبىرەك گۇرس ەتسە-اق قۇلاعالى تۇر ەدى. قيراپ جاتقان ۇيلەردىڭ ارالارىندا جاپ-جاسىل بولىپ پالما اعاشتارى ءوسىپ تۇر. موككا ءبىر كەزدە ۇلكەن ساۋدا ورتالىعى بولىپتى، ول كەزدە مۇندا التى بازار، جيىرما التى مەشىت، قالانى ءۇش كيلومەترگە دەيىن قورشاپ تۇرعان ون ءتورت فورت بار ەكەن.
«ناۋتيلۋس» افريكا جاعالاۋلارىنا جاقىنداپ قالدى، بۇل تۇس تەرەڭدەۋ بولاتىن. مۇندا، سۋ استىنداعى شىمقاي قىزىل مارجان بۇتالارىنا، توسەپ تاستاعان جاسىل كىلەمدەي قالىڭ وسكەن سۋ بالدىرلارىنا، سۋ استىنداعى قۇزداردى قاپتاعان فۋكۋستارعا قىزىعا قاراپ وتىردىق. ليۆيا جاعالاۋىنا ۇلاسىپ جاتقان وسىناۋ سۋ استىنداعى ريفتەر مەن كىشكەنە ارالدار نە دەگەن تاماشا كورىنىس دەسەڭشى! ءبىراق، سۋ استىنىڭ اسا ادەمى، ءارالۋان اسەم كورىنىستەرى شىعىس جاعالاۋدا بولاتىن «ناۋتيلۋس» كەشىكپەي بۇعان دا جاقىنداپ قالدى. تيحاما ماڭىندا زووفيتتەر سۋ استىندا عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە بىرنەشە مەتر سۋدان شىعىپ تا ەسىپ تۇر ەدى. راس، سۋدىڭ استىنداعىلارىنان گورى، سۋدىڭ ۇستىندەگىلەرىنىڭ بوياۋى اشىق ەمەس سولعىنداۋ.
سالون تەرەزەسىنىڭ الدىندا وتىرىپ الىپ، نەشە ساعات ۋاقىت وتكىزدىڭ دەسەڭشى، بۇل ۋاقىتتار، ءسىرا، ۇمىتىلا قويار ما ەكەن! ەلەكتر پروجەكتوردىڭ جارىعىمەن، سۋ استى جانۋارلارى مەن وسىمدىكتەرىنىڭ قانشا جاڭا تۇرلەرىن كوردىڭ دەسەڭشى، بۇلاردىڭ ىشىندە اپپەنديكۋلياريالار دا،سالپتار دا، قارا اكتينيالار، كولونيا-كولونيا بولىپ ءوتىپ جاتقان سانسىز كوپ راكۋشكالار دا، وسى ۋاقىتقا دەيىن ەشبىر جەردە كورىنبەگەن گۋبكالاردىڭ مىڭداعان جاڭا تۇرلەرى دە بار ەدى.
كەيبىر ناتۋراليستەر وسى ۋاقىتقا دەيىن گۋبكانى وسىمدىك دەپ ءجۇر، جوق، ول ولاي ەمەس، گۋبكا دەگەنىمىز—دامۋدىڭ ەڭ تومەنگى ساتىسىنداعى، ءتىپتى مارجانداردان دا تومەنگى ساتىداعى جانۋارلار.
گۋبكالاردىڭ جانۋارلار دۇنيەسىنە جاتاتىندىعىنا ەشقانداي كۇمان كەلتىرۋگە بولمايدى، سوندىقتان، ەرتە زامانداعى ادامداردىڭ ءىزىن قۋىپ، ولاردى جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر دۇنيەسىنىڭ ەكى اراسىنداعى بىردەمەگە اپارىپ جاتقىزۋ تۋرالى، ارينە، اڭگىمە دە بولۋعا ءتيىس ەمەس.
وسى ۋاقىتقا دەيىن گۋبكالاردىڭ قۇرىلىسى تۋرالى ناتۋراليستەردىڭ ۇزىلدى-كەسىلدى ءبىر پىكىرگە كەلە الماي جۇرگەنىن دە ايتا كەتۋىم كەرەك.
كەيبىر ناتۋراليستەردىڭ پىكىرىنشە، گۋبكالار ۇساق جانۋارلاردىڭ تۇتاس كولونياسى، ءبىراق باسقا ءبىرقاتارى، بۇلاردىڭ ىشىندە ميلن-ەدۆارادس، ءاربىر گۋبكا — ءوز الدىنا جەكە تىرشىلىك ەتەتىن جانۋار دەپ سانايدى.
گۋبكالار كلاسىندا بىرنەشە مىڭداعان تۇرلەر بولادى. گۋبكالار بارلىق تەڭىزدەردە دە، سونداي-اق كەيبىر وزەندەر مەن كولدەردە دە بولادى. ءبىراق بۇلار، اسىرەسە، جەرورتالىق تەڭىزدە، گرەسيا ارحيپەلاگى تەڭىزدەرىندە، سيريا جاعالاۋلارىندا، قىزىل تەڭىزدە ءجيى كەزدەسەدى. مۇندا كوبىنەسە سيريالىق اشىق تۇستىلەرى مەن تريپولتاندىق — جۇپ-جۇقا، جۇمساق گۋبكالار وسەدى، بۇلاردىڭ ءاربىر داناسى ءجۇز ەلۋ فرانكتەن ساتىلادى.
سۋەس مويناعىنىڭ اسۋ بەرمەس تاۋلارى ءبىزدى تاياۋ شىعىستان ءبولىپ تاستاپ تۇرعاندىقتان، تاياۋ شىعىس ەلدەرىندەگى گۋبكالاردى ەكىنشى رەت زەرتتەيمىن دەپ ۇمىتتەنۋگە بولمايتىندىقتان، مەن قىزىل تەڭىزدىڭ گۋبكالارىن مۇقيات زەرتتەدىم.
كونسەلدى جانىما الىپ، ەكەۋمىز تەرەزەگە قارادىق تا وتىردىق، بۇل كەزدە «ناۋتيلۋس» سەگىز-توعىز مەتر سۋ استىندا تاۋلى-ادىرلى شىعىس جاعالاۋىنىڭ بويىمەن باياۋ ءجۇزىپ كەلە جاتقاندى.
مۇندا وسىمدىك ساباعى تارىزدىلەرى دە جاپىراق تارىزدىلەرى دە، شار تارىزدىلەرى دە، تابان تارىزدىلەرى دە، گۋبكالاردىڭ بارلىق تۇرلەرى دە وسەدى ەكەن. ولاردىڭ: كورزينكا، بوكال، بۋدا ءجىپ، ارىستان تابانى، توتىنىڭ قۇيرىعى، نەپتۋننىڭ قولقابى دەگەن سياقتى، عىلىمي اتتاردان كەرى، پوەزيا اتاۋلارىنا بەيىمدەۋ اتتارى سىرت پىشىندەرىنە تولىق ساي كەلەتىن ەدى. گۋبكالاردىڭ تالشىق تكاندارىن اسىراۋشى قويمالجىڭ ۇيىما زات، ينەنىڭ جاسۋىنداي، جىپ-جىڭىشكە تارام اعىمىمەن ءاربىر كلەتكانى تىنباستان، قورەكتەندىرىپ وتىرادى. قورەك العان كلەتكا جيىرىلادى دا، ءوز بويىنداعى ارتىق سۋدى اقتارا سالادى. الگى قويمالجىڭ زات پوليپ ولگەننەن كەيىن جوق بولىپ كەتەدى؛ ول ءشىريدى دە، وزىنەن اممياك ءبولىپ شىعارادى، ءسويتىپ بۇل جانۋاردان تۇتىنۋعا بەيىمدىلىگىنە، ىڭعايلىلىعىنا، سۋ وتكىزگىشتىگىنە جانە مىقتىلىعىنا قاراي ءارتۇرلى ماقسات ءۇشىن پايدالانىلاتىن تالشىقتى تكان عانا قالادى دا، بۇل تكان اۋادا جاتىپ جيرەن تۇسكە بويالا بەرەدى.
گۋبكالار جارتاستارعا، مولليۋسكالاردىڭ قابىرشاقتارىنا، ءتىپتى زووفيتتەردىڭ ساباقتارىنا دا جابىسىپ تۇرا بەرەدى.
ولار، نە ءون بويىنا توسەلىپ، نە جوعارى ورلەپ، نە مارجان پوليپتەرى سەكىلدەنىپ جوعارىدان تومەن قاراي سالبىراپ قۇزدارداعى بولماشى جارىقشاقتاردى دا، ءاربىر قۋىستى دا بىتەپ تۇرادى.
مەن كونسەلگە، گۋبكالاردى اۋ سالىپ تا، قولمەن دە ۇستايتىنىن، ءبىراق قولمەن ۇستاۋدىڭ جاقسى بولاتىنىن ايتتىم، ويتكەنى سۇڭگۋشى ونى جابىسىپ تۇرعان جەرىنەن ساقتىق جاساپ، ەپتەپ قانا تكانىن بۇلدىرمەي الىپ شىعادى، ال اۋمەن ۇستاعاندا، بۇل مۇمكىن ەمەس.
گۋبكالاردىڭ اينالاسىندا قاپتاپ جۇرگەن زووفيتتەردىڭ ىشىندەگى ەڭ كوبى ءوزىنىڭ ءتۇرىنىڭ ادەمىلىگىمەن بىردەن كوزگە تۇسەتىن مەدۋزالار ەدى. مولليۋسكالاردان مۇندا كالمارلار، ال، باۋىرىمەن جورعالايتىنداردان — تەڭىز تاسباقالارى، ءىشىنارا ايتقاندا، ەتىن ءوزىمىز سول كۇنى ءسۇيسىنىپ جەگەن، سورپالىق نەمەسە جاسىل دەپ اتالاتىن تەڭىز تاسباقاسى بار ەدى.
مۇندا، اسىرەسە، بالىق كەپ ەدى. بۇل كۇندەرى «ناۋتيلۋستىڭ» اۋىنا تۇسكەن بالىقتاردان: ەنى مەتر جارىمداي، سالماعى ون ەكى كيلوگرامم بۇركىت سكات نەمەسە تەڭىز بۇركىتى؛ سۇيەكتەن قۇرالعان ءتورتتاعاندى ساۋىتى، كوزىنىڭ ۇستىندە ءمۇيىز ءتارىزدى ۇزىن شانىشقىلارى بار، ءمۇيىزدى كۋزوۆكالار؛ ۋگور سەمياسىنا جاتاتىن جىرتقىش مۋرەندەر بار ەدى، بۇلاردىڭ دەنەسىنىڭ بوياۋى دا ەرەكشە: الدىڭعى جاعى — اشىق سارى، ارت جاعى — بۋرىلداۋ، ال بۇكىل قىر ارقاسى كۇڭگىرت مرامور ءتۇستى ەدى، كارانگ سەمياسىنا جاتاتىن قارا قوڭىر جولاقتارى بار ءمۇيىزدى سارى زانكتەر؛ شورتان بالىق سەمياسىنا جاتاتىن شىمقاي قىزىل، قوڭىر جولاقتى سورعىش زانكتەر دە بار-دى، بۇل بالىقتاردىڭ شەمىرشەك سورعىشتارى بولادى، ولار ءبىر ولجاعا باسسالۋ ءۇشىن، نە جاۋدان قورعانۋ ءۇشىن تاسقا نەمەسە راكوۆيناعا جىلجىپ بارادى دا، قادالىپ سورىپ، جابىسا قالادى. اۋعا باسقا تەڭىزدەردەن كورگەن باسقا دا كوپتەگەن بالىقتار ءتۇستى.
9 فيەۆرالدا «ناۋتيلۋس» باتىس جاقتاعى سۋاكينو مەن شىعىس جاقتاعى يسمەننىڭ ارالىعىندا قىزىل تەڭىزدىڭ ەڭ ەندى جەرىندە ءجۇزىپ كەلە جاتتى.
ءتۇس كەزىندە كاپيتاننىڭ كومەكشىسى بايقاۋ جۇمىسىن جۇرگىزىپ بولعاننان كەيىن، كاپيتان نەمو دا كەمەنىڭ ۇستىنە شىقتى.
«ناۋتيلۋستى» قايدا اپارا جاتقانىن ءبىلىپ المايىنشا، مۇنى سوزگە اينالدىرىپ جىبەرمەي تۇرا تۇرايىن دەگەن توقتامعا كەلدىم.
مەنى كورگەن بويىندا-اق كاپيتان نەمو قاسىما كەلىپ سيگار ۇسىندى دا:
— سىزگە قىزىل تەڭىز ۇنادى ما، پروفەسسور؟ بالىقتاردى، گۋبكالاردى، مارجان ورماندارىن مەيىرىڭىز قانعانشا كوردىڭىز بە؟ ونىڭ جاعالاۋىنداعى قالالاردى كوردىڭىز بە؟ — دەدى.
— راقمەت سىزگە، كاپيتان، «ناۋتيلۋس» ماعان ونداي مۇمكىنشىلىكتى بەردى. نە دەگەن اقىلدى كەمە!
— يا، پروفەسسور، اقىلدى دا، باتىل دا، كەڭ پەيىلدى دە كەمە ول! ول قىزىل تەڭىزدىڭ تۋلاعان دولى تولقىنىنان دا، ريفتەرىنەن دە، اعىستارىنان دا قورىقپايدى!
— شىنىندا دا، — دەدىم مەن،— بۇل تەڭىز ەڭ قاتەرلى تەڭىزدەردىڭ ءبىرى؛ ەگەر مەن قاتەلەسپەسەم، ەرتە زاماندا دا جاقسى اتانباعان تەڭىز دەسەدى عوي.
— دۇرىسىندا، بۇل ەرتە زاماننان بەرى جاماناتتى تەڭىز. گرەك تاريحشىلارى، سونداي-اق ريم تاريحشىلارى دا بۇل تەڭىزدى جاقسى دەمەيدى. سترابون بۇل تەڭىزدى جاۋىن-شاشىندى كەزدە، سولتۇستىكتەن جەل تۇرعان كەزدەردە قوناقجاي تەڭىز ەمەس دەيدى. مۇنى كولزۋم شىعاناعى دەپ اتاعان اراپ تاريحشىسى ەدريدي، بۇل تەڭىزدىڭ قايراندارىندا كەمەلەر كوپتەپ اپاتقا ۇشىراۋدا، بۇل تەڭىزدە جۇزۋگە تۇندە ەشكىمنىڭ باتىلى بارمايدى دەيدى. ونىڭ ايتۋىنشا، بۇل داۋىلدى دولى تەڭىز ءوڭىرى تولعان مەيماندوستىعى جوق ارالدار جانە «مۇنىڭ ۇستىندە دە، استىندا دا قىزىعارلىق تۇك جوق» كورىنەدى. بۇل پىكىردى ارريان دا، اگاتارحيد تە جانە ارتەميدور دا قولدايدى.
— ول تاريحشىلارعا «ناۋتيلۋسپەن» جۇزۋگە تۋرا كەلمەگەن عوي،— دەپ قوسىپ قويدىم مەن.
— دۇپ-دۇرىس،— دەدى كۇلىمسىرەپ كاپيتان نەمو،— ءبىراق، بۇل جونىندە قازىرگى زاماننىڭ تاريحشىلارىنىڭ پىكىرى دە سول وتە ەرتەدەگى عالىمداردىڭ پىكىرىنەن ارتىق ەمەس. بۇنداعى مەحانيكا كۇشىن تابۋ ءۇشىن كوپتەگەن عاسىرلار كەرەك بولعان-دى. ءجۇز جىلدان كەيىن ادامزات دۇنيەسى ەكىنشى ءبىر «ناۋتيلۋستى» كورە الا ما، جوق پا، كىم بىلگەن! پروگرەسس دەگەنىڭىز، پروفەسسور مىرزا، اقىلداسپايدى!
— راس،— دەدىم مەن،— ءسىزدىڭ كەمەڭىز ءوز زامانىنان، تالاي عاسىر دەمەگەنمەن دە، ءبۇتىن ءبىر عاسىر وزىپ كەتكەن كەمە عوي. ونىڭ قۇپيا سىرى، اشقان اداممەن بىرگە ءولىپ كەتەتىنى قانداي باقىتسىزدىق دەسەڭىزشى!
كاپيتان نەمو جاۋاپ قايىرمادى.
بىرنەشە مينۋت بويىنا ۇندەمەي تۇرعاننان كەيىن ول تاعى دا سويلەدى.
— ءبىز ەرتەدەگى عالىمداردىڭ، قىزىل تەڭىزدە ساپار شەگۋ ءقاۋپى جايىنداعى پىكىرلەرى تۋرالى سويلەسىپ تۇر ما ەدىك؟
— يا،— دەدىم مەن،— ءسىز، الدە، ولار تىم اسىرىڭقىراپ ايتقان دەپ ويلايسىز با؟
— ولاي دا، بۇلاي دا بولۋى مۇمكىن، پروفەسسور مىرزا، — دەپ جاۋاپ قايىردى كاپيتان نەمو، ءوزى، تەگى قىزىل تەڭىزدى ابدەن زەرتتەگەن دە بولۋى كەرەك. — قازىرگى زاماننىڭ مىقتى جاسالعان، جاقسى جابدىقتالعان، بۋدىڭ كۇشىمەن قالاعان جولىمەن جۇزە الاتىن كەمەلەرى ءۇشىن مۇنداي تەڭىز جولدارى تۇك قاۋىپتى ەمەس تە، ال ەرتەدەگى جۇزۋشىلەردىڭ كەمەلەرى ءۇشىن، بۇل قاتەرلى، قيلى جول. پالما ارقانىمەن تىگىلگەن، سمولا، بالىق مايلارىمەن جاپسىرىلىپ، جەلىمدەلگەن كىشكەنە اعاش كەمەنى كوز الدىڭىزعا كەلتىرىڭىزشى! ولاردا ۋاقىتتى، باعىتتى، تەرەڭ-تايىزدىقتى دا بارلاپ ءبىلىپ وتىراتىن قۇرال-جابدىق بولمايتىن، سوندىقتان ولار وزدەرى بۇرىن كورمەگەن، بىلمەگەن اعىن سۋلاردا دولبارمەن جۇزە بەرەتىن. مۇنداي جاعدايلاردا ول كەمەلەردىڭ اپاتقا ۇشىراۋى ۇيرەنشىكتى، داعدىلى نارسە: ال ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ كەمەلەرىنە سۋەس مويناعى مەن وڭتۇستىك جارتى شار تەڭىزدەرىنىڭ اراسىندا ساپار شەگۋ ءۇشىن تەڭىزدىڭ دۇلەي تولقىندارىنان دا، قارسى سوققان دولى داۋىلدارىنان دا سەسكەنەر تۇك جوق. بۇل كەمەلەردىڭ كاپيتاندارىنا وسى كەمەنىڭ جولاۋشىلارىنا ساپارعا شىعار الدىندا قۇرباندىق شالۋدىڭ دا، قايتىپ كەلگەننەن كەيىن كورسەتكەن راقىمى ءۇشىن قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋدىڭ دە قاجەتى جوق.
— يا، تەڭىزشىلەردىڭ قۇدايعا قۇلشىلىعىن بۋ جويدى عوي، دەدىم ازىلدەپ. — ايتقانداي، ءسىز بۇل تەڭىزدىڭ تاريحىن جاقسى زەرتتەگەن، جاقسى بىلەتىن ادامسىز عوي، كاپيتان،. مۇنىڭ نەلىكتەن قىزىل تەڭىز دەپ اتالعانىن ايتپاس پا ەكەنسىز؟
— ەرتەدەگى ادامدار ونىڭ كەي جەرلەرىندەگى سۋىنىڭ شىعىس جاقتاعى يسمەننىڭ ارالىعىندا قىزىل تەڭىزدىڭ ەڭ ەندى جەرىندە ءجۇزىپ كەلە جاتتى.
ءتۇس كەزىندە كاپيتاننىڭ كومەكشىسى بايقاۋ جۇمىسىن جۇرگىزىپ بولعاننان كەيىن، كاپيتان نەمو دا كەمەنىڭ ۇستىنە شىقتى.
«ناۋتيلۋستى» قايدا اپارا جاتقانىن ءبىلىپ المايىنشا، مۇنى سوزگە اينالدىرىپ جىبەرمەي تۇرا تۇرايىن دەگەن توقتامعا كەلدىم.
مەنى كورگەن بويىندا-اق كاپيتان نەمو قاسىما كەلىپ سيگار ۇسىندى دا:
— سىزگە قىزىل تەڭىز ۇنادى ما، پروفەسسور؟ بالىقتاردى، گۋبكالاردى، مارجان ورماندارىن مەيىرىڭىز قانعانشا كوردىڭىز بە؟ ونىڭ جاعالاۋىنداعى قالالاردى كوردىڭىز بە؟ — دەدى.
— راقمەت سىزگە، كاپيتان، «ناۋتيلۋس» ماعان ونداي مۇمكىنشىلىكتى بەردى. نە دەگەن اقىلدى كەمە!
— يا، پروفەسسور، اقىلدى دا، باتىل دا، كەڭ پەيىلدى دە كەمە ول! ول قىزىل تەڭىزدىڭ تۋلاعان دولى تولقىنىنان دا، ريفتەرىنەن دە، اعىستارىنان دا قورىقپايدى!
— شىنىندا دا، — دەدىم مەن،— بۇل تەڭىز ەڭ قاتەرلى تەڭىزدەردىڭ ءبىرى؛ ەگەر مەن قاتەلەسپەسەم، ەرتە زاماندا دا جاقسى اتانباعان تەڭىز دەسەدى عوي.
— دۇرىسىندا، بۇل ەرتە زاماننان بەرى جاماناتتى تەڭىز. گرەك تاريحشىلارى، سونداي-اق. ريم تاريحشىلارى دا بۇل تەڭىزدى جاقسى دەمەيدى. سترابون بۇل تەڭىزدى جاۋىن-شاشىندى كەزدە، سولتۇستىكتەن جەل تۇرعان كەزدەردە قوناقجاي تەڭىز ەمەس دەيدى. مۇنى كولزۋم شىعاناعى دەپ اتاعان اراپ تاريحشىسى ەدريدي، بۇل تەڭىزدىڭ قايراندارىندا كەمەلەر كوپتەپ اپاتقا ۇشىراۋدا، بۇل تەڭىزدە جۇزۋگە تۇندە ەشكىمنىڭ باتىلى بارمايدى دەيدى. ونىڭ ايتۋىنشا، بۇل داۋىلدى دولى تەڭىز ءوڭىرى تولعان مەيماندوستىعى جوق ارالدار جانە «مۇنىڭ ۇستىندە دە، استىندا دا قىزىعارلىق تۇك جوق» كورىنەدى. بۇل پىكىردى ارريان دا، اگاتارحيد تە جانە ارتەميدور دا قولدايدى.
— ول تاريحشىلارعا «ناۋتيلۋسپەن» جۇزۋگە تۋرا كەلمەگەن عوي،— دەپ قوسىپ قويدىم مەن.
— دۇپ-دۇرىس،— دەدى كۇلىمسىرەپ كاپيتان نەمو، — ءبىراق، بۇل جونىندە قازىرگى زاماننىڭ تاريحشىلارىنىڭ پىكىرى دە سول وتە ەرتەدەگى عالىمداردىڭ پىكىرىنەن ارتىق ەمەس. بۋداعى مەحانيكا كۇشىن تابۋ ءۇشىن كوپتەگەن عاسىرلار كەرەك بولعان-دى. ءجۇز جىلدان كەيىن ادامزات دۇنيەسى ەكىنشى ءبىر «ناۋتيلۋستى» كورە الا ما، جوق پا، كىم بىلگەن! پروگرەسس دەگەنىڭىز، پروفەسسور مىرزا، اقىلداسپادى!
— راس، — دەدىم مەن، — ءسىزدىڭ كەمەڭىز ءوز زامانىنان، تالاي عاسىر دەمەگەنمەن دە، ءبۇتىن ءبىر عاسىر وزىپ كەتكەن كەمە عوي. ونىڭ قۇپيا سىرى، اشقان اداممەن بىرگە ءولىپ كەتەتىنى قانداي باقىتسىزدىق دەسەڭىزشى!
كاپيتان نەمو جاۋاپ قايىرمادى.
بىرنەشە مينۋت بويىنا ۇندەمەي تۇرعاننان كەيىن ول تاعى دا سويلەدى.
— ءبىز ەرتەدەگى عالىمداردىڭ، قىزىل تەڭىزدە ساپار شەگۋ ءقاۋپى جايىنداعى پىكىرلەرى تۋرالى سويلەسىپ تۇر ما ەدىك؟
— يا،— دەدىم مەن،— ءسىز، الدە، ولار تىم اسىرىڭقىراپ ايتقان دەپ ويلايسىز با؟
— ولاي دا، بۇلاي دا بولۋى مۇمكىن، پروفەسسور مىرزا،— دەپ جاۋاپ قايىردى كاپيتان نەمو، ءوزى، تەگى قىزىل تەڭىزدى ابدەن زەرتتەگەن دە بولۋى كەرەك.— قازىرگى زاماننىڭ مىقتى جاسالعان، جاقسى جابدىقتالعان، بۋدىڭ كۇشىمەن قالاعان جولىمەن جۇزە الاتىن كەمەلەرى ءۇشىن مۇنداي تەڭىز جولدارى تۇك قاۋىپتى ەمەس تە، ال ەرتەدەگى جۇزۋشىلەردىڭ كەمەلەرى ءۇشىن، بۇل كاتەرلى، قيلى جول. پالما ارقانىمەن تىگىلگەن، سمولا، بالىق مايلارىمەن جاپسىرىلىپ، جەلىمدەلگەن كىشكەنە اعاش كەمەنى كوز الدىڭىزعا كەلتىرىڭىزشى! ولاردا ۋاقىتتى، باعىتتى، تەرەڭ-تايىزدىقتى دا بارلاپ ءبىلىپ وتىراتىن قۇرال-جابدىق بولمايتىن، سوندىقتان ولار وزدەرى بۇرىن كورمەگەن، بىلمەگەن اعىن سۋلاردا دولبارمەن جۇزە بەرەتىن. مۇنداي جاعدايلاردا ول كەمەلەردىڭ اپاتقا ۇشىراۋى ۇيرەنشىكتى، داعدىلى نارسە: ال ءبىزدىڭ زامانىمىزدا كەمەلەرىنە سۋەس مويناعى مەن وڭتۇستىك جارتى شار تەڭىزدەرىنىڭ اراسىندا ساپار شەگۋ ءۇشىن تەڭىزدىڭ دۇلەي تولقىندارىنان دا، قارسى سوققان دولى داۋىلدارىنان دا سەسكەنەر تۇك جوق. بۇل كەمەلەردىڭ كاپيتاندارىنا وسى كەمەنىڭ جولاۋشىلارىنا ساپارعا شىعار الدىندا قۇرباندىق شالۋدىڭ دا، قايتىپ كەلگەننەن كەيىن كورسەتكەن راقىمى ءۇشىن قۇلشىلىق ەتۋدىڭ دە قاجەتى جوق.
— يا، تەڭىزشىلەردىڭ قۇدايعا قۇلشىلىعىن بۋ جويدى عوي، — دەدىم ازىلدەپ. — ايتقانداي، ءسىز بۇل تەڭىزدىڭ تاريحىن جاقسى زەرتتەگەن، جاقسى بىلەتىن ادامسىز عوي، كاپيتان، مۇنىڭ نەلىكتەن قىزىل تەڭىز دەپ اتالعانىن ايتپاس پا ەكەنسىز؟
— ەرتەدەگى ادامدار ونىڭ كەي جەرلەرىندەگى سۋىنىڭ ءتۇسىنىڭ ەرەكشەلىگىنە قاراي قويعان ول اتتى، — دەپ جاۋاپ قايىردى كاپيتان نەمو.
— الايدا، ءبىز وسى ۋاقىتقا دەيىن ەشقانداي بوياۋى جوق، ءمولدىر سۋدى عانا كورىپ كەلەمىز عوي!
— ول دۇرىس، ءبىراق ءبىز شىعاناقتىڭ شەتىنە تامان بارعاندا، ونداعى سۋدىڭ ءتۇسى قىزعىلتتاۋ ەكەنىنە كوزىڭىز جەتەدى. ءبىر كەزدە، Top قولتىعىنان قاندى كول سياقتى، قىپ-قىزىل سۋدى كورگەنىم ەسىمە ءتۇسىپ تۇر.
— بۇل نەلىكتەن؟ الدەنەڭدەي ءبىر وتە ۇساق سۋ وسىمدىكتەرىنىڭ اسەرىنەن بە ەكەن بۇل؟
— يا. قىرىق مىڭ داناسى ءبىر شارشى ميلليمەتر جەرگە سيىپ كەتەتىن، كوزگە ىلىنبەيتىن ۇپ-ۇساق تريحودەسميي وسىمدىكتەرىنىڭ كىلەگەي بوياۋى بۇل. Top قولتىعىنا كەلگەنىمىزدە، مۇمكىن، ءسىز بۇل فەنومەندى بايقارسىز.
— دەمەك، كاپيتان، قىزىل تەڭىزگە «ناۋتيلۋسپەن» ءبىرىنشى كەلۋىڭىز ەمەس ەكەن عوي؟
— ءبىرىنشى كەلۋىم ەمەس. مەن مۇندا سۋەس كانالى العاش قازىلا باستاعاندا كەلگەنمىن.
— ول كانالدىڭ «ناۋتيلۋس» سياقتى كەمە ءۇشىن تۇك پايداسى جوق قوي، — دەدىم مەن.
— ونىڭ ەسەسىنە، ول بۇكىل دۇنيە جۇزىنە پايدالى كانال بولادى،— دەپ جاۋاپ قايىردى كاپيتان نەمو. — جەرورتالىق تەڭىز بەن قىزىل تەڭىزدىڭ اراسىندا تىكەلەي قاتىناس بولۋىنىڭ ساۋدا-ساتتىق ءۇشىن وراسان ۇلكەن ماڭىزى بار ەكەندىگىن ەرتەدەگى ادامدار دا جاقسى بىلگەن. ءبىراق ەكى تەڭىزدى كانالمەن قوسا سالۋ قولايلى بولاتىنى ولاردىڭ ويىنا كەلمەگەن دە، نيل سۋىن قىزىل تەڭىزگە قوسىپ جولدى ۇزارتىپ العان. كەيبىر مالىمەتتەرگە قاراعاندا، وسى نيل كانالىنىڭ قۇرىلىسىنىڭ جۇمىسى سەزوستريس فەرعاۋىننىڭ تۇسىندا باستالىپتى. قالاي بولعان كۇندە دە، ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى التى ءجۇز ون بەسىنشى جىلى نەحو فەرعاۋىننىڭ اراۆيا جاعىنداعى ەگيپەت ويپاتىندا نيل سۋى اعاتىن كانال قازدىرۋ جۇمىسىن قولعa العاندىعى انىق. كانال نيلدەن قىزىل تەڭىزگە دەيىن جۇزگەن كەمە ءتورت كۇندە جەتەتىندەي ۇزىن، ەكى تريرەم قاتار جۇزە الاتىنداي ەندى بولۋ كەرەك بولعان. بۇل قۇرىلىستىڭ جۇمىسى گيستاسپانىڭ بالاسى داريي تۇسىندا دا جۇرگىزىلە بەرگەن، ءسويتىپ، بۇل كانالدىڭ قۇرىلىسىنىڭ جۇمىسى، تەگى، ەكىنشى پتولەمەيدىڭ تۇسىندا عانا اياقتالسا كەرەك. سترابون بۇل كانالدى قازىلىپ بولىپ، ىسكە قوسىلعاننان كەيىن كورگەن؛ ءبىراق تايىز بولعاندىقتان بۇل كانالمەن ءجۇزۋ تەك نيل سۋى تاسىعان كەزدە عانا، كوكتەمگى ايلاردىڭ ىشىندە عانا مۇمكىن بولعان. كانال، انتونيندەر عاسىرىنا دەيىن پايدالانىلىپ كەلگەن، بۇدان كەيىن سۋى ازايىپ قايراڭعا اينالىپ، اقىر اياعىندا كەمە جۇزە المايتىن بولىپ قالعان ومار حاليفانىڭ تۇسىندا بۇل كانال قايتادان قالپىنا كەلتىرىلگەن، ءبىراق ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ جەتى ءجۇز الپىس ءبىرىنشى نەمەسە جەتى ءجۇز الپىس ەكىنشى جىلى ال-مانزور حاليفا، وزىنە قارسى كوتەرىلىس جاساعان ابدۋللا مۋحاممەد-بەيدىڭ اسكەرلەرىنە ازىق-تۇلىك جەتكىزىلەتىن جولدى كەسىپ تاستاۋ ءۇشىن كانالدى قايتا كومدىرىپ تاستاعان. ەگيپەتكە جورىق جاساعان كەزىندە گەنەرال بوناپارت سۋەس ءشولىنىڭ ماڭىندا وسى كانالدىڭ سۇرلەۋىن تاپقان، ءبىراق بۇل ارانى سۋ تاسقىنى باسىپ كەتىپ، ءوزى اپاتقا ۇشىراي جازداپ، زورعا قۇتىلادى.
— نەسى بار، كاپيتان، ەرتەدەگى ادامدار كاديكستەن يندياعا دەيىنگى جولدى توعىز مىڭ كيلومەترگە دەيىن قىسقارتاتىن ەكى تەڭىزدىڭ اراسىن قوسا الماي وتكەن بولسا، ەندى ونى لەسسەپەس ىستەيدى الدا تۇرعان تاياۋ ۋاقىتتىڭ ىشىندە ول افريكا قۇرىلىعىن ازيادان سۋەس كانالىمەن ءبولىپ تاستاپ، ونى وراسان زور ارالعا اينالدىرادى، ءالى.
— مەنىڭ سىزگە سۋەس كانالىن كورسەتە الماعانىم، ارينە، وكىنىشتى-اق بولىپ تۇر، — دەدى كاپيتان ءسوزىن جالعاستىرىپ، — ءبىراق ءبىز ارعى كۇنى، جەرورتالىق تەڭىزگە شىققاندا، ءسىز پورت-سايد پورتىنىڭ ۇزىننان-ۇزاق جاعالاۋلارىن كورەسىز..
— جەرورتالىق تەڭىز دەيسىز بە؟!—دەپ قالدىم مەن داۋىستاپ.
— يا، پروفەسسور مىرزا. ءسىز وعان مۇنشا نەگە تاڭداندىڭىز؟
— مەنى، ءبىز ارعى كۇنى جەرورتالىق تەڭىزدە بولامىز دەگەن سەز تاڭداندىرادى.
— شىن با؟
— يا، كاپيتان، «ناۋتيلۋستا» بولۋىم مەنى ەشنارسەگە تاڭدانباۋعا ۇيرەتۋگە ءتيىس بولسا دا، تاڭدانۋعا تۋرا كەلدى.
— ايتكەنمەن، بۇل حابار ءسىزدى نەگە مۇنشا تاڭداندىردى؟
— مەن «ناۋتيلۋستىڭ» ءجۇرىسىنىڭ شاپشاڭدىعىنا تاڭداندىم، ويتكەنى ول ارعى كۇنى ءبىزدى جەرورتالىق تەڭىزىنە جەتكىزۋ ءۇشىن وراسان زور شاپشاڭدىقپەن جۇزۋگە ءتيىس قوي! وعان بۇكىل افريكانى وراعىتىپ، دوبرايا نادەجدا ءمۇيىسىن جاناي وتۋگە تۋرا كەلەدى عوي!
— بۇكىل افريكانى اينالىپ ەتۋ كەرەك دەپ سىزگە كىم ايتتى؟ دوبرايا نادەجدا ءمۇيىسىن جاناپ ەتۋ كەرەك دەگەن كىم؟
— الايدا، ەشكىم ولاي دەمەگەنىمەن... ەگەر «ناۋتيلۋس» قۇرىلىقپەن جۇزبەسە نەمەسە سۋەس مويناعىنان كوكتەي ۇشىپ وتپەسە...
— ونىڭ استىمەن جۇرسە نەسى بار، پروفەسسور مىرزا.
— مويناقتىڭ استىمەن بە؟
— ارينە، — دەپ جاۋاپ قايىردى كاپيتان سابىرمەن.— سول جەردىڭ بەتىندە جۇرتتىڭ ۇلكەن ەڭبەك جۇمساپ قازىپ جاتقان تاپ-تار كانالىن، تابيعات سول جەردىڭ استىندا باياعىدا-اق قازىپ قويعان بولاتىن.
— قالاي! ونىڭ استىندا وتكەلى بار ما؟
— يا، مەن وعان اراۆيا توننەلى دەپ ات قويعام. سۋەستەن باستالاتىن بۇل سۋ استىنىڭ وتكەلى پورت-سايدتان ءبىر-اق شىعارادى.
— ءبىراق سۋەس مويناعى دەگەنىمىز سۋسىپ تۇرعان قۇم عوي ءوزى دە؟
— يا، ءبىراق بەلگىلى ءبىر شەككە دەيىن عانا سولاي... ال ەلۋ مەتر تەرەڭدىكتە، ول قايىسپاس قاتتى مارمارگە اينالىپ كەتەدى.
— دەمەك، ءسىز ول توننەلدى كەزدەيسوق تاپقانسىز عوي؟
— كەزدەيسوق دەۋگە دە بولادى، ءبىراق سونىمەن بىرگە ادەيى ىزدەپ تاپتىم دەۋگە دە بولادى، ونىڭ بەر جاعىندا كەزدەيسوقتىقتان گورى ىزدەنۋ باسىمىراق بولدى.
— مەن ءسىزدى، كاپيتان، بار ىنتامدى سالا تىڭداپ-اق تۇرمىن، ءبىراق قۇلاقتىڭ ەستىگەنىنە اقىلىم سەنىڭكىرەمەيدى.
— قايران پروفەسسور مىرزا-اي، قۇلاعى بولا تۇرا ەستىمەۋ، قاي زامانعا دا بولسا ءتان ءىس! بۇل وتكەل بار عانا ەمەس، مەن ودان بىرنەشە رەت ءوتىپ تە شىققام. ەگەر ول بولماسا، مەن وسى تۇيىققا — قىزىل تەڭىزگە كەلمەگەن بولار ەدىم.
— وسى توننەلدى قالاي اشقانىڭىزدى سۇراسام، ەرسىرەك بولماس پا ەكەن؟
— بىرىنەن ءبىرى ەشۋاقىتتا ەكى ەلى ايرىلا المايتىن ادامداردىڭ اراسىندا قانداي قۇپيا سىر بولۋعا ءتيىس! — دەپ جاۋاپ قايىردى كاپيتان نەمو.
بۇل ايتىلعان سوزدەردىڭ تاساسىندا تۇرعان مەڭزەۋدى تۇسىنبەگەن كىسى بولدىم دا، كاپيتان نەموعا قۇلاعىم سىزدە دەگەندەي نىشان ءبىلدىردىم.
— جۇيەلى ويىم مەن ناتۋراليسشە ىزدەنگىشتىگىم وسى ارادا توننەل بار شىعار-اۋ دەگەن پىكىر تۋعىزدى. ۇشقىش بالىق، الابۇعا، قىل ءتىستى بالىق وسى سياقتى بىرىنەن ءبىرىن ايىرعىسىز كوپتەگەن بالىقتاردىڭ جەرورتالىق تەڭىزدە دە، قىزىل تەڭىزدە دە بولاتىنىنا كوزىم تۇسە جۇرەتىن-دى. ماعان: مۇنىڭ ءوزى وسى ەكى تەڭىز ءبىرى بىرىمەن قوسىلىپ جاتقان تەڭىزدەر ەكەندىگىن كورسەتپەي مە دەگەن وي تۋدى. ەگەر دە مۇنداي جەر استىمەن بارىپ قوسىلاتىن اعىس بولسا، وندا بۇل اعىس قىزىل تەڭىزدەن جەرورتالىق تەڭىزگە قاراي اعاتىن اعىس بولۋى كەرەك، ويتكەنى قىزىل تەڭىزدىڭ سۋى جەرورتالىق تەڭىزدىڭ سۋىنان جوعارى بولاتىن. بۇل ماسەلەنىڭ انىعىنا جەتۋ ءۇشىن مەن سۋەس ماڭىنان بىرنەشە بالىقتى ۇستاپ الىپ، قۇيرىقتارىنا جەز جۇزىك كيگىزىپ، قايتادان سۋعا ءتۇسىرىپ قويا بەردىم. كوپ اي وتكەننەن كەيىن سيريانىڭ جاعالاۋىندا اۋعا تۇسكەن بالىقتاردىڭ ىشىنەن قۇيرىقتارىندا جۇزىكتەرى، تاڭبالارى بار بىرنەشە بالىق شىقتى. ءسويتىپ، جەر استى ارقىلى ەكى تەڭىزدىڭ ءبىر بىرىمەن قوسىلىپ جاتقاندىعىندا مەنىڭ ەشقانداي كۇمانىم بولمادى. مەن ونى ىزدەپ ءجۇرىپ، اقىرىندا تاپتىم، ءسويتىپ سول وتكەلگە كىرۋگە تاۋەكەل ەتتىم... ال ەندى ءبىر — ەكى كۇننەن كەيىن، پروفەسسور مىرزا، مەنىڭ اراۆيا توننەلىممەن ءسىز دە تانىساتىن بولاسىز.
بەسىنشى تاراۋ
اراۆيا توننەلI
سول كۇنى مەن كونسەل مەن نەد لەندكە كاپيتان نەمومەن سويلەسكەن كەزدەگى اڭگىمەنىڭ ولار ءۇشىن ەڭ قىزىقتى جەرىن ايتىپ بەردىم.
ەكى كۇننەن كەيىن ءبىز جەرورتالىق. تەڭىزدىڭ سۋىندا جۇرەتىن بولامىز دەگەنىمدە، كونسەل الاقانىن-شاپالاقتادى دا، نەد لەند يىعىن كوتەردى.
سۋ استىنداعى توننەل؟ — دەدى ول تاڭدانىپ.— ەكى تەڭىزدىڭ اراسىنداعى وتكەل؟ بۇل تۋرالى ەشكىم ەشۋاقىتتا ەشنارسە ەستىگەن ەمەس!
— نەد دوستىم،— دەدى كونسەل، — ءبىز بۇرىن «ناۋتيلۋس» تۋرالى ەستىپ پە ەدىك؟ جوق قوي. سويتكەنمەن، ول بار دۇنيە. ولاي بولسا، مەن ول تۋرالى ەشنارسە ەستىگەن ەمەسپىن دەگەن سىلتاۋمەن، يىقتى كوتەرۋدى قويىڭىز، فاكتىنى مويىنداماۋدى دا قويىڭىز.
— كىمدىكى دۇرىس، كىمدىكى بۇرىس ەكەنىن ءالى كورەرمىز، — دەدى نەد لەند باسىن شايقاپ قويىپ. — تەزىرەك جەرورتالىق تەڭىزگە جەتىپ الۋ ءۇشىن، مەن بۇل توننەلدىڭ بارلىعىنا قۋانا-قۋانا سەنەر ەدىم.
سول كۇنى كەشكە تەڭىز بەتىندە ءجۇزىپ كەلە جاتقان «ناۋتيلۋس» 21°30' سولتۇستىك ەندىكتەگى اراۆيا جاعالاۋىنا جاقىنداپ قالعان ەدى. مەن دجەلدا قالاسىن كوردىم، بۇل ەگيپەتپەن، سيريامەن، تۋركيا جانە ينديامەن قىزۋ ساۋدا جۇرگىزىپ تۇراتىن اسا ماڭىزدى پورتتىق قالا ەدى. قالانىڭ ۇيلەرىن، تەڭىزدىڭ جارلاۋ جاعالارىندا سۋ تايىز بولعاندىقتان جاعاعا جاقىنداي الماي كەيىنىرەكتە تۇرعان كەمەلەردى وسى ارادان-اق ايقىن كورىپ تۇردىم.
باتار كۇن قالانىڭ اپپاق ۇيلەرىن شۇعىلالى ساۋلەگە بولەپ جارقىراتىپ تۇر.
قالادان وقشاۋىراق جەردە وتىرىقشى باداۋيلەردىڭ اعاشتان، قامىستان سالعان لاشىقتارى كورىنەدى.
ءبىراق كەشىكپەي-اق ءتۇن جامىلىپ، دجەلدا قاراڭعىدا كورىنبەي كەتتى دە، «ناۋتيلۋس» سۇڭگىپ كەتىپ، شامالى فوسفورلانعان سۋدىڭ استىمەن ءجۇزدى.
كەلەسى كۇنى، 10 فيەۆرالدا، كەمە سۋ بەتىنە ءجۇزىپ شىقتى دا، جاپ-جاقىن جەردە تولىپ جۇرگەن كەمەلەردى كورىپ، قايتا سۇڭگىدى. ءبىراق تۇسكە تامان، ادەتتەگى بايقاۋ جۇرگىزىلەتىن كەزدە، تەڭىز بەتى وڭاشا ەدى، كەمە تاعى دا ءجۇزىپ سۋ بەتىنە شىقتى.
نەد لەند پەن كونسەلدى ەرتىپ مەن دە كەمەنىڭ ۇستىنە شىقتىم.
شىعىس جاقتا بۇلدىر تۇماننىڭ اراسىنان ويپات جاعالاۋدىڭ جالپى كەسكىنى كورىندى.
ءبىز قايىقتاردىڭ تۇبىنە سۇيەنىپ تۇرىپ، ونى-مۇنى قايداعى-جايداعىنى ايتىپ اڭگىمەلەسىپ تۇرعانىمىزدا، كەنەتتەن تەڭىزدە قارۋىتىپ كورىنگەن ءبىر نارسەنى قولىمەن نۇسقاپ كورسەتتى دە:
— پروفەسسور مىرزا، ءسىز انا جاقتاعىنى كورىپ تۇرسىز با؟ — دەپ سۇرادى نەد لەند.
— جوق، — دەپ جاۋاپ قايىردىم مەن، — سىزدەي الىستان كورە المايتىنىمدى ءوزىڭىز بىلەسىز عوي!
— جاقسىراق قاراڭىز، — دەدى نەد، — انە، شتريبورتتان قاراعاندا تۋرا قارسى الدىڭىزدا قوزعالىپ كەلە جاتىر عوي ءبىر نارسە، شىنىمەن-اق كورە الماي تۇرسىز با؟
— كورە الماي تۇرمىن، — دەدىم مەن جاقسىلاپ قاراعاننان كەيىن، — تەڭىز بەتىنەن الدەنەندەي ءبىر ۇزىن دەنەنى كورىپ تۇرمىن.
— تاعى دا ءبىر «ناۋتيلۋس» پا؟ — دەپ سۇرادى كونسەل.
— جوق، — دەپ جاۋاپ قايىردى كانادالىق. — ءبىراق بۇل الدەنەندەي ءبىر تەڭىز جانۋارى دەسەم، قاتەلەسە قويار ما ەكەم؟
— قىزىل تەڭىزدە كيت بولۋشى ما ەدى؟ — دەپ سۇرادى كونسەل.
— اندا-ساندا كەزدەسىپ قالادى، — دەدىم مەن.
ۇزىنداۋ كەلگەن ءبىر قارا دەنە، بىزدەن ءبىر ميلدەي جەردە قاراۋىتىپ كورىندى دە جاتتى. بۇل الىستان قاراعاندا، سۋدان ءسال شىعىپ جاتقان ۇلكەن جارتاس سياقتى ەدى. ءبىراق مۇنىڭ نە ەكەنىن، ءالى دە بىلە المادىم.
— جوق، بۇل كيت ەمەس، — دەدى نەد لەند، — سول جانۋاردان كوز ايىرماي قاراپ تۇرعان كۇيى.— كيت دەگەندەرىڭىز، مەنىڭ ەجەلگى تانىسىم عوي، مەن ولاردىڭ مىنەز-قۇلقىن جاقسى بىلەمىن.
— شىداي تۇرالىق،— دەدى. كونسەل،— «ناۋتيلۋس» سولاي قاراي بۇرىلۋعا اينالدى، ءبىز ەندى بىرنەشە مينۋتتان كەيىن، ونىڭ نە ەكەنىن بىلەمىز.
— ەھە! ءوزى ءتىپتى قوزعالادى... سۇڭگىپ تە قويادى! —دەدى ەسى شىعىپ نەد لەند. — بۇل نە بولدى ەكەن؟ كيت نە كاشالوت سياقتى ەكى ايرىم قۇيرىعى دا جوق، ال جۇزگىش قاناتتارى كەسىلگەن قول سەكىلدى.
— ءبىراق... — دەي باستاپ ەم مەن.
— انانى قاراڭىز، — دەپ مەنىڭ ءسوزىمدى ءبولىپ جىبەردى كانادالىق، — شالقاسىنان تۇسكەلى اۋدارىلىپ بارادى.
— مىناۋ ءبىر ناعىز سايقال عوي! —دەپ كۇلدى كونسەل.
كونسەلدىڭ سوزدەرى ماعان بىردەن دۇرىس وي سالدى. مەن تۇسىنە قالدىم، كوز الدىما سايقالدار.وتريادىنىڭ وكىلى دە ەلەستەپ كەتتى، بۇلاردىڭ جارتى دەنەسى ايەل، جارتى دەنەسى بالىق بولادى دەپ جۇرت اڭىز قىلاتىن.
— جوق، — دەدىم مەن كونسەلگە،— بۇل سايقال ەمەس، بۇل سول وتريادقا جاتاتىن، وتە سيرەك ۇشىرايتىن باسقا ءبىر جانۋار. بۇل — ديۋگون.
بۇل ۋاقىتتا نەد لەند الگى جانۋارعا قارادى دا تۇردى. جانۋاردى كورىپ، كوزى ءتىپتى شىراداي جانىپ كەتىپتى. ول ءقازىر رەتى كەلسە سەكىرىپ ءتۇسىپ، ديۋگونگە باس سالعالى تۇرعان ادام سياقتى ەدى.
— اتتەگەنە-اي، پروفەسسور مىرزا،— دەدى ول داۋسى دىرىلدەپ، — مەن مۇنداي جانۋاردى ءالى اۋلاپ كورمەپ ەدىم!
نەد لەندتىڭ بار ويى وسى سوزدەردەن-اق ايقىن كورىنىپ تۇر ەدى.
كەمەنىڭ ۇستىنە كاپيتان نەمو دا شىقتى. ول ديۋگوندى كوردى دە كانادالىققا قاراپ، ونىڭ ءداتى شىداماي تۇرعانىن سەزە قويدى.
ول نەد لەندكە قاراپ:
— ەگەر قولىڭىزدا سۇڭگى بولسا، ميستەر لەند، ول ءسىزدىڭ قولىڭىزدى كۇيدىرىپ جىبەرەر ەدى-اق ءقازىر،— دەدى.
— دۇپ-دۇرىس، كاپيتان.
— بىرەر كۇنگە ءوزىڭىزدىڭ سۇڭگىشىلىك كاسىبىڭىزگە قايتا ورالىپ، اڭشىلىق تابىستارىڭىزدىڭ تىزبەسىنە تاعى دا ءبىر جاڭا تابىس قوسۋدان دا باس تارتپاس پا ەدىڭىز؟
— راقاتتانا ءجۇرىپ ورىندار ەدىم، ونى.
— نەسى بار وندا كىرىسىڭىز!
— راقمەت، كاپيتان،— دەدى نەد لەند، ەكى كوزى وتتاي جايناپ.
— تەك ءبىر شارتى بار مۇنىڭ: مۇلتىكسىز سىلتەيسىز، ءبىر-اق قاعىپ تۇسىرەسىز، ەسىڭىزدە بولسىن، بۇل ءوزىڭىز ءۇشىن كەرەك.
— ديۋگون سونداي-اق قاتەرلى جانۋار ما؟ — دەپ سۇرادىم مەن.
كانادالىق ءمان بەرمەگەن شىرايمەن يىعىن ءبىر كوتەرىپ قويدى.
— يا، دەدى كاپيتان. — بۇل جانۋار كەيدە اڭشىلاردىڭ وزدەرىنە تاپ بەرىپ، قايىقتارىن اۋدارىپ تاستايدى. ءبىراق ميستەر لەند ءۇشىن بۇل قاتەرلى ەمەس. ويتكەنى ونىڭ كوزى وتكىر، قولى قاپى تيمەيتىن قول. مەن وعان جانۋاردىڭ قاۋىپتىلىگىنەن ەمەس، ديۋگوننىڭ ەتىنىڭ جاقسىلىعىنان مۇلتىكسىز سىلتە دەپ تۇرمىن. ونىڭ ەتى وتە ءدامدى بولادى، ال ميستەر لەند بولسا، مەنىڭ بايقاۋىمشا، ءدامدى تاماقتى جەك كورمەيتىن سياقتى.
— سولاي دەڭىز! — دەپ قالدى كانادالىق. — بۇل جانۋاردىڭ ءوزى باسقاسىن بىلاي قويعاندا، ەتى دە ءدامدى جانۋار ما؟
— يا، ميستەر لەند. بۇل جانۋاردىڭ ەتىنىڭ ءدامى سيىر ەتىنىڭ دامىنەن ايىرىپ العىسىز، سوندىقتان دا، مۇنىڭ ەتىنەن جاسالعان تاعامدار، مەلانەزيادا پاتشا داستارحاندارىنىڭ ءسانى بولىپ سانالادى. ديۋگون سوڭعى كەزدە وتە كوپ اۋلانادى، ءسىرا، لامانتين سياقتى، كەشىكپەي بۇل دا قۇريتىن شىعار.
— ولاي بولعاندا، كاپيتان، — دەدى كونسەل شىنىمەن، — بۇل ديۋگوندى بالكىم اۋلاماي-اق قويعان ءجون بولار؟ بۇل جانۋاردان قالعان جالعىز تۇقىم وسى بولىپ جۇرسە قايتتىك؟ ولاي بولسا، عىلىم مۇددەسى ءۇشىن مۇنى ساقتاۋ كەرەك.
— مۇمكىن، سولاي دا شىعار، — دەدى كانادالىق،— ءبىراق تاعام جاساۋ مۇددەسىنىڭ تۇرعىسىنان قاراعاندا، ونى اۋلاۋ قاجەت بولادى.
— كىرىسىڭىز ىسكە، ميستەر لەند،— دەدى كاپيتان تاعى دا.
وسى ارادا «ناۋتيلۋستىڭ» كومانداسىنان جەتى ماتروس كەمەنىڭ ۇستىنە شىقتى. ولار ادەتتەگىدەي سابىرلى، ءۇنسىز ەدى. بىرەۋى كيت اۋلايتىن كەمەدە بولاتىن بايلاۋلى ءجىبى بار سۇڭگى الىپ شىقتى.
قايىقتى سۋعا ءتۇسىرىپ التى ەسكەكشى وتىرىسىپ الدى، ءرۋلشى، ءرۋلدى ۇستادى. نەد لەند، كونسەل مەن ۇشەۋمىز قايىقتىڭ ارت جاعىنا تامان وتىردىق.
— ءسىز بىزبەن بىرگە بارمايسىز با، كاپيتان؟ — دەپ سۇرادىم مەن.
— جوق، پروفەسسور. جولدارىڭ بولسىن.
التى ەسكەكشى قاتارىنان ەسكەن قايىق ەكى ميلدەي جەردەگى كورىنىپ جاتقان ديۋگونعا زۋلاپ وتىرىپ كەلىپ تە قالدى.
وعان بىرنەشە عانا كابەلت قالعاندا، ەسكەكشىلەر ءجۇرىستى باياۋلاتىپ، ەسكەكتەرىن جايلاپ قانا سۋعا سالا قويىستى.
سۇڭگىسىن قولىنا الىپ، نەد لەند قايىقتىڭ تۇمسىق جاعىنا بارىپ تۇردى.
ادەتتە كيتكە اتاتىن سۇڭگىنىڭ ارقانى ۇزىن ءارى مىقتى بولاتىن دا، جارالانعان جانۋار تارتقان سايىن ورامى وپ-وڭاي جازىلا بەرەتىن. ءبىراق بۇل جولى ارقاننىڭ ۇزىندىعى جيىرما مەتردەن-اق ەدى، ارقاننىڭ ەكىنشى ۇشى بوس بوشكەگە بايلاۋلى بولاتىن، ال بۇل بوشكە جارالى جانۋاردىڭ سۋ استىندا قاي باعىتتا ءجۇزىپ بارا جاتقانىن كورسەتىپ تۇرۋعا ءتيىس.
مەن وتىرعان ورنىمنان تۇرىپ جانۋارعا قارادىم ديۋگون اينىماعان لامانتين ەكەن. ونىڭ ۇزىنداۋ دەنەسى قۇيرىعىمەن ۇلاسىپ بىتەدى ەكەن دە، ەكى جانىنداعى جۇزگىش قاناتتارى — كادۋىلگى ساۋساق سياقتى ەكەن. لامانتيننەن بار ايىرماسى، مۇنىڭ جوعارعى جاق سۇيەگىندە ۇزىن، وتكىر ايبالتاسى، دەمەك، ەكى ۇلكەن ازۋ ءتىسى بار.
نەد لەند اۋلاي باستاعان ديۋگون وراسان ۇلكەن جانۋار ەكەن. ول قيمىلسىز جاتىر ەدى، مۇلدەم ۇيىقتاپ جاتقان سياقتى. بۇل جاعداي كانادالىققا ەتە قولايلى بولدى. مىندەتىن دە ەداۋىر جەڭىلدەتىپ جىبەردى.
قايىق سىبىسىن سەزدىرمەستەن جانۋارعا بەس — التى مەتردەي جاقىن كەلدى. ماتروستار ەسكەكتەرىن تاعى دا قولعا الدى.
نەد لەند كەيىن شەگىنە بەرىپ، سۇڭگىنى قۇلاشتاي لاقتىرىپ جىبەردى.
ىسقىرعان عانا ءبىر دىبىس ەستىلدى، ال ديۋگون عايىپ بولىپ كەتتى. تەگى، وعان تاستاعان سۇڭگى تەك زۋلاپ بارىپ سۋعا ءتۇسىپ كەتسە كەرەك.
— اتتەگەنە-اي،— دەپ گۇج ەتە ءتۇستى ىزا بولعان كانادالىق،— تيگىزە الماي قالدىم با؟
— جوق، — دەپ جاۋاپ قايىردىم مەن،— جانۋار جارالانىپتى. انە، قان جوسىپ جاتىر. ءبىراق سۇڭگى سۋعا ءتۇسىپ كەتكەن بولۋى كەرەك.
— سۇڭگىم مەنىڭ، — دەپ قالدى نەد لەند.— مەنىڭ سۇڭگىم!
ماتروستار ەسكەكتەرىن قايتا سۋعا ءتۇسىردى، ال ءرۋلشى قايىقتى سۋ بەتىنە قالقىپ شىققان بوشكەگە قاراي بۇردى.
سۇڭگىنى شىعارىپ الىپ، قايىق ەندى جارالى جانۋاردىڭ سوڭىنا ءتۇستى. ول دەم الۋ ءۇشىن وقتا-تەكتە سۋ بەتىمەن دە ءجۇزىپ بارا جاتتى. ءبىراق، شاپشاڭ جۇزۋىنە قاراعاندا، اسا اۋىر جارالانباسا كەرەك، تەگەۋرىندى ون ەكى قول قوزعاپ وتىرعان قايىق وقتاي زۋلاپ كەلە جاتتى. ول ديۋگونعا الدەنەشە رەت قۋىپ تا جەتتى، ءبىراق قۋىپ جەتكەن سايىن كانادالىق، سۇڭگىنى ەكىنشى رەت تاستاماق بولىپ ىڭعايلانا بەرگەندە، جانۋار سۇڭگىپ كەتىپ، قاۋىپتەن قورعانىپ قالىپ وتىردى.
نەد لەندتىڭ قالاي ىزا بولىپ كۇيىپ-پىسكەنىن ايتىپ جاتۋدىڭ قاجەتى بولا قويار ما ەكەن! ول وسى سورلى جانۋارعا اعىلشىن تىلىندە بار قارعىستى جاۋدىرىپ تۇردى. بارلىق ايلا-تاسىلدەرىمىزدىڭ ءبارىن ديۋگوننىڭ زايا كەتىرۋى ءتىپتى ماعان دا باتتى.
وسىلايشا، ءبىز ديۋگوندى ءبىر ساعاتتاي قۋدىق، مەن مۇنىڭ ءساتى تۇسپەيدى ەكەن دەپ كۇدەرىمدى دە ۇزە باستادىم. ءبىراق كەنەتتەن، جارالى جانۋار سوڭىنا ءتۇسىپ العانىمىز ءۇشىن كەك العىسى كەلگەندەي، ءبىزدىڭ وزىمىزگە شابۋىل جاساپ، قايىققا قاراي دۇرسە قويا بەردى.
جانۋاردىڭ بۇل ارەكەتى كانادالىقتىڭ كوزىنە بىردەن ءتۇستى.
— بايقاڭدار! — دەدى ول داۋىستاپ.
ماعان تۇسىنىكسىز تىلدە ءرۋلشى دە بىردەمە دەدى. تەگى، ماتروستارعا ساق بولىڭدار دەسە كەرەك.
ديۋگون، قايىققا جيىرما فۋتتاي جاقىنداپ كەلدى دە، كەنەت تۇرا قالىپ، تۇمسىعىنىڭ جوعارعى جاعىنا تامان بىتكەن مۇرنىمەن، اۋا جۇتىپ الدى دا، بىزدەرگە قاراي تاپ بەردى. ءبىز قاقتىعىسىپ قالدىق. ايتەۋىر، ءرۋلشىنىڭ ەپتىلىگى ارقاسىندا، تارپا باس سالعان جانۋاردىڭ قاتەرلى سوققىسىنا ۇشىراماي جالتارىپ كەتتىك، قايىق تا اۋىتقىپ كەتىپ، ءبىر نەمەسە ەكى تونناداي سۋ تولتىرىپ الدى، ونى كەيىن توگۋگە تۋرا كەلدى.
ەلىكتى كوتەرىپ الاتىن افريكا ارىستانىنداي قايىقتى ەرنەۋىنەن تىستەي الىپ، لاقتىرىپ جىبەرمەكشى بولعان الىپ جانۋاردى، قايىقتىڭ تۇمسىق جاعىندا تۇرعان نەد لەند سۇڭگىمەن ۇستى-ۇستىنە تۇيرەي بەردى.
ءبىز بىرىمىزگە ءبىرىمىز سوعىلىپ، تەڭسەلۋمەن بولدىق، ەگەر قانى قايناپ، قاتتى اشۋلانعان سۇڭگىشى قاپىسىن تاۋىپ، سۇڭگىنى جانۋاردىڭ قاق جۇرەگىنە قاداماعاندا مۇنىڭ نەمەن تىنارى بەلگىسىز ەدى.
قايىقتىڭ جاقتاۋىندا ءتىستىڭ شىقىرلاعانى ەستىلدى؛ ديۋگون سۇڭگىمەن بىرگە سۋعا باتىپ كەتتى.
كوپ كەشىكپەي-اق، بوشكە سۋ بەتىنە قالقىپ شىقتى، شالقاسىنان تۇسكەن ديۋگوننىڭ دەنەسى دە بوشكەمەن قوسا شىقتى. قايىق ديۋگوندى سۇيرەتىپ وتىرىپ «ناۋتيلۋسقا» الىپ كەلدى.
ديۋگوننىڭ دەنەسى زورعا دەگەندە، وندا دا ءتاليدىڭ كومەگىمەن «ناۋتيلۋستىڭ» ۇستىنە شىعارىلدى، سالماعى بەس مىڭ كيلوگرامنان دا ارتىق بوپ شىقتى.
جانۋار نەد لەندتىڭ تىكەلەي باسقارۋىمەن سويىلدى، ويتكەنى ول بۇل جۇمىستى ىستەۋگە باسقا ەشكىمگە سەنبەدى.
سول كۇنى كەشكە ستيۋارد ماعان ديۋگوننىڭ ەتىنەن پىسىرىلگەن تاماق اكەپ بەردى، بۇل تاماقتى كەمەنىڭ اسپازشىسى جاقسىلاپ-اق دايىنداعان ەكەن، ماعان بۇل سيىر ەتىنەن دە ءدامدى كورىندى.
كەلەسى كۇنى، 11 فيەۆرالدا، «ناۋتيلۋستىڭ» قويماسى تاعى دا جاڭا اڭدارعا تولدى، توپ-توپ قارلىعاشتار سۇڭگۋىر كەمەنىڭ جاقتاۋلارىنا، ەرنەۋلەرىنە كەلىپ قوندى. بۇلار قارلىعاشتاردىڭ تەك ەگيپەتتە بولاتىن تۇرلەرى — نيل قارلىعاشتارى ەدى. بۇلاردىڭ تۇمسىقتارى قارا، باسى سۇيىرلەنىپ بىتكەن كوك، كوزىنىڭ .قيىعى اقشىل، قىر ارقاسى، قاناتى مەن قۇيرىعى كوك، كەۋدەسى مەن باۋىر جاعى اق، اياقتارى قىزىل ەدى. ءبىز بىرنەشە توپ نيل ۇيرەكتەرىن دە ۇستادىق. بۇلار باستارى اق، مويىندارىنىڭ قارا داقتارى بار تاعى قۇستار بولاتىن. ەتتەرى وتە ءدامدى بولىپ شىقتى.
«ناۋتيلۋس» بۇل كۇنى بىركەلكى باياۋ قارقىنمەن ءجۇزىپ كەلە جاتتى؛ ونىڭ اسىعارلىق ەشنارسەسى جوق ەدى. سۋەسكە جاقىنداعان سايىن قىزىل تەڭىزدىڭ سۋى دا تۇششى بولا بەردى.
كۇندىزگى ساعات بەس شاماسىندا، سولتۇستىك جاعىمىزدان تاستاق اراۆيانىڭ شەتى، سۋەس شىعاناعى مەن اكاب شىعاناعىنىڭ ارالىعىنداعى راس-موحاممەد ءمۇيىسى كورىندى.
— راس-موحاممەد ءمۇيىسىنىڭ جوعارعى جاعىنداعى اسقار تاۋلار ماعان ايقىن كورىندى. بۇل — ورەب تاۋى بولاتىن.
ساعات كەشكى التىدا «ناۋتيلۋس» بىرەسە سۋدىڭ استىمەن، بىرەسە ۇستىمەن ءجۇزىپ وتىرىپ، Top قولتىعىنىڭ تەرەڭ سۋىنا دا كەلىپ ءتۇستى. بۇل قولتىقتىڭ سۋى، كاپيتان نەمو ايتقانداي، قىزعىلتتاۋ ەدى.
تەك ءبىرقازانداردىڭ شاڭقىلداعان داۋىستارى، جارتاستى سابالاعان تولقىنداردىڭ شۋىلى، تالىپ جەتكەن كەمە گۋدوكتارىنىڭ ايقايى عانا ەستىلىپ تۇرعان جىم-جىرت تەڭىز بەتىن بىردەن ءتۇن باستى.
كەشكى ساعات سەگىز بەن توعىزدىڭ اراسىندا «ناۋتيلۋس» بىرنەشە مەتر سۋ استىنا ءتۇستى. مەنىڭ ەسەبىم بويىنشا، ءبىز سۋەستەن قاشىق ەمەس ەدىك.
سالوننىڭ تەرەزەسىنەن پروجەكتور ساۋلەسى ءتۇسىپ تۇرعان جارقاباق جاعالاۋدى كوردىم. مەنىڭ شامالۋىمشا، بۇعاز بارعان سايىن تارىلىپ كەلە جاتقان سياقتى.
ساعات توعىزدان 15 مينۋت وتكەندە كەمە تاعى دا سۋ بەتىنە شىقتى.
كاپيتان نەمونىڭ اراۆيا توننەلىن كورگەنشە اسىعىپ، تىقىرشىپ وتىرا المادىم. ءتىپتى مازام كەتكەن سوڭ تازا اۋا جۇتايىن دەپ كەمەنىڭ ۇستىنە شىقتىم.
كەشىكپەي-اق مەن، شامامەن ايتقاندا، بىزدەن ميل جارىمداي جەردە، كومەسكى كەشكى تۇماننىڭ اراسىنان ءبىر جارىق ساۋلە كوردىم.
— قالقىما ماياك،— دەپ قالدى تاپ قاسىمنان بىرەۋ.
مەن شوشىپ كەتىپ، جالت قاراسام، كاپيتان نەمو ەكەن.
— بۇل سۋەستىڭ قالقىما ماياگى، — دەدى ول قايتالاپ. — ءبىز ەندى كەشىكپەي توننەلدىڭ اۋزىنا كەلەمىز.
— وعان كىرۋ وپ-وڭاي ەمەس شىعار؟—دەپ سۇرادىم مەن.
— يا، وتە ءقاۋىپتى. سوندىقتان دا، توننەلگە كىرەردە رۋل كابيناسىندا ءوزىم بولىپ، كەمەنى ءوزىم باسقارۋ داعدىلى ەرەجەمە اينالدى. ال ەندى، پروفەسسور مىرزا، سىزگە تومەن تۇسۋگە تۋرا كەلەدى، ويتكەنى ءقازىر كەمە سۇڭگىپ سۋدىڭ استىنا تۇسەدى، سودان ول توننەلدەن ءوتىپ شىعىپ، جەرورتالىق تەڭىزگە كىرگەننەن كەيىن سۋ بەتىنە ءبىر-اق شىعادى.
مەن كاپيتان نەموعا ىلەسىپ ىشكە ءتۇستىم. اۋىز دا جابىلدى. رەزەرۆۋارلارعا سۋ دا تولتىرىلىپ الىندى، ءسويتىپ كەمە ون مەتردەي سۋ استىنا ءتۇستى.
مەن ءوز كايۋتاما قاراي وقتالا بەرىپ ەدىم، كاپيتان نەمو مەنى تاعى دا توقتاتتى:
— پروفەسسور مىرزا،— دەدى،— شتۋرۆال كابيناسىندا مەنىمەن بىرگە دەجۋرستۆودا بولعىڭىز كەلە مە؟
— سىزدەن بۇل تۋرالى وتىنۋگە باتىلىم جەتپەپ ەدى،— دەپ جاۋاپ قايىردىم مەن.
— ەندەشە ءجۇرىڭىز. وندا وتىرىپ ءسىز، جەر استىمەن، سۋ استىمەن ءجۇزۋ كەزىندە كورۋگە بولاتىن نارسەنىڭ ءبارىن دە كورەسىز.
ءبىز كەمەنىڭ ۇستىنە قاراي شىعاتىن باسقىشپەن كوتەرىلىپ، ورتا شەنىنە دەيىن كەلدىك. وسى جەردە كاپيتان نەمو ءبىر ەسىكتى اشتى دا، ءبىز تارلاۋ ءبىر ۇزىن كوريدورمەن ءجۇرىپ وتىرىپ، ەڭ تۇكپىردەگى، كەمەنىڭ تۇمسىق جاعىندا توبەسى شىعىپ تۇراتىن شتۋرۆال كابيناعا كەلىپ كىردىك.
بۇل ەنى دە، كولدەنەڭى دە التى فۋتتاي، ياعني ميسسيسيپي مەن گۋدزوننىڭ ارالىعىندا جۇزەتىن كەمەلەردىڭ كايۋتاسى سياقتى جەكە بولمە ەدى. مۇنىڭ ورتاسىندا، كەمەنىڭ ارت جاعىنداعى رۋلمەن شتۋرتروس ارقىلى قوسىلعان شتۋرۆال بار ەدى. كايۋتانىڭ ءتورت قابىرعاسىنداعى دوڭەس اينەكتەر ورناتىلعان ءتورت يلليۋميناتور رۋل ۇستاۋشىعا جاعالاي قاراپ وتىرۋعا دا مۇمكىندىك بەرەدى.
مۇنىڭ ءىشى قاراڭعىلاۋ ەدى؛ ءبىراق كەشىكپەي بۇل قاراڭعىلىققا كوزىم ۇيرەنىپ تە الدى، ءسويتىپ ەكى قولىمەن شتۋرۆالدى ۇستاپ تۇرعان ءرۋلشىنى كوردىم.
— ەندى، — دەدى كاپيتان نەمو، — توننەلگە كىرەتىن تۇستى ىزدەلىك. ەلەكتر وتكىزگىشتەر رۋل كابيناسىن ماشينا بولىمىمەن قوسىپ تۇر ەدى، بۇلار ارقىلى بەلگىلى ءبىر تولىپ جاتقان شارتتى سيگنالدار بويىنشا، كاپيتان شتۋرۆالدا وتىرىپ-اق كەمەنى نە شاپشاڭ، نە باياۋ جۇرگىزۋ تۋرالى بۇيرىق بەرەدى.
— كاپيتان مەتالل كنوپكانى باسىپ قالىپ ەدى، سول ارادا-اق ءۆينتتىڭ اينالۋى باسەڭدەپ قالدى. مەن تىپ-تىك گرانيت جارعا ءۇن-تۇنسىز قارادىم دا وتىردىم، بۇل مىزعىماس قۇرىلىق شەتى ەدى، مۇنىڭ ۇزىنا-بويىن قۋالاپ ءبىز ءبىر ساعاتتاي جۇزدىك.
كاپيتان نەمو كومپاستان كوز ايىرمادى دا، رۋل ۇستاۋشى ونىڭ بۇيرىعى بويىنشا شتۋرۆالدى ءبىر ولاي، ءبىر بۇلاي بۇرىپ، كەمەنىڭ باعىتىن ۇنەمى وزگەرتىپ وتىردى.
ساعات وننان ون بەس مينۋت كەتكەندە كاپيتان نەمو شتۋرۆالعا ءوزى تۇردى.
ءبىزدىڭ قارسى الدىمىزدان تەرەڭ سۋ جولىنىڭ كىرەبەرىسى كورىندى.
«ناۋتيلۋس» بۇعان ىركىلمەي-اق كىرىپ كەتتى.
كەمەنىڭ تەمىر ساۋىتى گۋىل قاعا باستادى. بۇل جوعارىدان ىلديعا جەرورتالىق تەڭىزگە قاراي اققان سۋدىڭ دىبىسى ەدى. ماشينا ۆينت قالاعىن باياۋ، وقتىن-وقتىن كەرى اينالدىرىپ قويىپ وتىرۋىنا قاراماستان تاسقىن كەمەنى ىلديعا قاراي وقتاي زۋلاتىپ كەلە جاتتى.
كەمە بۇلاي قاتتى زۋلاپ كەلە جاتقاندا، پروجەكتور ساۋلەسىمەن جارقىراعان توننەل قابىرعالارىن عانا كورۋگە بولار ەدى. جۇرەگىم لۇپىلدەپ وتە قاتتى سوعا باستادى دا، سوندىقتان مەن جۇرەگىمنىڭ تۇسىن قولىممەن باسىپ، ۋقالاپ وتىردىم.
ساعات وننان 35 مينۋت كەتكەندە كاپيتان نەمو شتۋرۆالدى رۋل ۇستاۋشىعا بەردى دە، ماعان بۇرىلىپ:
— ءبىز جەرورتالىق تەڭىزدەمىز، — دەدى.
تاسقىن ايداعان «ناۋتيلۋس» جيىرما مينۋتقا تولار تولماس ۋاقىتتىڭ ىشىندە سۋەس مويناعىن جەر استىمەن ءوتىپ شىقتى.
التىنشى تاراۋ
گرەك ارحيپەلاگى
كەلەسى كۇنى، 12 فيەۆرالدا، تاڭ اتا «ناۋتيلۋس» سۋ بەتىنە قالقىپ شىقتى. مەن دە جالما-جان كەمەنىڭ ۇستىنە شىقتىم.
وڭتۇستىك جاعىمىزدا ءۇش ميلدەي جەردە تاڭەرتەڭگى تۇماننىڭ اراسىنان ەرتەدەگى پەلۋزيۋم بۇلدىراپ، ەلەس بەرiپ قانا كورىنىپ تۇر.
تاسقىن ەكپىنى ءبىزدى ءبىر تەڭىزدەن ەكىنشى تەڭىزگە كوزدى اشىپ جۇمعانشا-اق اكەپ تاستادى. ءبىراق ءبىزدى مۇندا لەزدە جەتكىزگەن بۇل توننەل كەيىن قاراي، دەمەك، جەرورتالىق تەڭىزدەن قىزىل تەڭىزگە قاراي كەمەنى مۇلدەم جۇرگىزبەيتىن دە بولۋى كەرەك.
تاڭەرتەڭگى ساعات جەتى شاماسىندا نەد لەند پەن كونسەل دە قاسىما كەلدى. اجىراماس دوستار «ناۋتيلۋستىڭ» ەرلىك جورىعىنان قاننەن-قاپەرسىز، ءتۇنى بويى تىپ-تىنىش ۇيىقتاپ جاتىپتى.
— ال، پروفەسسور مىرزا، — دەپ سۇرادى كانادالىق ءويىن-ازىلىن ارالاستىرا، — ۋادە ەتىلگەن جەرورتالىق تەڭىز قايدا؟
— ءبىز سونىڭ ۇستىمەن ءجۇزىپ كەلەمىز نەد دوستىم، — دەپ جاۋاپ قايىردىم مەن.
— قالايشا!— دەپ تاڭداندى كونسەل.— دەمەك، وسى وتكەن ءتۇننىڭ ىشىندە...
— دۇپ-دۇرىس، وسى وتكەن ءتۇننىڭ ىشىندە، اسۋ بەرمەس مويناقتان جيىرما-اق مينۋتتىڭ ىشىندە وتتىك، مۇندا!
— سەنبەيمىن،— دەدى نەد لەند.
— بەكەر سەنبەيسىز، ميستەر لەند، — دەپ جاۋاپ قايتاردىم مەن، — وڭتۇستىكتەگى ويپاڭ جاعالاۋدى كورىپ تۇرسىز عوي،— بۇل ەگيپەت جاعالاۋى.
— مەنى الداي المايسىز، — دەدى قايسار كانادالىق.
— مۇنى قوجايىن ايتىپ تۇرسا، قالاي سەنبەسسىڭ، سەنۋ كەرەك،— دەدى كونسەل.
— ايتقانداي-اق، نەد،— دەدىم مەن ءسوزىمدى جالعاستىرا،— كاپيتان نەمو توننەلىن ماعان ءوزى كورسەتتى. تار وتكەلدەن وتكەن كەزدە «ناۋتيلۋستى» ول ءوزى باسقاردى، مەن ونىڭ قاسىندا تۇردىم.
— ەستىپ تۇرمىسىڭ، نەد؟ — دەپ سۇرادى كونسەل.
— ءسىز الىستان جاقسى كورەسىز، نەد،— دەدىم مەن تاعى دا، — سوندىقتان ءسىزدى الداپ تۇرماعانىما، كوزىڭىز وپ-وڭاي جەتەدى. قاراڭىزشى، اناۋ كورىنگەن پورت-سايد گاۆانى بولۋ كەرەك.
كانادالىق. مەن كورسەتكەن جاققا تەسىلە قاراي قالدى.
— شىن،— دەدى ول، — ءسىزدىڭ ايتقانىڭىز دۇرىس بولىپ شىقتى، ءسىزدىڭ كاپيتانىڭىز ءوز ءىسىنىڭ شەبەرى ەكەن. ءبىز جەرورتالىق تەڭىزدەمىز. جاقسى. ەندى ءوز جۇمىسىمىز جايىندا مىلجىڭداسالىق، تەك ەشكىم ەستىمەيتىن بولسىن.
كانادالىقتىڭ نە جونىندە مىلجىڭداسقالى تۇرعانىن مەن تۇسىنە قويدىم.
«قالاي بولعان كۇندە دە، — دەپ ويلادىم مەن، — نەد لەند سويلەسەيىك دەپ قادالىپ تۇرعاندا، بۇل جونىندە سويلەسىپ الماي بولمايدى».
ءبىز ۇشەۋمىز پروجەكتور تۇرعان كابينانىڭ توبەسىنە بارىپ وتىردىق.
— ال ەندى ءبىز ءسىزدى تىڭداپ كورەيىك، نەد، — دەدىم مەن. — بىزگە نە ايتپاقشى ەدىڭىز؟
— ايتارىم وتە قىسقا، — دەدى كانادالىق. — ءبىز ەۆروپاعا تاقاپ كەلەمىز، سوندىقتان كاپيتان نەمو ءبىزدى پوليار تەڭىزىنىڭ تۇبىنە نەمەسە مۇحيتتاردىڭ تۇبىنە الىپ كەتپەي تۇرعاندا «ناۋتيلۋستان» اجىرالىق دەگەن ۇسىنىسىم بار.
مويىنداۋىم كەرەك، بۇل ماسەلە جونىندە كانادالىقپەن پىكىر تالاستىرىپ جاتۋ وتە قولايسىز كورىندى. ءبىر جاعىنان جولداستارىمنىڭ بوستاندىق الۋىنا كەدەرگى بولعىم كەلمەدى، ال، ەكىنشى جاعىنان، كاپيتان نەمونى از ۋاقىت وتپەي جاتىپ تاستاپ كەتكىم تاعى كەلمەدى. ويتكەنى ونىڭ ارقاسىندا، ونىڭ تاماشا كەمەسىنىڭ ارقاسىندا مەن ءوزىمنىڭ ءبىلىمىمدى كۇن سايىن تولىقتىرىپ، تەڭىز استىنداعى تىرشىلىك تۋرالى كىتابىمدى، سول ءومىردىڭ قايناعان ورتاسىندا وتىرىپ، قايتا جازىپ شىقتىم؛ مۇحيتتىڭ عاجايىپتارىن تولىق زەرتتەۋ ءۇشىن قاجەتتى مۇمكىنشىلىكتى بۇدان باسقا قاي جەردەن تابا الماقپىن، ارينە ەشبىر جەردەن تابا المايمىن! سوندىقتان، بۇكىل دۇنيە ءجۇزىن اينالىپ شىعىپ زەرتتەۋ ەكسپەديسياسىن اياقتاعانشا سۇڭگۋىر كەمەنى تاستاپ كەتكىم كەلمەدى.
— دوستىم نەد،— دەدىم، — مەنىڭ ءبىر سۇراۋىما جاۋاپ بەرىڭىزشى: وسى كەمەدە ءسىز شىنىمەن-اق ءىشىڭىز پىسىپ، جالىعىپ ءجۇرسىز بە؟ ءبىزدى وسىعان دۋشار ەتكەن تاعدىرعا، قارعىس ايتۋعا شىنىمەن-اق اۋزىڭىز بارا ما؟
كانادالىق كىدىرىپ قالدى، ەكى قولىن كوكىرەگىنە ايقاستىرىپ سالىپ تۇرىپ، ءبىر مەزەتتە. ءىىىىنىن ايتقاندا، وسى سۋ استىنداعى ءجۇزۋ ساپارىندا بولعانىما وكىنبەيمىن. ءبىر كەزدە بۇل ساپاردى قيماستىقپەن ەسكە تۇسىرەتىن دە بولامىن ءالى. ءبىراق سول ءۇشىن، وسى ءجۇزۋ ساپارى اياقتالۋى كەرەك. بۇل سۇراۋ جونىندە مەنىڭ ويلايتىنىم — وسى!
— بۇل ءجۇزۋ ساپارى اياقتالادى، نەد.
— قاي جەردە، قاشان؟
— قاي جەردە اياقتالاتىنىن بىلمەيمىن. قاشان اياقتالاتىنىن دا سىزگە ءدال ايتىپ بەرە المايمىن، ءبىراق بۇل ساپار مەنىڭ ويىمشا تەڭىز بىزگە ءوزىنىڭ ەڭ اقىرعى قۇپيا سىرىنا شەيىن ايتىپ بولعاندا ءبىر-اق اياقتالۋى كەرەك. بۇل دۇنيەدە باستالعان ءىستىڭ، ەرتە بولسىن، كەش بولسىن، اياقتالاتىن مەزگىلى بولۋى كەرەك.
مەن قوجايىننىڭ پىكىرىنە تولىق قوسىلامىن، — دەدى كونسەل. مەنىڭ ويىمشا، بارلىق تەڭىز بەن مۇحيتتاردى ارالاپ بولعاننان كەيىن، كاپيتان نەمو ءبىزدى ءبىر-اق لاقتىرىپ تاستاۋى دا كادىك.
— لاقتىرىپ دەيسىڭ بە؟ — دەپ كانادالىق جابىرلەنىپ قالدى. —ول ءبىزدى لاقتىرىپ تاستايدى دەدىڭىز بە، ءسىز؟
— مۇكى ايتىلعان سوزگە جارماسپاڭىز، نەد لەند، — دەپ ارالاسا كەتتىم سول جەردە. — كاپيتان نەمودان قورقار بىزگە تۇك تە جوق، بۇل جونىندەگى كونسەلدىڭ پىكىرىنە مەن قوسىلمايمىن. ءبىراق، كاپيتان نەمو ءبىزدى ءوز ەركىمەن بوساتىپ جىبەرە قويادى دەپ ۇمىتتەنۋگە تاعى بولمايدى. ءبىز«ناۋتيلۋستىڭ» بارلىق قۇپيا سىرىن بىلەمىز، ءبىزدى قويا بەرىپ ول سىردى بىزگە بۇكىل دۇنيە جۇزىنە جايىپ جىبەرە المايدى.
وندا ءسىزدىڭ ۇمىتتەنەرىڭىز نە؟ — دەپ سۇرادى كانادالىق.
— مەنىڭ ۇمىتتەنەتىنىم — جاعداي، جاعداي بولعاندا،ەرتە بولسىن، كەش بولسىن، ايتەۋىر، ءبىر كەز كەلەتىن ءساتتى جاعداي.ءدال قازىرگىدەي جاعداي بۇدان التى ايدان كەيىن دە تۋىپ قالۋى كادىك.
— ە...ە—دەدى مىڭگىرلەپ نەد لەند. —ناتۋراليست مىرزا، تىلەۋىڭىزدى بەرسىن، مىنانى ايتىڭىزشى، التى ايدان كەيىن ءبىزدىڭ قايدا بولاتىنىمىزدى جوبالاپ تا بولسا، بىلە الاسىز با؟
— تاعى دا وسى ماڭدا، ءتىپتى قىتايدا دا بولۋىمىز ىقتيمال. «ناۋتيلۋستىڭ» شاپشاڭ جۇزەتىن كەمە ەكەنىن ءسىز بىلەسىز عوي. ول مۇحيتتاردا، بەينە ءبىر اۋادا ۇشقان قارلىعاشتاي، ال جەردىڭ ۇستىندە كوز ىلەستىرمەيتىن كۋرەر پوەزى سياقتى زۋلايدى. ونىڭ قاي تەڭىزدەن دە قورىقپايتىنىنا كوزىمىز جەتىپ كەلەدى. التى ايدان كەيىن ول تاعىدا فرانسيانىڭ نەمەسە انگليانىڭ جاعالاۋىنا كەلمەسىنە كىم كەپىل، سوندا بۇدان قاشىپ شىعۋ ءۇشىن، ءتىپتى بۇگىنگىدەن دە ءساتتى جاعداي تۋماسىنا كىمنىڭ كوزى جەتىپتى؟
— پروفەسسور مىرزا، — دەدى كانادالىق، — ءسىزدىڭ بۇل ايتىپ وتىرعان دالەلدەرىڭىز تىم دەرەكسىز دالەل. ءسىز «مۇندا بولامىز، وندا بولامىز» دەپ ىڭعاي كەلەشەكتى ايتىپ وتىرسىز، ال مەن بولسام، قازىرگىنى ايتىپ وتىرمىن: «ءبىز مىنە مىنا جەردەمىز — وسىنى پايدالانىپ قالايىق» دەيمىن مەن.
نەد لەندتىڭ بۇل ورىندى پىكىرىنە ايتار تۇگىم جوق ەدى، بۇل تالاستا مەن ءوزىمنىڭ قاتتى جەڭىلگەنىمدى جاقسى ءبىلدىم. ءوزىمنىڭ جورامالىمدى اراشالاي الارلىق مەندە تۇك دالەل قالعان جوق ەدى.
— پروفەسسور مىرزا، — دەدى نەد،— ءبىر ءسات بولمايتىن نارسەنى دە بولعان ەكەن دەيىكشى،— كاپيتان نەمو بىزگە ەرىك بەرگەن ەكەن دەلىك، سوندا قايتەر ەدىڭىز، بۇل ۇسىنىستى قابىل الار ما ەدىڭىز؟
— بىلمەيمىن.
— ال، ەگەر ول، بۇل ۇسىنىسىمدى مەن ەندى ءقايتىپ ءومىرى ايتپايمىن دەپ قوسىپ قويسا قايتەر ەدىڭىز؟
مەن ۇندەمەدىم.
— بۇل جونىندە كونسەل دوسىمنىڭ نە ويى بار ەكەن؟ — دەپ سۇرادى كانادالىق.
— كونسەل دوسىڭنىڭ بۇل تۋرالى ايتار تۇگى دە جوق، — دەپ جاۋاپ قايىردى بايىپتى پىشىنمەن فلاماندىق. — بۇل ماسەلە قالاي شەشىلسە دە وعان ءبارىبىر. ءوزىنىڭ قوجايىنى سياقتى، ءوزىنىڭ دوسى نەد لەند سياقتى ول دا سۇر بويداق ادام. وتانىندا ونى كۇتىپ وتىرعان ايەلى دە، بالا-شاعاسى دا، تۋعان-تۋىسقانى دا جوق. ول ءوزىنىڭ قوجايىنىنا قىزمەت ەتىپ جۇرگەن ادام، بۇل قىزمەتىنەن ول ايرىلماق تا ەمەس. ول، قىنجىلا تۇرسا دا، سىزدەرگە تۋراسىن ايتۋعا ءتيىس: ەكى جاقتىڭ بىرەۋىن كوپشىلىك ەتىپ الماۋ ءۇشىن بۇل ماسەلە داۋىسقا قويىلعاندا، ول وعان قاتىسپايدى. جەكپە-جەككە تەك ەكى-اق ادام قاتىسادى: ولاردىڭ بىرەۋى — قوجايىندا، ەكىنشىسى — نەد لەند. وسىدان كەيىن كونسەل دوس ءۇنسىز قالادى دا، ەكى جاقتىڭ سوققىسىنىڭ ەسەبىن شىعارۋعا كىرىسەدى.
كونسەلدىڭ وسى سوزدەرىن تىڭداپ تۇرعاندا، مەن كۇلمەي تۇرا المادىم. ءسىرا، كونسەلدىڭ وزىنە قارسى شىقپاعانىنا، كانادالىق ىشىنەن وتە رازى بولىپ تۇرسا كەرەك.
— بۇل تالاسقا كونسەل قاتىسپايتىن بولسا،— دەدى ول ماعان،— بۇل ماسەلەنى تەك ەكەۋمىزگە شەشۋگە تۋرا كەلەدى عوي. مەن ءوز پىكىرىمدى ايتتىم. ءسىز ونى تىڭدادىڭىز. بۇعان نە جاۋاپ قايىراسىز؟
قانداي دا بولسا ءبىر توقتامعا كەلۋىمىز كەرەك ەدى. مەنىڭ بۇلتارۋ-جالتارۋدى جانىم جەك كورەتىن.
— مەنىڭ جاۋابىم مىناۋ، نەد دوستىم، — دەدىم مەن.— بۇل تالاستا ءسىز مەنى جەڭدىڭىز، ءسىزدىڭ دالەلدى پىكىرلەرىڭىزگە مەنىڭ پالەندەي قارسى ايتار ەشتەمەم جوق. كاپيتان نەمونىڭ ءوزى بوساتادى دەۋ دە قيسىنسىز. الدىن الا ەسكەرۋدى كەرەك ەتەتىن جاي عانا ساقتىق شارالارىنىڭ ءوزى-اق وعان مۇنى ىستەتپەيدى. ال، الدىن الا ەسكەرۋدى كەرەك ەتەتىن وسى ساقتىق بىزدەن دە ءبىرىنشى كەزدەسكەن ءساتتى جاعدايدى پايدالانىپ، «ناۋتيلۋستان» كەتۋدى تالاپ ەتەدى.
ادەمى-اق، پروفەسسور مىرزا! مىنە، ءسىز دۇرىس تا قوشىمدى پىكىر ايتتىڭىز!
— ءبىراق مەنىڭ تاعى دا ءبىر ەسكەرتەتىنىم بار،— دەدىم مەن، — جاعداي شىن مانىندە قولايلى بولۋى كەرەك. ءبىزدىڭ قاشپاقشى بولعان ءبىرىنشى قادامىمىزدىڭ ءوزى ناتيجەلى بولۋعa ءتيىس ويتكeءنى، ەگەر ونىمىزدىڭ ءساتى تۇسپەي قالسا، قايتىپ بىزگە قولايلى جاعداي تۋمايدى، ال كاپيتان نەمو بولسا،ءبىزدىڭ بۇل قىلىعىمىزدى ەشۋاقىتتا كەشپەيدى.
— بۇل دۇرىس، دەدى نەد لەند، — ءبىراق ءسىزدىڭ بۇل ەسكەرتۋىڭىز، بۇگىنگى قاشۋ ارەكەتى بولسىن نەمەسە بۇدان ەكى جىل كەيىنگى قاشۋ ارەكەتى بولسىن، ەكەۋىنە بىردەي ايتىلعان ەسكەرتۋ عوي. بۇدان داۋسىز-دالاباسىز ءبىر-اق قورتىندى شىعادى، ول — قاشۋعا قولايلى جاعداي تۋسا-اق دەرەۋ قاشۋ كەرەك.
— مۇنىڭىزعا قوسىلامىن. ءبىراق مىنانى ايتىڭىزشى: «قولايلى جاعداي» دەپ قانداي جاعدايدى ايتاسىز؟
— «ناۋتيلۋس» قانداي دا بولسا ءبىر ەۆروپالىق جاعالاۋعا تاياۋ قالعان كەزدەگى قاراڭعى ءتۇندى ايتامىن.
— سوندا ءسىز مالتىپ قاشىپ قۇتىلماقسىز با؟
— يا،ەگەر دە، «ناۋتيلۋس» جاعالاۋعا تاياۋ ءجۇزىپ وتىراتىن بولسا، مالتىپ-اق قۇتىلىپ كەتەمىز. ەگەر دە كەمە سۋ استىمەن ءارى جاعالاۋدان قاشىقتا جۇزەتىن بولسا، وندا...
— يا، وندا شە؟..
— وندا قايىقتى الا كەتۋ كەرەك بولادى. ونى قالاي ىستەۋدى مەن جاقسى بىلەمىن. قايىققا ءمىنىپ الامىز دا بۇرانداسىن بۇراپ اعىتىپ جىبەرىپ، سۋ بەتىنە ءجۇزىپ شىعا كەلەمىز، سوندا شتۋرۆال كابيناسىندا وتىرعان رۋل ۇستاۋشى دا ءبىزدىڭ قاشقانىمىزدى بىلمەي قالادى.
— جارايدى، نەد. قولايلى جاعدايدى مۇقيات باقىلايتىن بول. تەك ەسىڭىزدە بولسىن، ساتسىزدىككە ۇشىراي قالساق قۇرىعانىمىز!
— ول ەسىمدە بولادى، پروفەسسور مىرزا!
— بۇل جايىنداعى ماسەلەلەردىڭ بارىنە كەلىسىپ الدىق قوي، نەد لەند، ال ەندى ءسىزدىڭ جوباڭىز تۋرالى ويىمدى ايتايىن با؟
— ايتىڭىز، پروفەسسور مىرزا.
— ويىمدى ايتسام،. وسىنداي قولايلى جاعداي جۋىق ارادا تۋا قويادى دەپ ۇمىتتەنە المايمىن.
— نەگە؟
— ويتكەنى، ءبىزدىڭ ءالى دە ءوز باسىمىزدىڭ بوستاندىعىن ويلايتىنىمىزدى كاپيتان نەمو جاقسى بىلەدى، سوندىقتان ول ەۆروپا جاعالاۋلارىنا جاقىن جۇزگەنىمىزدە وتە ساق بولادى.
— مەن قوجايىننىڭ بۇل پىكىرىنە قوسىلامىن،— دەدى كونسەل.
— ءتىرى بولساق ونى دا كورەرمىز، — دەدى نەد لەند باسىن شايقاپ قويىپ.
— جاقسى،— دەدىم مەن،— جەتتى! بۇل جايىندا ەندىگى اڭگىمەنىڭ قاجەتى جوق. قاشۋعا بەل بايلاعان كۇنى، بىزگە ەسكەرتىپ قويىڭىز، ءلام دەمەستەن سونىڭىزدان ەرە بەرەمىز. قايدا باستاساڭىز دا كوز جۇمىپ ەرە بەرەمىز — سەنەمىز سىزگە، نەد!
كەلەشەگى وتە ماڭىزدى بۇگىنگى اڭگىمە وسىلاي اياقتالىپ ەدى.
بىردەن-اق ايتايىن، كانادالىقتىڭ كوڭىلىن قاتتى جابىرقاتىپ، جاعداي مەنىڭ جورامالىمنىڭ دۇرىستىعىن ىسپاتتادى. كاپيتان نەمو بۇل تەڭىزدە جولاۋشى كوپ بولعاندىقتان بىزگە سەنبەدى مە، بولماسا جەرورتالىق تەڭىزدىڭ سۋىن كەسكىلەپ جۇرگەن ءار الۋان ۇلتتاردىڭ قاپتاعان كوپ كەمەلەرىنە كەزدەسىپ قالعىسى كەلمەدى مە، ايتەۋىر، ءبىز جاعالاۋدان وتە الىستا، تەرەڭ سۋ استىندا جۇزۋمەن بولدىق. «ناۋتيلۋس» سۋدان شىقسا تەك رۋل كۇيمەسىنىڭ توبەسىن كورسەتىپ قانا شىعىپ، ايتپەسە تىم تەرەڭدە ءجۇزىپ كەلە جاتتى. ايتا كەتۋ كەرەك، گرەك ارحيپەلاگى مەن كىشى ازيانىڭ ارالىعىندا ءبىز ەكى مىڭ مەتر تومەن تۇسكەن كەزدەردە دە، تەڭىز ءتۇبىن كورە الماي قويدىق. دودەكانەز توبىنا جاتاتىن كارپوفوس ارالىنىڭ جانىنان ءوتىپ كەتكەنىمىزدى مەن كاپيتان نەمونىڭ ايتۋىنان عانا ءبىلدىم، ول مۇنى ماعان ونىڭ تۇرعان جەرىن كارتادان كورسەتىپ تۇرىپ ايتقان ەدى.
كەلەسى كۇنى، 14 فيەۆرالدا بىرنەشە ساعات بويىنا گرەك ارحيپەلاگىنىڭ بالىقتارىن زەرتتەمەكشى بولدىم. ءبىراق ماعان بەلگىسىز سەبەپتەرمەن، سالوننىڭ تەرەزەلەرى كۇنى بويى جابىق تۇردى.
كارتادان قاراپ «ناۋتيلۋستىڭ» كريت ارالىنا قاراي كەلە جاتقانىن ءبىلدىم. مەن «اۆراام لينكولن» كەمەسىنە مىنگەن كۇنى، بۇل ارال تۇرىك تەپكىسىنە قارسى كوتەرىلگەن ەدى. كريتتىقتاردىڭ كوتەرىلىسىنە تاعدىر قانداي ۇكىم aيتتى، ونى مەن بىلە المادىم، ونى ادام مەكەن ەتكەن دۇنيەدەن بارلىق قارىم-قاتىسىن، بارلىق بايلانىسىن ۇزگەن نەمو ايتسىن با؟
سول كۇنى كەشكە، سالوندا كەزدەسكەنىمدە، مەن بۇل وقيعا تۋرالى كاپيتان نەموعا ەشقانداي سەزىك بىلدىرگەم جوق. ايتا كەتۋ كەرەك، ماعان كاپيتان الدەنەگە مازاسىزدانىپ، قاباعى قاتىنقىلاۋ جۇرگەن سياقتى كورىندى. ءسويتىپ ول وقىس قيمىلمەن ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، ەكى تەرەزەنىڭ دە قاقپاقتارىن اشقىزىپ جىبەردى دە، ءبىر ول تەرەزەگە، ءبىر بۇل تەرەزەگە بارىپ، سۋعا قادالا قاراپ تۇردى. ونىڭ نەمەنەگە قاراعانىن مەن بىلە المادىم، سوندىقتان تەرەزەنىڭ الدىندا كوز الدىمنان ءوتىپ جاتقان بالىقتارعا قاراۋعا كىرىستىم.
كوپتەگەن بالىقتاردىڭ ىشىنەن حالىق تايىنشا دەپ اتايتىن تەڭىز كولباندارى كوزىمە ەرەكشە ءتۇستى؛ بۇل بالىقتار نيل ساعالارىنىڭ ماڭىنداعى تۇزدى سۋلاردا كوپ كەزدەسەدى.
بۇدان كەيىن مەن سپار سەمياسىنا جاتاتىن فوسفورلى پاگرو بالىقتارىن، ياعني تابان بالىقتاردى كوردىم. ەگيپەتتىكتەر بۇلاردى اۋليە بالىق دەپ اتايدى، ال بۇلار نيلگە ادەتتە سۋى مول بولاتىن جىلدارى كەلەدى، بۇل جىلدارى ەگىن دە جاقسى شىعادى؛ بۇلاردى ەگيپەتتىكتەر توي-دۋماندى ۇلكەن ءدىني مەيرام جاساپ قارسى الادى.
كوز الدىمىزدان ۇزىندىعى وتىز سانتيمەتردەي، قابىرشىقتارىنىڭ قىزىل داقتارى بار، ءمولدىر كوك، سۇيەكتى-حەيليندەر دە ءوتىپ جاتتى. بۇلار سۋ بالدىرلارىمەن عانا قورەكتەنەدى، سوندىقتان ەتتەرى دە وتە جۇمساق بولادى. ەرتەدەگى ريمدە بۇلاردىڭ ەتتەرىنە مۋرگەندەردىڭ ءسۇتىن، توتى قۇستىڭ ميىن، قارلىعاشتىڭ ءتىلىن قوسىپ، جاساعان تاعامدار ەڭ جاقسى تاعام بولىپ سانالعان.
بۇل تەڭىزدەردى مەكەندەۋشىلەردىڭ تاعى ءبىرى ەرتەدەگى ريم زامانىن ەسىمە ءتۇسىردى. بۇل ۇنەمى اكۋلالاردان قالماي، سولارعا ەرىپ جۇرەتىن لوسمان-بالىقتار ەدى؛ ەرتەدەگى ادامداردىڭ ءدىني سەنىمى بويىنشا، وسى كىپ-كىشكەنە بالىقتار كەمەنىڭ كيلىنە جابىسىپ الىپ، كەيىن تارتىپ تۇرا قالسا، كەمەنى دە توقتاتادى ەكەن.
مەن مۇندا، ەرتەدەگى گرەسيانىڭ اۋليە بالىقتارىن دا بايقادىم، بۇلار ەرتەدەگى ادامداردىڭ ءدىني سەنىمى بويىنشا، قانداي كەرەمەتتەردى بولسا دا، تۇرعان جەرىنەن قۋىپ تاستاي الاتىن «anthias» دەپ اتالاتىن بالىقتار ەدى. «Anthias» — «گۇل» دەگەن ءسوز. بۇل بالىقتاردىڭ ءتۇسىنىڭ قۇبىلۋى، قۇبىلۋى بولعاندا، قىزىل ءتۇستىڭ سولعىن قىزىلدان باستاپ لاعىلعا دەيىن قۇبىلۋى، ونىڭ اتىنا زاتىن سايكەستىرىپ تۇراتىن-دى.
وسى تەڭىز عاجايىبىنان كوزىمدى ايىرا الماي وتىرعاندا، كەنەت ءبىر كورىنىس مەنى قايران قالدىردى. سۋ استىنان، بەلىندە بىلعارى دورباسى بار، ءبىر ادام كورىندى. كادىمگى ءتىرى ادام. ول بىرنەشە رەت سۋ بەتىنە ءجۇزىپ شىعىپ، قايتا سۇڭگىپ ءجۇردى.
مەن كاپيتانعا قارادىم دا:
— مىناۋ سۋعا باتىپ بارا جاتقان ادام! مۇنى قالاي دا قۇتقارۋ كەرەك، — دەدىم.
كاپيتان نەمو، ماعان جاۋاپ قايىرماستان، تەرەزەنىڭ الدىنا جەتىپ كەلدى.
ءجۇزۋشى تاعى دا ءبىر سۇڭگىپ، تەرەزەگە كوزدەرىن تاقاپ تۇرىپ، بىزگە قارادى.
مەنى تاڭداندىرا، كاپيتان نەمو قولىمەن الدەقانداي ءبىر بەلگى بەردى. سۇڭگىشى باسىن يزەپ تەڭىز بەتىنە قايتا ءجۇزىپ شىقتى دا، قايتىپ كورىنبەدى.
— ول ءۇشىن قورىقپاي-اق قويىڭىز، — دەدى ماعان كاپيتان نەمو. — بۇل ماتاپان مۇيىسىندە تۇراتىن «بالىق» اتالىپ كەتكەن نيكولاي. گرەك ارحيپەلاگىندەگىلەر ونى تەگىس بىلەدى. تاماشا جۇزگىش! سۋ ونىڭ دۇلەيى، سوندىقتان ول ءبىر ارالدان ەكىنشى ارالعا، كەيدە ءتىپتى كريت ارالىنا دەيىن ءجۇزىپ بارىپ، ۋاقىتىنىڭ كوبىن قۇرىلىقتان كورى سۋدا وتكىزەدى.
— كاپيتان نەمو، ءسىز ونى بىلەسىز عوي؟
— نەگە بىلمەيىن، اروناكس مىرزا؟
وسىنى ايتتى دا، كاپيتان نەمو سالوننىڭ قابىرعاسىن ويىپ جاساعان شكافقا باردى. ونىڭ قاسىندا «ناۋتيلۋس»—شاپشاڭداردىڭ شاپشاڭى» دەگەن جازۋ «ن» باس ءارپىنىڭ تاڭباسى بار مىس قاقپاقتى تەمىر ساندىق تۇر ەدى.
مەنى جايىما قالدىرىپ، كاپيتان نەمو شكافتى اشتى، مۇنىڭ ءىشى كەسەك مەتالدارعا تولى ەدى.
بۇل كەسەك مەتالدار التىن بولىپ شىقتى.
«ناۋتيلۋستا» وسىنشا كوپ مەتالل قايدان كەلگەن؟ بۇل التىندى كاپيتان نەمو قايدان الدى، — ونى ءقازىر نە ىستەمەكشى بولىپ ءجۇر؟
مەن ءتىل قاتپاستان قارادىم دا وتىردىم.
كاپيتان نەمو شكافتان سوم التىنداردى بىر-بىرلەپ الىپ ساندىق تولعانشا سالا بەردى.
مەن ونىڭ ساندىققا سالعان التىنى كەمىندە بەس ميلليون فرانك — ياعني مىڭ كيلوگرامم دەپ شامالادىم.
كاپيتان ساندىقتىڭ قاقپاعىن جاپتى دا، ۇستىنە، تەگى جاڭا گرەك تىلىندە بولۋ كەرەك، ادرەسىن جازدى.
وسى جۇمىستى اياقتاپ بولعان سوڭ ول قوڭىراۋلى كنوپكانى باسىپ قالىپ ەدى، كوماندا بولمەسىنەن سەگىز ماتروس كەلدى دە، ساندىقتى سالوننان زورعا دەگەندە الىپ شىقتى.
جۇك كوتەرەتىن ماشينا ارقىلى ساندىقتى باسقىشپەن كەمەنىڭ ۇستىنە شىعارىپ جاتقاندارىن مەن ايقىن ەستىپ تۇردىم. وسى مينۋتتا كاپيتان نەمو بۇرىلىپ ماعان قارادى دا:
— سونىمەن، ءسىز نە دەدىڭىز، پروفەسسور مىرزا؟ — دەدى.
— مەن تۇك تە دەگەنىم جوق،— دەپ جاۋاپ قايىردىم مەن.
— ولاي بولسا، سىزگە قايىرلى ءتۇن بولسىن ايتۋعا رۇقسات ەتىڭىز،— دەدى ول.
وسى ءسوزدى ايتتى دا سالوننان شىعىپ كەتتى.
مەن قايران قالىپ كايۋتاما قايتتىم.
ۇيىقتايمىن دەپ بوسقا اۋرە بولدىم. جۇزگىشتىك كەلۋى مەن سوم التىندار سالىنعان ساندىقتىڭ اراسىندا قانداي بايلانىس بار، مەن وسىنى بىلە الماي دال بولىپ جاتتىم.
بولماشى عانا شايقالىستان مەن كەمەنىڭ سۋ بەتىنە شىققانىن اڭعاردىم.
بۇدان كەيىن كەمە ۇستىندە جۇرگەن ادامداردىڭ اياقتارىنىڭ ءدۇرسىلى ەستىلدى. قايىقتى ۇياسىنان الىپ، سۋعا ءتۇسىرىپ جاتقاندارىن بىلە قويدىم. قايىق كەمەنىڭ جاقتاۋىنا سوعىلدى دا، وسىدان كەيىن ەشقانداي دىبىس ەستىلمەدى.
ەكى ساعاتتان كەيىن دىبىس قايتا ەستىلدى. قايىق سۋدان شىعارىلىپ، ۇياسىنا قايتا ورنالاستىرىلدى. بۇدان كەيىن «ناۋتيلۋس» تاعى دا سۋ استىنا ءتۇستى.
دەمەك، ميلليوندار ءتيىستى ادامنىڭ قولىنا تاپسىرىلدى. ءبىراق بۇل، قۇرىلىقتىڭ قاي جەرى؟ كاپيتان نەمونىڭ حابارشىسى كىم بولدى ەكەن؟
كەلەسى كۇنى وتكەن تۇڭگى وقيعالاردى مەن كونسەل مەن نەد لەندكە ايتىپ بەردىم.
مەنىڭ جولداستارىم بۇل وقيعالارعا مەنەن كەم تاڭدانعان جوق.
— ءبىراق ول وسى ميلليونداردى قايدان الادى؟ — دەپ سۇرادى نەد لەند.
بۇل سۇراۋعا مەن جاۋاپ قايىرا المادىم.
تاڭەرتەڭگى تاماقتان كەيىن مەن سالونعا بارىپ جۇمىس ىستەۋگە وتىردىم.
كۇندىزگى ساعات بەسكە دەيىن قوزعالماستان كۇندەلىگىمدى جازدىم. ءبىر ۋاقىتتا ىستىقتاپ كەتتىم دە، جىلى كوكرەكشەمدى شەشىپ الىپ قويدىم، ءبىراق بۇل دا سەپ بولمادى. دەم الۋ مينۋت سايىن قيىنداي بەردى. مۇنىڭ سەبەبى دە بەلگىسىز، ويتكەنى ءبىز تروپيكتىك، ىستىق جاردان تىم قاشىقتا ەدىك، ول بىلاي تۇرسىن، سۋ استىنداعى «ناۋتيلۋسقا» ۇستىڭگى جاقتىڭ اۋاسىنىڭ تەمپەراتۋراسى اسەر ەتە الماۋى كەرەك قوي. مەن مونومەتردىڭ تىلىنە قاراپ ەدىم، ءبىز الپىس فۋت تەرەڭدە كەلە جاتىر ەكەنبىز.
مەن جۇمىس ىستەي بەرمەكشى بولىپ ەدىم، ءبىراق ىستىق بارعان سايىن كۇشەيىپ، ءتىپتى شىداتپادى.
«مۇمكىن، كەمەدە ءورت شىققان شىعار؟» دەپ ويلادىم مەن.
مەن سالوننان ەندى شىعايىن دەي بەرگەنىمدە، كەنەتتەن، كاپيتان نەمو كىرىپ كەلدى. ول تۋرا تەرمومەترگە بارىپ، قارا سىناپ باعاناسىنا قارادى دا، ماعان بۇرىلىپ:
— قىرىق ەكى گرادۋس! — دەدى.
— مەن ونى سەزىپ وتىرمىن، كاپيتان، — دەپ جاۋاپ قايىردىم مەن.— ەگەر تەمپەراتۋرا بۇدان جوعارى كوتەرىلسە، وندا بىزگە وتە جامان بولادى.
— و، پروفەسسور مىرزا، تەمپەراتۋرا ءبىز جوعارى كوتەرگىمىز كەلسە عانا كوتەرىلە الادى.
— دەمەك، ءسىز ونى ءوز قالاۋىڭىز بويىنشا ۇلعايتا دا، باسەڭدەتە دە الادى ەكەنسىز عوي؟
— جوق، مەنىڭ قولىمنان وسى ىستىقتىق وشاعىنان نە قاشىپ كەتۋ، نە جاقىن كەلۋ عانا كەلەدى؛ جاقىنداعان سايىن ىستىق ارتا تۇسەدى.
— دەمەك، ول وشاق «ناۋتيلۋستان» تىس بولدى عوي؟
— ارينە. ءبىز ءقازىر قايناپ جاتقان سۋدىڭ ىشىندە كەلەمىز.
— قويىڭىزشى، شىن با؟ — دەدىم تاڭدانىپ.
— ءوزىڭىز بايقاپ كورىڭىز.
— تەرەزەنىڭ قاقپاقتارى اشىلدى دا، مەن «ناۋتيلۋستىڭ» اينالاسىنان اپپاق سۋدى كوردىم. قازاندا قايناپ جاتقانداي سۋ بەتىن كۇڭگىرت بۋ قاپتاپ جاتىر. مەن ساۋساقتارىمدى تەرەزەنىڭ شىنىسىنا تيگىزىپ كورىپ ەدىم، كۇيدىرىپ جىبەرە جازدادى دا، قولىمدى لىپ تارتىپ الدىم.
— ءبىز قاي جەردەمىز؟ — دەپ سۇرادىم مەن.
— سانتورين ارالىنىڭ جانىندامىز، پروفەسسور مىرزا، — دەپ جاۋاپ قايىردى كاپيتان. — ەگەر دالىرەك بىلگىڭىز كەلەتىن بولسا، نەو-كاممەنيانى پالەا-كاممەنيادان ءبولىپ تۇرعان بۇعازدا كەلەمىز. مەن سىزگە سۋ استى جانار تاۋىنىڭ جالىن اتۋىن، وسى سيرەك قۇبىلىستى كورسەتكىم كەلدى.
— مەن كوپتەن بەرى جاڭا ارالدار قۇرىلۋدان قالعان، دەپ ويلايتىن ەدىم،— دەدىم مەن.
— جانار تاۋلى ورىنداردا بىردە ءبىر قۇبىلىستى ءبىرجولا ءبىتتى دەپ ساناۋعا بولمايدى،—دەپ جاۋاپ قايىردى كاپيتان نەمو. — بۇكىل جەر شارى، بۇرىنعىسىنشا، ءالى دە ءوزىنىڭ ىشكى وتىنا تولى. ەگەر دە تاريحشى كاسسيودور مەن پلينيلەرگە سەنۋگە بولاتىن بولسا، ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ ون توعىزىنشى جىلىندا وسى ارالدار قۇرىلعان ورىندا، تەي دەگەن جاڭا ارال پايدا بولعان. كەيىن ول تولقىن باسىپ جوق بولىپ كەتكەن دە، تەك الپىس توعىزىنشى جىلى قايتا پايدا بولىپ، ءبىراق كەيىننەن تاعى دا ءبىرجولاتا جويىلىپ كەتكەن. سول ۋاقىتتان باستاپ ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىن بۇل ورىنداردا جانارتاۋ مۇلدەم وشكەن. ءبىراق ءبىر مىڭ سەگىز ءجۇز الپىس التىنشى جىلى ءۇشىنشى فيەۆرالدا نەا-كاممەنيانىڭ ىرگەسىنەن كۇكىرتتى بۋ بۇلتتارىنىڭ اراسىنان جاڭا ءبىر كىشكەنە ارال كورىنگەن. مۇنى گەورگ ارالى دەپ اتاعان. التىنشى فيەۆرالدا ول نەا-كاممەنيامەن قوسىلعان. وسىدان كەيىن جەتى كۇن وتكەن سوڭ، ول ءۇشىنشى فيەۆرالدا سۋدان تاعى دا ءبىر كىشكەنە ارال — افروەس شىققان، مۇنى نەا-كاممەنيادان ەنى ون مەتردەي عانا ءبىر تارلاۋ بۇعاز ءبولىپ تۇرعان. وسى سيرەك ۇشىرايتىن قۇبىلىس پايدا بولعان كەزدە، مەن الدە قالاي وسى سۋلاردا بولعان ەدىم، سوندىقتان مەن ول پروسەستەردى باسىنان اياعىنا دەيىن كوردىم. دوڭگەلەك كەلگەن افروەس ارالىنىڭ ديامەترى ءۇش فۋت، بيىكتىگى وتىز فۋتتاي ەدى. ول دالالىق شپات كەسەكتەرىمەن بەدەرلەنگەن قارا اينەك ءتارىزدى جانارتاۋ قۇسىندىلارىنان قۇرالعان ەدى. اقىر اياعىندا، ونىنشى مارتتا نەا-كاممەنيانىڭ قاسىنان الگىدەن دە كىشىرەك، رەكا دەپ اتالاتىن تاعى ءبىر ارال شىعا كەلەدى، ءسويتىپ، بۇل ءۇش ارال اقىرى قوسىلىپ كەتكەن.
— ال ءبىزدىڭ قازىرگى ءجۇزىپ كەلە جاتقان بۇعازىمىز قانداي بۇعاز؟ — دەپ سۇرادىم مەن.
— ول مىنە،— دەدى كاپيتان نەمو گرەك ارحيپەلاگى كارتاسىنان كورسەتىپ.— كورىپ تۇرمىسىز، مەن جاڭا ارالداردى دا كارتاعا ءتۇسىرىپ قويدىم.
— بۇل بۇعازدىڭ ءتۇبى دە، تەگى، ءبىر كەزدە سۋدىڭ ۇستىنە شىعاتىن بولار؟
— مۇمكىن، پروفەسسور مىرزا، ويتكەنى ءبىر مىڭ سەگىز ءجۇز الپىس التىنشى جىلدان بەرى قاراي پالەا-كاممەنياداعى نيكولاي اۋليەنىڭ پورتىنىڭ قاراما-قارسى بەتىندە سەگىز ارال پايدا بولدى. نەا-كاممەنيا مەن پالەا-كاممەنيالاردىڭ كوپ كەشىكپەي قوسىلاتىنى وسىنىڭ وزىنەن-اق ايقىن كورىنىپ تۇر.تىنىق مۇحيتتا ارالدار قۇرۋ— مارجانداردىڭ مىندەتى. ال، بۇل سۋلاردا جاڭا ارالداردىڭ پايدا بولۋى جانار تاۋلارعا بايلانىستى. سۋ استىندا قايناعان ءومىر بارىن كورىپ تۇرسىن با، پروفەسسور!
مەن تاعى دا تەرەزەنىڭ تۇسىنا كەلدىم. «ناۋتيلۋس توقتاپ تۇر ەدى. ىستىق ادام توزگىسىز بولاتىن. الدەنەندەي تەمىر تۇزدارىنىڭ ارالاسۋىنا بايلانىستى، اق سۋ ەندى قىزىل سۋعا اينالدى.
تەرەزە اۋا وتپەيتىن ەتىپ جاسالسا دا سالونعا كۇكىرت ءيسى كەلىپ، تىنىستى تارىلتا باستادى. قايناعان سۋدان جارقىراعان ءبىر قىزىل ساۋلە كەرىندى، ءبىزدىڭ پروجەكتورىمىزدىڭ ساۋلەسى وسىمەن سالىستىرعاندا تىم ءالسىز ەدى.
مەن تەرگە شومىپ، دەم الا الماي القىنىپ، وسى كۇيىمدە ەندى بىرنەشە مينۋت تۇرسام، بۇل ىستىق مەنى دە پىسىرەدى ەكەن دەپ تۇردىم.
— مىناۋ قايناعان سۋدىڭ استىندا بۇدان ءارى قالۋدىڭ ەشبىر ءجونى جوق قوي،— دەدىم مەن كاپيتانعا.
— يا، ول بەيقامدىق بولار ەدى،— دەپ جاۋاپ قايىردى كاپيتان، سابىرمەن.
سويدەدى دە ءبىر كنوپكانى باسىپ قالدى. «ناۋتيلۋس» جولعا شىقتى، ءسويتىپ ءبىز تەز ارادا-اق قايناعان cۋ اپاتىنان ۇزاپ شىقتىق. شيرەك ساعاتتان كەيىن تەڭىز ۇستىندە تازا اۋا جۇتىپ ەمىن-ەركىن دەم الدىق.
ەگەر دە نەد لەند وسى تۇستان قاشپاق بولسا، ءبىز تىرىدەي ءپىسىپ-اق قالادى ەكەنبىز دەگەن وي كەلدى ماعان.
وسى كۇننىڭ ەرتەڭىندە، 16 فيەۆرالدا، «ناۋتيلۋس» ماتاپان ءمۇيىسىن وراعىتىپ ءوتىپ، گرەك ارحيپەلاگىمەن قوش ايتىستى.
جەتىنشى تاراۋ
جەرورتالىق تەڭىز ارقىلى قىرىق سەگىز سAFAT
تەرەڭ جەرورتالىق تەڭىز، ەرتەدەگى ەۆرەيلەردىڭ «ۇلكەن تەڭىزى»، ەرتەدەگى گرەكتەردىڭ «تەڭىزى»، ەرتەدەگى ريمدىكتەردىڭ «ءبىزدىڭ تەڭىزى»، اينالا اسقار تاۋلار قورشاعان، قالىڭ اپەلسين اعاشتارمەن، الوە، كاكتۋس سياقتى ىستىق جاقتىڭ وسىمدىكتەرىمەن، تەڭىز قاراعايلارىمەن بەزەنگەن، ميرت اعاشىنىڭ حوش ءيىسى ءسىڭىپ، جۇپار ءيسى اڭقىعان تازا اۋاسىمەن اتاعى شىققان، — وسى جەرورتالىق تەڭىز وت پەن سۋدىڭ ەجەلدەن ارپالىسقان كەك مايدانى بولىپ سانالادى. بۇكىل دۇنيە جۇزىنە ءارقايسىسى ءوز ۇستەمدىگىن قۇرىپ، ءوز بيلىگىن جۇرگىزبەك بولىپ، پلۋتون مەن نەپتۋن 1 دا وسىندا شايقاسىپ جاتىر.
«جەرورتالىق تەڭىزدىڭ جاعالارىندا، — دەپ جازعان ميشلە،— وسى ءبىر بۇكىل دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ جاقسى اۋا رايىندا، ادامعا تىڭ كۇش، تىڭ دەنساۋشىلىق پايدا بولادى». ءبىراق وسى ەكى ميلليون ءجۇز مىڭ شارشى كيلومەتر كەڭ القاپتى الىپ جاتقان، ءوزىنىڭ ادەمىلىگىمەن داڭققا ىلىككەن شالقىعان سۋ دارياسىن، مەن كوڭىلىم تويا كورە المادىم. مەن كاپيتان نەمودان سۇراپ ءبىلىپ، ءوزىمنىڭ ازدى-كوپتى، جول-جونەكەي العان اسەرىمدى دە تولىقتىرا المادىم، ويتكەنى وسى جۇمباق ادام جەرورتالىق تەڭىزگە كىرگەننەن باستاپ، قاشان ءوتىپ شىققانشا بىردە-بىر كورىنبەي قويدى. ايتا كەتۋ كەرەك ءبىز تىم شاپشاڭ ءجۇرىپ كەلە جاتتىق ءسويتىپ «ناۋتيلۋس» ەكى تاۋلىكتىڭ ىشىندە سۋدىڭ استىمەن ەكى مىڭ ءتورت ءجۇز كيلومەتر جول ءجۇردى:16 فيەۆرالدا گرەك اريحيپەلاگىنەن شىعىپ، 18 فيەۆرالدا گيبرالتار بۇعازىنان دا ءوتىپ كەتتىك.
ءوزى قاشىپ شىققان جەر الەمى قورشاپ تۇرعان بۇل تەڭىزدى، كاپيتان نەمونىڭ ونشا جاقتىرمايتىنى ماعان ەندى ايقىن بولدى. مۇمكىن، جۇيتكىگەن تەڭىز تولقىندارى، ىزىڭداعان جەل ەتكەن ۋداي اششى جايلاردى ەسكە تۇسىرگەن شىعار، نەمەسە، قايتا ورالماس داۋرەن ودان دا بەتەر، وكىنىش سەزىمىن وياتقان شىعار؟ بالكىم، مۇحيتتارداعى سياقتى ەشنارسەدەن دە تايىنباي، ەمىن-ەركىن قالاي بولسا سولاي جۇزە بەرۋگە مۇندا مۇمكىنشىلىكتىڭ بولماۋى، ءسويتىپ، ەۆروپا مەن افريكا جاعالاۋىنىڭ بىر-بىرىنە جاقىنداپ قالعان اراسى «ناۋتيلۋسقا» تار بولىپ، سوعان ىزالانىپ كەلە جاتقان شىعار؟
قالاي بولعان كۇندە دە ءبىز شاپشاڭ ءجۇزىپ، ساعاتىنا ون ەكى لە، ياعني قىرىق سەگىز كيلومەتر الىپ وتىردىق. قانشا قىنجىلسا دا، قايعىرسا دا، نەد لەندكە قاشۋ تۋرالى ويدىڭ قاندايىن بولسا دا قويا تۇرۋعا تۋرا كەلگەندىگى وزىنەن-وزى بەلگىلى. كەمە ءاربىر سەكۋندىنا ون ەكى — ون ءۇش مەتر الىپ سونشالىقتى شاپشاڭ ءجۇزىپ كەلە جاتقاندا، نەد لەند قايىقتى، ارينە، پايدالانا المايتىن ەدى. ويتكەنى ول ءدال وسى كەمەدەي شاپشاڭ ءجۇرىپ كەلە جاتقان پوەزدان سەكىرىپ تۇسكەنمەن بىردەي بولار ەدى، بىردەي بولعاندا، سول پوەزدان سەكىرىپ تۇسۋگە تاۋەكەلى بارعان باتىل جىگىتتىڭ وزىنە دە ول جايلى تيمەس ەدى عوي. ونىڭ بەر جاعىندا، «ناۋتيلۋس» اۋا قورىن جاڭالاپ، تولىقتىرىپ الۋ ءۇشىن سۋ بەتىنە تەك تۇندە عانا شىعاتىن، ال قالعان ۋاقىتتاردا، كومپاس پەن لاگتىڭ كورسەتۋى بويىنشا، ۇدايى سۋدىڭ استىمەن ءجۇزىپ وتىراتىن.
شاپشاڭ جۇرەتىن پوەزدىڭ جولاۋشىلارى ءوز كۋپەسىنىڭ تەرەزەسىنەن الىس كوكجيەگىن عانا كورىپ، ال جول بويىنا تاياۋ جەردەگىلەردى ناجاعاي سياقتى كوز ىلەستىرمەي قالىپ قويىپ وتىراتىندىقتان كورە المايدى. جەرورتالىق تەڭىزدە مەنىڭ دە كورگەنىم سولاردىڭ كورگەنىندەي بولدى.
الايدا كونسەل ەكەۋمىز جەرورتالىق تەڭىزدىڭ بىرنەشە بالىعىن كوردىك، ويتكەنى بۇلار جۇزگىش قاناتتارىنىڭ قۋاتتىلىعى ارقاسىندا ءبىرسىپىرا ۋاقىت بويىنا «ناۋتيلۋسپەن» جارىسىپ، ىلەسىپ وتىردى.
ءبىز ۇزاق ساعاتتار بويىنا سالوننىڭ تەرەزەسىنەن قارادىق تا تۇردىق، سوندىقتان سول كەزدە جول-جونەكەي بايقاعاندارىم ماعان جالپى تۇردە بولسا دا، سۋدىڭ يحتيولوگيالىق1سيپاتىن جازۋىما مۇمكىندىك بەرەدى.
جەرورتالىق تەڭىزدە تىرشىلىك ەتەتىن كوپتەگەن بالىقتاردىڭ بىرەۋلەرىن ۇزاق ۋاقىت بويىنا بايقاپ تۇردىم، ەكىنشى بىرەۋلەرىن ءۇستىرت بايقادىم، ال ءۇشىنشى ءبىر تۇرلەرىن، شاپشاڭ ءجۇرىپ كەلە جاتقاندىقتان مۇلدەم كورە المادىم.
وسى فانتاستيكالىق كلاسسيفيكاسيالاۋىما سايكەس بۇل بالىقتاردى سۋرەتتەپ جازۋىما بولار دەيمىن. — مۇنىڭ ءوزى مەنىڭ جول-جونەكەي العان اسەرلەرىمدى دۇرىسىراق سيپاتتايدى.
پروجەكتور جارقىراتا ساۋلە تۇسىرگەن سۋ قاباتىندا مينوگتار يرەلەڭدەپ ءجۇردى. مۇنداي مينوگتار بارلىق تەڭىزدە دە بار، ۇزىندىعى ءبىر مەتردەي بولادى. تەرىسى بۇجىر-بۇجىر، جۇمساق، قاتتى قىلقان باسقان جاس-كارى سكاتتار بەينە اعىنداعى ۇلكەن ورامالدار سياقتى كادۋىلگىدەي جەلبىرەۋدە ەدى. سكاتتاردىڭ ەكىنشى ءبىر تۇرلەرى ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدان زۋلاپ ءوتىپ جاتتى، ال بۇلاردىڭ جۇيرىكتىگى سونشا، مەن ءتىپتى، ولارعا ەرتەدەگى گرەكتەردىڭ تەڭىز بۇركىتى دەپ قويعان اتى لايىق پا، نەمەسە قازىرگى زاماننىڭ تەڭىزشىلەرىنىڭ كورتىشقان، جاپالاق، جارقانات دەپ قويعان سۇيكىمسىز اتتارى دۇرىس پا وسىلاردىڭ قايسىسى دۇرىس قايسىسى بۇرىس ەكەنىن دە انىقتاپ بىلە المادىم.
بالىقشىلار ءۇشىن اسا ءقاۋىپتى، دەلفين سەمياسىنا جاتاتىن شاباق اكۋلالار بىزبەن جارىسىپ باسەكەلەسىپ باقتى. سونداي-اق، ۇزىندىعى سەگىز مەتردەي، ءتىپتى ودان دا ۇزىن، اكۋلالار بولىمىنە سەلياحييلەر وتريادىنا جاتاتىن بالىقتاردى — تەڭىز تۇلكىلەرىن دە كوردىك، بۇل تەڭىز جانۋارلارى وتە ءيىسشىل كەلەدى؛ ولاردىڭ قىر ارقاسى مەن ەكى جانى قاراكوك، باۋىر جاعى اق بەزەكتى بولادى ەكەن.
بۇدان كەيىن بىزگە سپار بالىقتارىنىڭ سەمياسىنا جاتاتىن دوراتتار كەزدەستى؛ بۇلاردىڭ كەيبىرەۋلەرىنىڭ ۇزىندىعى ءجۇز وتىز سانتيمەتردەي، ءتۇسى كۇمىستەي جىلتىر، ال جۇزگىش قاناتتارىنىڭ سارىلىعىنان ولاردىڭ ءتۇسى ودان سايىن جالتىراپ كورىنەدى.
ۇزىندىعى ەكى-ۇش مەتردەي تاماشا وسەترالار سالوننىڭ تەرەزەلەرىنەن قاراپ، ءبىراق تەز ءجۇرىپ كەلە جاتقان كەمەگە ىلەسە الماي كىشكەنە قوڭىر داقتى كوگىلدىر جوندارىن كورسەتىپ، قالىپ قويىپ وتىردى. وسەترالار وزدەرىنىڭ دەنە قۇرىلىسى جاعىنان اكۋلالارعا ۇقسايدى، ءبىراق ولاردان السىزدەۋ بولادى؛ بۇلار كوبىنەسە تەڭىزدە تىرشىلىك،ەتەدى، ال كوكتەمدە ۆولگا، دۋناي، پو، رەينا، لۋارا، ودەر وزەندەرىنە شىعىپ، ولاردىڭ اعىستارىمەن ارپالىستا جۇرەدى؛ وسەترالاردىڭ قورەگى: مايشاباق، ماكرەل سولار سياقتى باسقا دا ۇساق بالىقتار.
جەرورتالىق تەڭىزىنىڭ سۋلارىندا تىرشىلىك ەتەتىن بالىقتاردىڭ ىشىندە مەنىڭ جاقسىلاپ زەرتتەگەنىم تۋنس بولدى، بۇلاردىڭ قىر ارقالارى قاراكوك، كەۋدە قابىرشاقتارى كوگىلدىر، ال ەكى جاق جانىمەن، ءىش جاعى كۇمىس داقتى، كوكشىل بولادى. تۋنستەردىڭ كەمەلەرگە ەرىپ وتىراتىن سەبەبى: ولار تروپيكتىك كۇننىڭ مي قايناتقان ىستىعىنان قاشىپ، كەمەنىڭ كولەڭكەسىنە قورعالايدى دەسەدى، ال مۇنى ولاردىڭ وزدەرى دە تەرىسكە شىعارعان جوق، ويتكەنى ءبىر كەزدە لاپەرۋزدىڭ كەمەسىنە ەرىپ وتىرعاندارىنداي بۇلار ۇزاق ساعاتتار بويىنا «ناۋتيلۋستان» ەكى ەلى قالماي ىلەستى دە وتىردى.
مەن بۇلارعا قىزىعا قاراپ وتىردىم، باستارى ءسۇپ-سۇيىر، كىپ-كىشكەنتاي؛ ۇرشىق ءتارىزدى ۇپ-ۇزىن دەنەسىندە ءۇش، ءتىپتى ءتورت مەتردەي وتە كۇشتى كەۋدە، قۇيرىق قاناتتارى بار بۇل بالىقتار تاپ ءبىر جۇيرىكتىك جونىنەن جارىسقا ءتۇسۋ ءۇشىن جارالعان سياقتى. تۋنستار جۇزگەندە، كەيبىر قۇستار توبى سياقتى ساپ قۇرىپ، دۇرىس قۇرىلعان ۇشكىل فورمادا جۇزەدى ەكەن. وسىلاي ساپ قۇرىپ جۇزۋىنە قاراي ەرتەدەگى ادامدار تۋنستاردى گەومەتريانى، ستراتەگيا ەلەمەنتتەرىندە بىلەدى دەپ ساناعان.
الايدا بۇل «عالىمدىعى» ولاردى پروۆانسال بالىقشىلارىنان قورعاي المايدى ەكەن، ويتكەنى تۋنستاردى ەرتەدەگى پروپونتيدا مەن يسپانيا تۇرعىندارى سياقتى بۇلار دا جوعارى باعالايتىن كورىنەدى، سوندىقتان دا، وسى عاجايىپ بالىقتار جىل سايىن جۇزدەپ، مىڭداپ بەتالدى توپىرلاپ كەپ مارسەلدىق اۋلارعا ءتۇسىپ جاتادى.
ەگەر دە، سپينوروگتاردى، تەڭىز كونەكتارىن، اي بالىقتاردى، كۋزوۆكالاردى شاباقتاردى، تايىنشىلاردى، تەڭىز الابۇعالارىن، گۋبانداردى، مەچەنوستاردى، فەرينكتاردى، ينە-بالىقتاردى، انچۋستاردى، جەرورتالىق تەڭىزگە ءتان جۇزدەگەن باسقا دا بالىقتاردى كورە الماسام، زەرتتەي الماسام، وعان مەن ايىپتى ەمەس، كوز ىلەستىرمەي وتە شاپشاڭ جۇزگەن «ناۋتيلۋس» ايىپتى.
سۇتقورەكتىلەرگە كەلەتىن بولساق، ادريات تەڭىزىنىڭ جانىنان وتەردە، مەن ەكى كاشالوتتى كوردىم، ودان كەيىن بىرنەشە دەلفيندى، اقىر اياعىندا موناحتار دەپ اتالىپ كەتكەن، بويىنىڭ بيىكتىگى ءۇش مەتردەي بولعانى بولماسا، شىنىندا دا دومينيكاندىق-موناحتارعا ۇقسايتىن، بەس-التى تيۋلەندى كوردىم.
كونسەل ساۋىتىنىڭ سىرتىندا كولدەنەڭ تارتىلعان جەتى بەلدەۋى، ياعني قابىرعاسى بار، كولدەنەڭى التى فۋتتاي ءبىر وتە زور تاسباقانى كورىپتى. مەن بۇل تاسباقالاردى كورە الماعانىما قاتتى وكىندىم، ويتكەنى كونسەلدىڭ سۋرەتتەۋى بويىنشا، بۇل ءبىر وتە سيرەك ۇشىرايتىن تەرىلى تاسباقا بولۋى كەرەك.
زووفيتتەردەن، سالوننىڭ تەرەزەسىنە كەلىپ جابىسا قالعان تاماشا ءبىر گالەولارييدى بىرنەشە سەكۋند بويى بايقاپ تۇردىم. بۇلار وتە ادەمى ورىلگەن، كۇپ-كۇرەڭ، جىپ-جىڭىشكە تالشىقتار ەدى؛ مۇنداي ەتىپ ءسىرا، فلاندريانىڭ بىردە ءبىر شىلتەرشى ايەلى ورە الماس ەدى. باقىتسىزدىققا قاراي بۇل تاماشا گالەولارييدى ۇستاي المادىق.
ەگەر دە 15 فيەۆرالدا، «ناۋتيلۋس» كەنەت ءجۇرىسىن باياۋلاتپاعاندا مەن جەرورتالىق تەڭىزدەن الگىدەن باسقا بىردە-بىر ءزووفيتتى كورە الماۋىم مۇمكىن ەدى.
كەمەنىڭ ءجۇرىسىن باياۋلاتۋىنا مىناداي جاعداي سەبەپ بولدى.
ءبىز سيسيليا مەن ءتۋنيستىڭ ارالىعىنان وتتىك. بۇل تار ارالىقتىڭ كىلت تايىزداپ كەتەتىن جەرى بار. بۇل تۇستى سۋ استىنىڭ ادىرلى جوتاسى كەسىپ وتەتىن ەدى، ول جەردەگى سۋدىڭ تەرەڭدىگى ون جەتى مەتىردەي-اق، ال مۇنىڭ ەكى جاعىنداعى سۋدىڭ تەرەڭدىگى جەتپىس مەتر شاماسىنداي بولاتىن. سوندىقتان «ناۋتيلۋس» سۋ استىنداعى وسى توسقاۋىلعا قاقتىعىپ قالماۋ ءۇشىن ساقتانىڭقىراپ جۇرۋگە ءتيىس بولدى.
مەن كونسەلگە كارتادان وسى سۋ استىنداعى جارتاستىڭ تۇرعان جەرىن كورسەتتىم.
— قوجايىننىڭ رۇقساتى بويىنشا ايتايىن، بۇل جوتا مەنىڭ شامالاۋىمشا، ەۆروپا مەن افريكانىڭ اراسىن قوسىپ تۇرعان مويناق بولۋى كەرەك،— دەگەن پىكىردى ايتتى كونسەل.
— دۇرىس ايتاسىڭ، دوستىم، — دەدىم مەن: — بۇل بۇكىل سيسيليا بۇعازىن ءبولىپ تاستاپ تۇر. ءسميتتىڭ زەرتتەۋلەرى، بۇل قۇرىلىقتاردىڭ ءبىر كەزدە اددار ءمۇيىسى مەن مارسال ءبىر تۇتاس قۇرىلىق بوپ قوسىلىپ تۇرعانىن كورسەتەدى.
— بۇعان مەن ءسوزسىز نانامىن، — دەدى كونسەل.
— بۇعان قوسا ايتارىم: گيبرالتار مەن سۋەستىڭ اراسىندا وسىنداي تاعى ءبىر بوگەت بار. ەرتەدەگى گەولوگيالىق زاماندا بۇل بوگەت جەرورتالىق، تەڭىزدى دە بىتەپ تۇرعان.
— ەگەر دە،— دەپ باستادى كونسەل،— كۇندەردىڭ كۇنىندە جانارتاۋ سىلكىنىپ بۇل مويناقتار تاعى دا سۋدان جوعارى شىقسا...
— بۇل ەكى تالاي، — دەپ مەن ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردىم.
— قوجايىننىڭ رۇقساتى بويىنشا، مەن ويىمداعىنى تۇگەل ايتىپ شىعايىن: ەگەر دە الگى مەنىڭ ايتقانىم بولا قالسا، سۋەس كانالىن قازدىرۋ ءۇشىن وسىنشا كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن بيشارا لەسسەپەگە مەنىڭ جانىم اشىعان بولار ەدى!
ارينە، كونسەل، ءبىراق ونشا قاپالانباۋىڭا دا بولادى، ويتكەنى ءبارىبىر ولاي بولمايدى! جەر استى وتىنىڭ قۋاتى بىرتە-بىرتە كەمىپ كەلەدى. جەر العاش پايدا بولعان كەزدەگى سانسىز كوپ جانارتاۋلار بىرتىندەپ سونۋدە؛ جەر استىنىڭ قىزۋى دا بارعان سايىن باسىلىپ بارادى؛ تىرشىلىگىمىزدىڭ كوزى وسى قىزۋ — جەردىڭ ۇستىڭگى قاباتىنىڭ تەمپەراتۋراسى،پلانەتامىزدىڭ باقىتسىزدىعىنا قاراي، عاسىردان عاسىرعا كەمىپ كەلەدى...
— الايدا كۇننىڭ كوزى...
— ءبىر عانا كۇننىڭ كوزى جەتكىلىكسىز، كونسەل. ول ءولى دەنەگە قايتىپ جىلۋ بەرە الادى؟
— مەنىڭ بىلۋىمشە، بەرە المايدى.
— ولاي بولسا، دوستىم، سور قايناعان ءبىر كۇنى، جەر مۇزداپ ءولى دەنەگە اينالا قالادى. كوپ زاماننان بەرى جىلىلىق-تىرشىلىكتەن جۇرداي بولعان اي سياقتى ءبىر كەزدە جەر دە تىرشىلىك دۇنيەسىنەن جۇرداي بولادى.
— بۇل نەشە عاسىردان كەيىن بولادى؟ — دەپ سۇرادى كونسەل.
— بىرنەشە ءجۇز مىڭداعان جىلدار وتكەننەن كەيىن، — دەپ جاۋاپ قايىردىم مەن.
— ولاي بولاتىن بولسا، ءبىز سۋ استىنداعى ساياحاتىمىزدى اياقتاپ شىعۋعا ۇلگىرەدى ەكەمىز عوي، تەك نەد لەند كەدەرگى بولىپ جۇرمەسە.
سونىمەن، جەردىڭ كەلەشەگى تۋرالى كوڭىلى تىنىش تاپقان كونسەل «ناۋتيلۋستىق» بىركەلكى باياۋ ءجۇزىپ كەلە جاتقاندىعىن پايدالانىپ، تاعى دا سۋ استىنداعى تىرشىلىك دۇنيەسىن بايقاۋعا كىرىستى.
وندا، سۋ استىنداعى جانارتاۋلى جارتاستاردا بۋگينۆيلدىڭ مەدۋزالارى، گۋبكالار، ءتۇسى كەمپىرقوساقتاي قۇبىلىپ تۇراتىن تەڭىز قيارلارى؛ كۇرەڭ بوياۋى سۋعا قىزىل ءوڭ بەرىپ تۇراتىن، كولدەنەڭى ءبىر مەتردەي قىدىرما كوماتۋلار؛ ۇزىن ساباقتى گيدرواكتينيالار، جەۋگە جارايتىن ميديلەردىڭ كوپتەگەن ءتۇرى؛ قالىڭ تۇك باسقان كوپ اياقتى، جاسىل اكتينيالار كورىنىپ ءجۇر ەدى.
كونسەل مولليۋسكالاردى زەرتتەۋمەن شۇعىلداندى، ول بۇلاردىڭ كوبىنىڭ اتتارىن اتاپ تۇردى، ولاردىڭ ىشىندە ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى مىنگەسكەن تاراق ءتارىزدى پەكتۋنكۋليۋسسپونديلييلەردىڭ وكىلدەرى؛ جۇزگىش قاناتتارى سارى، قابىرشاعى ءمولدىر، اتىنا زاتى ساي تەڭىز كوبەلەكتەرى؛ ۇلۋلار؛ تەڭىز قويانى دەگەن اتپەن بەلگىلى بولعان اپليزييلەر؛ ەتى جەۋگە جارايتىن جۇرەك تۇرلىلەر؛ قابىرشاقتارى قىمبات باعالى، اسىل پەرلامۋتورمەن قاپتالعان تەڭىز قۇلاقتارى؛ لانگەدوك ۋستريسالارىنان دا ءدامدى تاعام ميدييلەر، ءۇشبۇرىشتى دوناسييلار؛ تەڭىز فينيكتەرى، زوليدتەر، اعاش جونعىشتار، كاتۋشكالار، سينەرارييلەر، تاعى باسقالارى بار ەدى. ءبىراق كونسەل زەرتتەۋ جۇمىسىن اياقتاي المادى، ويتكەنى «ناۋتيلۋس» سيسيليا بۇعازىنداعى بوگەتتەن وتىسىمەن-اق، بۇرىنعىسىنشا وتە شاپشاڭ ءجۇردى.
مولليۋسكالار، زووفيتتەر، بۋىن-اياقتىلار، قوش بولىڭدار!
— ەندى سالوننىڭ تەرەزەسىنەن كولەڭكەدەي قاراڭ ەتىپ، زۋلاپ ءوتىپ جاتقان بىرنەشە ۇلكەن بالىقتاردان باسقا ەش نارسە كورە المادىق.
فيەۆرالدىڭ ون التىسىنان ون جەتىسىنە قاراعان ءتۇنى ءبىز جەرورتالىق تەڭىزدىڭ ەكىنشى ءبىر دارياسىنا كەلدىك، مۇنىڭ ەڭ تەرەڭ دەگەن جەرى ءۇش مىڭ مەتردەن اسپايتىن ەدى. وسى اراعا كەلدى دە «ناۋتيلۋس» تاعى دا سۋ استىمەن ءجۇزدى.
ءبىراق مۇندا ءبىزدى تەبىرەندىرگەن ءارى تۇڭىلدىرگەن تابيعات عاجايىپتارىنان باسقا ءبىر كورىنىسكە تاپ بولدىق. ءبىز جەرورتالىق تەڭىزدىڭ كوپتەگەن كەمەلەر اپاتقا ۇشىراعان، تالاي كەمەلەر قيراعان بولەگىندە كەلەدى ەكەنبىز. الجير مەن پروۆانستىڭ اراسىندا قانشا كەمە اپاتقا ۇشىراپ، قانشا كەمە قيرادى نەمەسە قانشا كەمە ءىز-تۇزسىز جوعالىپ كەتتى، مۇنىڭ ەسەبىنە كىم جەتەر ەكەن دەسەڭشى؟
جەرورتالىق تەڭىز، ۇشى-قيىرى جوق، ۇلان-بايتاق تىنىق مۇحيتپەن سالىستىرعاندا، كادۋىلگى كولدەن ۇلكەن ەمەس. ءبىراق بۇل كولدىڭ ءوزى تىم ەركىن، شالكەس كول-دى، مۇنىڭ سۋى الدامپاز ءارى تۇراقسىز: بۇگىن ول ءوزىنىڭ كوكپەڭبەك تولقىنىندا ءجۇزىپ كەلە جاتىپ نازىك كەمەنى الديلەپ، ەركەلەتىپ كەلە جاتسا، ەرتەڭ بۇلقان-تالقان بولىپ، تۋلاپ جاتادى، ونىڭ بۇيرا جالدى دۇلەي تولقىندارى ۇستى-ۇستىنە سوققىلاپ، قانداي ۇلكەن كەمە بولسا دا بىت-شىت، كۇل-تالقانىن شىعارادى.
تىم تەرەڭ، تىم شاپشاڭ ءجۇزىپ كەلە جاتقاننىڭ وزىندە، اپاتقا ۇشىراپ، سۋ تۇبىندە قاڭقالارى عانا جاتقان كەمەلەردىڭ قانشاسى كوز الدىمنان وتپەدى دەسەڭشى! بۇلاردىڭ سۋ استىندا كوپتەن جاتقان ءبىر توبىن مارجان قاپتاپ الىپتى، ال جۋىردا عانا باتقاندارىن توت باسىپ كەتىپتى.
ءبىز ءجۇزىپ كەلە جاتقان جولدىڭ ۇزىنا بويىندا، ياكورلار، زەڭبىرەكتەر، ەسكىش قالاقتار، ماشينالاردىڭ بولشەكتەرى، سىنىپ قالعان سيليندرلەر، جارىلعان قازاندار، ال كەيبىر جەرلەردە كەمەنىڭ تۇتاس كورپۋستارى شاشىلىپ جايراپ جاتتى.
بۇل كەمەلەردىڭ كەيبىرەۋلەرى ەكىنشى ءبىر كەمەمەن قاقتىعىسىپ قالىپ قيراعان، ەندى ءبىر قاتارى سۋ استىنداعى قۇز-جارتاستارعا سوعىلىپ اپاتقا ۇشىراعان. مەن بۇلاردىڭ ىشىنەن ەش جەرى قيراماي، بارلىق جابدىقتارىمەن تىپ-تىك تۇسكەن كەمەلەردى دە كوردىم... بۇلار ياكور تاستاپ، اشىق جولدىڭ، ۇستىندە ءجۇزۋ ساپارىنا شىعۋعا بۇيرىق ،كۇتىپ تۇرعان كەمەلەر سياقتى ەدى.
«ناۋتيلۋس» جارقىراعان پروجەكتور ساۋلەسىن تۇسىرە قاستارىنان وتكەندە، بۇلار ءقازىر جەلبىرەگەن جالاۋ كوتەpiپ جولىققان كەمەسىن قۇتتىقتاپ، قايىرلى ساپار تىلەيتىن شىعار دەپ قالاسىن...
ءبىراق جەلبىرەگەن جالاۋ كوتەرىلمەدى: مەڭىرەۋ تەڭىز مولاسىن ءولىم مەن ۇنسىزدىك باسىپ مۇلگىپ تۇر.
«ناۋتيلۋس» گيبرالتار بۇعازىنا جاقىنداعان سايىن تەڭىز تۇبىندە جايراپ جاتقان، اپاتقا ۇشىراعان كەمەلەر كوبەيە بەردى. ەۆروپا مەن افريكا جاعالاۋلارى بىر-بىرىنە جاقىنداپ، اراسى نە عۇرلىم تارىلا باستاعان سايىن، كەمەلەردىڭ قاقتىعىسۋى دا سو عۇرلىم كوپ بولادى ەكەن. مەن مۇندا، قيراپ مىجىرايىپ قالعان كەمەلەردىڭ تولىپ جاتقان تەمىر كورپۋستارىن كوردىم، بۇلار الدەنەدەي ءبىر قيال ورىسىندەگى ماقۇلىقتار سياقتى كەيبىرەۋلەرى قيراعان كۇيىندە تۇر دا، كەيبىرەۋلەرى قىلجيىپ قۇلاپ جاتىر.
اسىرەسە ءبىر دوڭگەلەكتى كەمە وتە اۋىر اسەر ەتتى: ونىڭ ەكى جاق ءبۇيىرى بىرەۋ پىشاقپەن ورىپ تۇسكەندەي مىجىرايىپ، مۇرجاسى ەكى بۇكتەلىپ قالىپتى، دوڭگەلەك تەمىرلەرى جاپىرىلىپ، مايىسىپ قالىپتى، ءرۋلى جۇلىنىپ ءبىر شىنجىرعا ءىلىنىپ تۇر، كورپۋستى توت باسىپ كەتىپتى... مۇندا قانشا ادام اپاتقا ۇشىرادى ەكەن؟ وسى جان تۇرشىگەرلىك اپات جايىن ايتا الاتىن قانشا ادام ءتىرى قالدى ەكەن؟ نەمەسە ءتىپتى تولقىن قۇپيا سىرىن قىزعانىپ، اشتىرماي قويعان شىعار؟..
بۇل كەمە — بۇدان جيىرما جىل بۇرىن حابارسىز كەتىپ، بۇكىل دۇنيە ءجۇزىن تولعاندىرعان «اتلاس» كەمەسى ەكەن دەگەن وي كەلدى ماعان.
وسى جەرورتالىق تەڭىزدىڭ تۇبىندەگى قۇپيا سىرلار تۋرالى، سونشالىقتى مول بايلىق كومىلگەن، سونشاما ادام ءوزىنىڭ ەڭ سوڭعى تىنىشتىعىن تاپقان وسىناۋ ۇلكەن مولا تۋرالى، ادامنىڭ ساي سۇيەگىن سىرقىراتارلىق قانداي تاماشا كىتاپ جازۋعا بولار ەدى!
ايتكەنمەن كورىنگەننىڭ بارىنە سەلسوق قارايتىن «ناۋتيلۋس» بۇرىنعىسىنشا سۋ استىمەن زۋلاپ كەلە جاتتى. 18 فيەۆرالدا، تۇنگى ساعات ءۇش شاماسىندا، ول گيبرالتار بۇعازىنىڭ تابالدىرىعىنا دا كەلىپ قالدى.
مۇندا ەكى اعىس بار ەدى: مۇنىڭ ءبىرى، — ەجەلدەن بەلگىلى، جوعارعى اعىس، جوعارعى اعىس بولعاندا، اتلانت مۇحيتىنىڭ سۋىن جەرورتالىق تەڭىزگە اكەلىپ قۇياتىن اعىستى، ال ەكىنشىسى، — تومەنگى قارسى اعىس، مۇنداي اعىستىڭ بارلىعى تولىق دالەلدەنگەن بولاتىن.
شىنىنا كەلگەندە، اتلانت مۇحيتىنىڭ سۋى ۇدايى اعىپ كەلىپ، ونىڭ ۇستىنە وزەندەردىڭ سۋى دا قۇيىلىپ جاتقان جەرورتالىق تەڭىزدىڭ سۋى جىلدان جىلعا مولايىپ، كوتەرىلە بەرۋى كەرەك ەدى، ويتكەنى سۋدىڭ تەك ءبىر عانا بۋلانۋى، بۇل تەڭىزدىڭ سۋىنىڭ ءبىر قالىپتا قالۋى ءۇشىن جەتكىلىكسىز ەكەندىگى ايقىن ماسەلە بولاتىن. ايتكەنمەن، تەڭىز ءبىر قالىپتا قالىپ قويادى، ولاي بولسا، ەكىنشى ءبىر اعىس بارلىعىن ءسوزسىز مويىنداۋ كەرەك بولادى، ال بۇل اعىس وسى گيبرالتار بۇعازىنىڭ تۇبىمەن جەرورتالىق تەڭىز سۋىنىڭ ارتىعىن اتلانت مۇحيتىنا الىپ كەتىپ جاتقان اعىس ەدى.
بۇل شىنىندا دا سولاي بولىپ شىقتى. «ناۋتيلۋس» وسى باعىتتاس اعىستى پايدالاندى دا، ەنى تار بۇعاز ارقىلى جۇرىسىنە ءجۇرىس قوسىپ ۇدەي ءتۇستى.
وسى ارادا، تاماشا گەركۋلەس حرامىنىڭ قيراعان قابىرعىلارى ءبىر سەكۋندتاي ۋاقىت كوز الدىمدا ەلەس بەرىپ ەتە شىقتى، بۇل حرام، ءپلينيدىڭ ايتۋى بويىنشا، تۇرعان ارالىمەن بىرگە تەڭىز تۇبىنە ءتۇسىپ كەتكەن، ءسويتىپ ءبىز بىرنەشە مينۋتتان كەيىن اتلانت مۇحيتىنىڭ بەتىندە ءجۇزىپ كەلە جاتتىق.
سەگىزىنشى تاراۋ
ۆيگو قولتىعى
اتلانت مۇحيتى! بەتى جيىرما بەس مىڭ شارشى كيلومەتر، ۇلان بايتاق سۋ جازىعى عوي ول، سۋ جازىعى بولعاندا ەنى ورتا ەسەپ بويىنشا ەكى مىڭ جەتى ءجۇز ميل، ۇزىندىعى توعىز ميلدەي شالقىپ جاتقان كەڭ القاپ. قوي ول!
وسى وراسان ۇلكەن تەڭىز ەرتە زاماندا بەلگىسىز تەڭىز بولىپتى. بالكىم، تەك كارفاگەندىكتەر، سول ەرتە زاماننىڭ گوللاندىقتارى عانا وزدەرىنىڭ ساۋدا-ساتتىق ءجۇزۋ ساپارلارىندا ەۆروپا مەن افريكانىڭ باتىس جاعالاۋلارىن وراعىتىپ وتكەن شىعار.
بۇل مۇحيتتىڭ جىرىمدالعان جاعالاۋلارى ۇشى-قيىرى جوق تالاي جەردى الىپ، دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ۇلكەن وزەندەردىڭ: تەرىستىك لازرەنتيانىڭ، ءميسسيسيپييدىڭ؛ امازونكانىڭ، لا-پلاتانىڭ، ورينوكونىڭ، نيگەردىڭ، ەلبانىڭ، لۋارانىڭ، رەيننىڭ ساعالارىمەن تىلىمدەلىپ جاتىر؛ دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ مادەنيەتتى ەلدەردى دە، ەڭ ارتتا قالعان، تاعى ەلدەردى دە سۋارىپ وتىرعان وسى وزەندەردىڭ ءبارىنىڭ سۋى وسىعان كەلىپ قۇيىپ جاتىر. بارلىق ەلدەردىڭ دە، بارلىق، حالىقتاردىڭ دا كەمەلەرى بارلىق باعىتتا كەسكىلەسىپ جۇرگەن ۇلان-بايتاق وسى سۋ جازىعى، تەڭىز جۇزۋشىلەرىن قاتتى سەسكەندىرەتىن ەكى مۇيىسپەن اياقتالادى، بۇلاردىڭ ءبىرى — گورن ءمۇيىسى دە، ەكىنشىسى بۋر ءمۇيىسى.
«ناۋتيلۋس» ءۇش جارىم اي بويىنا، جەر شارىنىڭ ەكۆاتورىنىڭ ۇزىندىعىنداي، دەمەك، ون مىڭ لەگە جۋىق جول جۇرگەننەن كەيىن، ءسۇيىر تۇمسىعىمەن اتلانت مۇحيتىنىڭ سۋىن قاق ايىرىپ كەلە جاتتى. ول ەندى قايدا بارا جاتىر؟ بولاشاق بىزگە تاعى قانداي كۇتپەگەن وقيعا كەزدەستىرمەك؟ مۇنى ءبىز بىلگەمىز جوق.
گيبرالتار بۇعازىنان شىققان بويدا-اق «ناۋتيلۋس» اشىق مۇحيتقا قاراي ءجۇردى. ول بۇرىنعىسىنشا تاعى دا سۋ بەتىندە جۇزەتىن بولدى دا ءبىز كۇن سايىن كەمەنىڭ ۇستىنە شىعىپ، تازا اۋادا قىدىراتىن بولدىق.
كەمە سۋ بەتىنە العاش شىققان بويىندا-اق، مەن نەد لەند پەن كونسەلدى ەرتىپ كەمەنىڭ ۇستىنە شىقتىم.
بىزدەن جيىرما ميلدەي جەردە، كوك جيەگىندە، وڭتۇستىك-باتىس جاعىنان يسپان جارتى ارالىمەن ءتۇيىسىپ تۇرعان اۋليە ۆيسەنت ءمۇيىسى بولار-بولماس كورىنىپ تۇردى.
وڭتۇستىكتەن سوققان قاتتى جەل ونسىز دا اساۋ تەڭىز دە اسىر سالعان تولقىن تۋعىزدى. «ناۋتيلۋس» ەداۋىر قاتتى شايقالىپ كەلە جاتتى. مينۋت سايىن تۇزدى سۋ تاسقىنى شاپشىپ شىعىپ جاتقان كەمە ۇستىندە بۇدان ءارى قالۋعا مۇمكىن بولمادى.
ازداپ تازا اۋا جۇتقاننان كەيىن ءبىز كەمەنىڭ ىشىنە تۇستىك.
مەن ءوز كايۋتاما قاراي بەتتەدىم. كونسەل ءوز كايۋتاسىنا كەتتى، ءبىراق الدەنەگە دەكبىرسىزدەنگەن كانادالىق مەنىڭ سوڭىمنان ءجۇردى. جەرورتالىق تەڭىزدەن تىم تەز ءوتىپ شىققاندىقتان، نەد لەند ءوزىنىڭ جوسپارىن جۇزەگە اسىرا الماي قالدى، بۇعان ءوزىنىڭ قاتتى قىنجىلاتىنىن دا جاسىرماقشى بولعان جوق.
مەن كايۋتانىڭ ەسىگىن جاپقاندا، ول ورىندىققا بارىپ وتىردى دا ءتىل قاتپاستان ماعان قاراي قالدى.
— مەن ءسىزدىڭ جاعدايىڭىزدى ءتۇسىنىپ وتىرمىن، نەد دوستىم — دەدىم مەن.— ءبىراق قاپا بولماڭىز، وزىڭىزگە ەزىڭىز كىنا ارتاتىن تۇك تە جوق. وسىنداي ءجۇزۋ ساپارى جاعدايىندا قاشۋ تۋرالى ويلاۋدىڭ ءوزى اقىلسىزدىق بولار ەدى.
نەد لەند جاۋاپ قايىرمادى. ءبىراق قاباعىن قارس جاۋىپ، تىستەنىپ وتىرۋىنىڭ وزىنەن-اق ونى ءبىر يدەيانىڭ ابدەن بيلەپ العاندىعى كورىنىپ تۇر ەدى.
— تىڭداڭىز،— دەدىم مەن ءسوزىمدى جالعاستىرىپ، — ەستى بولىڭىز! ءبىزدىڭ ۇتتىرعان تۇگىمىز دە جوق. ءقازىر ءبىز پورتۋگاليا جاعالاۋىنىڭ بويىمەن سولتۇستىككە قاراي كوتەرىلەمىز. پانالايتىن ورىن وڭاي تابىلاتىن فرانسيا مەن انگليانى دا جاناي وتەمىز. ەگەر دە «ناۋتيلۋس» گيبرالتار بۇعازىنان شىققان بويىندا، قۇرىلىققا سوقپاي تۋرا وڭتۇستىككە قاراي تارتسا، وندا ءسىز سياقتى مەن دە مازاسىزدانار ەدىم. بۇل ءوز الدىنا تۇرسىن، ءبىز ەندى كاپيتان نەمونىڭ جۇرت كوپ جۇرەتىن تەڭىزدەردەن دە سىرتتاي بەرمەيتىنىن ءبىلىپ الدىق قوي، ال مۇنداي جاعدايدا بىرنەشە كۇننەن كەيىن ءسىزدىڭ ەشبىر قاۋىپ-قاتەرسىز قاشىپ شىعا الاتىندىعىڭىزعا مەنىڭ ءتىپتى ەشبىر كۇمانىم جوق.
نەد لەند ماعان بۇرىنعىسىنان دا كورى تۇيىلە قاراپ وتىردى دا، بىلاي دەدى.
— ءبىز بۇگىن كەشكە قاشامىز!
مەن بىردەمە شاعىپ العانداي ورنىمنان اتىپ تۇردىم. مويىنداۋىم كەرەك، مۇنداي حاباردى ەستيمىن دەگەن ءۇش ۇيىقتاسام ويىمدا جوق ەدى.
كانادالىققا قارسى شىعۋعا ءتىپتى اۋزىما ءسوز تۇسپەي قويدى.
— ءبىز قولايلى جاعدايدى كۇتەيىك دەپ كەلىسىپ ەدىك قوي، — دەدى كانادالىق ءسوزىن جالعاستىرىپ.— مىنە ەندى سول جاعداي تۋدى. بۇگىن كەشكە ءبىز يسپانيا جاعالاۋىنان بىرنەشە كيلومەتردەي-اق جەردە بولامىز. ءقازىر اي دا جوق، ءتۇن دە قاراڭعى. جەل قاتتى. ماعان ءسىز ءسوز بەرگەنسىز، پروفەسسور، سوندىقتان مەنىڭ سىزدەن ءۇمىتىم زور.
مەن ۇندەمەدىم.
كانادالىق ورنىنان تۇرىپ جانىما كەلدى دە:
— بۇگىن، ساعات توعىزدا!—دەدى.— مەن كونسەلگە دە ەسكەرتتىم. بۇل ساعاتتا كاپيتان نەمو نە ەسىگىن جاۋىپ الادى، مۇمكىن، ءتىپتى ۇيىقتاپ تا قالار. مەحانيكتەر دە، ماتروستار دا ءبىزدى كورە المايدى. كونسەل ەكەۋمىز ۇسكە شىعاتىن باسقىشتىڭ استىندا تاسالانىپ تۇرامىز. ال، ءسىز، پروفەسسور مىرزا مەنىڭ بەلگىمدى كۇتىپ كىتاپحانادا وتىرىڭىز. ەسكەك، ماچتا، جەلكەن ءبارى دە قايىقتىڭ ىشىندە. مەن ازىن-اۋلاق ازىق تا اپارىپ قويدىم. قايىق «ناۋتيلۋستىڭ» پالۋباسىنا بەكىتۋلى عوي، ونىڭ بۇرانداسىن بۇراپ اعىتىپ الاتىن اعىلشىن كىلتىن دە تاپتىم. سونىمەن ءبارى دە داپ-دايىن. كەشكە دەيىن، قوش بولىڭىز!
— تەڭىز تىم اساۋ،— دەدىم مەن.
— مۇنىڭىزعا قوسىلامىن، — دەپ جاۋاپ قايىردى كانادالىق،— ءبىراق ونى ەلەمەۋگە تۋرا كەلەدى. — بوستاندىق الۋ ءۇشىن ءبىراز تاۋەكەل ەتۋ دە كەرەك بولادى. ايتكەنمەن «ناۋتيلۋستىڭ»، قايىعى مىقتى، ءتىپتى اۋا رايى وسىنداي بولىپ تۇرعاننىڭ وزىندە دە، ونىمەن ىققا قاراي بىرنەشە كيلومەتر ءجۇرۋ — تۇك ەمەس. كىم بىلگەن، مۇمكىن، ەرتەڭبىز ەۆروپا جاعالاۋىنان، ءجۇز ميل قاشىقتاپ تا كەتىپ جۇرەمىز؟ ەگەر دە جاعداي ءبىز ءۇشىن قولايلى بولسا وندا كەشكى ساعات ون مەن ون ءبىردىڭ اراسىندا ءبىز يسپانيا جاعالاۋىنىڭ ءبىر جەرىنە شىعىپ تا ۇلگىرەمىز. ال شىعا الماساق، ءدال سول ۋاقىتتا ولەمىز. سونىمەن، كەشكە دەيىن قوش بولىڭىز!
وسى سوزدەردى ايتىپ، مەنى ابدەن ابىرجىتىپ ول كايۋتادان شىعىپ كەتتى. مەن الدەنەگە، قاشاتىن كەز كەلگەندە، قاشىپ شىعۋ جايىن ابدەن اقىلداسارمىز، نەد لەندپەن ءبىراز تالاسىپ تا الارمىز دەپ ويلاعان ەدىم. ءبىراق قايسار كانادالىق سوزگە دە كەلتىرگەن جوق. ءبىراق مەن وعان نە دەمەكپىن؟ نەد لەندتىڭ ايتقاندارى ابدەن دۇرىس ەدى. بۇل كەش قولايلى كەش ەكەنى راس-تى، سوندىقتان ول وسى قولايلى جاعدايدى پايدالانىپ قالماقشى بولعان.
سوزدەن تايىپ، ءبىر باسىمنىڭ مۇددەسى ءۇشىن ەكى بىردەي جولداسىمدى قىل ۇستىندە قالدىرۋعا حاقىم بار ما ەدى؟ كۇنى ەرتەڭ كاپيتان نەمو ءبىزدى جەر اتاۋلىدان قاشىقتاتىپ، قايداعى ءبىر كوك تەڭىزدىڭ مەڭىرەۋ مەديەنىنە تاعى دا الىپ بارماي ما؟
وسى مەزەتتە شۋىلداپ، قاتتى ىسقىرعان دىبىس ەستىلدى. رەزەرۆۋارىنا سۋ تولتىرىپ الىپ، «ناۋتيلۋستىڭ» مۇحيت تەرەڭىنە تۇسكەلى تۇرعانىن تۇسىنە قويدىم.
ابىرجىپ جۇرگەنىمدى ءبىلىپ قويار دەپ مەن كاپيتان نەموعا كورىنگىم كەلمەدى دە، كايۋتامدا وتىرا بەردىم.
بۇل كۇنى، ايىرىلىپ قالعان باس بوستاندىعىمدى قايىرىپ العىم كەلىپ، سۋ استى ارقىلى دۇنيە ءجۇزىن اينالىپ شىعۋ ساياحاتىن اياقتاماي، وسى عاجايىپ كەمەنى تاستاپ كەتكەلى تۇرعانىما وكىنىپ، ءبىر ولاي، ءبىر بۇلاي تولقىپ، باسىم اڭكى-تاڭكى بولدى.
تىنىق مۇحيت پەن ينديا مۇحيتىنىڭ قۇپيا سىرلارىن الدىما جايىپ سالعانىم سياقتى، وسى مۇحيتتىڭ — «ءوزىمنىڭ اتلانتكامنىڭ» دا قۇپيا سىرىن اقتارماي قالاي تاستاپ جۇرە بەرمەكپىن: بۇكىل دۇنيە جۇزىندەگى وسى ەڭ قىزىق كىتاپتاردىڭ ەكى تومىن عانا وقىپ، قالعان تومدارىن وقۋدان ەرىكتى تۇردە باس تارتىپ كورشى!
مەن ءوز كايۋتامدا قانداي اۋىر، كۇيىنىشتى ساعاتتاردى باسىمنان وتكىزدىم دەسەڭشى!.. بوستاندىقتا جولداستارىمنىڭ اراسىندا، قۇرىلىقتاعى اۋاداي سايرانداپ ەركىن جۇرەمىن عوي دەپ تە ءوزىمدى جۇباتپاق بولدىم، ءبىراق، كوبىنەسە كۇتپەگەن جەردەن ءبىر وقيعا كەدەرگى بولىپ، نەد لەندتىڭ جوسپارى ورىندالماي قالسا ەكەن دەپ وتىردىم.
«ناۋتيلۋس» قۇرىلىققا قاراي، نەمەسە باسقا جاققا قاراي كەلە جاتىر ما كومپاسقا قاراپ بىلەيىنشى دەپ سالونعا ەكى رەت باردىم.
ءبىراق، نە پايدا! «ناۋتيلۋس» پورتۋگاليانىڭ ماڭىندا، تۋرا سولتۇستىككە قاراي باعىت الىپ كەلە جاتتى.
ەندى قاشۋعا دايىندالا بەرۋدەن باسقا تۇك قالعان جوق!
مەنىڭ بار جۇگىم كۇندەلىكتى جازىپ جۇرگەن قولجازبالارىم ەدى.
ەگەر ءساتى ءتۇسىپ، نەد لەند ءوزىنىڭ وسى وجار ويىن ورىنداپ شىعا قالسا كاپيتان نەمو نە دەر ەدى؟ ەگەر قاشقان دا جولىمىز بولماي، قولعا ءتۇسىپ قالساق، «ناۋتيلۋستىڭ» جۇمباق كاپيتانى بىزگە نە ىستەر ەدى؟—دەگەن سۇراۋ قويدىم وزىمە ءوزىم.
كاپيتان نەموعا نارازىلىق ايتار مەندە تۇك دالەل جوق-تى. ءتىپتى كەرىسىنشە — بۇدان ارتىق سىيلاستىق، بۇدان ارتىق مەيماندوستىق بولادى دەۋ دە قيىن ەدى. ءبىراق، قاشقانىم ءۇشىن، جاقسىلىققا جاماندىق ەتتىڭ دەپ مەنى ايىپتاۋعا دا قاقىسى جوق ەدى. مەن وعان قاشىپ كەتپەيمىن دەپ ۋادە بەرگەم جوق-تى. ءبىز كەتپەيمىز دەپ ادال ءسوزىمىزدى بەرىپ بوستاندىق العان تۇتقىندار ەمەس ەدىك، ەگەر ول ءبىزدى تۇرمەگە وتىرعىزباسا، «ناۋتيلۋستان» ءبارىبىر قاشا المايتىندىعىمىزعا كوزى جەتكەندىكتەن وتىرعىزباي وتىر، كەمەدە ەركىن جۇرۋگە مۇمكىندىك بەرۋى سوندىقتان. ال، مۇنىڭ ۇستىنە، كاپيتان بىزگە ءومىر بويى بۇل كەمەدەن كەتە المايسىزدار دەپ سان رەت مالىمدەگەن بولاتىن، ولاي بولسا، مۇنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ قاشپاقشى بولعان ارەكەتىمىزدى تولىق دۇرىسقا شىعارا الادى.
سانتورين ارالىنىڭ جانىندا سويلەسكەننەن كەيىن مەن كاپيتاندى كورگەن جوق ەدىم. قاشۋ قارساڭىندا، ونىمەن تاعى دا كەزدەسىپ قالعالى تۇرمىن با؟ مەن ونىمەن جولىققىم كەلدى، جولىعۋعا قورىقتىم دا.
مەنىڭ كايۋتاممەن ىرگەلەس كايۋتاسىندا ادىمداپ ارلى-بەرلى جۇرگەن جوق پا ەكەن دەپ تىڭداپ تا كوردىم. تۇك دىبىس ەستىلمەدى. تەگى، كايۋتادا ەشكىم جوق-اۋ دەيىم.
وسى جۇمباق ادام، «ناۋتيلۋستا» بار ما ەكەن، ءسىرا، دەپ سۇرادىم مەن وزىمنەن ءوزىم. الدە نەندەي ءبىر قۇپيا تاپسىرمانى ورىنداپ كەلۋ ءۇشىن ماتروستار قايىقپەن ءبىر جەرگە بارىپ قايتاتىن تۇننەن باستاپ كاپيتان نەموعا مەنىڭ كوزقاراسىم وزگەرگەن بولاتىن. ماعان سەندىرە ايتقان بارلىق سوزدەرىنە قاراماستان، مۇنىڭ قۇرىلىقپەن قانداي دا بولسا ايتەۋىر ءبىر بايلانىسى بار ەكەن دەگەن قورىتىندىعا كەلگەنمىن. ونىڭ «ناۋتيلۋستان» ەشبىر ۋاقىتتا كەتپەيتىنى شىن با ەكەن؟ ونى اپتالار بويىنا كورە الماعان دا ۋاقىتتارىم بولدى عوي. سول ۋاقىتتا ول نە ىستەدى؟ العاشقى كەزدە مەن مۇنىڭ ۇستامالى ميزانتروپيا اۋرۋى بار شىعار دەپ ءجۇر ەدىم، ەندى مەنىڭ باسىما. بۇل ۋاقىتتا ول قۇرىلىقتا الدەنەندەي ءبىر ماڭىزدى مىندەت اتقارىپ ءجۇر ەكەن عوي دەگەن وي كەلدى، ال ول قانداي مىندەت، وعان ويىم جەتپەدى.
وسى ويلار، مىڭداعان باسقا دا ويلار شىرماپ مازامدى الدى. قازىرگى ءبىزدىڭ ەرەكشە جاعدايىمىزدا، ەشبىر دالەل-دەرەككە نەگىزدەلمەگەن توپشىلاۋدى ويلاپ شىعارا بەرۋ دە تابيعي نارسە عوي.
مەن ادام توزگىسىزدەي ازاپ شەگىپ وتىردىم. وسى كۇتۋدىڭ ءوزى ماعان بىتپەستەي كورىندى. ۋاقىت وتە باياۋ ءوتىپ جاتتى.
تۇسكى تاماقتى ماعان، بۇرىنعىشا، كايۋتاعا اكەلىپ بەردى. الداعى وقيعالار قاتتى تولعاندىرعاندىقتان، جۇرەگىمە اس باتپادى. مەن ءاربىر مينۋتقا دەيىن ساناپ وتىردىم، مەنىڭ نەد لەندكە قوسىلۋىما ءجۇز جيىرما مينۋت قالىپتى.
قوبالجۋىم بارعان سايىن كۇشەيە ءتۇستى. مەن ءبىر جەردە تاقات قىلىپ وتىرا المادىم. تىنىشتالايىن دەپ كايۋتامدا ەرسىلى-قارسىلى ءجۇردىم دە قويدىم. مەنى وسىنشا ابىرجىتقان قۇر تاۋەكەلگە سۇيەنىپ قاشامىز دەپ اپاتقا ۇشىرايمىز-اۋ دەگەن وي ەمەس، «ناۋتيلۋستان» شىعىپ كەتكەنشە سىرىمىز اشىلىپ قالادى-اۋ دەگەن ءقاۋىپ ەدى، مۇنىڭ ۇستىنە، قانى قايناپ، قاتتى اشۋلانعان، ءتىپتى كەرەك دەسەڭ بۇل قياناتقا قاتتى نالىپ، رەنجىگەن كاپيتان نەمونىڭ الدىندا تۇرۋعا تۋرا كەلەدى-اۋ دەگەن قورقىنىشتى وي جانىمدى جەگىدەي جەپ، جۇرەگىمدى اتشا تۋلاتتى.
مەن سوڭعى رەت سالوندى كورىپ شىققىم كەلدى دە تارلاۋ كورريدوردىڭ بويىمەن ءجۇرىپ وتىرىپ، ۇزاق ساعاتتار بويىنا ۋاقىتىمدى كوڭىلدى، ءارى جەمىستى وتكىزگەن وسى تاماشا مۋزەيگە كەلدىم: بۇل كەمەدەن ماڭگى قۋىلعالى تۇرعان، ءسويتىپ ءوزىمنىڭ تەز ارادا كەتەتىنىمدى، بۇل كەمەگە ەندى قايتىپ ەشۋاقىتتا ورالمايتىنىمدى ءبىلىپ تۇرعان ادامشا مەن وسى مۋزەيگە جينالعان نەلەر اسىل قازىنالارعا قيىلا قاراپ تۇردىم. ءومىرىمنىڭ سوڭعى ايلارىن بىرگە وتكىزگەن يسكۋسستۆونىڭ وسى تاماشا شىعارمالارىمەن، تابيعاتتىڭ وسىناۋ عاجايىپتارىمەن شىنىندا دا مەن ءبىرجولاتا قوش ايتىسۋعا ءتيىس ەدىم. مەن كەتەر اياقتا تاعى دا ءبىر رەت سالوننىڭ تەرەزەسىنەن اتلانت مۇحيتىنىڭ سۋىنا قارايىن دەپ ەدىم، ءبىراق تەرەزەلەردىڭ قاقپاقتارى جابۋلى ەكەن، كەمەنىڭ تەمىر قاپتامالارى ونىڭ سىرىن مەنەن تاسالاپ تۇردى.
سالوندى ارالاپ ءجۇرىپ مەن كاپيتان نەمونىڭ بولمەسىنىڭ ەسىگىنە كەلدىم. مەنى تاڭ قالدىرعان ءبىر نارسە ەسىكتىڭ جارتىلاي اشىق تۇرۋى ەدى. مەن كەيىن شەگىندىم، ويتكەنى كاپيتان نەمو ءوز بولمەسىندە بولسا، مەنى كورىپ قالۋى كادىك. الايدا، مەن ەشبىر دىبىس ەسىتە المادىم دا تاعىدا ەسىككە كەلدىم. بولمەدە جان جوق بولىپ شىقتى.
مەن ەسىكتى اشىپ، بولمەگە كىردىم. بولمە ەشقانداي وزگەرىسسىز، ءبارى دە بۇرىنعى جيناقتى قالپىندا.
مەنىڭ كوڭىلىمدى اۋدارعان قابىرعالاردا ءىلۋلى تۇرعان بىرنەشە وفورات بولدى. بۇرىن ءبىر كەلگەنىمدە، مەن بۇلاردى بايقاعان جوق ەدىم. وفوراتتاردا وزدەرىنىڭ ءومىرىن بەلگىلى ءبىر ۇلى يدەياعا ارناعان تاريحي قايرەتكەرلەردىڭ سۋرەتتەرى سالىنعان ەكەن، بۇلاردىڭ ىشىندە: پولشانىڭ بوستاندىعى ءۇشىن كۇرەسكەن كوستيۋشكونىڭ، قازىرگى گەرسيانىڭ پاتشاسى بوساريس-لەونيدتىڭ، يرلانديانىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەن كوننەلدىڭ، سولتۇستىك امەريكا وداعىنىڭ نەگىزىن سالۋشى گەورگ ۆاشينگتوننىڭ، قۇل يەلەنۋشى فوناتيكتىڭ وعىنا ۇشقان لينكولننىڭ، اقىر اياعىندا، نەگىرلەردى قۇلدىقتان ازات ەتپەك بولىپ كۇرەسكەنى ءۇشىن دارعا اسىلعان، اۋىر ازاپ شەگىپ ولگەن دجوۋن بروۋننىڭ سۋرەتى تۇردى، بۇل ۆيكتور گيۋگونىڭ قولىمەن وزگەشە قارىنداشپەن سالىنعان جانتۇرشىگەرلىك سۋرەت ەدى.
كاپيتان نەمو بۇل سۋرەتتەردى ءوزىنىڭ ۇيىقتايتىن بولمەسىنە نەگە ءىلىپ قويعان؟ ونى مەن بۇل قاھارمانداردىڭ اراسىندا قانداي بايلانىس بار؟ بالكىم، بۇل سۋرەتتەر ونىڭ ءومىرىنىڭ جۇمباعىن شەشۋىمە سەبەپشى بولار؟ مۇمكىن، ول ءبىر ەزىلگەن حالىقتىڭ كوسەمى بولعان شىعار، سوڭعى كەزدەگى ساياسي نەمەسە الەۋمەتتىك قوزعالىستاردىڭ بىرىنە قاتىسقان شىعار؟ بالكىم، ول سولتۇستىك پەن وڭتۇستىك شتاتتاردىڭ اراسىنداعى ماڭگى ۇمىتىلمايتىن، قان جوسىعان ازامات سوعىسىنا قاتىسقان شىعار؟
ءبىر مەزگىلدە ساعات سەگىزدى سوقتى. ساعات قوڭىراۋىنىڭ بالعاسى العاشقى سوققاندا-اق مەنى ءتاتتى قيال ۇيقىسىنان وياتىپ جىبەردى.
تاساداعى ءبىر كوزدىڭ قاراشىعى مەنىڭ ويىمنىڭ قۇپيا سىرىنا ۇڭىلە قالعانداي، مەن شوشىپ كەتتىم دە تەز باسىپ بولمەدەن شىقتىم.
سالوندا مەن ەڭ الدىمەن كومپاسقا قارادىم. كومپاستىڭ ءتىلى ءالى دە تۋرا سولتۇستىككە قاراي بەتتەپ كەلە جاتقانىمىزدى كورسەتىپ تۇر ەدى. لاگ بىركەلكى شاپشاڭدىقپەن ءجۇرىپ كەلە جاتقانىمىزدى كورسەتتى، مانومەتر، شاماسى الپىس مەتردەي تەرەڭدىكتە ەكەنىمىزدى كورسەتىپ تۇر.
سونىمەن، جالپى جاعداي، — نەد لەندتىڭ جوسپارى ورىندالۋى ءۇشىن قولايلى جاعداي ەكەندىگى تالاسسىز ەدى.
مەن كايۋتاما كەلىپ جىلى كيىنىپ الدىم: اياقتارىما ۇزىن قونىشتى تەڭىز ەتىگىن، باسىما اڭ تەرىسىنەن جاسالعان بورىك، ۇستىمە تيۋلەننىڭ تەرىسىنەن ىستەلگەن جىلى كوكرەكشە كيدىم. مەن ەندى دايىن ەدىم. ماعان تەك ەندى كۇتۋ عانا قالعان-دى.
«ناۋتيلۋس» جىم-جىرت، تەك اينالعان ۆينت دىبىسى عانا ەستىلەدى. مەن ەسىكتىڭ الدىندا قىبىر ەتپەستەن، دەمىمدى ىشىمنەن تىنىپ، تىڭداپ تۇرمىن، تىڭداعاندا، نەد لەند ءوزىنىڭ «قىلمىستى» جوسپارىن جۇزەگە اسىرعالى جاتقاندا، الدەكىمدەر، ۇستىنەن شىعىپ قالىپ، ايعايلاعان داۋىستاردى ەسىتىپ قالماسا يگى ەدىم دەپ، قورقىپ تىڭداپ تۇر ەدىم. ەستى كەتىرگەن ءبىر ءقاۋىپ سەزىمى بيلەپ الدى مەنى. تىنىشتالايىن، بايىپتى قالپىما كەلەيىن دەپ-اق باقتىم، ءبىراق مۇنىم بوس اۋرە بولىپ شىقتى.
ساعات توعىزدا ءوز كايۋتامدى كاپيتاننىڭ كايۋتاسىنان ءبولىپ تۇرعان قابىرعاعا قۇلاعىمدى تاياپ تىڭداپ كورىپ ەدىم، ەشبىر دىبىس ەستىلمەدى. سوسىن كايۋتادان شىعىپ شولانعا كەلدىم. مۇندا كومەسكى عانا جارىق بار ەكەن، ءبىراق ەشكىم جوق.
كىتاپحانانىڭ ەسىگىن اشىپ ەدىم، مۇندا دا جارىق كومەسكىلەۋ، ادام جوق.
مەن باسقىشقا وتەتىن ەسىككە قاراي بارىپ، نەد لەندتىڭ بەلگىسىن سول جەردەن كۇتپەك بولدىم.
وسى مينۋتتا ۆينت قالاعىنىڭ اينالۋ دىبىسى باسەڭدەي بارا-بارا مۇلدەم توقتاپ قالدى. «ناۋتيلۋس» نەگە توقتادى؟ بۇل توقتاۋدىڭ نەد لەند جوسپارىنىڭ ورىندالۋىنا تيەر پايداسى بار ما، نەمەسە زالالى بار ما؟ بۇل اراسىن مەن بىلە المادىم.
ەندى تەك جۇرەكتىڭ ءدۇرسىلى عانا ەستىلىپ تۇردى.
كەنەتتەن كەمە ءسال عانا ءدىر ەتكەندەي بولدى. «ناۋتيلۋستىڭ» سۋ استىنا تۇسكەنىن بىلە قويدىم. بۇل مەنى بۇرىنعىدان كورى قوبالجىتتى. كانادالىق بەلگى بەرمەي قويدى. نەد لەندكە بارىپ، قاشۋدى كەيىنگە قالدىرا تۇرۋعا كوندىرگىم دە كەلدى. بۇگىنگى كەشتە ءجۇزۋ ساپارىمىزدىڭ ادەتتەن تىس ەرەكشە جاعدايدا ءوتىپ جاتقانىن دا سەزەمىن.
ءدال وسى كەزدە كىتاپحانانىڭ ەسىگىنىڭ بوساعاسىنان كاپيتان نەمو دا كورىندى. ول مەنى بايقاپ قالدى دا، سالەمدەسپەستەن، ءبىراق وتە جىلى شىرايمەن:
— پروفەسسور مىرزا، مەن ءسىزدى ىزدەپ ءجۇر ەدىم. ءسىز يسپانيانىڭ وقيعاسىن بىلەسىز بە؟ — دەدى.
وسىنداي ءقاۋىپ ۇستىندە، قاتتى قىسىلىپ تۇرعان جاعدايدا ول مەنەن ءوز وتانىڭنىڭ وقيعاسىن بىلەسىن بە دەپ سۇراسا دا، مەن تۇك جاۋاپ قايىرا الماس ەدىم.
— مەنىڭ سۇراۋىمدى ەستىدىڭىز بە؟ — دەدى كاپيتان نەمو. — ءسىز يسپانيانىڭ وقيعاسىن بىلەسىز بە؟
— وتە ناشار بىلەمىن، — دەدىم مەن اقىرىندا، زورعا دەگەندە.
— ءاي، عالىمدارىم-اي! — دەدى كاپيتان نەمو.— ءوز ماماندىقتارىنان باسقا تۇك بىلەرى جوق! وتىرىڭىز، — دەپ قوسىپ قويدى ول،— سول تاريحتان مەن سىزگە ءبىر قىزىق اڭگىمە ايتىپ بەرەيىن.
كاپيتان ءبىر ديۆانعا جايعاسىپ وتىرىپ الدى. مەن دە ءبىر قاراكولەڭكەلەۋ ورىنعا بارىپ وتىرا كەتتىم.
— پروفەسسور مىرزا،— دەپ باستادى ول، — جاقسىلاپ تىڭداڭىز. مەنىڭ اڭگىمەم ءسىزدى قىزىقتىرۋعا ءتيىس، ويتكەنى بۇل جانامالاپ بولسا دا، ءبىر سۇراۋعا جاۋاپ بەرەدى، جاۋاپ بەرگەندە، ءسوز جوق، ءسىزدىڭ ءوزىڭىز جاۋابىن تابا الماي جۇرگەن سۇراۋعا جاۋاپ بەرەدى.
— مەن ءسىزدى تىڭداپ وتىرمىن، كاپيتان،— دەدىم مەن ونىڭ كىرىسپە سوزىنەن شوشىپ.
كاپيتان اڭگىمەسىنىڭ اياعىن نەگە تىرەگەلى وتىرعانىن مەن بىلگەم جوق، سوندىقتان مەن: بۇل اڭگىمە ءبىزدىڭ ءساتى تۇسپەگەن قاشۋ ارەكەتىمىزگە بايلانىستى ەمەس پە ەكەن دەگەن وي دا وتىردىم.
— ەگەر رۇقسات ەتسەڭىز، پروفەسسور مىرزا، — دەپ ءسوزىن جالعاستىردى كاپيتان، — ءبىز اڭگىمەنى ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز ەكىنشى جىلدان باستالىق. بالكىم سول داۋىردەگى فرانسۋزدىڭ كورولى، كورولى بولعاندا، ساۋساعىممەن شەرتىپ قالسام-اق پيرەنەيلەردى جەتى قابات جەر استىنا جىبەرەم دە يسپان تاعىنا ءوز نەمەرەم گەرسوگ انجۋيسكيدى وتىرعىزا قويامىن دەپ قيالدايتىن ليۋدوۆيك ون ءتورتىنشى ەسىڭىزدە بار شىعار.
فيليپپ بەسىنشى دەگەن اتپەن پاتشا بولىپ تۇرعان، مەيلىنشە دارىنسىز وسى پاتشازاداعا وتە ءبىر كۇشتى شەتەلدىك جاۋمەن ۇرىس جۇرگىزۋگە تۋرا كەلەدى.
شىنىندا دا، بۇدان ءبىر جىل بۇرىن، مىڭ جەتى ءجۇز ءبىرىنشى جىلى، گوللانديانىڭ، اۆستريانىڭ جانە انگليانىڭ كورولدەرى گااگا قالاسىندا باس قوسىپ، وداق قۇرادى، وداق قۇرعاندا، فيليپپ بەسىنشىنىڭ باسىنان يسپان ءتاجىن الىپ، ونى وزدەرى كۇنى بۇرىن كارل ءۇشىنشى دەپ اتاعان ءبىر ەرسگەرسوگكە كيگىزبەك بولادى.
يسپانيا وسى وداققا قارسى كۇرەسۋگە ءتيىس بولدى. ءبىراق ونىڭ سولداتتارى دا، ماتروستارى دا بولمايدى. مۇنىڭ ەسەسىنە ونىڭ اقشاسى كوپ بولاتىن، ءبىراق بۇل دا بولسا امەريكا التىندارى تيەلگەن كەمەلەردىڭ ەشبىر كەدەرگىسىز ونىڭ گاۆانىنا كەلىپ تۇرۋىنا بايلانىستى.
ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز ەكىنشى جىلدىڭ ءدال اياق شەنىندە يسپانيا امەريكادان كەمە كەرۋەنىن كۇتىپ وتىرادى، بۇل كەرۋەن فرانسۋز ادميرالى شاتو-رەنونىڭ باسقارۋىمەن جيىرما ءۇش كەمەدەن قۇرالعان ەسكادرانىڭ قورۋىلىندا كەلە جاتادى. كەمەلەر كەرۋەنىنىڭ مۇنداي قورۋىلدا كەلە جاتۋىنىڭ سەبەبى، يسپانياعا جاۋ ەلدەردىڭ بىرىككەن فلوتى اتلانت مۇحيتىندا قاپتاپ جۇرەدى.
كەرۋەن كاديكسكە قاراي كەلە جاتادى، ءبىراق ادميرال، كاديكس سۋلارىندا اعىلشىن ەسكادراسى بارلىعىن بىلەدى دە، كەز كەلگەن ءبىر فرانسۋز پورتىنا بارىپ توقتاماق بولادى.
الايدا ادميرالدىڭ بۇل توقتامىنا يسپان كاپيتاندارى قارسى بولادى. ولار وزدەرىن يسپان پورتتارىنىڭ بىرىنە جەتكىزىپ سالۋدى تالاپ ەتەدى، ءسويتىپ كاديكسكە بارا المايتىن بولعاندىقتان، اعىلشىندار قورشاماعان ۆيگو قولتىعىنا بارىپ توقتاۋعا ۇسىنىس جاسايدى.
مومىن ادميرال شاتو-رەنو بۇل قويىلعان تالاپقا كونەدى دە، كەمە كەرۋەنى ۆيگو قولتىعىنا كەلىپ كىرەدى.
باقىتسىزدىققا قاراي، بۇل قولتىقتىڭ تەڭىز جاعى اڭىرايىپ اشىلىپ تۇرادى دا، سول اشىق جەرگە بوگەت، كەدەرگى جاساۋعا مۇمكىن بولمايدى. سوندىقتان دۇشپان ەلدەر وداعىنىڭ فلوتى كەلىپ جەتكەنشە، كەمەلەردىڭ جۇكتەرىن تەزىرەك ءتۇسىرىپ الۋ كەرەك بولادى؛ بۇعان ۋاقىت تا جەتكىلىكتى ەدى، سونىمەن، ەگەر كۇتپەگەن جەردەن، ەرەكشە قۇقىق بۇزىلدى دەگەن ءبىر اقىماقتىق داۋ شىقپاعاندا ءبارى دە ويداعىداي بولادى ەكەن... ءسىز مەنىڭ اڭگىمەمدى جاقسىلاپ تىڭداپ وتىرسىز با؟..— دەدى كاپيتان كەنەتتەن ءسوزىن ءبولىپ.
— وتە جاقسى تىڭداپ وتىرمىن، — دەپ جاۋاپ قايىردىم مەن، بۇل وقيعا تۋرالى ماعان لەكسيا وقۋىنىڭ سەبەبىن بىلە الماي، دال بولىپ.
— سونىمەن، اڭگىمەنىڭ جالعاسىن ايتايىن. وقيعا بىلاي بولىپتى. كاديكس كۋپەستەرىنىڭ ەرەكشە ءبىر قۇقىعى بولادى ەكەن، بۇل قۇقىق بويىنشا، ۆەست-ينديادان ول كەزدە امەريكانى سولاي دەپ اتايتىن، اكەلىنگەن جۇك كاديكستە تۇسىرىلۋگە ءتيىس ەكەن. سوندىقتان التىن تيەلگەن كەمەلەردىڭ جۇكتەرىن، دەمەك التىنداردى ۆيگو قولتىعىنا ءتۇسىرۋ، كاديكس كۋپەستەرىنىڭ ەرەكشە قۇقىقتارىن بۇزعاندىق بولىپ تابىلادى.
كۋپەستەر مادريدكە بارىپ، شاعىم بەرەدى، ءسويتىپ دارمەنسىز فيليپپ بەسىنشىدەن ءامىر الىپ قايتادى، بۇل ءامىر بويىنشا، دۇشپان وداقتىڭ فلوتى كاديكستى تاستاپ كەتكەنشە، ۆيگو قولتىعىنداعى كەرۋەن كەمەلەردىڭ جۇكتەرىن تۇسىرۋگە تىيىم سالىنادى.
مادريدتە بۇل قارار شىعىپ بولعانشا، ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز ەكىنشى جىلى، ەكىنشى وكتيابردە اعىلشىن كەمەلەرى دە ۆيگو قولتىعىنا كىرىپ ۇلگىرەدى. ادميرال شاتو-رەنو جاۋ كۇشىنىڭ اناعۇرلىم باسىمدىعىنا قاراماستان ۇلكەن ەرلىكپەن قاتتى شايقاسادى. ءبىراق التىن تيەلگەن كەمەلەر ءبارىبىر جاۋدىڭ قولىنا تۇسەتىندىگىنە كوزى جەتەدى دە، ولاردى جۇكتەرىمەن قوسا، ورتەگەنىن ورتەپ، ورتەمەگەنىن سۋعا باتىرىپ جىبەرەدى...
كاپيتان نەمو ءۇنسىز قالدى. مويىنداۋىم كەرەك، بۇل وقيعانىڭ ماعان نە قىزىعى بار ەكەنىن مەن ءالى تۇسىنە قويعان جوق ەدىم.
— ال، ودان كەيىن؟ — دەپ سۇرادىم مەن.
— ودان كەيىن بە؟ ودان كەيىنگىسى ءقازىر ءبىز ۆيگو قولتىعىنىڭ تۇبىندە تۇرمىز، ال ونىڭ قۇپيا سىرىن اشۋ تەك بىزگە بايلانىستى.
كاپيتان نەمو ورنىنان تۇرىپ، ماعان بەرى ءجۇرىڭىز دەدى دە جۇرە بەردى.
مەن بۇل كەزدە جۇرەگىم ورنىنا ءتۇسىپ تىنىشتالىپ تا قالىپ ەدىم، سوندىقتان ەشبىر ىركىلمەستەن، سوڭىنان ەرە بەردىم.
سالوننىڭ ءىشى كۇڭگىرت ەدى؛ قاقپاقتارى اشىق تەرەزەدەن تەڭىز سۋى جالتىراپ كورىنىپ جاتتى. مەن تەرەزەگە تامان كەلدىم.
پروجەكتور كەمەنىڭ توڭىرەگىنە جارتى ميل جەرگە دەيىن جارىق ءتۇسىرىپ تۇر. ونىڭ جارىعىنىڭ كۇشتىلىگىنەن ءتىپتى قۇم قيىرشىعىنا دەيىن كورۋگە بولاتىنداي ەدى.
«ناۋتيلۋستىڭ» سكافاندر كيگەن ماتروستارى، سۋدىڭ تۇبىندە الدەنەندەي ءبىر قيراپ قالعان نارسەلەردىڭ اراسىندا قيسايىڭقىراپ قالعان بوشكەلەردى، — سىنعان جاشىكتەردى تارتىپ شىعارىپ الىپ ءجۇر. وسى بوشكەلەر مەن جاشىكتەردەن توگىلگەن كەسەك-كەسەك التىن-كۇمىستەر، قىمبات باعالى باسقا دا اسىل نارسەلەر سۋ تۇبىندە توگىلىپ جايناپ جاتتى.
ماتروستار سارقىلماس قازىنادان جاشىك، بوشكەلەپ قايتا-قايتا ارقالاپ كەلىپ، باعالى جۇكتەرىن قويماعا ورنالاستىرىپ سالىپ ءجۇردى. مەن ەندى ءتۇسىندىم. بۇل تەڭىز ۇستىندەگى شايقاس الاڭى ەكەن. مۇندا 1702 جىلى 22 وكتيابردە يسپان كورولىنە التىن الىپ كەلە جاتقان كەمەلەر سۋعا باتىپ كەتكەن بولاتىن. كاپيتان نەمو وزىنە كەرەك بولعاندا، التىندى وسى قويمادان الادى ەكەن. وسى التىن-كۇمىس سالىنعان بوشكەلەر مەن جاشىكتەردىڭ يەسى كاپيتان نەمونىڭ ءبىر ءوزى. وسى ميلليونداردىڭ بىردەن-بىر مۇراگەرى دە سول ەدى.
— تەڭىزدە وسىنداي بايلىق بارىن، پروفەسسور مىرزا، بۇرىن بىلەتىن بە ەدىڭىز؟ — دەدى كۇلىمسىرەپ كاپيتان نەمو.
— مەن تەك تەڭىز سۋىنىڭ ىشىندە ەكى ميلليون تونناداي ەرىگەن كۇمىس بارىن عانا بىلەتىن ەدىم.
— ول راس، ءبىراق ونى سۋدان ءسۇزىپ، ايىرىپ الۋ ءۇشىن شىعاتىن شىعىن، سول الىنعان كۇمىستەن ارتىپ كەتەدى عوي. ال مۇندا، جۇرتتىڭ جوعالتىپ العانىن كوتەرىپ شىعۋ ءۇشىن تەك ەڭكەيسەڭ بولدى، بۇل ءۇشىن سول دا جەتىپ جاتىر. ماعان سارقىلماس قازىنا بولىپ وتىرعان تەك ۆيگو قولتىعى عانا ەمەس، مەنىڭ سۋ استى تۇسىرىلگەن كارتامدا بەلگىلەنگەن، بايلىعى ۆيگو قولتىعىنان كەم تۇسپەيتىن، تالان كەمە قيراپ جاتقان مىڭداعان ورىندار بار. مەنىڭ بايلىعىمنىڭ ەسەبىن تەك ميللياردتاپ قانا شىعارۋعا بولاتىندىعىن ەندى تۇسىنگەن شىعارسىز.
— وتە جاقسى ءتۇسىنىپ وتىرمىن، كاپيتان. سىزگە تەك مىنانى عانا ايتۋعا رۇقسات ەتىڭىز: ۆيگو قولتىعىنان بۇل التىنداردى سىپىرىپ الىپ ءسىز وزىڭىزبەن باسەكەلەسە الاتىن ءبىر ساۋدا قوعامىنان وزىپ كەتىپ وتىرسىز، مۇنى اتاپ كورسەتۋىم كەرەك.
— ول قانداي قوعام دەدىڭىز؟
— ول وسى سۋعا باتقان كەمەلەردى ىزدەپ، تابۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋگە يسپان ۇكىمەتىنەن ەرەكشە قۇقىق العان قوعام، بۇل كومپانيانىڭ اكسيونەرلەرى: ۇيىقتاپ جاتىپ تا، وسى بەس ءجۇز ميلليوندى كورىپ جاتادى، بۇل كەمەلەردىڭ جۇكتەرى بەس ءجۇز ميلليون دەپ باعالانعان عوي.
بەس ءجۇز ميلليون؟—دەپ قايتالادى كاپيتان نەمو. بەس ءجۇز ميلليون مۇندا ءبىر كەزدە بولعان، ءبىراق ءقازىر جوق.
— ۇعىپ وتىرمىن،— دەدىم مەن. — سوندىقتان دا وسى ىسكە قاتىسۋشىلارعا بىرنەشە ءسوز ەسكەرتۋ ايتۋ ارتىق بولماس ەدى. ءبىراق ەندى ولاردىڭ بۇل ەسكەرتۋگە قالاي قارايتىنىن كىم ءبىلسىن؟ ۇتىس ويىنىن ويناۋشىلاردىڭ ۇتتىرعان اقشالارىنان كورى، جالعان ۇمىتتەرىنىڭ ورىندالماعانىنا قاتتى وكىنەتىنىن ءسىز بىلەسىز عوي. ءبىراق بۇل ساۋداگەرلەردى ەسىركەپ وتىرعان مەن جوق. مەن تەك جۇزدەگەن، مىڭداعان كەدەيلەردىڭ مۇقتاجدارىن وتەيتىن وسى اقشالار، ول سورلىلاردىڭ قولىنا ەشۋاقىتتا تيمەيدى-اۋ دەپ سوعان وكىنەمىن.
سويدەپ بولار-بولماستا-اق بۇل ءسوزىمنىڭ كاپيتان نەمونىڭ نامىسىنا تيگەنىن سەزە قويدىم.
— ولاردىڭ قولىنا ەشۋاقىتتا تيمەيدى-اۋ دەيسىز بە؟ — دەدى تىكسىنىپ كاپيتان. — دەمەك، ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، ول اقشالار مەنىڭ قولىما تۇسكەن سوڭ-اق قۇريدى ەكەن عوي؟ ءسىز، شىنىڭىزبەن-اق سول قازنانى، مەن ءوزىم ءۇشىن جينايدى دەپ ويلايسىز با؟ وسى قازنانى مەن كەلەلى، يگىلىكتى ءبىر ىسكە جۇمساماي ءجۇر دەپ سىزگە كىم ايتتى؟ جەر ۇستىندە كومەك، قۇرباندىق تىلەپ وتىرعان، كەك الىپ، ەسە قايتارۋعا شاقىرىپ وتىرعان، قايعى جۇتىپ، قاسىرەت شەككەن ەزىلگەن حالىقتار، باقىتسىزدىق بارىن مەن جاقسى بىلەمىن! ءسىز، الدە ۇقپاي وتىرسىز با...
كاپيتان كەنەت ءسوزىن قويا قويدى. اشۋ قىسىپ، ايتپايتىن سوزدەر دە اۋزىمنان شىعىپ كەتتى-اۋ دەپ ويلاۋى دا ىقتيمال عوي.
ءبىراق مەن ونسىز دا ءبارىن اڭعارىپ وتىر ەدىم. تاۋەلسىزدىكتى سۋ استىنان ىزدەۋ سەبەبى نە بولسا دا، قالاي دەگەنمەن دە ول ادامشىلىعىن جويماعان، ساقتاپ قالعان. ادامزاتتىڭ ازاپ شەگۋىنە ونىڭ دا جۇرەگى تەبىرەنىپ، قارس ايرىلىپ ءوزىنىڭ مولشىل، جومارت قولىمەن ەزىلگەن حالىقتارعا كومەك كورسەتۋدە.
«ناۋتيلۋس»، كوتەرىلىس بولىپ جاتقان كريت ارالىنىڭ جانىندا بولاتىن كۇنى ميلليونداردىڭ قايدا، كىمدەرگە جىبەرىلگەنىن مەن ەندى عانا ۇقتىم!
توعىزىنشى تاراۋ
جوعالعان قۇرلىق
كەلەسى كۇنى، 19 فيەۆرالدا، تاڭەرتەڭ ماعان كانادالىق كەلدى. ونى كەلەدى عوي دەپ ءوزىم دە كۇتىپ وتىر ەدىم.
نەد لەندتىڭ بەت اجارىندا قاتتى قاپالانعاندىق نىشانى بار ەدى.
— نە ايتاسىز، پروفەسسور مىرزا،— دەپ باستادى ول.
— نە ايتۋشى-ەم، نەد؟ — دەپ جاۋاپ قايىردىم مەن. — جاعداي بىزگە قىرىن كەلدى عوي.
— يا... ءدال قاشقالى تۇرعاندا قارعىس اتقىر كاپيتاننىڭ كەمەنى توقتاتا قويۋىن ايتساڭىزشى!
— قايتەرسىڭ، نەد، — ول ءوزىنىڭ بانكيرىنە جولىعۋعا ءتيىس بولدى عوي.
— بانكيرىنە؟
نەدتىڭ كوزى باجىرايا قالدى.
— دالىرەك ايتقاندا، ءوز بانكىنىڭ، كاسساسىنا بارۋعا ءتيىس. بولدى. مەنىڭ ايتىپ وتىرعانىم، — قانداي عانا مەملەكەتتىك قويمادان دا ساق، بەرىك بايلىق ساقتالىپ جاتقان مۇحيت ءتۇبى.
ءسويتىپ، مەن نەد لەندكە كەشە كەشتە بولىپ وتكەن وقيعانى ايتتىم، مۇنى ايتقاندا، بۇل اڭگىمە ونى كاپيتانمەن كەلىسىمگە كەلتىرەر، ءسويتىپ ول قاشۋ تۋرالى ويدان باس تارتار دەگەن جاسىرىن ۇمىتپەن ايتتىم.
ءبىراق مۇنىڭ بار ناتيجەسى، نەد لەندتىڭ ۆيگو ماڭىنداعى شايقاس الاڭىندا سۋ استىنا ءتۇسىپ، قىدىرىپ جۇرە الماعانىنا وكىنگەنى عانا بولدى.
— الايدا، — دەدى ول، ءوزىن بيلەپ العان باياعى ءبىر ويعا قايتا ورالىپ، ۇتتىرعان تۇگىمىز دە جوق! كەشە كەشكە ءساتى تۇسپەسە، بۇگىن ءتۇسۋى مۇمكىن»..
— «ناۋتيلۋس» قالاي ءجۇرىپ كەلەدى، — دەپ سۇرادىم مەن ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ.
بىلمەيمىن.
ءتۇس كەزىندە كارتادان قاراپ كورەرمىز.
كانادالىق كونسەلگە كەتتى دە، مەن كيىنىپ سالونعا باردىم.
كومپاس جاعىمدى جاڭالىق ايتا المادى: «ناۋتيلۋس» وڭتۇستىك-باتىسقا قاراي ءجۇرىپ كەلەدى. ءبىز ەۆروپاعا سىرتىمىزدى بەرىپ كەلەدى ەكەنبىز.
مەن ەندى تۇسكى بايقاۋدى اسىعا كۇتتىم، ونىڭ ناتيجەسى تاباندا-اق كارتاعا تۇسىرىلەتىن-دى.
ساعات ون ءبىر جارىمدا ناسوستار رەزەرۆۋارلاردى بوساتتى دا، ناۋتيلۋس» تەڭىز بەتىنە ءجۇزىپ شىقتى.
مەن دە كەمەنىڭ ۇستىنە قاراي ۇمتىلدىم، ءبىراق نەد لەند مەنەن بۇرىن شىعىپتى.
اينالا-توڭىرەك قيىرىنا كوز جەتپەس، كولبەپ جاتقان كوك تەڭىز. كوك جيەگىندە تەك بىرنەشە جەلكەن كورىنەدى. كوك ءجۇزىن تەگىس بۇلت قاپتاپ الىپتى. تەگى، داۋىل بولعالى تۇرسا كەرەك.
قىنجىلعان نەد لەند قالىڭ بۇلت پەردەسىن تەسىپ جىبەرەردەي-اق تۇيىلە قاراپ تۇر، ونىڭ وسى تۇماندا كورگىسى كەلگەن جەرىن كورەمىن دەگەن ءۇمىتى بار ەدى.
ءتۇس كەزىندە از ۋاقىتقا كۇننىڭ كوزى كورىندى. كاپيتاننىڭ كومەكشىسى وسى از ۋاقىتتى، بايقاۋ جۇمىسىنا پايدالانىپ قالدى. تەڭىز استان-كەستەڭى شىعىپ تۋلاي باستادىم،سوندىقتان «ناۋتيلۋس» دەرەۋ سۋ استىنا سۇڭگىپ كەتتى.
ءبىر ساعات كەمەنىڭ ورنى كارتاعا تۇسىرىلگەننەن كەيىن مەن كارتادان 16° 17' بويلىق پەن 33°22' ەندىكتىڭ اراسىندا،ەڭ تاياۋ جاعالاۋدان التى ءجۇز كيلومەتر جەردە كەلە جاتقانىمىزدى كوردىم. مۇنداي جاعدايدا قاشۋ تۋرالى ويلاۋ دا قيسىنسىز ەدى.
وسى حاباردى ەستىگەندە كانادالىقتىڭ قالاي قىنجىلعانىن ايتپاساق تا بەلگىلى. ال مەن بولسام، مەن ونشا قاپالانعان جوقپىن، ءتىپتى كەرىسىنشە، ەكى يىعىمدى باسقان ءزىلقارا تاس ءتۇسىپ كەتكەندەي بولدى، ءسويتىپ ءوزىمنىڭ كۇنبە-كۇندىك جۇمىسىما راقاتتانا كىرىسىپ كەتتىم.
كەشتەتىپ، تۇنگى ساعات ون ءبىر شاماسىندا كۇتپەگەن جەردەي كاپيتان نەمو كەلدى. ول وتە جىلى شىرايمەن، مەنەن: كەشە كەشكى ۇزاق وتىرىس ءسىزدى تىم قاجىتىپ جىبەرگەن جوق پا دەپ سۇرادى. مەن: تۇك قاجىتقان جوق دەدىم.
— ولاي بولسا، پروفەسسور مىرزا، مەن سىزگە وتە ءبىر قىزىق سەرۋەنگە قاتىسۋعا ۇسىنىس جاساعالى تۇرمىن.
— راقىم ەتىڭىز، كاپيتان، مەن دايىن.
— ءسىز بۇل ۋاقىتقا دەيىن تەڭىز استىندا تەك جارىقتا، كۇندىز عانا بولىپ كەلدىڭىز. ەندى ونى قاراڭعى تۇندە كورگىڭىز كەلە مە؟
— كورگىم كەلگەندە قانداي!
— سىزگە ەسكەرتىپ قويايىن، بۇل شارشاتاتىن سەرۋەن. ۇزاق ءجۇرۋ كەرەك، تاۋعا دا شىعۋ كەرەك. وزىڭىزگە بەلگىلى، مۇنداي جول اۋىر بولادى.
مەنى ءسىز ءتىپتى قىزىقتىرعان ۇستىنە قىزىقتىرىپ جىبەردىڭىز، مەن ءسىزدىڭ سوڭىڭىزدان ەرە بەرۋگە دايىنمىن.
— ەندەشە كيىم تۇرعان بولمەگە بارىپ، سكافاندر كيەلىك.
بۇل بولمەدەن بىزبەن بىرگە سەرۋەنگە شىققالى تۇرعان ماتروستاردى دا، ءوز جولداستارىمدى دا كورە المادىم. كاپيتان نەمو نەد لەند پەن كونسەلدى شاقىرۋعا دا ۇسىنىس جاساعان جوق. ءبىز سكافاندرلارىمىزدى دەرەۋ كيىپ الدىق. ارقالارىمىزعا سيعانىنشا اۋا قورى تولتىرىلعان رەزەرۆۋارلار دا تانىلدى. ءبىراق رۋمكورف اپپاراتى مەن ەلەكتر شامىن العامىز جوق.
مەن مۇنى كاپيتاننىڭ ەسىنە سالىپ ەدىم:
— ولاردىڭ بىزگە كەرەگى بولماس، — دەپ جاۋاپ قايىردى ول.
ماعان ونىڭ ءسوزى كۇڭگىرتتەۋ ەستىلگەندەي بولىپ كورىندى، ءبىراق الگى ايتقانىمدى قايتالاعانشا بولماي-اق، كاپيتان باسىنا شلەمدى كيىپ الدى. مەن دە شلەمدى كيىپ الدىم. قولىما تەمىر تاياق ۇستاتتى، سونىمەن ادەتتەگىدەي بىرنەشە مينۋتتاسىن اتلانت مۇحيتىنىڭ ءۇش ءجۇز مەتردەي تەرەڭىنە تۇستىك.
ءتۇن ورتاسى بولىپ كەلەدى. سۋ قاراڭعىلاۋ ەدى؛ كاپيتان نەمو «ناۋتيلۋستان» ەكى ميلدەي جەردە وت سياقتى، جىلت-جىلت ەتىپ، قىزارىپ تۇرعان ءبىر نارسەنى كورسەتتى. بۇل نەتكەن وت، وعان قۋات بەرىپ تۇرعان نە، سۋ استىندا قالاي جانىپ تۇر، نەگە جانىپ تۇر، — سەبەبىن بىلە المادىم. قالاي بولسا دا ايتەۋىر، ءبىزدىڭ جولىمىزدى جارىق قىپ كورسەتىپ تۇرسا بولدى.
مەن كاپيتان نەمومەن قاتارلاسىپ، تۋرا سول كورىنگەن وتقا قاراي ءجۇرىپ كەلە جاتتىم.
سۋ استى العاشىندا جازىق ەدى، ەندى ورگە قاراي كوتەرىلە باستادى.
ءبىز تاياققا سۇيەنە ادىمداي باسىپ كەلە جاتتىق. ءبىراق جالپى العاندا ءجۇرىسىمىز تىم باياۋ ەدى، ويتكەنى اياعىمىزعا بالدىر ورالىپ، كىدىرتە بەردى.
جولشىباي توبە جاعىمدا بىردەمە تىرسىلدادى دا تۇردى. كەيدە بۇل تىرسىل، باراباننىڭ دۇڭگىرىنە ۇقساپ كەتەدى. كوپ كەشىكپەي مەن بۇنىڭ نەنىڭ دىبىسى ەكەنىن بىلە قويدىم. مۇحيتتىڭ ۇستىندە جاڭبىر جاۋىپ، قالىڭ نوسەر تەڭىز بەتىن دامىلسىز سەبەلەپ تۇر ەكەن.
العاشىندا ءۇستى-باسىم سۋ بولىپ جاۋرايدى ەكەم دەپ قورقىپ قالدىم، ءبىراق سول ارادا-اق، ءوزىمنىڭ وسى ورەسكەل ويىما ءتىپتى شەگىم قاتقانشا كۇلدىم. كىسى سۋ استىندا كەلە جاتىپ تا جاڭبىردان قورقادى ەكەن-اۋ. ءبىراق مۇنىڭ مىناداي ءبىر سەبەبى بار ەدى: سكافاندر كيىپ كەلە جاتقاندا سۋ ىشىندە كەلە جاتقانىڭدى ءتىپتى سەزبەيسىڭ، تەك ءوزىڭدى قورشاعان ورتا، اۋادان كورى تىعىزىراق كورىنەتىن.
جارىم ساعات جۇرگەننەن كەيىن باسىپ كەلە جاتقان جەرىمىز تاستى جەر بولىپ كەتتى. بۇل تاستار مەدۋزالاردىڭ باسقا دa وتە ۇساق شايان تارىزدىلەردىڭ السىزدەۋ فوسفور ساۋلەسىنەن ايقىن كورىنىپ تۇر ەدى.
كەيتاستاردى زووفيتتەر ال كەيبىرەۋلەرىن سۋ بالدىرلارى قاپتاپ الىپتى.
مەن لاي كىلەمدە تايعاناپ بىرنەشە رەت قۇلاي جازداپ قالدىم، ەگەر تاياق بولماعاندا، ءسوز جوق، تالاي رەت قۇلايتىن دا ەدىم. ەداۋىر قاشىقتا قالعان «ناۋتيلۋستىڭ» پروجەكتورىنىڭ ساۋلەسى ەندى كومەسكىلەۋ كورىندى.
مۇحيت تۇبىندەگى ۇيمە-جۇيمە تاستار، كەزدەيسوق جاتقان تاستارداي ەمەس، بەلگىلى ءبىر ناقتى ءتارتىپ بويىنشا رەتىمەن جاتقان تاستار سەكىلدى ەدى، ءبىراق بۇنىڭ ءمانىسىن بىلە المادىم.قاراڭعىلاۋ ءبىر الىس تۇكپىردە وتە ءتۇزۋ تارتىلعان اسا زور سىزاتتى، نەمەسە سوقا جىرتىپ وتكەندەي الدەنەندەي بip جىڭىشكە جىرانى كوردىم. تاڭىرقارلىق باسقا دا تالاي نارسەلەردى بايقاپ كەلە جاتتىم، ءبىراق مۇنىڭ دا نە ەكەنىن بىلە المادىم. تابانى قورعاسىننان قۇيىلعان اۋىر باشماعىم الدەبىر سۇيەكتەردى سىتىرلاتىپ باسىپ كەلە جاتقان سياقتى.
ءبىز ءجۇرىپ كەلە جاتقان وسى كەڭ الاپ نە دەگەن ەرەكشە الاپ ەدى.
كاپيتانعا سۇراۋ بەرگىم كەلىپ ەدى، ءبىراق بۇدان بۇرىنعى سۋ استى سەرۋەنى كەزىندە كاپيتاننىڭ ءوزى ەرتىپ شىققان ماتروستارمەن سويلەسكەن شارتتى ءتىلدى، ىم بەلگىلەرىن بىلمەدىم.
وسى ەكى ورتادا بىزگە جول كورسەتىپ جارىق جۇلدىز بولىپ تۇرعان قىزىل ساۋلەنىڭ جارىعى مولايىپ، ەندى بۇكىل توڭىرەكتى كوك جيەگىنە دەيىن تەگىس جارىق قىپ تۇردى. سۋ استىندا جانىپ تۇرعان وسى وتقا مەن وتە قىزىعىپ كەتتىم. بۇل نە — ەلەكتر ساۋلەسى مە؟ نەمەسە جەر ءۇستىنىڭ عالىمدارىنا بەلگىسىز، الدەنەندەي ءبىر فەنومەن بە؟ ماعان تاعى ءبىر وي ساپ ەتە ءتۇستى — مۇمكىن، بۇل ادامنىڭ قولىنداعى وت شىعار؟ بالكىم، مۇندا وسى تەرەڭ سۋ استىندا مەن، كاپيتان نەمو سياقتى ەرەكشە ءومىر جاعدايىندا تىرشىلىك ەتىپ جۇرگەن، سۋ استىنداعى قالالاردىڭ ءبىرىنىڭ ۇستىنەن شىعارمىن؟ شىنىمەن-اق ادىلەتسىزدىك ابدەن قاجىتقان، سوندىقتان تاۋەلسىز جانە تىنىش پانانى سۋ تۇبىنەن عانا تاپقان قۋعىندار توبىن تابۋعا قالعانىم با؟
مەنى وسى سياقتى ەشبىر ءماعناسىز-مانسىز قيالدار شىرماپ كەلە جاتتى. ءبىراق بۇعان تاڭدانارلىق. تا تۇك جوق ەدى. بىرىنەن-بىرى وتكەن عاجايىپتاردى ۇزدىكسىز كورىپ ەسىم شىعىپ كەلە جاتقان جاعدايدا، كاپيتان نەمو ارمان ەتىپ جۇرگەن، سۋ استىنداعى قالالاردىڭ ءبىرىنىڭ ۇستىنەن شىقسام دا، مەن وعان تاڭدانا قويماس ەدىم.
جولىمىزعا ءتۇسىپ تۇرعان جارىق بارعان سايىن جارقىراي ءتۇستى. جارىق كوزى سۋ تۇبىنە سەگىز ءجۇز فۋت جوعارى تۇرعان تاۋ شىڭىنىڭ ءبىر جەرىندە ەدى. مەنىڭ اينالامداعى جارىق، سول جارىق كوزىنەن تاراعان شاشىراندى ساۋلەنىڭ جارىعى، ال جارىق كوزىنىڭ ءوزى ءالى دە كورىنبەيدى.
كاپيتان نەمو قىيقى-جىيقى، ادىر-بۇدىر تاستاردىڭ ۇستىمەن مۇدىرمەستەن-اق ءجۇرىپ كەلەدى. وسى قاراڭعى جولدى ول جاقسى بىلەدى ەكەن. تەگى بۇل جولمەن تالاي رەت جۇرگەن بولۋى كەرەك، ويتكەنى جولدان اداسامىن دەپ قورقار ەمەس. وزىنە ابدەن سەنىپ العان مەن، ونى وكشەلەدىم دە وتىردىم. ول ماعان وزگەشە جاراتىلعان ءبىر جان سياقتى، سۋ استىنىڭ داناسى سياقتى كورىندى، سوندىقتان دا مەن وسىناۋ جارىق توڭىرەكتە قاراۋىتىپ كورىنگەن ونىڭ بيىك، سىمباتتى دەنە بىتىمىنە سۇيسىنە قاراپ كەلە جاتتىم.
ساعات تۇنگى ءبىردىڭ شاماسى ەدى. ءبىز ءبىر تاۋدىڭ ەتەگىنە كەلدىك. ءبىراق تاۋ تىپ-تىك ەدى، ۇستىنە شىعۋعا بولمادى، سوندىقتان ءبىز قالىڭ ورماننىڭ ىشىنە اپاراتىن تارلاۋ ءبىر سۇرلەۋمەن سۇرىنە-قابىنا ءجۇرىپ كەلە جاتتىق.
يا، بۇل كادۋىلگى ورمان ەدى، مەيلى ءتىپتى، جاسىلى دا، جاپىراعى دا جوق، قۋراپ قۇر سۇلدەسى عانا قالعان اعاشتار-اق بولسىن، تۇزدى سۋدا كومىرگە اينالىپ كەتكەن-اق بولسىن، دەگەنمەن بۇل كادۋلگى ورمان ەدى. مۇندا، كەيبىر جەرلەردە ءالى دە ءزاۋلىم بيىك قاراعايلار كورىنەدى.
بۇل تاس كومىر ەدى، تاس كومىر بولعاندا، قاتپار-قاتپار بولىپ تۇتاسىپ جاتقان كومىر ەمەس، سۋ جۋىپ، كەتكەن قىرتىستارعا ءوزىنىڭ ءولى تامىرىمەن جابىسىپ، ءالى سول اعاش كۇيىندە تىك تۇرعان كومىردى؛ جارىق ءتۇسىپ تۇرعان سۋداعى ونىڭ سىيدىيعان، تۇك تۇلدىرى جوق، تاسقا اينالىپ كەتكەن بۇتاقتارى تارام-تارام بولىپ، جان-جاعىنا جايىلىپ تۇر.
سۇرلەۋدى سۋ بالدىرلارى باسىپ كەتىپتى، بۇلاردىڭ اراسى قىبىرلاعان شايان ءتارىزدى ۇساق جانۋارلارعا لىق تولى ەكەن.
ءبىر زاماندا داۋىل سوعىپ قۇلاتىپ تاستاعان قايىڭ-قاراعايلاردان اتتاپ ءوتىپ جولدى بوگەپ تۇرعان ليانا (شىرماۋىق) «وسىمدىكتەرىنىڭ تورىن بۇزا، جولىمداعى بالىقتاردى ۇركىتە-شوشىتا قيالاپ تاۋ جارتاسىنىڭ ۇستىنە شىقتىم.
وسى ءجۇرىستىڭ قىزىعىنا باتىپ مەن شارشاۋ دەگەننىڭ نە ەكەنىن دە ۇمىتىپ كەتتىم، ءالى جالىعا قويماعان جەتەكشىمنەن دە ەكى ەلى قالعام جوق، ىلەستىم دە وتىردىم.
نە دەگەن ەستەن شىقپاس كورىنىس! مۇنى سوزبەن ايتىپ جەتكىزۋگە بولار ما؟ وسىناۋ سۋ استىنداعى اعاشتار مەن قۇل جارتاستاردى، ولاردىڭقاپ-قاراڭعى، سۇستى ىرگە-ەتەگىن، تارام-تارام شاشىراڭقى ساۋلەلەردەن قىزىل نۇرعا بەزەنىپ، ۇشقان اتا، بەينە كەمپىرقوساقتاي قۇبىلعان جوعارعى جانارىنىڭ اجارىن قانداي بوياۋمەن كەلتىرۋگە بولار ەدى؟
ءبىز ءبىر شاتقالدان ەكىنشى ءبىر شاتقالعا سەكىرىپ ءجۇرىپ وتىردىق، ال ودان كەتە بەرە-اق الگى شاتقالداردىڭ دۇڭكىلدەپ قۇلاپ جاتقاندارىن ەسىتىپ بارا جاتتىق.
وڭ جاعىمىزدا دا، سول جاعىمىزدا دا سوزىلىپ جاتقان قاراڭعى اللەيالار كورىنەدى، ال ولاردىڭ تۇكپىر جاقتارىندا نە بار ەكەنىنە كوز جەتپەيدى. بۇل ۇلكەن كوگال الاڭدى دا كوردىك، ءىشى ادام قولىمەن تازالانىلىپ قويىلعان سياقتى، مەن ءتىپتى وزىمە ءوزىم: ەگەر وسى سۋ استى ەلىنىڭ ءبىر ادامى الدىمىزدان شىعا كەلسە قايتەر ەدىك؟ — دەپ تە سۇراپ قويام...
كاپيتان العا قاراي جۇرە بەردى، جۇرە بەردى. مەن ودان قالعىم كەلمەي، قاباق شىتپاستان ەردىم دە وتىردىم. ماعان تاياق ەداۋىر كومەكشى بولدى. وسى ءتۇپسىز تۇڭعيىققا تونگەن قۇز-جارتاستىڭ شەتىندەگى تاپ-تار سۇرلەۋدە اياعىڭدى ەكى ەلى شالىس باسساڭ-اق قۇرىعانىڭ. ءبىراق مەن تايسالماستان العا قاراي باسا بەردىم، باسىم دا اينالعان جوق.
مەن ءبىر تەرەڭ جىرادان قارعىپ ءوتتىم. وسىنىڭ تەرەڭدىگىندەي جىرا جەر ۇستىندە كەزدەسسە، مەن ودان قارعىپ وتپەس ەدىم. ءبىراق، اياعىمنىڭ استىنا دا قاراماستان، قارعىپ الدىمداعى تاماشا تابيعات سۋرەتتەرىنە قىزىعا قاراپ كەلە جاتقان بويىمدا مەن، كولدەنەڭ. جاتقان، مايىسقاق ءبىر اعاشتىڭ ۇستىمەن ءجۇرىپ، ءبىر تەرەڭ شىڭىراۋ جىرادان دا ءوتىپ شىقتىم. مۇنداعى ءبىر جاعىنا قيسايىپ بىتكەن اسقار تاۋلار، بارلىق تەڭ سالماقتىلىق زاڭدارىن تەرىسكە شىعارىپ تۇرعان سياقتى؛ قاتارىمىزدا سۇرلەۋگە وپىرىلا جازداپ ءتونىپ تۇرعان جارتاس «جەردىڭ» بارلىق تارتۋ زاڭدارىنا مۇلدەم قايشى كەلىپ تۇر ەدى.
سۋ ورتاسىنىڭ اسەرىن مەن ءوزىم دە ايقىن سەزىپ كەلە جاتقامىن، ويتكەنى باسىمدا مىس شلەم، ۇلتاندارى قورعاسىننان قۇيىلعان اياق كيىمدەرىم، ۇسكى كيىمدەرىم وتە اۋىر بولا تۇرسا دا، تىپ-تىك دەرلىك بيىك جارلارعا اياعىم-اياعىما تيمەي جەپ-جەڭىل شىعىپ ءجۇردىم.
مەنىڭ اڭگىمەمنىڭ وسى ءبىر جەرى شىندىقتان قاشىقتاۋ، نانىمسىزداۋ بولىپ كورىنەتىنىن ءوزىم دە جاقسى سەزەمىن. الايدا مەنىڭ جازاتىنىم ءا دەگەندە مۇمكىن ەمەس، ءتىپتى اقىلعا سىيمايتىن بولىپ كورىنەتىن، ءبىراق شىنىنا كەلگەندە، كوزبەن كورگەن، ناقتى بار قۇبىلىستار. مەن ساندىراقتاپ تا كورگەنىم جوق، ءتاتتى قيال جەتەگىنە دە ەرگەنىم جوق. ءبارى دە ءوزىمنىڭ كورگەندەرىم مەن تۇيگەندەرىم!
سەرۋەنگە شىققانىمىزعا ەكى ساعات بولعاندا، ءبىز ورمان تۇرعان جەردەن جوعارىراق كوتەرىلدىك، ەندى تاۋدىڭ توبەسىنە ءجۇز-اق فۋتتاي جەر قالدىق.
مۇندا تەك اشەكەيلەنىپ ءبىر بىرىمەن ورىلە بىتكەن نەكەنساياق بۇتالار عانا ۇشىرايدى. قالىڭ ءشوپتىڭ اراسىنان ۇركىپ ۇشقان قۇستار سياقتى اياقتارىمىزدىڭ استىنان قاپتاعان بالىق زۋلاپ ءوتىپ جاتتى.
قۇز-جارتاستى الاپتىڭ وتكەل بەرمەس جارىقتارى، تەرەڭ ۇڭگىرلەرى، ءتۇپسىز تۇڭعىيىقتارى كوپ-اق ەكەن، بۇلاردىڭ تۇپتەرىندە ماعان تالاي قاتەرلى نارسەلەر بار سياقتى كورىندى. كەنەتتەن، الدەقانداي ءبىر وراسان زور سەزگىش تارماقتار نەمەسە تىرناقتار سۋدى سابالاپ، جولىمىزدى كەس-كەستەپ تۇرا قالعاندا، قورىققاننان جۇرەگىم دۇرسىلدەپ قويا بەرەدى. قاراڭعىدا مىڭداعان كىشكەنە نۇكتەلەر جالتىراي قالدى. بۇلار وزدەرىنىڭ ۇڭگىرلەرىندە تىعىلىپ جاتقان زور كرابتاردىڭ. ايبالتامەن سەرمەگەندەي توڭىرەگىن اياقتارىمەن تارپىپ جاتقان ومارلاردىڭ، سەزگىش تارماقتارى بەينە شىيىرشىق اتقان جىلان سياقتى يرەلەندەگەن سۇمدىق سپرۋتتاردىڭ كوزدەرى ەدى.
بۇل مەن ءالى بىلمەيتىن كەرەمەتتەر دۇنيەسى ەدى. قۇز-جارتاستارىنىڭ ەكىنشى ساۋىتى وسى بۋىناياقتىلار قاي تۇرگە جاتادى؟ بۇلاردىڭ بارلىعىن تابيعات قالاي ساقتاپ بىلدىرمەي كەلگەن؟ مۇحيتتىڭ وسى تەرەڭ استىندا ولار نەشە عاسىردان بەرى تىرشىلىك ەتىپ كەلەدى؟ بۇل بەلگىسىز ەدى.
ءبىراق بۇلاردى جاقسىلاپ، ابدەن كورىپ الۋ ءۇشىن توقتاپ تۇرۋعا دا مۇمكىنشىلىگىم بولمادى. سان رەت كورىپ، ابدەن كوزى ۇيرەنىپ كەتكەن كاپيتان نەمو، وسى سۇمدىق ماقلۇقتارعا كوزىنىڭ قىرىن دا سالماستان، ەلەڭ دە قىلماستان قاستارىنان وتە بەردى.
ءبىز تاۋدىڭ ۇستىڭگى جاعىنداعى ءبىرىنشى الاڭعا شىقتىق، وندا مەنى تاعى دا ءبىر ويدا جوق نارسە كۇتىپ تۇر ەكەن. بۇل تاۋ-توبە بولىپ ءۇيىلىپ جاتقان تاستار ەدى، ال بۇلاردىڭ ادام قولىمەن جاسالعان، ءبىر كەزدە قۇلاپ، قيراپ قالعان سارايلاردىڭ، حرامداردىڭ، ۇيلەردىڭ تاستارى ەكەنىن ايىرۋ قيىن ەمەس-تى. بۇلاردىڭ ءبارىن ەندى گۇلدەنگەن زووفيت باۋلارى باسىپ، اينالاسىن سۋ بالدىرلارى قاپتاپ الىپتى.
ءبىراق بۇل قۇرىلىقتىڭ قاي بولەگى، ونى تەڭىز تۇبىنە باتىرعان قانداي . اپات؟ مەن قايدا تۇرمىن؟ كاپيتان نەمونىڭ قيالى مەنى قايدا الىپ كەلدى؟ مۇنشاسىن بىلە المادىم.
مەن ودان مۇنى سۇراعىم كەلدى. ءبىراق مۇمكىنشىلىك بولماعاندىقتان، مەن ونىڭ جەڭىنەن عانا تارتتىم. ءبىراق، ول شلەم ىشىندەگى باسىن شايقادى دا، ماعان «جۇرە ءتۇس! ىلگەرىرەك بارىپ كور!» دەگەندەي قولىمەن تاۋدىڭ توبەسىن كورسەتتى.
مەن ءوزىمنىڭ ەڭ سوڭعى بار كۇشىمدى جيناپ سوڭىنان ەرىپ وتىرىپ، جۇگىرگەن ەكپىنىممەن بىرنەشە مينۋتتا قۇز-جارتاستاردان جيىرما مەتر بيىكتەگى تاۋدىڭ توبەسىنە دە شىقتىم. مەن ءوزىمىز ورلەپ شىققان بەتكەيگە قارادىم. بۇل جاعىنان قاراعاندا، تاۋ ەتەگىنەن جەتى ءجۇز فۋتتاي-اق بيىك ەدى. ءبىراق تاۋدىڭ. بۇعان قاراما-قارسى، ەكىنشى جاق بەتكەيى، كەمىندە مىڭ جارىم فۋتقا دەيىن قۇلدىيلايتىن ەدى.
مۇندا تاۋدىڭ قويناۋى جاپ-جارىق كەڭ جازىق ەدى. ءبىزدىڭ تومەنگى جاعىمىزدا ەلۋ فۋتتاي جەردە اۋماقتى، كەڭ كراتەر جاتتى. ونىڭ قۇسىڭدى تاسقىنى جارق-جۇرق ەتىپ كۇركىرەپ، ىلديعا قاراي اعىپ جاتتى. وسى جانارتاۋ، وراسان زور شىراق سياقتى، تاۋ ەتەگىندەگى كەڭ، جازىقتى كوز جەتەر جەرگە دەيىن تەگىس جارىق قىپ تۇر.
جانارتاۋ قۇسىپ جاتتى. قاتتى قىزعاندىقتان جەر قويناۋىندا اعارىپ كورىنگەن بۇل سۇيىق زات، سۋعا قۇيىلىپ، ءوزى سۋىپ بولعانشا، سۋدى بۋعا اينالدىرىپ تۇردى. تەڭىز تەمپەراتۋرانىڭ ءارتۇرلى بولۋىنان تۋعان قاتتى اعىس سۋ بۋىن باسقا ءبىر جاققا ايداپ اكەتىپ وتىردى دا، ال جانارتاۋدىڭ وتتى قۇسىعى تاۋ ەتەگىنە دەيىن جايىلىپ جاتتى.
كوز الدىمداعى قۇلاعان ۇيلەردىڭ توبەلەرى مەن قابىرعالارى، قاقپالاردىڭ سورايىپ-سورايىپ جاتقان باعانالارى ۇيمە-جۇيمە بولىپ—ۇلكەن ءبىر ءولى قالا جايراپ جاتتى. بۇل قالانىڭ تۇر سيپاتى توسقاندىق قالاعا ۇقسايتىن ەدى. ارىرەكتەۋ جازىقتا قۇلاپ قالعان وراسان ۇلكەن سۋ تارتقىشتىڭ قالدىعى سورايىپ تۇر، تاۋ ەتەگىنە تاياۋ جەردە ءتۇرى افيندىق پارفەنون سياقتى، ايبىندى اكروپولدىڭ قالدىعى كورىنىپ تۇر ەدى؛ ودان ءارى، بۇل ۋاقىتقا دەيىن ساقتالىپ كەلگەن، جاعالاۋدىڭ قالدىقتارى، ساۋدا جانە سوعىس كەمەلەرى توقتايتىن قولتىقتار؛ ودان ارىرەكتە — ۇزىننان ۇزاق قۇلاپ جاتقان ۇيلەر — بۇرىنعى كوشەلەردىڭ ىزدەرى كورىنىپ جاتتى.
مۇنىڭ ءوزى مەنىڭ كوز الدىما اكەلىپ قويعان كاپيتان نەمونىڭ جاڭا پومپەياسى ەدى.
قايدا تۇرعانىمدى قالاي دا بىلگىم كەلدى. ءوزىمدى تۇتقىن قىپ تۇرعان شلەمدى باسىمنان جۇلىپ السام دا، مۇنى كاپيتان نەمودان سۇراپ بىلگىم كەلدى.
ءبىراق، كاپيتان نەمونىڭ ءوزى جانىما كەلدى دە ەڭكەيىپ، جەردەن ءبىر كەسەك بور الىپ، جىلتىر جارتاسقا: «اتلانتيدا» دەگەن ءبىر اۋىز-اق ءسوز جازدى.
بۇل ءسوز ماعان نايزاعايداي اسەر ەتتى. اتلانديدا! كادۋلگى پلاتوننىڭ اتلانديداسى. مۇنىڭ ءبىر كەزدە بولعانىن وريگەن، پورفيريي، انۆيل، مالتبورەن، گۋمبولتد سياقتى ادامدار بەكەرگە شىعارىپ، وسى قۇرىپ كەتكەن قۇرىلىقتى، ادەمى اڭىزدان باسقا تۇك ەمەس دەپ ساناعان! مۇنىڭ بولعانىن پلينيي، اميان-مارسەللين، تەرتۋلليان، ەنگەل، شەرەر، تۋرنەفور، بيۋففون، د' اۆەزاك مويىنداعان اتلانتيدا عوي بۇل،— مىنە ەندى اپاتتان بۇلىنگەن سول اتلانتيدا مەنىڭ كوز الدىمدا جاتىر.
جۇرت بۇل ەلدىڭ ەۆروپادان دا تىس، ازيادان دا تىس، ليۆيادان دا تىس، گەركۋلەس باعانالارىنىڭ ارعى بەتىندە ءبىر جەردە بولعانىن عانا بىلەتىن، ول ەلدە قۇدىرەتتى اتلانت تايپالارى بولعانىن، ەرتەدەگى گرەكتەردىڭ بۇعان قارسى تۇڭعىش رەت سوعىس جۇرگىزگەنىن، كەيىننەن، ونىڭ سۋعا باتىپ كەتكەن ەل ەكەنىن عانا بىلەتىن، سول ەل وسى جەردە بولىپ شىقتى.
پلاتوننىڭ شەجىرەسىندە سول قاھارمان زاماننىڭ ۇلى ەرلىك ىس-ارەكەتتەرى جازىلىپتى. تيمەي مەن كريتياستىق اتلانتيدا تۋرالى اڭگىمەلەرىندە مىناداي سوزدەر ايتىلادى.
ءبىر كۇنى سولون، سايس قالاسىنداعى بىرنەشە دانا قارتپەن اڭگىمەلەسەدى. بۇل قالانىڭ سالىنعانىنا سول كەزدىڭ وزىندە سەگىز ءجۇز جىل بولعان ەكەن، مۇنىڭ دۇرىستىعىن وسى قالانىڭ حرامىنىڭ قاسيەتتى قابىرعالارىنا ويىلىپ جازىلعان سوزدەر دالەلدەيدى. قارتتاردىڭ ءبىرى سايس قالاسىنان دا بۇرىن سالىنعان ءبىر قالا تۋرالى اڭگىمە ايتادى. توعىز ءجۇز عاسىر بويىنا ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان وسى قالانى اتلانتتار جاۋلاپ باسىپ الىپ، قيراتىپ تاستايدى.
ونىڭ ايتۋى بويىنشا اتلانتتار ەگيپەتكە دە بيلىك جۇرگىزىپ تۇرادى. ولار ەللادانى دا باعىندىرماقشى بولادى، ءبىراق ەللاندىقتار ەرلىكپەن قارسى سوعىس اشىپ، اتلانتتار امالسىزدان شەگىنەدى.
سۋ باسىپ، جەر سىلكىنىپ ۇلكەن اپات بولادى...
اتلانتيدانىڭ جەر بەتىنەن ءوشىپ، جوق بولىپ كەتۋى ءۇشىن تەك ءبىر-اق ءتۇن، ءبىر-اق كۇن كەرەك بولادى، ءسويتىپ، وسى اپاتتا، سۋعا باتقان قۇرىلىقتىڭ ىشىندە تەك مادەير، ازور ارالدارىنىڭ، كانار ارالدارىنىڭ، جاسىل ءمۇيىس ارالىنىڭ توبەلەرى كورىنىپ قانا قالادى.
كاپيتان نەمونىڭ، جازعان سوزىنەن ەسىمە تۇسكەن، ەستە قالعان تاريحي وقيعالار وسى ەدى.
سونىمەن، جەر بەتىنەن ءوشىپ كەتكەن قۇرىلىقتىڭ ءبىر تاۋىنىڭ توبەسىنە مەنى بۇگىن تاعدىر ايداپ اكەلىپ، كوپتەگەن مىڭ جىلدار ءداۋىر ءسۇرىپ تۇرعان قالا ۇيلەرىنىڭ قۇلاعان قابىرعالارىن قولىممەن ۇستاپ كورۋىمە مۇمكىندىك بەردى! جەردى العاش مەكەندەۋشىلەر باسقان جەر قىرتىسىن باستىم مەن. مىڭداعان جىلدار بويىنا تاس ۇيقىسىنا باتىپ، مۇلگىپ تۇرعان سوناۋ ەرتە زامانداعى وسى اعاشتاردىڭ ساياسىندا تىرشىلىك ەتكەن جانۋارلاردىڭ سۇيەكتەرى سىتىرلاپ مەنىڭ باشماعىمنىڭ قورعاسىن تابانىنىڭ استىندا جاتىر.
اتتەگەن-اي، ۋاقىتىم نەگە كوپ بولمادى ەكەن! مەن وسى تاۋدىڭ تىپ-تىك جارىنان تومەن تۇسەر ەدىم دە، ءبىر كەزدە امەريكا مەن افريكانىڭ اراسىن قوسىپ تۇرعان وسىناۋ زور قۇرىلىقتىڭ ءبىر شەتىنەن ەكىنشى شەتىنە دەيىن تەگىس ارالاپ شىققان بولار ەدىم؛ بۇكىل دۇنيە جۇزىلىك توپاننان كوپ بۇرىن سالىنعان، مىڭداعان جىلدار بويىنا مەڭىرەۋ سۋدىڭ بۇزعىش كۇشىنە توتەپ بەرىپ، ءوز نۇسقالارىن ءالى ساقتاپ جاتقان وسى ۇيلەر مەن سارايلاردى، جۇزدەگەن جىل ءومىر سۇرگەن كۇش يەسى الىپتاردىڭ ءوز قولىمەن سالعان قالالاردىڭ ءبارىن دە ارالار ەدىم!..
بالكىم، جانارتاۋلاردىڭ قيمىل-ارەكەتى نەمەسە جەر قىرتىسىنىڭ قوزعالىسى، وسى تەڭىز تۇبىندە جەرمەن جەكسەن بوپ قيراپ جاتقان دۇنيەلەردى جەر ۇستىنە قايتا شىعاراتىن دا كۇن تۋار. مۇحيتتىڭ وسى بولەگىندە تولىپ جاتقان سونبەگەن جانارتاۋلار بارىن ءبىز جاقسى بىلەمىز عوي. وسى تۋلاپ جاتقان تەرەڭ سۋدىڭ استىنان سوققان كۇشتى تولقىندار تالاي رەت كەمەمىزدى قيراتىپ جىبەرە جازدادى دەگەن تەڭىزشىلەر دە از ەمەس. ولاردىڭ ءبىرسىپىراسى سۋ استىنداعى ءوزىنىڭ قاھارىنا مىنگەن دۇلەي تابيعات شايقاستارىنىڭ كومەسكى دىبىستارىن ەستىگەن، ال كەيبىرەۋلەرى سۋدىڭ بەتىنە شىعىپ، قالقىپ جۇرگەن جانارتاۋ كۇلدەرىن دە كورگەن.
پلانەتانىڭ ەكۆاتورعا دەيىنگى، وسى جاق بەتى تۇگەلدەي دامىلسىز قيمىلداپ، دامىلسىز جانىپ تۇرعان جانار تاۋلى ايماق. بالكىم، كوپ زاماندار وتكەننەن كەيىن، جانار تاۋلاردىڭ ءجيى-جيى اتقان قۇسىقتارى ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى توسەلە قالىڭداي كەلە اقىر اياعىندا، جالىن اتقان ءزاۋلىم تاۋ بولىپ مۇحيتتىڭ ۇستىنە دە شىعار، كىم بىلگەن؟
مەن وسى ءتاتتى قيالعا باتىپ، تابيعاتتىڭ وسى تاماشا كورىنىسىنىڭ ءبارى دە ۇمىتىلماستاي بوپ ەسىمدە قالسىن دەپ تۇرعان كەزىمدە، كاپيتان نەمو، سۋ بالدىرى باسىپ كەتكەن ءبىر باعاناعا سۇيەنىپ، ەسسىز-تىلسىز ادامداي مەلشيىپ تۇر ەكەن. ول وسى قۇرىپ كەتكەن ۇرپاق تۋرالى ويلاپ تۇر ما؟ الدە وزىنەن ءوزى كەلەشەك ۇرپاقتىڭ تاعدىرى قانداي بولادى دەپ سۇراپ تۇر ما؟ نەمەسە قازىرگى ءومىردى جەك كورەتىن، وسى وزگەشە جاراتىلعان جان مۇندا ەرتەدە وتكەن ادامدارشا تىرشىلىك ەتۋگە كەلىپ تۇر ما؟ ونىڭ نە ويلاپ تۇرعانىن ءبىلۋ ءۇشىن مەن نە بەرمەس ەدىم، ايارىم بولار ما ەدى، ءسىرا؟
جانار تاۋدىڭ وتتى تاسقىنى كۇندىزگىدەي-اق جاپ-جارىق قىپ تۇرعان، كەڭ جازىقتى ءبىز ءبىر ساعات بويى تۇرعان ورىندارىمىزدان قوزعالماستان قاراپ تۇردىق.
ىشتە استان-كەستەڭى شىعا قايناپ جاتقان جانار تاۋ تاسقىنىنان كەيدە تاۋدىڭ باۋرايى دا ءدىر ەتە تۇسەدى. سۋدا ايقىن ەستىلىپ تۇرعان الدەنەندەي ءبىر دۇڭك ەتكەن دىبىس وتە قاھارلى، وتە ايبىندى شىعىپ تۇردى.
وسى مينۋتتا سۋعا اي ساۋلەسى دە ءتۇستى، ەندى ءبىز بىرنەشە مينۋت بويىنا وسىناۋ تەڭىز جۇتقان قۇرىلىقتى، شولدىق. بۇل كورىنىستىڭ بۇكىل وي-جۇيەڭدى تەبىرەندىرگەن اسەرىن سوزبەن ايتىپ بەرۋ مۇمكىن ەمەس.
كاپيتان نەمو باعانانىڭ قاسىنان وقشاۋ شىعىپ، بايتاق جازىقتى كەزىمەن تاعى ءبىر رەت شولىپ ءوتتى دە، ماعان ءجۇرىڭىز دەگەن بەلگى بەردى.
مەن تەز باسىپ تاۋدان ءتۇستىم. كومىرگە اينالعان ورماننان شىققان بويدا-اق الىستاعى «ناۋتيلۋستىڭ» جۇلدىزداي جارقىراپ تۇرعان پروجەكتورى دا كورىنە كەتتى.
كاپيتان تۋرا سوعان قاراي اياڭدادى. ءبىز «ناۋتيلۋسقا» مۇحيت بەتىندە تاڭ جاڭا عانا قىلاڭ بەرە باستاعاندا كەلدىك.
ونىنشى تاراۋ
سۋ استىنداعى كەندەر
كەلەسى كۇنى، 20 فيەۆرالدا، مەن وتە كەش وياندىم. تۇڭگى سەرۋەن مەنى قاتتى شارشاتسا كەرەك، ساعات ون بىرگە دەيىن ۇيىقتاپپىن.
ويانىسىمەن دەرەۋ كيىنىپ الىپ، سالونعا باردىم: «ناۋتيلۋستىڭ» قاي باعىتقا قاراي كەلە جاتقانىن بىلگەنشە ءتىپتى شىدامىم جەتپەدى.
اسپاپتار، بۇرىنعىسىنشا، كەمە ساعاتىنا جيىرما ميل الىپ تەرەڭدىگى ءجۇز مەتردەي سۋ استىندا كەلە جاتقانىن كورسەتىپ تۇر!
سالونعا كونسەل دە كەلدى. مەن وعان ءبىزدىڭ تۇڭگى سەرۋەنىمىزدى ايتتىم. وسى كەزدە تەرەزەلەردىڭ قاقپاقتارى اشىلادى دا كونسەل سۋعا باتقان قۇرىلىقتىڭ ءبىر بولىگىن كورىپ قالدى.
«ناۋتيلۋس» اتلانتيدانىڭ «توپىراعىنان» ون مەتردەي-اق جوعارى كەلە جاتىر ەدى. ول العا قاراي، بەينە جەل قۋعان aۋa شارى سياقتى زىرعىپ كەلەدى؛ ءبىزدىڭ كوز الدىمىزداعى قۇبىلىستى شاپشاڭ جۇرەتىن پوەزدىڭ جولاۋشىلارى تەرەزەدەن قاراعاندا، جول بويىندا كوز ىلەستىرمەي وتىراتىن كورىنىسپەن تەڭەگەن دۇرىس بولار ەدى.
تاۋلاردىڭ، وسىمدىكتەن مينەرال دۇنيەسىنە اينالعان ورماندار مەن بۇتالاردىڭ ادام ايتسا نانعىسىز جالپى كەسكىنى اسپيدتەردەن انەمانداردان ، تىپ-تىك ۇزىن سۋ بالدىرلارىنان كىلەم جامىلعان ۇيمە-جۇيمە تاستار، قيراپ قالعان ۇيلەردىڭ قالدىقتارى؛ اقىر اياعىندا، جەر استىنداعى وت قيمىلىنىڭ مىلقاۋ كۋاسى جانارتاۋ قۇسىندىلارىنىڭ كەسەك شوعىرلارى ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدان ەلەس بەpiپ قالىپ جاتتى.
بىرىنەن ءبىرى وتكەن وسى ءبىر عاجاپ سۋرەتتەردى «ناۋتيلۋس» پروجەكتورىنىڭ ساۋلەلەرى قاراڭعىلىق الەمىنەن جارىق دۇنيەگە شىعارىپ ءبىزدىڭ كوز الدىمىزعا ەلەستەتىپ كەلە جاتقان ۋاقىتتا، كونسەلگە، ءبىر زاماندا بولعاندىعى داۋسىز اتلانتتار مەن اتلانتيدا تۋرالى ءوز بىلگەندەرىمدى ايتىپ تۇردىم.
ءبىراق، كونسەلدىڭ كوڭىلى باسقا ءبىر جاققا الاڭ بولىپ، مەنىڭ اڭگىمەمدى قالاي بولسا سولاي تىڭدادى. تاريحتىڭ وسى ۇلى جۇمباعىنا ونىڭ ءمان بەرمەي قاراۋىنىڭ سەبەبىن مەن كەشىكپەي-اق بىلە قويدىم. ءبىزدىڭ قاسىمىزدان بالىقتار ەتىپ جاتىر ەكەن، ال بالىقتاردى كورگەندە ول، ولاردى تۇر-تۇرگە ءبولۋ سياقتى كۇردەلى جۇمىستىڭ قىزىعىنا ءتۇسىپ كەتەتىن دە، باسقانى مۇلدەم ۇمىتاتىن. ماعان ەندى اتلانتيدا تۋرالى اڭگىمەنى دوعارىپ كونسەلگە قوسىلىپ بالىقتارمەن اينالىسۋعا تۋرا كەلدى.
ءبىراق اتلانت مۇحيتىنىڭ بالىقتارىنىڭ باسقا مۇحيتتاردا كورگەن بالىقتارىمىزدان ايىرماشىلىعى شامالى ەدى. بۇلار ۇزىندىعى بەس مەتردەي، سۋدان سەكىرىپ شىعا الاتىن اسا كۇشتى سكاتتار؛ ءتۇرلى اكۋلالار، بۇلاردىڭ، ىشىندە ۇزىندىعى ون بەس فۋت، وتە وتكىر ءۇش بۇرىشتى بوپ بىتكەن ءتىسى بار، كوگىلدىرلەنە قۇبىلعان جاسىل بىرەۋى بار ەدى، بوياۋى تەڭىز سۋىنىڭ تۇسىنە ۇقساس بولعاندىقتان ءوزى ءتىپتى سۋدان ارەڭ كورىنەدى. مۇندا سپار بالىقتارىنىڭ ءبىر تۇقىمى قارا قوڭىر سارعا، جەرورتالىق تەڭىزىندەگىدەي مەكرە بالىقتار، بوياۋى قىزىلكۇرەڭ كولدەنەڭ تارتىلعان قاراكۇرەڭ جولاقتارى بار، تۇتىك تۇمسىقتى ينە-بالىقتار بار ەدى. بۇل بالىقتار سۋدا جىلان سياقتى يرەلەڭدەپ ءجۇردى.
سۇيەكتى بالىقتاردان كونسەل تەڭىز بۇيىلەرى ءارى تەڭىز ايداھارلارى دەپ اتالاتىن ۋلى بالىقتاردى اتادى. ايداھاردىڭ ارقاسى مەن باسىنداعى قىلتاناقتارىنىڭ ەكى-ەكىدەن سىزاتتارى بولادى؛ قىلتاناقتارى جاۋدىڭ دەنەسىنە قادالعاندا الگى سىزاتتاردان جاراعا ۋلى سىلەكەي قۇيىلادى. ايداھارلاردىڭ ءتۇسى كوكشىل قىزىل ارقا جاعى قارا قوڭىر، ال ءىش جاعى — اقشىلداۋ كەلەدى. ال بۇكىل دەنەسىن قارا داق قاپتاپ تۇرادى.
بۇدان كەيىن كونسەل التىن تۇسپەن بويالعان، كوگەرىپ قۇبىلاتىن التىن ماكرەل بالىقتاردى، وتە ادەمى سكۋمبرييلەردى، ايبالىقتاردى نەمەسە دوڭگەلەك تاباق سياقتى لامپريدتەردى كورگەن؛ لامپريدتەردىڭ ءتۇسى عاجايىپ ادەمى بولادى: ارقا جاعى كوك، ەكى جانى كۇلگىن ءتۇستى، ءىش جاعى القىزىل ەدى.
وسى سياقتى ءارالۋان تەڭىز جانۋارلارىن قاداعالاپ قاراپ وتىرۋ ماعان اتلانتيدانىڭ جازىقتارىنا دا كوز سالا وتىرۋىما كەدەرگى بولعان جوق. ويلى-قىرلى تەڭىز ءتۇبى وقتا-تەكتە «ناۋتيلۋستىڭ» شاپشاڭ ءجۇرىسىن باياۋلاتۋعا دا ءماجبۇر ەتىپ وتىردى. مۇنداي كەزدە ول سۋ استىنداعى قات-قابات قالتارىستاردىڭ اراسىمەن بالىقشا شەبەر بۇلتارىپ ءجۇرىپ وتىردى.
ەگەر سۋ استىنداعى جارتاستار تىم كوپ بولىپ جۇرۋگە مۇمكىندىك بەرمەسە، كەمە اەروستات سياقتى دەرەۋ سۋدىڭ ۇستىنە شىعىپ ءجۇزىپ، الگىندەي كەدەرگىلەردەن وتكەننەن كەيىن سۋدىڭ استىنا قايتا ءتۇسىپ، تەڭىز تۇبىنەن بىرنەشە-اق مەتر جوعارىدا زىرعىپ كەلە جاتتى.
وسى ءجۇزۋ ساپارى، اۋا شارىمەن قالىقتاعانداي ءبىر تاماشا سەرۋەن بولدى، تەك اۋا شارىنان ايىرماشىلىعى، مۇنىڭ ءاربىر قيمىلى رۋل ۇستاپ، كەمەنى باسقارىپ وتىرعان ادامنىڭ ەركىندە ەدى.
كۇندىزگى ساعات ءتورتتىڭ شاماسىندا، تاسقا اينالعان بۇتالارمەن ارالاسا ەسكەك قالىڭ بالدىر باسقان تەڭىز ءتۇبىنىڭ سيپاتى ازداپ وزگەرە باستادى. ەندى تەڭىز ءتۇبى ءارالۋان تاۋ جىنىستارىنىڭ كەسەك-كەسەك قوسپالارى، سۋىپ، ىركىلىپ تۇرعان، جانارتاۋ قۇسىندىلارى كۇكىرتتى وبسيديان سياقتى تاستارعا تولىپ كەتتى. ەندى جازىقتىقتان تاۋلى جەرگە كىرەدى ەكەنبىز دەپ ويلادىم مەن. شىنىندا دا سولاي بولىپ شىقتى، كوپ كەشىكپەي-اق ءزاۋلىم بيىك تاۋ تىزبەكتەرىنەن قۇرالعان وڭتۇستىك جيەكتى كوردىم، بۇل، تاۋلار تەگى، اسۋ بەرمەيتىن تاۋ بولسا كەرەك، ويتكەنى ونىڭ توبەسى مۇحيتتان دا اسىپ، شىعىپ تۇرۋعا ءتيىس. بۇل نە قۇرىلىقتىڭ نە قانداي دا بولسا ءبىر ارالدىڭ، بالكىم، جاسىل ءمۇيىس كانار ارالدارىنىڭ ءبىرىنىڭ جاعالاۋى بولسا كەرەك.
سوڭعى كۇندەردە استرونوميالىق بايقاۋ ناتيجەلەرى كارتاعا تۇسىرىلگەن جوق-تى، بالكىم، ادەيى تۇسىرمەگەن شىعار، ايتەۋىر، مەن ءبىزدىڭ قاي تۇسقا كەلە جاتقانىمىزدى بىلە الماي قويدىم. مەنىڭ ويىمشا ءبىز تەك از عانا بولەگىن كورىپ كەلە جاتقان وسى گرانيت قامال اتلانت قۇرىلىعىنىڭ ءبىر جاق شەتى-اۋ دەيىم.
مەن تۇندە دە بايقاپ وتىردىم. كونسەل ءوز كايۋتاسىنا ۇيىقتاۋعا كەتتى، مەن سالوندا جالعىز قالدىم. «ناۋتيلۋس» ءجۇرىسىن باسەڭدەتىپ، كومەسكىلەۋ كورىنىپ تۇرعان قىراتتى الاپتىڭ ۇستىڭگى جاعىنا تيەر-تيمەستەي عانا بولىپ جوعارى ءجۇزىپ شىقتى، ءجۇزىپ شىققاندا، بىرەسە توقتاي قالعىسى كەلگەندەي مۇدىرە ءتۇسىپ، بىرەسە كوتەرىلىپ سۋدىڭ بەتىنە تامان ءجۇزىپ كەلە جاتتى.
وسىنداي مينۋتتاردا مەن جۇقالاۋ سۋ قاباتىنان جارقىراپ كورىنىپ تۇرعان بىرنەشە جۇلدىزدار توبىن، ءىشىن ارا وريوننىڭ ارت جاعىن الا تۇرعان بەس-التى جۇلدىزدى كوردىم.
ەگەر تەرەزەلەردىڭ قاقپاقتارى جابىلماسا، مەن تەڭىز بەن كوكتىڭ ادەمىلىگىن تاماشالاپ، تەرەزەنىڭ الدىندا ءالى دە ۇزاق ساعاتتار بويىنا وتىرا بەرگەن بولار ەدىم.
ءدال وسى مينۋتتا «ناۋتيلۋس»، ءبىر تىپ-تىك تاۋ قابىرعاسىنا تاياپ كەلگەن-دى. بۇدان ونىڭ قالاي اينالىپ وتە الاتىنىن مەن بىلە المادىم. كايۋتاما قايتۋعا تۋرا كەلدى. «ناۋتيلۋس» تۇرىپ قالدى. مەن ەرتەرەك تۇرماق بولىپ جاتىپ قالدىم.
ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭگى ساعات سەگىز شاماسىندا ءبىر-اق تۇردىم، تۇرعان بويىمدا-اق سالونعا باردىم. مانومەتر «ناۋتيلۋستىڭ» مۇحيت بەتىندە كەلە جاتقانىن كورسەتتى. مۇنى كەمەنىڭ ۇستىندە جۇرگەن ادامداردىڭ اياقتارىنىڭ دىبىستارىنان دا بايقاۋعا بولاتىن ەدى. ءبىراق تەڭىز بەتىندە جۇزگەن كەزدەردە كەمە شايقالاتىن-دى، ال بۇگىن تۇك شايقالماستان ءجۇزىپ كەلە جاتتى.
مەن كەمەنىڭ ۇستىنە شىعاتىن اۋىزعا بارسام، اۋىز اشىق ەكەن. كەمەنىڭ ۇستىنە شىقتىم. ءبىراق مۇندا مەنى كۇندىزگى كۇن ساۋلەسىنىڭ جارىعى كۇتىپ تۇرعان جوق ەكەن، كەمە ۇستىندە اينالا-توڭىرەك تەگىس، تاس-قاراڭعى ەدى.
ءبىز قاي تۇستا ەكەنبىز؟ مەن شىنىمەن-اق ءبىر تاۋلىك بويىنا ۇيىقتاپ، ءقازىر تاعى ءتۇن بولعان با؟
ءبىراق ولاي ەمەس ەدى، كوك جۇزىندە بىردە ءبىر جۇلدىز كورىنبەدى، ال جالپى العاندا تاپ مۇنداي قاراڭعى ءتۇن بولمايدى عوي.
مۇنى نە دەپ بىلەرىمدى بىلمەي تۇرعانىمدا، كەنەتتەن قاراڭعىدا بىرەۋ ماعان داۋىستاپ، ءتىل قاتتى:
— پروفەسسور مىرزا، بۇل ءسىزبىسىز؟
— كاپيتان نەمو ەكەنسىز عوي! ءبىز قاي تۇستا كەلەمىز؟
— جەردىڭ استىندا كەلەمىز، پروفەسسور مىرزا.
— جەردىڭ استىندا دەيسىز بە؟ — دەپ قالدىم مەن داۋىستاپ— «ناۋتيلۋس» سوندا دا ءجۇزىپ كەلە مە؟
— ول جۇزە بەرەدى عوي.
— ءبىراق... مەن تۇك تۇسىنبەي تۇرمىن.
— بىرنەشە مينۋت سابىر ەتىڭىز. ءقازىر پروجەكتور جارىق بەرەدى، سوندا ءبارىن دە تۇسىنەسىز.
مەن پروجەكتور تۇرعان كابينانىڭ توبەسىنە شىعىپ كۇتىپ وتىردىم. اينالا كوزگە تۇرتسە كورىنگىسىز تاس قاراڭعى ەدى، مەن ءتىپتى قاسىمداعى كاپيتان نەمونى دا كورە الماي قويدىم.
جوعارى قاراپ ەدىم، قاق توبەمنەن جىلتىراعان بىردەمە كورىندى، دوڭگەلەك تەسىكتەن كورىنىپ تۇرعان الدەنەندەي ءبىر كۇڭگىرت ساۋلە. ءدال وسى مينۋتتا پروجەكتور دا جارق ەتە قالدى، ءسويتىپ الگى جىلتىراعان ساۋلە ەندى كورىنبەي كەتتى.
كوزىم جارىققا ۇيرەنگەننەن كەيىن، مەن توڭىرەكتى قاراي باستادىم.
«ناۋتيلۋس» اينالاسىن بيىك جارتاس قورشاعان ءبىر كولدە الدە ءبىر پورتتىڭ بيىك جارىنا ۇقسايتىن جاعالاۋدىڭ جانىندا توقتاپ تۇر ەدى. كولدىڭ ديامەترىنىڭ شاماسى ەكى ميلدەي، ولاي بولسا، ونىڭ شەڭبەرى التى ميلگە دەيىن بارادى. سۋ بەتىنىڭ دەڭگەيى، مۇحيت سۋىنىڭ دەڭگەيىندەي ەدى، سوندىقتان بۇل مۇحيتپەن قوسىلىپ جاتقان بولۋى كەرەك ەدى، مۇنى مانومەتر دە كورسەتىپ تۇر.
بيىك جارلار سۋعا تونە ءتۇسىپ بيىكتەگى بەس ءجۇز نە التى ءجۇز مەتردەي وراسان زور كۇمبەز بوپ ۇلاسىپ تۇر ەدى. وسى كۇمبەزدىڭ قاق توبەسىندە ماناعى كومەسكى ساۋلە كورىنگەن تەسىك بار ەكەن، ول ساۋلە، تەگى، سول تەسىك ارقىلى ءتۇسىپ تۇرعان كۇن شۇعىلاسى بولسا كەرەك.
وسى وراسان زور ۇڭگىردىڭ ىشكى جاقتارىن مۇقيات قاراماس بۇرىن، بۇل ۇڭگىردىڭ ءوزى تابيعي ۇڭگىر مە، الدە ادام قولىمەن جاسالعان ۇڭگىر مە دەپ تە ويلاماس بۇرىن، مەن كاپيتان نەموعا كەلدىم دە:
— ءبىز قاي جەردە تۇرمىز؟ — دەپ سۇرادىم.
— الدەنەندەي ءبىر تەكتونيالىق سىلكىنۋدىڭ سالدارىنان،- دەپ جاۋاپ قايىردى ول، — تەڭىز سۋى باسىپ ءوشىپ قالعان جانارتاۋدىڭ قاق ورتاسىندا تۇرمىز. «ناۋتيلۋس» وسى تەڭىز شىعاناعىنا مۇحيت بەتىنەن ون مەتر تومەندەگى كانالارقىلى كەلىپ كىردى، ءسىز ول كەزدە ۇيىقتاپ جاتىر پروفەسسور مىرزا. بۇل قانداي سۇق كوزدەردەن دە تاسالاپ تۇراتىن، قانداي دولى داۋىلداردان دا قورعاپ تۇراتىن، «ناۋتيلۋستىڭ» ەڭ سەنىمدى، ەڭ بەرىك گاۆاندارىنىڭ ءبىرى. ءسىز قۇرىلىعىڭىزدان، ارالدارىڭىزدان، كەمەنى قانداي دولى، دۇلەي داۋىلدان دا قورعاي الاتىن تاپ وسى ۇڭگىردەي ءبىر پورتتى اتاپ بەرىڭىزشى!
— شىنىندا دا،— دەدىم مەن، — مۇندا سىزگە كەلەر تۇك ءقاۋىپ جوق ەكەن، كاپيتان نەمو. مۇندا، قيمىلسىز، قوزعالىسسىز، سونگەن جانارتاۋدىڭ قويناۋىندا سىزگە كەلەر قانداي ءقاۋىپ بار؟ ءبىراق ءسىز ماعان مىنانى ايتىڭىزشى، وسى ۇڭگىردىڭ توبەسىندە مەن ءبىر تەسىك كورگەندەي بولدىم، سول تەسىك شىنىندا دا بار ما، الدە ماعان تەسىك بولىپ كورىنگەن ءبىر ەلەس پە؟
— يا، جانارتاۋدىڭ بۇرىنعى كراتەرى بۇل تەسىكتەن ءبىر كەزدە قۇسىندى مەن كۇكىرت بۋلارى، باعاناداي تىپ-تىك جالىن اتقىلاپ تۇرعان-دى. ءقازىر ول، ءوزىمىز دەم الىپ وتىرعان تازا اۋانى وسى ۇڭگىردىڭ ىشىنە جىبەرىپ تۇرادى، ونىڭ اتقاراتىن مىندەتى وسى.
— بۇل قانداي جانارتاۋ؟
— بۇل، مۇحيتتىڭ وسى جاق بولەگىندەگى سانسىز كوپ ارالداردىڭ بىرىندەگى جانار تاۋ. مۇنىڭ جانىنان وتكەن كەمەلەر ءۇشىن بۇل تەك تەڭىز استىنداعى شىڭنىڭ سۋدان جوعارى شىعىپ تۇرعان توبەسى عانا؛ ال ءبىز ءۇشىن بۇل بۇكىل دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ءبىر ءقاۋىپسىز پورت. مەن مۇنى كەزدەي سوق اشتىم، كەزدەي سوق اشسام دا بۇل ماعان از قىزمەت ەتىپ وتىرعان جوق.
— مۇندا كراتەر تەسىگى ارقىلى تۇسۋگە بولماي ما؟
— وسى ارادان كراتەرگە كوتەرىلىپ شىعۋ دا، ودان مۇندا ءتۇسۋ دە مۇمكىن ەمەس. شامامەن ايتقاندا، جەردى جاعالاپ ءجۇز فۋتتاي كوتەرىلۋگە بولادى، ءبىراق ودان ءارى ول سۋدىڭ ۇستىنە قاراي يىلە بەرەدى دە، اقىرىندا كۇمبەز قۇرادى، ءسويتىپ شىعۋعا مۇلدەم مۇمكىندىك بولماي قالادى.
— سىزگە تابيعاتتىڭ قاشان دا، قاي جەردە بولسا دا كومەكتەسىپ وتىراتىنىن مەن كورىپ تۇرمىن، كاپيتان. جەر استىنداعى وسى كولدەن سىزگە كەلەر تۇك ءقاۋىپ جوق! كولدەنەن ءبىر ارانى اشىلعاندار كەلىپ قالار دەپ سەسكەنەر دە تۇگىڭىز جوق. ءبىراق وسى پانانىڭ سىزگە قانشا كەرەگى بولدى؟ «ناۋتيلۋس» شىعاناقتى قاجەت ەتپەيدى عوي.
— جوق، پروفەسسور مىرزا، ءجۇرۋ ءۇشىن وعان ەلەكتر قۋاتى كەرەك، ەلەكتر قۋاتىن ءوندىرۋ ءۇشىن باتەرەيا كەرەك، باتەرەيالاردى قورەكتەندىرىپ وتىرۋ ءۇشىن ناتري كەرەك، ناترييدى الۋ ءۇشىن كومىر كەرەك، ال كومىردى ءوندىرۋ ءۇشىن كەن كەرەك. تەڭىز مۇندا وتە ەرتەدەگى گەولوگيالىق زاماندا وسكەن تالاي ورمانداردى جۇتقان؛ تاسقا اينالىپ، تاس كومىر بولىپ كەتكەن سول ورماندار مەن ءۇشىن سارقىلماس وتىن قورى بولىپ تابىلادى.
— ولاي بولسا، ءسىزدىڭ ماتروستارىڭىز مۇندا كەلىپ كەن قازۋشى بولادى ەكەن عوي.
— دۇپ-دۇرىس. بۇل كەندەر، نيۋكەتل كومىر شاحتالارىنداعى سۋ استىندا جاتىر. مەنىڭ ماتروستارىم ۇستەرىنە سكافاندر كيىپ، قولدارىنا كيركا مەن كۇرەك الادى دا وسى جەردە كومىر وندىرەدى، سوندىقتان ماعان جەر ۇستىندەگى كەندەردەن وندىرىلەتىن كومىردىڭ قاجەتى بولمايدى. مەن مۇندا ناتريي الۋ ءۇشىن كومىر جاققان كەزىمدە، كراتەردەن ءتۇتىن شىعادى، مۇنىڭ ءوزى بۇل تاۋدى كادۋىلگى جانارتاۋ ەتىپ كورسەتىپ تۇرادى.
— ءسىزدىڭ ماتروستارىڭىزدىڭ كومىردى قالاي وندىرەتىنىن مەن مۇندا كورە الار ما ەكەم؟
— جوق، بۇل جولى كورە المايسىز، ويتكەنى مەن سۋ استىمەن دۇنيە ءجۇزىن اينالىپ ءوتۋ ساياحاتىن كىدىرتكىم كەلمەيدى. مەن مۇندا دايىن تۇرعان ناتريي قورىن الۋمەن تىنامىن. ناتريي قورىن «ناۋتيلۋسقا» تيەپ بولىسىمەن-اق، ءارى كەتكەندە ءبىر كۇننەن كەيىن جولعا قايتا شىعامىز. سوندىقتان، ەگەر وسى ۇڭگىرمەن جاقسىلاپ تانىسقىڭىز كەلسە، شىعاناقتى اينالىپ وتكىڭىز كەلسە، وندا وسى ءبىر كۇندى پايدالانىپ قالىڭىز، پروفەسسور مىرزا.
مەن كاپيتانعا راقمەت ايتتىم دا، ءالى كايۋتالارىندا وتىرعان ءوزىمنىڭ جولداستارىما باردىم.
كەلدىم دە، قاي جەردە تۇرعانىمىزدى ايتپاي-اق، بەرى جۇرىڭدەرشى دەپ ەرتىپ شىقتىم.
ءبىز كەمەنىڭ ۇستىنە شىقتىق. كونسەل، ءوزىنىڭ داعدىلى ادەتى بويىنشا، سۋ استىندا كەلە جاتقاندا ۇيىقتاپ، جەر استىندا ويانعانىنا تاڭدانعان جوق، قايتا تابيعي نارسە دەپ تاپتى. ال نەد لەند بولسا، ونىڭ بىلگىسى كەلگەنى ءبىر عانا ماسەلە بولدى، ونىسى: وسى ۇڭگىردەن جەر بەتىنە شىعىپ كەتە الاتىن ءبىر قۋىس ءمۇيىس جوق پا ەكەن دەگەن ماسەلە ەدى.
تاڭەرتەڭگى تاماقتان كەيىن، ساعات ون شاماسىندا ءبىز جاعالاۋعا شىقتىق.
— مىنە ەندى ءبىز تاعى دا جەردە تۇرمىز! — دەدى كونسەل.
— ءا، قويشى، مۇنىڭ نەسى جەر! — دەپ تاستادى كانادالىق.
وسى كول مەن ۇڭگىر جارلارىنىڭ اراسى قۇمدى الاپ ەدى، ەنى بەس ءجۇز فۋتتاي. بۇل الاپ ارقىلى كولدى وپ-وڭاي-اق اينالىپ شىعۋعا بولاتىن-دى.
ۇڭگىر جارلارىنىڭ تومەنگى ىرگەلەرىندە جانارتاۋ اتىپ شىعارعان زور كەسەكتەر، جارتاستاردىڭ كەسەك-كەسەك سىنىقتارى، كوبىك تاستار ۇيمە-جۇيمە بولىپ جاتتى.
جەر استىنىڭ وتىمەن بالقىپ، كەيىن سۋىپ، قاتىپ قالعان وسى تاستار، پروجەكتوردىڭ ساۋلەسىنە شاعىلىسىپ، ءبىر ساتتە تۇتانعان مىڭداعان وتتارداي جىلتىلدايدى. اياعىمىزدىڭ استىنان كوتەرىلگەن شىنى تەكتەس شاڭ-توزاڭ بەينە ءبىر سانسىز كوپ جالتىراۋىقتاي بولىپ جان-جاققا ۇشىپ جاتتى.
كولدەن ارىرەك بارعان سايىن جاعا باسقىشتىڭ ساتىلارىنا ۇقساپ، قىرقا-قىرقا بولىپ كوتەرىلە بەردى، ءبىراق وتە ساقتانىپ جۇرۋگە تۋرا كەلدى، ويتكەنى تاستار بىر-بىرىنە جابىسىپ بەكىنگەن ەكەن، اياق باسقان سايىن قوزعالىپ تۇردى.
بۇل ۇڭگىردىڭ زاتى جانار تاۋلىق ەكەنىن اتتاعان سايىن ايقىن دالەلدەپ وتىردى.
مەن جولداستارىما مۇنى دا اڭعارتىپ قويدىم.
— وسى ۇڭگىردىڭ ءىشى، استان-كەستەن بولىپ قايناپ جاتقان سۇيىق زاتقا تولى كۇندەرىندە، سول وت بۇلاقتىڭ تاسقىنى پەش اۋزىندا بالقىپ، لاقىلداپ جاتقان مەتالل سياقتى، كراتەردىڭ كەمەرىنەن اسىپ توگىلىپ جاتقان كۇندەردە قانداي بولعانىن كوز الدارىنا ەلەستەتە الاسىزدار ما؟
— ەلەستەتكەندە قانداي! —دەپ جاۋاپ قايىردى كونسەل — ءبىراق بۇل قايناۋ، بالقۋ قالاي توقتالدى، ءبىر كەزدە قىزىل شوق بولىپ جانىپ تۇرعان مىناۋ شۇڭقىردا سۋ قايدان پايدا بولدى، — قوجايىن وسىلاردى ايتپاس پا ەكەن؟
— مۇنىڭ سەبەبى، كونسەل، — دەدىم مەن. — بۇل جەر سىلكىنۋىنىڭ ناتيجەسىندە بولعان وزگەرىس بولۋى كەرەك، سول جەر سىلكىنۋدىڭ سالدارىنان تاۋدىڭ، بەتكەيى جارىلعان بولۋى ءتيىس، «ناۋتيلۋس» ءسىرا بۇل ۇڭگىرگە سول جەردەن كىرسە كەرەك. سول تەسىك ارقىلى مۇحيتتىڭ سۋى جانار تاۋدىڭ وسى ورتالىق وشاعىنا لاپ قويعاندا، سۋ مەن وتتىڭ شايقاسى باستالىپ، اقىرىندا سۋ جەڭىپ شىققان بولۋى كەرەك. سودان بەرى تالاي عاسىر وتكەن دە، ءسويتىپ سۋ باسقان جانار تاۋ، جەر استىنداعى كادۋىلگى بەيبىت كولگە اينالعان بولۋى كەرەك.
— وتە جاقسى، — دەدى نەد لەند، — ءسىزدىڭ بەرگەن تۇسىنىگىڭىز مەنىڭ كوكەيىمە قونادى، تەك، ءسىز ايتقان جارىقتىڭ تەڭىزدىڭ ۇستىندە بولماي، استىندا بولعانىنا قاتتى وكىنىپ تۇرمىن، پروفەسسور مىرزا. بىزگە ونىڭ ۇستىندە بولعانى قولايلى ەدى.
— ءسىز ءبىر نارسەنى ەسكەرمەي كەلەسىز، نەد، — دەپ قارسى شىقتى وعان كونسەل. — ەگەر دە ول كانال سۋ استىندا بولماسا، وندا «ناۋتيلۋس» بۇعان كىرە الماس ەدى، ولاي بولعاندا، بۇدان بىزگە كەلەر تۇك پايدا جوق.
— ولاي بولعاندا، مۇنى ايتپاعاننىڭ وزىندە، جانار تاۋ دا سونبەگەن قالپىندا قالىپ قويار ەدى، ءسويتىپ ءسىزدىڭ وكىنىشىڭىز، نەد لەند، بوس وكىنىش، — دەدىم مەن.
ءبىز بىردەن بىرگە جوعارى كوتەرىلىپ كەلە جاتتىق. سۇرلەۋ بىردەن بىرگە تىك كوتەرىلىپ، تارىلىپ كەلە جاتتى. تەرەڭ جارىلعان جەرلەر جولىمىزدى بوگەپ، ولاردان قارعىپ وتۋگە تۋرا كەلدى.
كەيدە سۇرلەۋىمىزدى باسىپ قالعان جارتاستار وراعاتىپ وتۋگە، جاتا قالىپ، جەر باۋىرلاپ جىلجىپ وتىرۋعا، ەڭبەكتەپ جۇرۋگە ءماجبۇر ەتتى. ءبىراق كونسەل مەن نەد لەندتىڭ يكەمدىلىگىنىڭ ارقاسىندا، ءبىز ونداي كەدەرگىلەردىڭ بارىنەن ءوتىپ شىقتىق.
شامامەن ايتقاندا، وتىز مەتردەي جوعارى شىققاندا، جەر قىرتىسىنىڭ سيپاتى وزگەرىپ كەتتى، ءبىراق بۇدان ءارى ءجۇرۋ جەڭىل تيمەدى. مۇندا تراحيتتەر مەن جانار تاۋ كونگولومەراتتارى جويىلدى دا، ولاردىڭ ورنىنا قارا بازالت پايدا بولدى، پايدا بولعاندا، بىرەسە ونىڭ ۇستىڭگى جاعى جانارتاۋ قۇسىندىلارىنىڭ قاتىپ قالعان كوپىرشىكتەرىنەن قۇرالعان ءسال عانا بۇدىرلارى بار، تەپ-تەگىس، جاپ-جالتىر بولىپ، بىرەسە دۇرىس پريزما پىشىندەس ءتۇپ-تۇزۋ بوپ جوعارى قاراي كوتەرىلگەن ەدى، بۇلار وسى تۇستا تومەن ءتونىپ كەلگەن كۇمبەزدى تىرەپ تۇرعان تابيعي باعانالار بولاتىن، — مۇنىڭ ءوزى ساۋلەت ونەرىنىڭ تابيعي تاماشا ۇلگىسى ەدى.
بازالت جارتاستارىنىڭ ارالىعىندا قاتىپ قالعان جانارتاۋ قۇسىندىلارى يرەلەڭدەپ جاتىر، بۇلاردىڭ ءار جەرىندە بيتۋمدى سلانەستەردىڭ كۇكىرت ىركىندىلەرىنىڭ جولاق-جولاق بولىپ تۇسكەن داقتارى بار ەدى. كراتەردىڭ تەسىگىنەن وسىندا ءتۇسىپ تۇرعان كۇندىزگى جارىقتىڭ بولماشى عانا شاشىراندى ساۋلەلەرى، وشكەن جانار تاۋدىڭ ىشىندە ماڭگى جەرلەنگەن وسى زاتتارعا كومەسكى عانا جارىق. ءتۇسىرىپ تۇر.
ىىىامامەن ايتقاندا، جەتپىس بەس مەتردەي جوعارى شىققاننان كەيىن ودان ءارى كوتەرىلۋگە بولمايتىن بولدى: بۇل جەردە جار قابىرعا ۇڭگىردىڭ ىشىنە قاراي ويىسىپ ەڭكەيىپ كەتكەن ەكەن، سوندىقتان ەندى جوعارى كوتەرىلۋدى قويىپ، كۇمبەزدىڭ ىرگە جاعالاۋىمەن جۇرۋگە تۋرا كەلدى.
بۇل جەردە وسىمدىك دۇنيەسى ءولى تابيعات دۇنيەسىنىڭ الدىندا ءالى تىزە بۇگە قويعان جوق ەكەن. جارتاستاردىڭ قۋىستارىنىڭ اراسىندا، ولاردىڭ جارىلىپ كەتكەن جەرلەرىندە بىرنەشە توپ بۇتالار ءتىپتى جەكە اعاشتار ءوسىپ تۇر.
مەن مۇندا ۋلى شىرىندى، توپ-توپ بولىپ وسكەن سۇتتىگەندەردى، «كۇنباعىس» — دەگەن گرەكتىك اتىنا زاتى ساي كەلمەيتىن، كۇن ساۋلەسى ەشۋاقىتتا تۇسپەيتىن، ەشقانداي ءيسى دە جوق، سولىپ قالعان باقشا گۇلدەرىن كوردىم، الوە وسىمدىكتەرىنىڭ قاسىندا ءوسىپ تۇرعان ءتۇرى سولعىن حريزانتەما گۇلدەرىن، اقىر اياعىندا، قاتىپ قالعان، بالقىعان تاسقىنداردىڭ ارالىقتارىندا ءوسىپ تۇرعان، اڭقىعان جۇپار ءيىستى جاسىل گۇلدەردى دە كوردىم، مەن بۇل گۇلدى راقاتتانا يىسكەدىم.
ءبىز ءجۇرىپ كەلە جاتقان سۇرلەۋدىڭ كەي جەرلەرىنەن كول تۇگەل كورىنىپ تۇردى. «ناۋتيلۋستىڭ» پروجەكتورى كولگە ءوزىنىڭ جارقىراعان ساۋلەسىن ءتۇسىرىپ تۇرعان-دى، تەپ-تەگىس، ايناداي جاپ جالتىر كول بەتىندە ويناعان تولقىن دا، ەسكەن جەل دە جوق.
«ناۋتيلۋس» ءبىر ورىندا قوزعالماستان تۇر ەدى. ونىڭ ۇستىندە دە جاعالاۋدا دا ماتروستار ءجۇر. ماتروستاردىڭ قاراۋىتقان كەسكىندەرى ساۋلە ءتۇسىپ جارقىراعان جارتاستا اپ-ايقىن كورىنەدى.
بۇل كەزدە ءبىز وسى ۇڭگىردى اينالا قورشاپ تۇرعان جارتاستاردىڭ ەڭ ءبىر بيىگىندە تۇر ەدىك.
بىرنەشە جىرتقىش قۇستار اۋادا ۇشىپ بىرەسە تاۋدىڭ ەڭ بيىك قيسىنا سالعان ۇيالارىنا قونىپ ءجۇردى.
بۇلار اق ءتوستى قارشىعالار مەن باقىراۋىق جاعالتايلار ەدى.
تاۋ باۋرايىندا تاماشا سەمىز دۋاداقتار ءارىلى بەرىلى ۇشىپ ءجۇردى. وسى قۇستاردى كورگەندە كانادالىقتىڭ كوزى قانداي جاينادى، مىلتىق الىپ شىقپاعانىنا قانداي وكىندى دەسەڭىزشى. وق ورنىنا تاس اتىپ اۋرە بولدى. كوپ اۋرە بولىپ، تالاي ءساتى تۇسپەگەن تاس لاقتىرىستان كەيىن، اقىرىندا، ءبىر تاستى ۇلكەن ءبىر دۋاداققا تيگىزىپ، جەرگە جالپ ەتە ءتۇسىردى. اسىرا ايتپاعاننىڭ وزىندە، جارالانعان دۋاداقتى قۋالاپ ءجۇرىپ ۇستاپ العانشا، كەمىندە جيىرما رەت قۇلاپ ولە جازداعان شىعار. ءبىراق قالاي بولعان كۇندە دە، دۋاداقتى قۇتقارعان جوق.
بىزگە كەشىكپەي جاعاعا تۇسۋگە تۋرا كەلدى، ويتكەنى قالىڭ قۇزدار ءارى قاراي جۇرگىزبەي قويدى. ءبىزدىڭ ۇستىڭگى جاعىمىزدا، وتە بيىكتە كەڭ قۇدىق اۋزىنداي بوپ كراتەردىڭ اۋزى كورىنىپ تۇردى. وسى ءبىز تۇرعان جەردەن الاقانداي تورعىن كوكتى، باتىس سامالى ايداپ بارا جاتقان بۇلتتاردى دا كورۋگە بولاتىن ەدى. شۋدالانعان دال-دال بۇلتتار كراتەردىڭ، اۋزىن، كوك تۇمان بولىپ بىتەپ بىرەر مينۋت كىدىرىپ بارىپ ءوتىپ جاتتى. بۇدان بۇلتتاردىڭ وتە جوعارىدا ەمەس ەكەندىگىن ايقىن اڭعارۋعا بولاتىن، ويتكەنى تاۋدىڭ توبەسى، ءارى قويعاندا، مۇحيت بەتىنەن تەك سەگىز ءجۇز فۋتتاي-اق بيىكتە ەدى.
قۇمدى جاعاعا قايتىپ كەلگەننەن كەيىن مەن وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردى قاراستىرا باستادىم. ماساتىداي قۇلپىرعان، قالىڭ ۋكروپ وسكەن الاپ الدىمەن كوزگە ءتۇستى، بۇل اسقا سالاتىن، استىڭ ءدامىن كەلتىرەتىن كىشكەنە قولشاتىر سياقتى وسىمدىكتەر بولاتىن. ال فاۋنداردان، شايانداردىڭ، كرابتاردىڭ، ومارلاردىڭ مىڭداعان تۇرلەرى، ءىرىلى-ۋاقتى مولليۋسكالاردىڭ بارلىق تۇرلەرى بار ەكەن.
ءبىز بۇل جەردە مامىقتاي جۇپ-جۇمساق قالىن قۇم توسەلگەن تاۋ قۋىسىنا تاپ كەلدىك. جارتاستاردى ورمەلەپ جۇرە-جۇرە ابدەن شارشاعان مەن جانە مەنىڭ جولداستارىم وسى قۋىسقا كىرىپ، قۇم توسەكتىڭ ۇستىندە كەسىلىپ، راقاتتانىپ جاتا كەتتىك. جەر استىنىڭ وتى قۋىستىڭ ىشكى قابىرعالارىن جالىنمەن جالاپ جىپ-جىلماعاي ەتىپ، تەگىستەپ تاستاعان، ال قابىرعانى الماستاي جىلت-جىلت ەتكەن توزاڭ باسقان.
نەد لەند قابىرعالاردىڭ قالىڭدىعىن بىلگىسى كەلىپ، سوعىپ-سوعىپ قويادى. ونىڭ وسى بوس اۋرەشىلىگىنە مەن ەرىكسىز كۇلدىم. نەد لەندتى ۇمىتتەندىرىپ قويۋۋدى ورىندى ساناپ مەن وعان مىناداي اڭگىمە ايتتىم: كاپيتان نەمونىڭ وڭتۇستىككە قاراي ويىسۋىنىڭ سەبەبى ناتريي قورىن تولىقتىرىپ العىسى كەلسە كەرەك، ول قايتادان سولتۇستىككە قاراي، ەۆروپانىڭ نەمەسە امەريكانىڭ جاعالاۋلارىنا قاراي ويىسادى دەپ ۇمىتتەنۋىمىزگە تولىق دالەلدەر بار؛ ولاي بولعاندا، كانادالىق ءوزىنىڭ قاشىپ قۇتىلۋ جونىندەگى ارەكەتىن ويداعىداي-اق قايتالاي الادى.
ءبىز بۇل تاماشا قۋىستا ءبىر ساعاتتاي ۋاقىت بولدىق. العاشقىدا قىزۋ باستالعان كەڭەسىمىز، ەندى مۇلدەم توقتاپ، تۇلا-بويىمىز مەڭ-زەڭ بوپ قالعۋعا اينالدىق. قايتۋعا اسىعارلىق سەبەپ بولا قويماعاندىقتان مەن ۇيقىعا ونشا قارسىلىق كورسەتكەم جوق.
مەن ءتۇس كەردىم، — ءتۇستى كورۋ-كورمەۋ ءبىزدىڭ ەركىمىزدە ەمەس قوي،— تۇسىمدە مەن مولليۋسكاشا جابايى تىرشىلىك ەتەدى ەكەمىن جانە وسى قۋىستا قابىرشاعى قاۋسىرمالى راكوۆينا دا بار ەكەن دەيمىن.
كەنەتتەن مەنى كونسەلدىڭ ايعايى وياتىپ جىبەردى.
— تۇرىڭىز، تۇرىڭىز شاپشاڭ!— دەپ ايعايلادى ول.
— نە بولىپ قالدى؟—دەپ سۇرادىم مەن قۇمعا وتىرىپ جاتىپ.
— سۋ!
مەن ۇشىپ تۇرەگەلدىم. تەڭىز تاسقىنى قۋىسقا قۇيىلا باستاعان ەكەن، ال ءبىز بولساق، مولليۋسكالار ەمەسپىز، سوندىقتان باس اماندىعىن كوزدەۋىمىز كەرەك بولدى.
بىرنەشە مينۋتتىڭ ىشىندە ءبىز قۋىستىق ۇستىنە شىعىپ كەتتىك، مۇندا سۋ، ارينە، كەلە المايدى.
— بۇل نە بولعانى؟ — دەپ سۇرادى كونسەل. — تابيعاتتىڭ تاعى ءبىر تىڭ كەرەمەتى مە؟
— جوق، دوستىم،—دەپ جاۋاپ قايىردىم مەن، —بۇل ءبىزدى باسىپ قالا جازداعان كادۋىلىگى سۋدىڭ قايتۋى. قازىرگى وسى سۋ كەلىپ جاتقان ساعاتتا ۇڭگىردەن تىس جەردەگى مۇحيت سۋىنىڭ دەڭگەيى كوتەرىلگەن، ءسويتىپ بەلگىلى ءبىر وزەك ارقىلى بىر-بىرىمەن قوسىلىپ جاتقان جەردەگى سۇيىق زاتتىڭ دەڭگەيىنىڭ تەڭبە-تەڭ بولۋى جونىندەگى بۇلجىماس زاڭنىڭ ناتيجەسىندە كول سۋىنىڭ دا دەڭگەيى كوتەرىلگەن. ءبىز، ازداپ سۋدا شومىپ قانا قۇتىلعانىمىز ءۇشىن راقمەت ايتۋىمىز كەرەك. ال، ەندى «ناۋتيلۋسقا» قايتىپ — كيىمدەرمىزدى اۋىستارالىق.
ءۇش شيرەك ساعاتتان كەيىن بۇكىل كولدى اينالىپ ءوتىپ، قاراما-قارسى جاعىنان «ناۋتيلۋسقا» دا كەلىپ جەتتىك.
ماتروستار ناترييدى تيەپ بولىپ قالعان ەكەن، ال ناترييدى تيەپ بولىسىمەن «ناۋتيلۋس» تە ءوز العان باعىتىمەن جولعا شىعا الاتىن ەدى.
الايدا، كاپيتان نەمو ءجۇرۋ تۋرالى بۇيرىق بەرە قويمادى. الدە، سۋ استىنداعى كانالدان بايقاتپاي ءوتۋ ءۇشىن ءتۇندى كۇتكىسى كەلدى مە ەكەن؟ بۇل دا مۇمكىن ەدى.
ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ«ناۋتيلۋس» ءوزىنىڭ قۇپيا ۇڭگىرىنەن تىس قۇرىلىقتان الىستا، اتلانت مۇحيتىنىڭ بەتىنەن بىرنەشە مەتر تومەندە ءجۇزىپ كەلە جاتتى.
ون ءبىرىنشى تاراۋ
سارگاسس تەڭىزى
الايدا «ناۋتيلۋس» ەۆروپادان بارعان سايىن قاشىقتاپ بارا جاتتى. ونىڭ جاعالاۋىن كورەمىز دەگەن ۇمىتتەن ۋاقىتشا باس تارتا تۇرۋعا تۋرا كەلدى.
كاپيتان نەمونىڭ العان باعىتى وڭتۇستىك باعىت ەدى.
كەمەسى مەن قايدا بارا جاتقانىن تۇسىنسەم بۇيىرماسىن.
بۇل كۇنى «ناۋتيلۋس» اتلانت مۇحيتىنىڭ ەڭ ءبىر قىزىق بولەگىندە ءجۇزىپ كەلە جاتتى. فلوريدانىڭ جاعالاۋىنان باستاپ شپيسبەرگەنگە قاراي اعاتىن مۇحيتتىق ۇلكەن جىلى اعىس — گولفستريم بارى جۇرتتىڭ بارىنە ءمالىم. ءبىراق مەكسيكا شىعاناعىنا كىرمەس بۇرىن، سولتۇستىك ەندىكتىڭ قىرىق ءتورت گرادۋسى شاماسىندا، بۇل اعىس سالالانىپ ەكىگە ايىرىلىپ كەتەدى: مۇنىڭ ۇلكەن سالاسى يرلانديا مەن نورۆەگيانىڭ جاعالاۋلارىنىڭ جانىنان وتەدى دە، كىشى سالاسى مۇنىڭ كەرىسىنشە، وڭتۇستىككە قاراي بۇرىلىپ، ازور ارالدارىنا قاراي اعادى، ودان كەيىن افريكا جاعالاۋلارىنا ويىسىپ، ۇلكەن دوعا جاساپ، وراعىتىپ وتىرىپ انتيل ارالدارىنا قاراي قايتادى.
وسى ەكىنشى سالا — دالىرەك ايتقاندا سالا ەمەس ساقينا اتلانت مۇحيتى سۋىنىڭ سارگاسس تەڭىزى دەپ اتالاتىن، سايابىرلىلاۋ كەلگەن تىنىش بولەگىن شىر اينالىپ جىلى سۋمەن قورشاپ تۇرادى.
سونىمەن، سارگاسس تەڭىزى، اتلانت مۇحيتىنداعى كادۋىلگى كول سياقتى. اۋماعى — گولفستريم سۋى ءۇش جىلدا ءبىر-اق رەت اينالىپ وتكەندەي كەڭ.
سارگاسس تەڭىزى، تۋراسىن ايتقاندا، تەڭىزگە باتقان اتلانتيدانىڭ ءۇستىن الىپ جاتىر. كەيبىر عالىمدار وسى سۋدىڭ بەتىندە قالقىپ جۇرەتىن شوپتەردى سول جوعالىپ كەتكەن قۇرىلىقتىق شابىندىق جازىقتارىندا وسكەن شوپتەر دەپ تە توپشىلاعان. ءبىراق بۇل ونشا دالەلدى توپشىلاۋ ەمەس-تى؛ بۇدان كورى، بۇل بالدىرلار مەن شوپتەردى سارگاسس تەڭىزىنە ەۆروپا مەن امەريكانىڭ جاعالاۋلارىنان گولفستريم اعىسىنىڭ ءوزى اكەلدى دەپ جورامالداسا، سول دۇرىستا ۋ بولار ەدى.
بۇل جاعداي، باسقالارمەن قاتار، كولۋمبتى دا جاڭا دۇنيە بار ەكەن دەگەن ويعا كەلتىرگەن. ويتكەنى وسى ەر-جۇرەك زەرتتەۋشى سارگاسس تەڭىزى ارقىلى وتكەندە، بالدىر مەن شوپتەر كەمە كومانداسىنىڭ زارەسىن الىپ، جولدى بوگەپ جۇرگىزبەي قويعان، ءسويتىپ، كەمەنىڭ بۇل تەڭىزدەن ءجۇزىپ ءوتۋى ءۇش اپتاعا سوزىلعان.
قازىرگى «ناۋتيلۋس» كەلە جاتقان تەڭىز، وسىنداي تەڭىز بولاتىن. شىنىندا دا، كەمەنىڭ تۇمسىعى زورعا كەسىپ وتەتىن، مۇنداي قالىڭ، بەرىك سۋ بالدىرلارى باسقان بۇل الاپتى كادۋىلگى شابىندىق دەسە بولعانداي ەدى. سوندىقتان كاپيتان نەمو ەتۋگە بولمايتىن بۇل قالىڭ وسىمدىكتەر ءۆينتتى سىندىرادى نەمەسە زياندايدى دەپ سەسكەنىپ، سارگاسس تەڭىزىنەن وتەردە ونداعان مەتر تەرەڭدىكتە، سۋ استىمەن ءجۇزىپ وتىردى.
«سارگاسس تەڭىزى» دەگەن ات «Sargazzo» «سۋ بالدىرى» دەگەن يسپان سوزىنەن شىققان. سۋ بالدىرلارى اسىرەسە قالقىپ جۇرەتىندەرى، وسى وراسان زور داريانىڭ بەتىندە قالىڭ وسىمدىك قاباتىن قۇرادى.
اتلانت مۇحيتىنىڭ وسى تىنىش تۇكپىرىندە وسىنشا كوپ بالدىردىڭ جينالۋىنىڭ سەبەبى نە ەكەن دەگەن سۇراۋعا، «جەر شارىنىڭ فيزيكالىق گەوگرافياسى» دەگەن كىتاپتىڭ اۆتورى موري مىناداي جاۋاپ بەرەدى.
«بۇل قۇبىلىستى ءتۇسىندىرىپ بەرەتىن، — دەيدى ول ءوزىنىڭ كىتابىندا،— جالپىعا ءمالىم تاجريبە. ەگەر دە ءبىر توستاعان سۋعا اعاش تىعىنداردى، جۇقا تاقتايدان ىستەلگەن كىشكەنە نارسەلەردى نەمەسە سۋدا قالقىپ جۇرەتىن سولار سياقتى دەنەشىكتەردى سالسا، ءسويتىپ وسى سۋدى شىر اينالدىرسا، ونىڭ بەتىندەگى بارلىق بولەك نارسەلەردىڭ كوپ كەشىكپەي توستاعان ورتاسىنا، ياعني سۋدىڭ ەڭ از اينالاتىن جەرىنە جينالاتىنىن كورەمىز. بىزگە كەرەك بولىپ وتىرعان ماسەلەدە توستاعان — اتلانت مۇحيتى دا، گولفستريم — اينالمالى اعىس، ال سارگاسس تەڭىزى — بارلىق سۋ بەتىندە قالقىپ جۇرگەن دەنەلەر جينالاتىن توستاعاننىڭ ورتاسى».
مەن ءموريدىڭ بۇل پىكىرىنە تولىق قوسىلامىن. بۇل قۇبىلىستى مەنىڭ ەرەكشە جاعدايدا، باسقا عالىمداردىڭ قولى جەتپەيتىن، سۋ استىنداعى جاعدايدا زەرتتەۋگە مۇمكىندىگىم بار. قاراكوك بالدىرلار مەن شوپتەر؛ شىڭدى تاۋلاردا داۋىل قۇلاتىپ، كەيىن امازونكا مەن ميسسيسيپي مۇحيتقا اعىزىپ اكەلگەن جۋان-جۋان اعاشتار؛ راكۋشكالار قاباتتاپ باسىپ، cۋ استىنان جوعارى قالقىپ شىعا الماستاي بولىپ اۋىرلاعان قيراعان كەمەلەردىڭ ءارالۋان بولشەكتەرى، جەلكەن سىرىقتارىنىڭ سىنىقتارى، كيلدەر، كەمە كورپۋستارى، وسى سياقتى باسقا دا كوپتەگەن زاتتار ءبىزدىڭ كەمەمىزدىڭ ۇستىڭگى جاعىندا قالقىپ ءجۇردى.
سارگاسس تەڭىزىنە جينالىپ جۇرگەن وسى زاتتاردىڭ ءبارى دە، ۇزاق عاسىرلار وتكەننەن كەيىن تەڭىز سۋىنىڭ ارەكەتىمەن مينەرالدانىپ، سارقىلماس مول تاس كومىر كەنىنە اينالادى دەگەن موريدىڭ ەكىنشى ءبىر پىكىرىنىڭ دە بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتار وتكەننەن كەيىن دالەلدەنەتىنىندە مەنىڭ ەشبىر كۇمانىم جوق.
وسى شىم-شىتىرىق شوپتەر مەن بالدىرلاردىڭ اراسىنان جىڭىشكە تارماقتاردان قۇرالعان ءساندى تاجدەرى ۇستىندە جەلبىرەگەن اكتينييلەردى، جاسىل، قىزىل، كوك مەدۋزالاردى، بۇلاردىڭ ىشىنەن كوگىلدىر قولشاتىرشالارى كۇلگىن جيەكپەن كومكەرىلگەن كيۋۆە مەدۋزاسىن دا كوردىم.
22 فيەۆرالدا ءبىز كۇنىمەن سارگاسس تەڭىزىندە بولدىق، مۇندا سۋ وسىمدىكتەرىمەن قورەكتەنەتىن بالىقتار ءشوپ بالدىرلارعا كەنەلىپ، قارىق بولىپ ءجۇردى. ءبىراق كەلەسى كۇن مۇحيت ءوزىنىڭ بۇرىنعى داعدىلى قالپىنا قايتا كەلدى.
كەلەسى كۇندەردە، 23 فيەۆرالدان 12 مارتقا دەيىن، «ناۋتيلۋس» وڭتۇستىككە قاراي تاۋلىگىنە ءتورت ءجۇز كيلومەتردەن الىپ ءجۇزىپ وتىردى. كاپيتان نەمو، تەگى، بۇكىل دۇنيە ءجۇزىن سۋ استىمەن اينالىپ ءوتۋ جوسپارىن ورىنداپ قالسا كەرەك، سوندىقتان گورن ءمۇيىسىن اينالىپ ءوتىپ، تىنىق مۇحيتتىڭ وڭتۇستىك بولەگىنە «ناۋتيلۋستىڭ» قايتا كەلەتىنىندە مەنىڭ ەشبىر كۇمانىم بولعان جوق.
سونىمەن، نەد لەندتىڭ قاۋىپتەنۋى دۇرىس بولىپ شىقتى. ارالدار سيرەك كەزدەسەتىن وسىناۋ ۇشان-تەڭىز، شالقىعان سۋ جازىعىندا، قاشۋ تۋرالى قيالدايتىن دا تۇك جوق ەدى. ءبىراق، ەكىنشى جاعىنان، كاپيتان نەموعا ءوزىنىڭ جوسپارىن ورىنداۋعا بوگەت جاسارلىق ءبىزدىڭ دە تۇك مۇمكىنشىلىگىمىز جوق-تى.
ءبىزدىڭ بىردەن ءبىر قولىمىزدان كەلەرى — تاعدىر باسقا نە سالسا، سوعان كونە بەرۋ عانا ەدى.
ءبىراق ەگەر قاشىپ قۇتىلۋ تۋرالى ءۇمىت ۇزىلدى-كەسىلدى وشەتىن بولسا، وندا قۇتىلۋدىڭ تاعى ءبىر جولىن قاراستىرىپ كورۋ كەرەك ەدى، بۇل جول: دۇنيە ءجۇزىن اينالىپ ءوتۋ ساياحاتى اياقتالعاننان كەيىن، قۇپيا سىردى اشپاسقا انت ەتىپ، ۋادە بەرىپ، كاپيتان نەمودان ءبىزدى بوساتۋدى سۇراپ كورۋگە بولار دەپ سەنگەن ەدىم. ءبىز بۇل ۋادەمىزدى ابرويمەن ورىنداپ شىعار ەدىك، ءسويتىپ بۇل قۇپيا بىزبەن بىرگە ولەر ەدى.
الايدا كاپيتان نەمو بۇل ۇسىنىسقا قالاي قارايدى، مۇنى ءالى بايقاپ كورۋ كەرەك بولاتىن. ويتكەنى قۇپياسىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن، ول ولە-ولگەنشە ءبىزدى تۇتقىن رەتىندە «ناۋتيلۋستا» ۇستاپ وتىراتىنىن العاشقى كەزدەسكەندە-اق ۇزىلدى-كەسىلدى ەسكەرتتى عوي. ءتورت اي بويىنا بۇل ماسەلە جونىندە ۇندەمەگەنگە ول ءبىزدى جوسپارىما قوسىلعان ەكەن دەپ سەنىپ تە قالۋى ىقتيمال.
ال ەندى كەلىپ بۇل ماسەلە جونىندە اڭگىمە قوزعاۋ — ونى كۇدىكتەندىرۋ بولىپ شىعار ەدى، مۇنىڭ ءوزى ەگەر الدىمىزداعى ۋاقىتتا قاشۋعا قولايلى جاعداي تۋا قالسا، ءبىزدىڭ قاشۋىمىزعا ۇلكەن كەدەرگى.
وسىنداي وي-پىكىردىڭ ءبارى مەنىڭ باسىمدى قاتىردى. كونسەلمەن كەڭەسىپ كورىپ ەدىم، بۇل وي-پىكىرلەر ونىڭ باسىن مەنەن دە بەتەر اڭكى-تاڭكى قىپ ءجۇر ەكەن. جالپى العاندا، مەن ونشا ۋايىمشىل بولماسام دا، ءبىر كەزدە ادامزات قوعامىنا قايتىپ ورالامىز عوي دەگەن ۇمىتتەن كۇننەن، كۇنگە كۇدەر ۇزە بەردىم، اسىرەسە كاپيتان نەمونىڭ تابان اۋدارماستان اتلانت مۇحيتىنىڭ وڭتۇستىگىنە قاراي بەتالدى تارتا بەرۋى بۇل ءۇمىتتى تىم قۇلدىراتىپ جىبەردى.
ون سەگىز كۇن ءجۇزۋ ساپارىمىزدا ايتا قالارلىقتاي وقيعا بولعان جوق. مەن كاپيتان نەمومەن سيرەك كەزدەسىپ ءجۇردىم. ول وسى كەزدە جۇمىستى وتە كوپ ىستەيتىن بولىپ الدى. كىتاپحانادا ول وتىرعان ستولدا قالىپ قويعان كىتاپتاردىڭ اسىرەسە تابيعات تاريحى جايىنداعى كىتاپتاردىڭ اشىلىپ جاتقانىن بايقاپ ءجۇردىم. تەڭىز ءتۇبىنىڭ قۇپيا سىرلارى تۋرالى مەنىڭ كىتابىم ءبىراز شيمايلانىپتى، شيمالاعاندا، مەنىڭ تەوريالارىم مەن پىكىرلەرىمدى كوبىنەسە تەرىسكە شىعارىپ وتىرىپتى. ءبىراق، نەمو مەنىڭ قاتەلەرىم تۋرالى اۋىزبا-اۋىز پىكىر تالاسىنا تۇسپەي، تەك كىتاپ بەتىنە جازىپ قويۋمەن عانا قاناعاتتانعان.
كەيدە مەن ونىڭ ورگاندى ويناپ وتىرعانىن ەستيتىنمىن. ول وتە ۇلكەن سەزىمگە بەرىلە، وتە شەبەر وينايتىن ەدى، ءبىراق ول توڭىرەك تاس قاراڭعى بولعان كەزدە، «ناۋتيلۋستاعىلار» مۇحيت مەديەنىندە قاتتى ۇيقىعا باتقان كەزدە ىلعي تۇندە وينايتىن.
وسى كۇندەردىڭ ىشىندە ءبىز كوبىنەسە مۇحيت بەتىمەن ءجۇزىپ وتىردىق. اينالا-توڭىرەگىمىز شالقىعان تەڭىز عانا. اندا-ساندا عانا يندياعا نەمەسە دوبرايا نادەجدا مۇيىسىنە قاراي بارا جاتقان نەكەن-ساياق جەلكەندى كەمەلەر كورىنەدى.
ءبىر كۇنى، تەگى كيت دەپ ويلاسا كەرەك، ءبىزدى ءبىر كيت اۋلاۋشى كەمە قۋدى. ءبىراق، كاپيتان نەمو بەيشارا تەڭىزشىلەردى ۋاقىتىن الىپ، بوسقا اۋرەلەگىسى كەلمەدى دە، «ناۋتيلۋستى» سۇڭگىتىپ جىبەردى.
بۇل وقيعاعا نەد لەند قاتتى كوڭىل اۋداردى. ءبىزدىڭ مەتالل كيتىمىزگە ەشبىر سۇڭگى باتپايتىنىنا، ولتىرە المايتىنىنا كانادالىق ىشتەي قاتتى وكىندى دەسەم، قاتەلەسە قويماسپىن دەپ ويلايمىن.
بۇل تۇستاعى بالىقتاردىڭ سولتۇستىك ەندىكتە كورگەن بالىقتاردان ايىرماشىلىعى شامالى ەدى. كەيدە ءبىزدىڭ جانىمىزدان تەڭىز يتتەرى — ۇلكەن بالىقتار ءجۇزىپ ەتىپ جاتتى، بۇلار، بالىقشىلاردىڭ ايتۋىنشا، وتە مەشكەي بولاتىن كورىنەدى. كوپ كۇن بويى بىزگە ويناقشىعان دەلفيندەر ەرىپ وتىردى. ولار بەسەۋ-التاۋدان توپ-توپ بولىپ، قىس كەزىندەگى قاسقىرلار سياقتى، اڭ قاعىپ جۇرەدى. بۇلاردىڭ مەشكەيلىگى دە، تەڭىز يتتەرىنەن كەم ەمەس-تى.
دەلفيندەردىڭ سەمياسى ون تۇرگە بولىنەدى. بىزگە كەزدەسكەن تۇرلەرى كادۋىلگى جابايى دەلفيندەر ەدى. بۇلاردىڭ باستارى كىشكەنە، الدىڭعى جاعى جىڭىشكەلەۋ، تۇمسىعى قۇس تۇمسىقتاۋ ءسۇيىر، ۇزىندىعى ەكى مەتردەي بولادى.
بۇل تەڭىزدەردە كوزگە تۇسكەن تاعى ءبىر تىكەن قاۋىرسىندى گوربىل نەمەسە قارا سيەن بالىقتارى وتريادىنىڭ وكىلدەرىن اتاپ ءوتۋىم كەرەك. كەيبىر اۆتورلار-عالىمداردان كورى اقىندار، بۇل بالىقتار سىزىلتىپ ءان سالادى، توپ-توپ بولىپ قوسىلىپ، كادۋىلگىدەي كونسەرت بەرگەندە ەڭ تاڭداۋلى انشىلەر ءانسامبىلىن دە باسىپ كەتەدى دەگەندى ايتادى. بۇل تەرىس، شىندىققا جاتپايدى دەي المايمىن، ءبىراق بىزگە جول-جونەكەي كەزدەسكەن سيەندەر، امال قايسى، سەرەنادا شەرتكەن جوق.
اقىر اياعىندا، بىزگە كەزدەسكەن ۇشاتىن بالىقتاردى اتاۋىم كەرەك. دەلفيندەردىڭ ۇشاتىن بالىقتاردى اۋلاۋىنان قىزىق ەشتەڭە بولا قويار ما ەكەن. دەلفيندەردىڭ ەسەبىنىڭ دالدىلگى ماتەماتيكاداعىداي ءدال، ويتكەنى ۇشۋ تراەكتورياسى قانشا ۇلكەن بولعانمەن، ۇشاتىن بالىق اينالىپ ءۇيىرىلىپ كەلگەندە، دەلفيننىڭ ارانداي اشىلعان اۋزىنا تۇسپەي قالمايدى!
بىزگە ۇشىراعان بالىقتاردىڭ كوبى تريگل تۇرىنە جاتاتىن بالىقتار ەدى. بۇلار تۇندە بەينە اققان جۇلدىزداي ساۋلە شاشىپ، اۋانى ايقىش-ۇيقىش كەسكىلەپ جۇرەدى.
ءبىز ساياحاتقا شىققاننان باستاپ، ون ءۇش مىڭ لە نەمەسە ەلۋ ەكى مىڭ كيلومەتر جول جۇردىك. ءقازىر ءبىز 45° 37' وڭتۇستىك ەندىكتە 37° 53' باتىس بويلىقتا كەلەمىز.
بۇل تۇستا «گەرولدا» كەمەسىنىڭ كاپيتانى دەنگەمنىڭ زوندى ون ءتورت مىڭ مەتر تەرەڭدىككە تۇسىرىلسە دە سۋدىڭ تۇبىنە جەتە الماعان. مۇندا، امەريكا فرەگاتىنىڭ كاپيتانى پاركەر ون بەس مىڭ ءبىر ءجۇز قىرىق مەترگە دەيىن بارلاپ كورگەندە دە سۋ تۇبىنە جەتە الماپتى.
كاپيتان نەمو وسى ولشەۋلەردى تەكسەرۋ ءۇشىن «ناۋتيلۋسپەن» تەڭىز تۇبىنە دەيىن بارۋعا ۇيعاردى.
سالون تەرەزەلەرىنىڭ قاقپاقتارى اشىلدى، مەن اسپاپتاردىڭ كورسەتكەندەرىن جازىپ الۋ ءۇشىن، ءارى بايقاۋ جۇرگىزۋ ءۇشىن تەرەزەنىڭ الدىنا بارىپ وتىردىم.
«ناۋتيلۋس» وسى تەرەڭ شىڭىراۋعا تۇسۋگە ىڭعايلانا باستادى. تەك رەزەرۆۋارلارعا سۋ تولتىرىپ الۋ ارقىلى بۇل سۋدىڭ تۇبىنە جەتۋ ءۇشىن قانشا قوسىمشا جۇك تيەسەڭ دە، ءبارىبىر جەتكىلىكسىز بولادى، مۇنى ايتپاعاننىڭ وزىندە، كۇش بۇرىن ەسكەرەتىن ءبىر نارسە، سۋ بەتىنە قايتا كوتەرىلىپ شىعۋ ءۇشىن تەڭىزدىڭ تۇبىندە رەزەرۆۋارلاردى سۋدان بوساتىپ الۋ كەرەك بولار ەدى، ال، سىرتتان وراسان زور سۋ قىسىمى باسىپ تۇرعان جاعدايدا، سول رەزەرۆۋارلارداعى سۋدى شىعارۋعا ءتىپتى «ناۋتيلۋستىڭ» ناسوستارىنىڭ دا كۇشى كەلمەس ەدى.
كاپيتان نەمو سۋ تۇبىنە بار پارمەنىمەن قيالاپ ءتۇسىپ جەتپەكشى بولدى. تەرەڭدىك رۋلدارى 45° ەڭكەيتىلىپ قويىلدى، ۆينت شەگىنە جەتكەن شاپشاڭدىقپەن اينالىپ تۇردى. ۆينت قالاقتارى دا وراسان زور كۇشپەن سۋعا كومىلىپ كەتتى. وسى قۋاتتى كەمە وقىس جۇلقىنىپ قالدى دا تومەن قاراي زۋلاي جونەلدى.
كاپيتان نەمو مەنىڭ قاسىما كەلدى دە، ەكەۋمىز وتە تەز ءجۇرىپ تۇرعان مونومەتر ءتىلىن قاداعالاپ وتىردىق. كەشىكپەي-اق «ناۋتيلۋس» بالىقتاردىڭ دەنى تىرشىلىك ەتەتىن، تەڭىزدىڭ تىرشىلىك دۇنيەسى الابىنان دا ءوتىپ كەتتى.
ەگەر بالىقتاردىڭ جەكە تۇرلەرى مۇحيتتىڭ نەمەسە وزەندەردىڭ بەتىنە تاياۋ جەردە عانا تىرشىلىك ەتەتىن بولسا، سۋدىڭ تەك تەرەڭ جەرلەرىندە عانا تىرشىلىك ەتەتىن بالىقتار دا بولادى. وسى سوڭعى ايتىلعان بالىقتاردىڭ ىشىنەن مەن ەسكەكتىستى، التى جەلبەزەك ساڭلاۋى بار اكۋلالاردىڭ ءبىر تۇرگە سان قاتاردى: ۇلكەن كوزدى تەلەسكوپتاردى، سۋ قىسىمى ءجۇز جيىرما اتموسفەراعا دەيىن باراتىن ءبىر مىڭ ەكى ءجۇز مەتر تەرەڭدىكتە تىرشىلىك ەتەتىن گرەندەردى دە كوردىم.
مەن كاپيتان نەمودان، تەڭىزدىڭ اسا تەرەڭ تۇستارىنان بالىقتاردى ۇشىراتتىڭىز با دەپ سۇرادىم.
— بالىقتاردى ما؟ — دەپ قايتا سۇرادى ول. — Mۇنداي تەرەڭدە ولار وتە سيرەك ۇشىرايدى. بۇل جونىندە قازىرگى عىلىم نە دەيدى ەكەن؟
— ءبىزدىڭ بىلەتىنىمىز: سۋ بەتىنەن نەعۇرلىم تومەنىرەك تۇسكەن سايىن، جانۋارلارعا قاراعاندا، ەسىمدىكتەر تىرشىلىكتەن تەزىرەك ايىرىلادى. جاندى جانۋارلار بولا تۇرسا دا بىردە ءبىر وسىمدىگى جوق سۋ الاپتارىن دا بىلەمىز. ۋستريستەردىڭ، باسقا دا راكۋشكالاردىڭ، تەرەڭدىگى ەكى مىڭ مەتر سۋ استىندا دا تىرشىلىك ەتەتىنىن بىلەمىز، پوليۋس تەڭىزدەرىنىڭ قاھارمانى، ماك كلينتوك ءبىر كەزدە تەڭىز جۇلدىزىن ەكى مىڭ مەتر تەرەڭنەن قارماق اۋمەن ۇستاعان. اعىلشىن فراگاتى «بۋلدوگ» ەكيپاجى دا ءتورت مىڭ مەتر تەرەڭنەن الگىندەي تەڭىز جۇلدىزىن اۋىنا ءتۇسىرىپ، تىرىدەي الىپ شىققان. ءبىزدىڭ بارلىق بىلەتىنىمىز وسى. ءبىراق، كاپيتان نەمو، ءسىز، بالكىم، ءبىزدىڭ عىلىمىمىز تۇك بىلمەيدى دەپ تە جۇرەرسىز؟
— جوق، پروفەسسور مىرزا، مەن ونداي ادەپسىزدىككە بارمايتىن اداممىن. تاعى ءبىر ماسەلەنى سۇراۋعا رۇقسات ەتىڭىز: سونداي تەرەڭدە، جاندى جانۋارلار قالاي تىرشىلىك ەتەدى، ءسىز مۇنى نەدەن دەپ ويلايسىز؟
— مۇنىڭ ەكى ءتۇرلى سەبەبى بار، — دەپ جاۋاپ قايىردىم مەن. — بىرىنشىدەن، ءارتۇرلى تەرەڭدىكتە سۋدىڭ تۇزدىلىعى مەن تىعىزدىعىنىڭ بىردەي بولىپ وتىرمايتىندىعىنا بايلانىستى تىك اعىس تەڭىز كىرپىلەرى مەن تەڭىز جۇلدىزدارىنىڭ جابايى تۇردە تىرشىلىك eتe الۋىنا جەتكىلىكتى تۇردە كومەكشى بولارلىق سۋ قوزعالىسىن تۋعىزادى.
— دۇرىس،— دەدى كاپيتان.
— ... ال، ەكىنشىدەن، سۋمەن ارالاسىپ جۇرگەن وتتەگىنىڭ مولشەرى، ونسىز، ارينە، تىرشىلىك تە بولمايدى، سۋدىڭ تەرەڭ جەرىندە ازايمايدى، قايتا كوبەيە بەرەدى، ال سۋدىڭ مۇنداي تەرەڭ تۇستارىنداعى اۋىر قىسىمى تەك ونىڭ تىعىزدالۋىنا عانا سەبەپشى.
— Aha، ءسىز مۇنى دا بىلەدى ەكەنسىز عوي؟ — دەدى تاڭدانىپ كاپيتان نەمو. — نەسى بار، سىزگە مۇنىڭ ءبارى بەلگىلى بولعانىنا مەن ءتىپتى قۋانىپ قالدىم، ويتكەنى بۇل داۋسىز فاكت. تەك مەنىڭ بۇعان قوسا ايتارىم: تايىزداۋ تۇستا ۇستالعان بالىقتاردىڭ جۇزگىش ۋىلدىرىقتارىندا وتتەگىنەن كورى ازوت كوبىرەك بولادى، ال مۇنىڭ كەرىسىنشە، اسا تەرەڭدە ۇستالعان بالىقتاردا ازوتتان كورى، وتتەگى كوبىرەك بولادى. مۇنىڭ ءوزى ءسىزدىڭ جورامالىڭىزدىڭ ءادىل ەكەندىگىن دالەلدەيدى. ال ەندى بايقاۋ جۇمىسىمىزعا كىرىسەلىك.
مەن تاعى دا مانومەترگە قارادىم. ونىڭ ءتىلى كەمەنىڭ التى مىڭ مەتر تەرەڭدىكتە كەلە جاتقانىن كورسەتتى. ءبىز قۇلديلاپ كەلە جاتقالى ءبىر ساعات بولىپ قالعان، ءسويتىپ «ناۋتيلۋس» قيالاي سىرعىپ، ءالى دە تومەن ءتۇسىپ كەلە جاتتى. مۇنداعى سۋ بيىك تاۋ اۋاسىنداي ءموپ-مولدىر ەكەن.
تاعى ءبىر ساعات وتكەننەن كەيىن ءبىز سۋ بەتىنەن ون ءۇش مىڭ مەترگە دەيىن تومەن تۇستىك، ءبىراق سوندا دا مۇحيت ءتۇبى كورىنبەي قويدى.
الايدا تەرەڭدىگى ون ءتورت مىڭ مەتردەي تۇسقا بارعاندا، ماعان سوندايدان سۋداعى تاۋدىڭ توبەسى كورىندى.
ايتكەنمەن، بۇل تاۋدىڭ توبەسى گيمالاي نەمەسە مونبلان ءتىپتى ولاردان دا بيىك تاۋدىڭ توبەسى بولۋى ىقتيمال ەدى، ءبىراق ءبىز وسى سۋ شىڭىراۋىنىڭ تەرەڭدىگىن ءالى دە بەلگىلەپ الا المادىق.
«ناۋتيلۋستىڭ» وراسان زور قىسىم جاعدايىندا كەلە جاتقانىنا قاراماستان، ءبىز بارعان سايىن تەرەڭدەي بەردىك. سۇڭگۋىر كەمەنىڭ تەمىر قاپتاماسىن بەكىتىپ تۇرعان جيەكتەرى، تەتىكتەرى قالاي مايىسىپ، ءارالۋان تىرەك توسپالارى قالاي دىرىلدەپ كەلەدى دەسەڭشى! سۋدىڭ قىسىمى سالون تەرەزەلەرىنىڭ ىشكى جاقتارىن قالاي قايىستىرىپ كەلەدى دەسەڭشى — وسىنىڭ ءبارىن مەن سەزىپ وتىردىم. ەگەر ءبىزدىڭ كەمەمىزدىڭ بەرىكتىگى تۇپ-تۇتاس قۇيىپ قويعان دەنەنىڭ بەرىكتىگىندەي بولماسا، وندا سۋ قىسىمى ونى الدەقاشان-اق جۇپ-جۇقا نانداي قىپ جاپىرىپ جىبەرەر ەدى.
سۋدا قاراۋىتىپ كورىنگەن تاۋ بەتكەيىنە جاقىنداپ كەلگەندە، مەن ونىڭ ۇستىنەن بىرنەشە راكوۆينا مەن تەڭىز جۇلدىزدارىن كوردىم. ءبىراق كوپ كەشىكپەي-اق جانۋارلار دۇنيەسىنىڭ وسى سوڭعى وكىلدەرى دە عايىپ بولىپ كەتتى، ءسويتىپ «ناۋتيلۋس»، دەم الۋعا بولاتىن دەڭگەيدەن جوعارى كوتەرىلگەن اۋا شارى سياقتى، تىرشىلىك دۇنيەسىنىڭ شەكاراسىنان دا ەتىپ كەتتى.
ءبىز ەندى تەرەڭدىگى ون التى مىڭ مەتر تۇستا كەلە جاتتىق، ءسويتىپ «ناۋتيلۋستىق» تىسىن ءبىر مىڭ التى ءجۇز اتموسفەرالىق قىسىم باسىپ، نەمەسە ەكىنشى سوزبەن ايتقاندا، ونىڭ سىرت جاعىنىڭ ءاربىر شارشى سانتيمەترىنە ءبىر مىڭ التى ءجۇز كيلوگرامم سالماق ءتۇسىپ كەلە جاتتى.
— ەشۋاقىتتا، ەشقانداي تىرشىلىك دۇنيەسى بولماعان تەرەڭدىكتە ءجۇزۋ قانداي قايران قالارلىق نارسە! — دەپ تاڭداندىم مەن. — قاراڭىزشى، كاپيتان، سوناۋ ايدىك قۇزدارعا، ەشبىر تىرشىلىگى جوق وسىناۋ تاۋلارعا، تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ ەشبىر نىشانى بولۋعا ءتيىس ەمەس وسىناۋ مۇحيتتىڭ ەڭ اقىرعى شەگىنە قاراڭىزشى! وسىلاردىڭ كومەسكى ءبىر ەلەستەي عانا بوپ ەستە قالاتىنى قانداي وكىنىشتى دەسەڭىزشى!
— بۇل ەستەگىلەردى كومەسكى قالدىرماۋعا دا بولادى، — دەدى كاپيتان.
— بۇل ءسوزىڭىزدى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ — دەپ سۇرادىم مەن. — مەن ۇعا الماي وتىرمىن.
— مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم، بۇل كورىنىستەردى سۋرەتكە ءتۇسىرىپ الۋدان ارتىعى جوق.
كاپيتان نەمونىڭ تىڭ ۇسىنىسىنا تاڭدانىپ تۇرعانىمدا، ءبىر ماتروس سالونعا سۋرەت تۇسىرەتىن اپپاراتتى الىپ تا كەلدى.
پروجەكتور ساۋلەسى مەن جارقىراپ الدىمىزدا كولبەگەن تابيعات كورىنىستەرى اپ-ايقىن كورىنىپ تۇر ەدى. سۋدىڭ مولدىرلىگى، سۇيىق ورتانىڭ ەشبىر قيمىلسىزدىعى سۋرەتكە ءتۇسىرىپ الۋ ءۇشىن كۇندىزگى جارىقتان دا قولايلى، تاماشا جاعداي تۋعىزىپ تۇردى. سۋ استىنداعى تاۋدى ءتۇسىرىپ ەدىك، ودان جاقسى نەگوتيۆ الىندى. سۋرەتتە ەشۋاقىتتا كۇندىزگى جارىقتى كورمەگەن، العاشقى زامانداعى تاۋلار، جەر ءۇستىنىڭ گرانيت تىرەۋلەرى، وراسان زور ۇڭگىرلەر، بەينە فلاماند سۋرەتشىسىنىڭ قولىمەن سالىنعان سۋرەتتەي، سۋ الەمىندەگى تاۋ بيىگىنىڭ سۇلباسى كوزگە ەرەكشە ايقىن كورىنىپ تۇر ەدى.
ءبىراق پروجەكتور ساۋلەلەرى عانا جارقىراتىپ تۇرعان، نەگىزى قۇم، بەينە قىرناپ، جونىپ قويعانداي تەپ-تەگىس، ءتۇسى ءبىرىڭعاي ەشقانداي باسقا ءتۇستى بوياۋى جوق قاراۋىتقان وسى جارتاستاردا تۇك تىرشىلىك بەلگىسى جوقتىعىن، سودان تۋاتىن زور اسەردى بۇل سۋرەت بەرە المادى.
كورىنىستەردى سۋرەتكە ءتۇسىرىپ العاننان كەيىن كاپيتان نەمو ماعان قاراپ:
— كوتەرىلۋگە تۋرا كەلەدى، پروفەسسور مىرزا، — دەدى «ناۋتيلۋستىڭ» كورپۋسىن ۇزاق ۋاقىت بويىنا وسىنداي زور قىسىمدا ۇستاۋ دۇرىس بولماس.
— مەن ءسىزدىڭ بۇل پىكىرىڭىزگە تولىق قوسىلامىن، كاپيتان.
— مۇقيات بولىڭىز، — دەدى ول.
كاپيتاننان، بۇل كەڭەستى قالاي ءتۇسىنۋىم كەرەك، مەن نەگە مۇقيات بولۋىم كەرەك دەپ سۇراۋعا شامامدى كەلتىرمەدى، الدە نەنەندەي ءبىر كۇش مەنى ەدەنگە ۇشىرىپ ءتۇسىردى.
كاپيتان نەمونىڭ بۇيرىعى بويىنشا، ۆينت توقتاتىلىپ، تەرەڭدىك رۋلدارى تىك قويىلعان بولاتىن. وسى سەكۋندتا-اق «ناۋتيلۋس» جوعارى قاراي aۋa شارىنداي، زىمىراي ۇشتى. مۇنىڭ كوتەرىلۋ شاپشاڭدىعى باس اينالدىرارلىق ەدى. كەمە سۋدى قاق ايىرىپ زۋلاپ كەلە جاتتى.
اينالاعا قاراپ، ەشنارسە كورۋگە دە بولمايتىن ەدى، بيىكتىگى ون التى مىڭ مەتر سۋ بەتىنە «ناۋتيلۋس» ءتورت مينۋتتا جەتتى دە، ۇشاتىن بالىقشا سۋدان قارعىپ شىعىپ، قايتا شالپ ەتە ءتۇستى، ول تۇسكەن جەردەن شاشىراعان سۋ اسپانعا بۇلت بوپ كوتەرىلدى.
ون ەكىنشى تاراۋ
كاشالوتتار مەن كيتتەر
مارتتىڭ 13 مەن 14 نە قاراعان تۇندە «ناۋتيلۋس» تاعى دا وڭتۇستىك باعىتقا قاراي ءجۇردى. مەن، گورن ءمۇيىسى ەندىگىندە باتىسقا تىنىق مۇحيتقا قاراي بۇرىلارمىز، وسىمەن،ءبىزدىڭ ساياحاتىمىز اياقتالار دەپ ەدىم. ءبىراق مەن قاتەلەسكەن ەكەمىن، «ناۋتيلۋس» تۋرا وڭتۇستىك باعىتقا قاراي تارتا بەردى.
بۇل قايدا بارادى؟ پوليۋسكە بارماقشى ما؟ ءبىراق بۇل قيسىنسىز ەدى.
كاپيتان نەمونىڭ ەسۋاستىعى نەد لەندتىڭ كۇنى بۇرىنعى جورامالىن دۇرىسقا شىعاردى-اۋ دەگەن قورىتىندىعا كەلدىم مەن.
كانادالىق ءبىرازدان بەرى مەنىمەن قاشۋ تۋرالى سويلەسۋدى قويعان. ول ونشا كوپ سويلەسپەي ءوزىن وقشاۋلاۋ ۇستاپ ءجۇردى. ۇزاق ۋاقىت ۇستاۋدا بولۋىمىز ونىڭ جانىنا باتىپ-اق ءجۇر ەدى. ونىڭ وشپەندىلىگى ءورشىپ، قانى قايناپ جۇرگەنىن دە سەزەمىن. كاپيتانمەن كەزدەسە قالسا ەكى كوزى شاتىناپ، ۇشقىن اتىپ تۇراتىن، بويىنا بىتكەن اشۋشاڭدىق كانادالىقتى قالاي دا بولسا، ءبىر اعاتتىق ىسكە ۇرىندىرماسا يگى ەدى دەپ قورقىپ مەن جۇرەمىن.
سول كۇنى، 14 مارتتا، كونسەل مەن لەند مەنىڭ كايۋتاما كەلدى.
بۇلاردى ماعان نە ايداپ كەلدى ەكەن؟
— ءبىر عانا سۇراق بار، پروفەسسور مىرزا، — دەدى ماعان كانادالىق.
ال،تىڭدايىن، ايتىڭىز، نەد،— دەدىم مەن.
ءسىزدىڭ، ويىڭىزشا، «ناۋتيلۋستا» قانشا ادام بار؟
ونى بىلمەيمىن، دوستىم.
مەنىڭ شامالاۋىمشا، — دەدى ءسوزىن جالعاستىرىپ نەد، بۇل كەمەنى باسقارۋ ءۇشىن كوپ ادامنىڭ كەرەگى بولا قويماس.
— شىنىندا دا،— دەدىم. مەن، — مۇنىڭ سايما-ساي ماشينالارىنا قاراعاندا، كەمەنىڭ ادام كۇشىن كەرەك ەتەتىن بارلىق قاجەتىن ون-اق ادام اتقارا الادى.
ولاي بولعاندا، كاپيتان نەمو كومانداسىنا كوپ ادام الا قويدى ما ەكەن،— دەدى نەد لەند.
— ويتپەيدى دەپ ويلاي المايمىن، — دەدىم مەن.
— نەگe؟
مەن نەد لەندكە قاراي قالدىم. ونىڭ نە ويلاپ تۇرعانى بەلگىلى ەدى.
ويتكەنى،— دەدىم مەن وعان، — ەگەر كاپيتان نەمونى مەن بىلسەم، وندا «ناۋتيلۋس» تەك كەمە ەمەس، سونىمەن قاتار ول، كاپيتاننىڭ ءوزى سياقتى، قۇرىلىقتان ءبىرجولا قول ءۇزىپ، قوش ايتىسقانداردىڭ باس ساۋعالايتىن، پانالايتىن ورنى.
— بۇل دا مۇمكىن، قوجايىننىڭ بۇل ايتىپ وتىرعانى دۇرىس تا شىعار، — دەدى اڭگىمەگە قاتىسپاي، ءۇنسىز وتىرعان كونسەل.— ءبىراق، ايتسە دە «ناۋتيلۋسقا» بەلگىلى ءبىر مولشەردەن ارتىق ادام سىيمايدى عوي. مۇنىڭ كومانداسىنىڭ قۇرامىندا ەڭ كوپ دەگەندە قانشا ادام بارىن قوجايىن ايتپاس پا ەكەن؟
— ونى قايدان بىلەيىن مەن، كونسەل-اۋ،—دەدىم مەن.
— كاۋىلگىدەي ەسەپتەپ-كەمەنىڭ كولەمى قوجايىنعا بەلگىلى عوي، ولاي بولسا، ونىڭ ىشىندەگى اۋانىڭ دا مولشەرى بەلگىلى. سوندا، «ناۋتيلۋستىڭ» ءاربىر جيىرما ءتورت ساعاتتا اۋا قورىن جاڭالاپ وتىراتىنىن ەسكە الا وتىرىپ ءبىر ادامعا ءبىر تاۋلىكتىڭ ىشىندە قانشا اۋا كەرەك ەكەنىن ەسەپتەپ، كەمەدە قانشا ادام بولۋى مۇمكىن ەكەنىن شامالاپ بىلۋگە بولادى عوي دەيمىن.
مەن كونسەلدىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردىم، ويتكەنى ونىڭ نەنى كوزدەپ وتىرعانىن تۇسىنە قويدىم.
— ۇعىپ وتىرمىن، ۇعىپ وتىرمىن،— دەدىم مەن.— بۇل ەسەپتى شىعارۋ قيىن ەمەس، ءبىراق مۇنىڭ ناتيجەسى تىم دايەكسىز، تىم جالپىلاما بولىپ شىعادى عوي.
— مەيىلى، ءتىپتى دايەكسىز-اق بولسىن، سوندا دا، —دەپ قالدى نەد لەند.
— مۇنىڭ ەسەبى وندا مىناداي. ادام ءار ساعاتتا ءجۇز ليتر اۋاداعى وتتەگىن جۇتادى، دەمەك ءبىر تاۋلىكتىڭ ىشىندە دەم الۋ ءۇشىن ءبىر ادامعا ەكى مىڭ ءتورت ءجۇز ليتر اۋا كەرەك. ولاي بولسا، ىزدەپ وتىرعان سانىمىزدى تابۋ ءۇشىن، «ناۋتيلۋسقا» سياتىن بار اۋانى ەكى مىڭ ءتورت جۇزگە ءبولۋ كەرەك بولادى.
— دۇپ-دۇرىس،— دەدى كونسەل.
— ال سوندا، — دەدىم مەن، — «ناۋتيلۋسقا» ءبىر مىڭ بەس ءجۇز توننا زات سيادى، ءاربىر توننادا ءبىر مىڭ ليتر بار، سوندا ونىڭ ءبارى ميلليون جارىم ليتر بولادى، سونى ەندى ەكى مىڭ ءتورت جۇزگە ءبولۋ كەرەك بولادى، سوندا... دەپ مەن قاعازعا جازىپ ەسەبىن شىعارا قويدىم، — سوندا ول التى ءجۇز جيىرما بەس بولادى ەكەن. باسقاشا ايتقاندا «ناۋتيلۋستاعى» اۋا جيىرما ءتورت ساعات بويىنا دەم الۋ ءۇشىن التى ءجۇز جيىرما بەس ادامعا ءدال جەتەدى ەكەن.
— التى ءجۇز جيىرما بەس ادامعا؟ — دەپ تىكسىنىپ قالدى نەد لەند.
ءبىراق. مەن سىزگە وسى كەمەدەگى ماتروستاردى، كومانديرلەردى، جولاۋشىلاردى — ءبارىمىزدى قوسا ەسەپتەگەننىڭ وزىندە الگى ساننىڭ وننان ءبىر بولەگىنە جەتە الامىز دەپ ايتا الماس ەدىم.
— ءۇش ادام ءۇشىن بۇل دا تىم كوپ ەكەن! — دەپ كۇبىرلەدى كونسەل.
— سوندىقتان، نەد بايعۇسىم، سىزگە شىدامدىلىق قورىن مولايتا بەر دەگەن عانا كەڭەس بەرە الامىن.
— تەك مولايتا بەرۋ عانا ەمەس،— دەپ قوسىپ قويدى كونسول، — سونىمەن بىرگە، بۇعان كونۋگە دە تۋرا كەلەدى.
كونسەل بۇل ءسوزدى تاۋىپ ايتقان ەدى.
سايىپ كەلگەندە، — دەدى ول ءسوزىن ءارى قاراي جالعاستىرا، — كاپيتان نەمو ۇنەمى وڭتۇستىككە قاراي جۇرە بەرمەيدى. ەڭ بولماعاندا مۇزدى الاپقا تىرەلىپ بولسا دا، ايتەۋىر ءبىر ۋاقىتتا وعان توقتاۋعا تۋرا كەلەدى عوي! مادەنيەتتى ەلدەرمەن شەكتەسىپ جاتقان تەڭىزگە قايتىپ كەلەتىن ساعات سوعار، سوندا قاشۋ تۋرالى ويلاناتىن ۋاقىت تا قايتا اينالىپ جەتەر.
كانادالىق باسىن شايقاپ، ماڭدايىن قولىمەن ءبىر سيپاپ قويدى دا، ەشبىر جاۋاپ قاتپاستان شىعىپ كەتتى.
قوجايىننىڭ رۇقساتى بويىنشا، مەنىڭ ايتار ءبىر پىكىرىم بار، دەدى كونسەل، — نەد بەيشارا ۇنەمى قولدان كەلمەيتىن ىستەردى ويلايدى. ول وتكەن باقىتتى كۇندەرى تۋرالى ويلايدى دا جۇرەدى. ءبىز ءۇشىن ورە جەتپەيتىن نارسەنىڭ ءبارى دە، ول ءۇشىن قولداعى نارسە سياقتى. وتكەن كۇندەگىلەردىڭ ءبارى دە ەسىنە ءتۇسىپ، ءزىل بولىپ باسادى دا، ۇزاق. كۇندەر جەگىدەي جەپ، ۋايىم-قايعىدان ءتىپتى باسىن كوتەرتپەيدى. ونىڭ بۇل ءحالىن ۇعا ءبىلۋ كەرەك. ول مۇندا نەمەن شۇعىلدانا السىن؟ وعان ەرمەك بولارلىق مۇندا تۇك جوق! ول قوجايىن سياقتى عالىم ەمەس؛ ءبىز سەكىلدى، ونى سۋ استىنداعى عاجايىپ دۇنيە قىزىقتىرا المايدى. نەد لەند ءوز ەلىندە، كەشكە تامان قاباقتارعا كىرىپ-شىعىپ ءجۇرۋى ءۇشىن نەدەن بولسا دا تايىنار ەمەس.
كونسەلدىڭ مۇنىسى دۇرىس ەدى. اياعى بارعانشا ءجۇرىپ،ەمىن-ەركىن قىدىرىپ ۇيرەنىپ قالعان كانادالىققا، «ناۋتيلۋستا» ءومىر ادام توزگىزسىز ءومىر بولىپ كورىنۋى تابيعي نارسە عوي. ونى قىزىقتىرارلىق وقيعا دا مۇندا سيرەك كەزدەسەتىن.
الايدا، سول كۇنى ەرىكتى كەزدەرىندە باسىنان كەشىرگەن باقىتتى كۇندەرىن ونىڭ كوز الدىنا ەلەستەتكەن ءبىر وقيعا بولدى.
تاڭەرتەڭگى ساعات ون ءبىر كەزىندە تەڭىز بەتىندە ءجۇزىپ كەلە جاتقان «ناۋتيلۋس» ءبىر توپ كيتكە تاپ كەلدى. بۇعان مەن تاڭدانا دا قويعانىم جوق، ويتكەنى جۇرت سوڭىنا كوپ ءتۇسىپ، ۇدايى اۋلايتىن بۇل سۇتقورەكتىلەردىڭ اۋلاۋشىلار بارا المايتىن بيىك ەندىكتەردەن پانا ىزدەيتىندەرىن مەن جاقسى بىلەتىنمىن.
تەڭىزدەگى ءىسى جونىندە كيتتەر وتە ماڭىزدى قىزمەت اتقارعان، اسىرەسە، گەوگرافيالىق جاڭالىقتاردى اشۋدا ولار كوپ سەبەپشى بولعان. بارلىق زاماننىڭ دا، بارلىق حالىقتاردىڭ دا، العاشىندا باسقالاردىڭ، ودان كەيىن اسسيرييلىقتاردىڭ، اعىلشىندار مەن گوللاندىقتاردىڭ اڭشىلارىن كيتتەر ەلىكتىرىپ الىسقا الىپ كەتىپ وتىرعان. مۇحيتتا جۇزۋگە بايلانىستى قاۋىپتەرمەن كۇرەسە ءجۇرىپ ولار مۇحيتتىڭ ول شەتىنەن بۇل شەتىنە قورىقپاي جۇرە بەرۋگە ۇيرەنگەن.
كيتتەر سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك پوليۋس تەڭىزدەرىنە دە بارعىش كەلەدى. ەرتەدەگى اڭىز بىلاي دەيدى: ءبىر كۇنى كيتتەردىڭ سوڭىنا تۇسكەن اڭشىلار، ولاردى قۋا-قۋا سولتۇستىككە قاراي تىم ۇزاپ كەتىپ، پوليۋسكە جەتى-اق لەدەي قالىپتى مىس. ەگەر بۇل اڭىز بولسا، ويدان شىعارىلعان قيال بولسا، ايتەۋىر ءبىر ۋاقىتتا مۇنىڭ شىنعا اينالىپ، جەردىڭ سول بەلگىسىز تۇكپىرىنە ادامداردىڭ جەتەتىنى كامىل عوي، كامىل بولعاندا، اسىلىندا، وسى كيتتەردى قۋىپ وتىرىپ، سونىڭ قىزىعىنا ءتۇسىپ كەتىپ جەتەتىن بولۋى ىقتيمال.
ءبىز كەمەنىڭ ۇستىندە تۇر ەدىك. تەڭىز تىپ-تىنىش؛ ويتكەنى مارت ايىندا بۇل ەندىكتەردە اۋا رايى قاشاندا جاقسى بولاتىن.
كوك جيەگىندە كورىنگەن كيتتى ەڭ الدىمەن كانادالىق بايقادى.
ونىڭ كورسەتكەن جاعىنا قاراپ، مەن بىرەسە سۋ بەتىنە ءجۇزىپ شىعىپ، بىرەسە قايتا سۇڭگىپ كەتىپ قاراۋىتىپ كەلە جاتقان بىردەمەنى كوردىم.
— اتتەڭ، — دەپ قالدى بار داۋىسىمەن نەد لەند،— ەگەر مەن ءقازىر كيت اۋلايتىن كەمەدە بولسام بۇل كەزدەسۋ، مەنى قانداي قۋانتار ەدى! بۇل وتە زور جانۋار! قاراڭىزشى بۋ مەن سۋ باعاندارىن قالاي جوعارى اتىپ كەلەدى. مەنىڭ وسى ءبىر استاۋعا باسىم بايلاۋلى بولۋىن ايتساڭىزشى، قانداي وكىنىش!
— كورىپ تۇرمىن، نەد، ءسىز ءالى سۇڭگىشىمىن دەپ ءجۇر ەكەنسىز عوي، — دەدىم مەن.
— كيت اۋلاۋشى، ءوزىنىڭ كاسىبىن ۇمىتار ما؟ كيت اۋلاۋدىڭ قىزىعىنا توياتىن ۋاقىت بولار ما، ءسىرا؟
— بۇل تەڭىزدەردە بۇرىن-سوڭدى سىزگە كيت اۋلاۋعا تۋرا كەلگەن جوق پا ەدى، نەد؟
— جوق، پروفەسسور مىرزا. مەن ۇدايى سولتۇستىك تەڭىزدەردە جۇمىس ىستەدىم، بەرينگوۆ بۇعازىنا دەيىن، ديەۆيس بۇعازىنا دەيىن دە بارعامىن.
— دەمەك، ءسىز وندا بۇل كيتتەردى بىلمەيدى ەكەنسىز. ءبىلۋىڭىز مۇمكىن ەمەس، ويتكەنى وڭتۇستىك كيتتەرى باتىلى بارىپ، ەكۆاتوردىڭ جىلى سۋى ارقىلى سولتۇستىككە ءوتىپ شىعا المايدى.
— و نە دەگەنىڭىز، پروفەسسور! مۇنى ويدان شىعارىپ ايتىپ تۇرسىز،—دەپ قارسى شىقتى سەنىڭكىرەمەگەن كانادالىق.
— مەن مۇنى ويدان شىعارىپ ايتىپ تۇرعانىم جوق، بۇل — ناقتى شىندىق.
— سولاي بولا قويسا يگى ەدى! مەن ءوزىم الپىس بەسىنشى جىلى، ياعني بۇدان ەكى جىل جارىم-اق بۇرىن، ارقاسىندا بەرينگوۆ ارالىنىڭ كيت اۋلايتىن كەمەسىنىڭ تاڭباسى بار سۇڭگى شانشىلىپ جۇرگەن ءبىر كيتتى گرەنلانديانىڭ جاعالالاۋىنان سوعىپ العانىم بار! ولاي بولسا، امەريكانىڭ باتىس جاعىندا جارالى بولعان كيت، ەگەر گورن ءمۇيىسىن نەمەسە دوبرايا نادەجدا ءمۇيىسىن وراعىتىپ كەلمەسە، ياعني ەكۆاتور ارقىلى وتپەسە ول قالايشا شىعىس جاققا كەلىپ ارقاسىن سۇڭگىگە توستى، وسىنىڭ سەبەبىن ايتىڭىزشى؟
— مەن نەد دوسىمنىڭ دالەلدى پىكىرىن ماقۇلدايمىن دا، ەندى بۇعان قوجايىن نە ايتار ەكەن، سونى ەسىتۋگە اسىقپىن، — دەدى كونسەل.
— قوجايىننىڭ بۇعان ايتار جاۋابى مىناۋ دوستارىم: كيتتەردىڭ ءار ءتۇرى ءارتۇرلى سۋلاردا بولادى، ولار وزدەرى وسىپ-ونگەن سۋدى ەشۋاقىتتا تاستاپ كەتپەيدى. ەگەر بەرينگوۆ بۇعازىنداعى كيتتەردىڭ ءبىرى ديەۆيس بۇعازىنا وتكەن بولسa، — وندا بۇل تەڭىزدەردىڭ اراسىندا امەريكا، نە ازيالىق جاعالۋالاردىڭ ءبىرى ارقىلى وتەتىن قانداي دا بولسا ءبىر سۋ وتكەلى بار.
— ال، مەن وسىعان دا سەنۋگە ءتيىسپىن بە؟ — دەدى كانادالىق كوزىن سىقسيتا.
—ق وجايىنعا سەنۋ كەرەك بولادى، — دەپ جاۋاپ قايىردى كونسەل.
ولاي بولعاندا بۇل تەڭىزدەردە مەن بۇرىن كيت اۋلاماعاندىقتان، ءسىز مەنى بۇل تەڭىزدەردىڭ كيتتەرىن بىلمەيدى دەيسىز عوي، — دەدى تاعى دا سۇڭگىشى.
— دۇپ-دۇرىس.
— نەسى بار، نەد، ولاي بولسا بۇل كيتتەرمەن تانىسۋعا ءسىزدىڭ حاقىڭىز بار، — دەگەن پىكىر ايتتى كونسەل.
— قاراڭىز! قاراڭىز! — دەدى داۋىستاپ كانادالىق. — تارىمدى التى مەتر جوعارىعا لاقتىرىپ جىبەردى. ءبىراق ول كيت، الگى ءسىز ايتىپ تۇرعان كيتتىڭ قاسىندا، پروفەسسور مىرزا، بالا كيت بولاتىن، بىلايشا ايتقاندا، ءالى ەمشەك ەمەتىن كىشكەنە بوبەكتى.
— بۇل جانۋارلار قانشا جاسايدى ەكەن؟ — دەدى كونسەل.
— مىڭ جىل جاسايدى، — دەپ جاۋاپ قايىردى كانادالىق ەشبىر ىركىلمەستەن.
— ونى قايدان ءبىلدىڭىز، نەد!
— سولاي دەسەدى عوي.
— نەگە ولاي دەسەدى؟
— ويتكەنى بۇل اركىمگە دە بەلگىلى.
— جوق، نەد، ول ەشكىمگە دە بەلگىلى ەمەس. بۇل تەك جورامال. بۇدان ءتورت ءجۇز جىل بۇرىن كيتتەردى جاڭا اۋلاي باستاعان كەزدە، ولار بۇل كۇنگى كيتتەردەن ەداۋىر ۇلكەن بولعان. سوندىقتان وسى كۇنگى كيتتەردىڭ كىشىرەك بولۋى ولاردىڭ جاسى تولىپ، ءالى جەتىلىپ بولماعاندىعىنان دەپ تۇسىنۋشىلىك تابيعي نارسە. مىنە وسىنىڭ ءوزى بيۋففونعا: كيتتەر مىڭ جىلعا دەيىن ءومىر سۇرەدى دەگەن پىكىردى ايتۋعا سەبەپ بولعان. تۇسىنىكتى مە؟
ءبىراق نەد مەنىڭ ءسوزىمدى تىڭداعان جوق، ەستىمەدى دە. كيت جاقىنداپ كەلە جاتتى، ال كانادالىق ولاردى كوزىمەن جەپ بارادى.
— اپىراي،— دەپ ايعايلاپ جىبەردى ول كەنەتتەن، —مىناۋ ءبىر كيت ەمەس! ون كيت... جيىرما... مىناۋ ءبىر ساياق قوي! ءبىز بولساق تۇك ىستەي الماي تۇرمىز. مۇنداي مينۋتتا قول-اياعىمىز بايلاۋلى بولساشى، تىم قۇرىماسا!..
— ءبىراق، دوستىم نەد، كاپيتان نەمودان ولاردى اۋلاۋعا رۇقسات نەگە سۇراپ كورمەيسىڭ؟ — دەدى كونسەل.
كونسەل وسى ءسوزىن ايتقانشا بولعان جوق،— نەد لەند كاپيتاندى ىزدەمەك بولىپ تومەن قاراي جۇگىرىپ كەتتى.
بىرنەشە مينۋتتان كەيىن ەكەۋى كەمەنىڭ ۇستىنە شىقتى.
كاپيتان نەمو «ناۋتيلۋستان» ءبىر ميلدەي جەردە، سۋ بەتىندە بىقىپ كەلە جاتقان كيتتەرگە قاراي باستادى.
— بۇل ونتۇستىكتىڭ كيتتەرى،— دەدى ول. — كيتتەردىڭ وسى توبى كيت اۋلايتىن ءبۇتىن ءبىر فلوتتى قارق قىلار ەدى.
— قايتەسىز، كاپيتان، ەڭ بولماسا سۇڭگىشىلىك ماماندىعىمدى ۇمىتىپ قالماۋ ءۇشىن بولسا دا، ماعان بۇل كيتتەردى اۋلاۋعا رۇقسات ەتپەس پە ەكەنسىز؟
— جانۋارلاردى بوسقا ءولتىرۋدىڭ قاجەتى نە؟ دەدى كاپيتان.— بىزگە كيت مايىنىڭ تۇككە دە كەرەگى جوق.
— الايدا، كاپيتان، قىزىل تەڭىزدە ءسىز ماعان ديۋگوندى اۋلاۋعا رۇقسات ەتىپ ەدىڭىز عوي، — دەپ تۇرىپ الدى كانادالىق،
— ديۋگون تىڭ ەت قورىن قوستى. ال، ءسىز ءقازىر تەك ولتىرۋگە بولا، تەك ءولتىرۋ ءۇشىن رۇقسات سۇراپ تۇرسىز، ۋاقىتتى تاعىلىق پەن وتكىزۋگە جول بەرگىم كەلمەيدى. ەشبىر زالالى جوق وتە جاقسى وڭتۇستىك كيتتەردى قىرۋ ارقىلى ميستەر لەند ءسىز دە، ءسىزدىڭ پىكىرلەستەرىڭىز دە مەيرىمسىزدىك، قارا جۇرەكتىك ىستەگەن بولاسىزدار... ولار، ءسىزدىڭ پىكىرلەستەرىڭىز ونسىز دا باففين شىعاناعىنداعى كيت اتاۋلىنى قۇرتىپ بولدى، ەندى ولار وسى پايدالى جانۋارلاردى دا ءبىرىن قالدىرماي قىرعىسى كەلەدى. كيت سورلىلاردى قىرا بەرىپ قايتەسىز، كۇنىن كورىپ جۇرە بەرسىن. ونسىز دا ولاردىڭ تابيعي جاۋلارى كاشالوتتار مەن مەچەنوستار از ەمەس.
كۇتپەگەن جەردەن وسىنداي اقىل-ۋاعىزدى ەستىگەن كانادالىقتىڭ ءتۇرىن كورەر مە ەدىڭىزدەر. كاسىبى دە، ونەرى دە كيت اۋلاۋشى ادامعا مۇنداي لەكسيا وقۋ جەلگە ايتىلعان سوزبەن بىردەي عوي.
نەد لەند كاپيتان نەموعا قاراپ تۇردى، ءبىراق، تەگى ول نە ايتىپ تۇرعانىنا، تۇك تۇسىنبەسە كەرەك.
ايتكەنمەن، كاپيتاننىڭ ءسوزى دۇرىس ەدى. كيت اۋلاۋشىلاردىڭ كيتتەردى جىرتقىشتارشا بەت الدى قىرا بەرۋى — كەشىكپەي-اق مۇحيتتا كيت اتاۋلىنى قالدىرماي قويۋۋى كادىك ەدى.
نەد لەند ءتىسىنىڭ اراسىمەن «يانكي دۋدل ءانىن ىسقىرىپ ايتتى دا بىزگە جەلكەسىن بەرىپ تەرىس اينالىپ كەتتى.
وسى ارادا كاپيتان نەمو، كيتتەردى قاراپ تۇرعان كۇيى ماعان:
— مەنىڭ الگىندە ادامنان باسقا دا، كيتتەردىڭ تابيعي جاۋلارى كوپ دەگەنىم، شىنىندا دا دۇرىس ەدى. كيتتەردىڭ وسى توبى ءقازىر امالسىزدان وتە ءبىر كۇشتى جاۋمەن شايقاسادى؛ ىق جاقتا، سەگىز ميلدەي جەردە، قوزعالىپ كەلە جاتقان قارا نۇكتەلەردى كورىپ تۇرسىز با، پروفەسسور مىرزا؟
— كورىپ تۇرمىن، كاپيتان،—دەپ جاۋاپ قايىردىم مەن.
— ولار كاشالوتتار، وتە قاتەرلى جانۋارلار... مەن بۇلاردىڭ ەكى ءجۇز، ءۇش جۇزدەن ءۇيىر-ۇيىر بولىپ جۇرگەندەرىن دە كورگەنمىن! ال وسى وتە جاۋىز، زياندى جانۋارلاردى، ءسوز جوق قىرىپ، قۇرتىپ جىبەرۋگە بولادى.
وسى سوزدەردى ەستىگەندە، كانادالىق جالت بۇرىلدى.
— وندا قايتەدى دەيسىز، كاپيتان،— دەدىم مەن، — كيتتەردىڭ مۇددەسى ءۇشىن ميستەر لەندكە رۇقسات بەرۋگە...
— قاتەرگە ۇشىراۋىمىزدىڭ قاجەتى بولماس، —دەدى مەنىڭ ءسوزىمدى ءبولىپ كاپيتان. — «ناۋتيلۋستىڭ» ءوزى-اق كاشالوتتاردىڭ جايىن تابادى. «ناۋتيلۋستىڭ» ۇزىن بولات ءتىسى بار، بۇل شىنتۋايتقا كەلگەندە، ميستەر لەندتىڭ سۇڭگىسىنەن وسال ەمەس.
كانادالىق، ەشبىر قىمسىنباستان يىعىن ءبىر كوتەرىپ قويدى. ونىڭ وسى ساتتەگى ءتۇرى: «كاشالوتتاردى كەمەنىڭ تىسىمەن قىرىپتى دەگەندى كىم ەستىگەن؟! دەگەندى ايتىپ تۇر ەدى.
— اسىقپاڭىز پروفەسسور مىرزا،— دەدى كاپيتان،— سىزگە ەشۋاقىتتا كورمەگەن اڭ اۋلاۋدى كورسەتەمىن، ءالى. اۋزى مەن ءتىسى عانا بار بۇل جىرتقىشتارعا ەشقانداي اياۋشىلىق سەزىمى بولۋعا ءتيىس ەمەس!
باسىنىڭ، ۇزىندىعى جيىرما بەس مەترگە دەيىن باراتىن كاشالوتتى «اۋىز بەن ءتىس» دەپ اتاۋدىڭ ءوزى دە تاۋىپ قويىلعان اتاۋ. وسى زور باس ونىڭ دەنەسىنىڭ ۇشتەن بىرىندەي ەدى. تەك ءمۇيىز قابىقتى ازۋى بار كيت اۋزىنان، كاشالوت اۋزىنىڭ وزگەشەلىگى — ونىڭ اۋزىندا اربىرەۋى ەكى قاداقتان كەلەتىن وتىز توعىزدان ەلۋ ەكىگە دەيىن وتكىر ءتىسى بولادى. باس سۇيەگىنىڭ ارتقى بولەگىندە ءۇش ءجۇز، ءتورت ءجۇز كيلوگرامم مايلى سۇيىق زات — سپەرماسەت سياتىن، ەكى اراسى بىر-بىرىمەن قوسىلىپ تۇراتىن ەكى قۋىسى بولادى، — مۇنىڭ ءوزى وتە قىمبات باعالاناتىن-دى.
كاشالوت، شىنىندا دا، دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ سولەكەت ءارى ەڭ سۇمپايى جانۋار. ءوزىنىڭ باسى وتە كەلىسسىز — سوراقى كەلەدى. تۇمسىعىنىڭ تەك ءبىر-اق بولەگى بار، سول جاق كوزى وڭ جاق كوزىنەن ەداۋىر كىشى. سوندىقتان دا ەرتە زامانداعى اۋلاۋشىلار وعان ۇنەمى سول جاعىنان كەلىپ تيىسەتىن بولعان.
وسى ەكى ورتادا جىرتقىشتار دا جاقىنداپ قالىپ ەدى. ولار كيتتەردى كورىپ، ەندى ولارعا شابۋىل جاساۋعا ىڭعايلانا باستادى.
وسى ءبىر جاعى باسىم، ەكىنشى جاعى ءالسىز شايقاستا كيتتەردىڭ جەڭىلەتىنى كۇنى بۇرىن-اق بەلگىلى دە، بەلگىلى بولعاندا كاشالوتتاردىڭ كيتتەردەن كورى كۇشتىلىگىنەن، ولاردىڭ قارۋىنىڭ دا كيتتەردىڭ قارۋىنان ارتىقتىعىنان ەمەس، كاشالوتتار كيتتەرگە قاراعاندا، دەم الۋ ءۇشىن ۇسكە شىقپاي ۇزاق ۋاقىت سۋ استىندا قالا الاتىن ەدى.
كيتەرگە كومەك كورسەتەتىن ۋاقىت تا بولىپ قالدى. «ناۋتيلۋس» سۋدىڭ استىنا ءتۇستى. كونسەل، نەد لەند ءبارىمىز سالون تەرەزەسىنىڭ الدىنا كەلىپ وتىردىق.
«ناۋتيلۋستىڭ» جاڭا قىزمەتى — قىرۋ قىزمەتىن ءوزى باسقارماق بولىپ، كاپيتان نەمو شتۋرۆال كابيناسىنا كەتتى.
ۆينت تەز اينالىپ، «ناۋتيلۋس» بار پارمەنىمەن شاپشاڭ ءجۇرىپ كەلە جاتتى.
«ناۋتيلۋس» جانۋارلارعا جەتكەن شاقتا، كاشالوتتار مەن كيتتەردىڭ اراسىندا شايقاس باستالىپ تا قالىپ ەدى. كاپيتان نەمو كەمەنى كاشالوتتار توبىنىڭ قالىڭ ورتاسىن قاق ايىرىپ جىبەرەتىندەي باعىتتا جۇرگىزدى.
العاشقىدا كاشالوتتار وزدەرىنە تۇتقيىلدان جاڭا ءبىر جاۋدىڭ كەلىپ تيىسكەنىن ەلەي قويعان جوق ەدى، ءبىراق كەشىكپەي-اق مۇنى مويىنداۋعا ءتيىس بولدى.
ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا قانداي قىرعىن شايقاس بولىپ جاتتى دەسەڭىزشى! ءتىپتى نەد لەند تە ءماز-مايرام بولىپ، ۇستى-ۇستىنە قول سوعىپ وتىردى.
«ناۋتيلۋس» ءوز كاپيتانىنىڭ قولىنداعى وراسان ۇلكەن وقتايلى سۇڭگىگە اينالدى. ول كاشالوتتاردىڭ ەت دەنەلەرىنە قاراي زۋلاپ بارىپ، پارە-پارە ەتىپ، مىلجالاپ، قانىن سۋداي اعىزا، ارتىنا ەكەۋىن قالدىرىپ كەتتى. ول ءوزىن كاشالوتتار قۇيرىقتارىمەن ۇستى-ۇستىنە ۇرعىشتاپ جۇرگەنىن دە، سول سياقتى، ولاردىڭ توپتالىپ كەلىپ وزىنە ەكىلەنە سوقتىعىسىپ جۇرگەنىن دە سەزگەن جوق. ءبىر جىرتقىشتى جايراتا سالىپ، ەكىنشىسىنە باس سالىپ، ۋاقىتتى بوسقا وتكىزبەۋدى، ءوزىنىڭ نىساناعا العان جاۋىنان ءمۇلت كەتپەۋدى كوزدەپ، ءبىر ورىندا شىر اينالىپ، بىرەسە تۋرا زۋلاي جونەلىپ، بىرەسە كىلت كەيىن بۇرىلىپ، كاشالوت سۇڭگىپ كەتسە ىلەسە سۇڭگىپ، بىرەسە سۋ بەتىنە قايتا ءجۇزىپ شىعىپ، كاشالوتتارعا ەكى ءبۇيىر جاعىنان دا، ماڭداي الدىنان دا، سىرتىنان دا شابۋىل جاساپ، قاي جاعىنان كەلسە دە، قانداي شاپشاڭدىقپەن كەلىپ تيىسسە دە ولاردى ەكىگە شاۋىپ ءتۇسىپ، نەمەسە مىلجا-مىلجاسىن شىعارىپ كەتىپ ءجۇردى.
قانداي، قىرعىن دەسەڭىزشى! سۋ ۇستىندەگى شۋ قانداي دەڭىز! زارەلەرى ۇشقان كاشالوتتاردىڭ دەمالعانداعى ىسقىرىقتارى قانداي! الىپ قۇيرىقتار سابالاعان سۋدىڭ استىڭعى قاباتى دا استان-كەستەن بولىپ جاتتى... بۇل جاپپاي شايقاس ءبىر ساعاتتان اسا ۋاقىتقا سوزىلدى. بىرنەشە رەت، كاشالوتتاردىڭ ون ءبىر ون ەكىسى توبىن جازباي بىرلەسىپ كەلىپ «ناۋتيلۋستى» قيراتپاقشى بولىپ شابۋىل جاسادى. سالون تەرەزەسىنەن ولاردىڭ ارانداي اشىلعان اۋىزدارى، ادامنىڭ زارەسىن ۇشىرارلىق اقسيعان تىستەرى، شاتناعان .كوزدەرى كورىنىپ وتىردى.
نەد لەند ءوزىن ءوزى ۇستاي الماي، ولارعا قارعىستى جاۋدىرىپ، جۇدىرىعىن ءتۇيىپ، كىجىنۋمەن بولدى.
كاشالوتتار، ورماندا قامالاعان جىرقىشتىڭ القىمىنان العان يتتەر سياقتى «ناۋتيلۋستىڭ» جاقتاۋلارىن تىستەمەك بولىپ، اۋىز سالىپ تا اۋرەلەندى.
ءبىراق «ناۋتيلۋس» ولاردىڭ وراسان زور سالماعىن دا، ەسەلەگەن سوققىلارىن دا ەلەگەن جوق. ول كاشالوتتاردى سۋ استىنا دا قۋىپ كەتىپ، قايتادان سۋ ۇستىنە دە الىپ شىعىپ، نىساناعا العان جاۋىنىڭ بىردە-بىرىن ءبىر سەكۋند قۇتقارماي وكشەلەدى دە ءجۇردى.
اقىر اياعىندا كاشالوتتاردىڭ توبى سيرەپ قالدى. استاڭ-كەستەڭى شىققان سۋ دا قالپىنا قايتا كەلدى. «ناۋتيلۋس» سۋدىڭ ۇستىنە شىقتى. سىرتقا شىعاتىن اۋىز دا اشىلىپ، ءبىز كەمەنىڭ ۇستىنە شىقتىق.
تەڭىز بەتى مىلجا-مىلجاسى شىققان كاشالوتتارعا تولىپ كەتتى. ەگەر كاشالوتتاردىڭ توبىنا بۇلدىرگىش كۇشى وراسان زور سنارياد ءتۇسىپ جارىلعان بولسا مىنا جار تاستاي، كەسەك-كەسەك ەت دەنەلەردى تاپ وسىلاي پارشەلەپ، تاپ وسىلاي مىلجالاي الماس ەدى. «ناۋتيلۋستىڭ» اينالاسىنداعى سۋ كوپتەگەن ميل بويىنا قىزىل قانعا بويالىپ جاتتى. «ناۋتيلۋس» بەينە ءبىر قان مۇحيتىندا ءجۇزىپ كەلە اتقان سياقتى.
بىزگە كاپيتان نەمو كەلىپ قوسىلدى.
— ال، ميستەر لەند، نە ايتاسىز؟—دەدى ول كانادالىققا قاراپ.
— مەنىڭ ايتار تۇگىم دە جوق، — دەپ جاۋاپ قايىردى كانادالىق، — ءسىز بىزگە ءبىر جان تۇرشىگەرلىك تاماشانى كورسەتتىڭىز، بۇل داۋسىز. ءبىراق مەن قاساپشى ەمەسپىن، اڭشىمىن، ال ءسىز بىزگە مال سوياتىن، قاساپ ورنىن كورسەتتىڭىز...
— مۇنى وتە زياندى، جىرتقىش ايۋانداردى قىرۋ دەپ اتايدى، — دەپ قارسى شىقتى كاپيتان نەمو، — ال «ناۋتيلۋس» بولسا ول، قاساپشىنىڭ بالعاسى ەمەس.
— ايتكەنمەن، مەن ءوزىمنىڭ سۇڭگىمدى ارتىق كورەمىن، — دەدى كانادالىق.
— اركىمنىڭ سۇيگەن قارۋى بولادى عوي، — دەدى كاپيتان نەمو نەد لەندكە قادالا قاراپ.
مەن، نەد كاپيتانعا بىردەڭە دەپ، ءتىل تيگىزىپ الماسا يگى ەدى دەپ قورىقتىم، ويتكەنى، ونداي ءسوزدىڭ ءتۇبى بىزگە جاقسى تيمەۋى مۇمكىن ەدى، ءبىراق باقىتقا قاراي، وسى ارادا، نەدتىڭ كوزى «ناۋتيلۋس» جاقىنداپ كەلىپ قالعان كيتكە ءتۇسىپ، سوعان كوڭىلى اۋىپ كەتتى.
بۇل جانۋار كاشالوتتاردىڭ شابۋىلىنان قۇتىلا الماپتى. مۇنىڭ وڭتۇستىك كيتى ەكەنىن دە بىلە قويدىم، ويتكەنى، ءتۇسى قاپ-قارا، باسى كەۋدەسىنە كىرە بىتكەن كيت ەكەن. اناتوميالىق جاعىنان الىپ قاراعاندا، مۇنىڭ كادۋىلگى كيتتەردەن ايىرماشىلىعى، — ونىڭ جەتى مويىن ومىرتقاسى تۇتاسىپ، استاسىپ بىتكەن دە، ءوزىنىڭ سولتۇستىك تۋىستارىنان ەكى قابىرعاسى ارتىق بولاتىن. بەيشارا كيت جانباستاي جاتىر ەكەن، كاشالوتتار قارنىنىڭ كوپتەگەن جەرىن جارالاپ تاستاپتى. كيت ءولىپ قالعان.
ونىڭ مىلجالانعان جۇزگىش قاناتىنىڭ استىندا بالاسى بار ەكەن، كيت بالاسىن دا قورعاي الماپتى. ەنەسىنىڭ اشىلىپ قالعان اۋزىنان سۋ اقتارىلىپ جاتىر، اقتارىلعاندا ۇرتىنان جىلعادان اققان سۋداي سىلدىراپ اعىپ جاتىر ەدى.
كاپيتان نەمو «ناۋتيلۋستى» كيتتىڭ قاسىنا اپارۋعا قوستى. ەكى ماتروس كيتتىڭ ۇستىنە شىقتى دا، جانۋاردىڭ جەلىنىنەن ءسۇت اعىزىپ الا باستادى. مەن بۇعان قايران قالىپ قاراپ تۇردىم. ءسويتىپ ماتروستار ءۇش بوشكە ءسۇت ساۋىپ الدى.
كاپيتان وسى جاڭا ساۋىلعان، جىلى سۇتتەن ءبىر اياق ءسۇت ۇسىندى. مەن بۇل ۇسىنىستى ەستىگەندە ءوزىمنىڭ جيىركەنگەندىگىمدى بىلدىرگىم كەلمەسە دە ءبىلدىرىپ الدىم. كاپيتان مەنى كيتتىڭ ءسۇتىنىڭ ءدامى وتە جاقسى بولادى، سيىردىڭ سۇتىنەن تۇك ايىرماسى جوق جەپ سەندىردى.
مەن ءىشىپ كوردىم. بۇل شىنىندا دا وتە جاقسى ءسۇت ەكەن.
وسى ءۇش بوشكە ءسۇت ءبىزدىڭ وتە باعالى ولجامىزدىڭ ءبىرى بولدى، ويتكەنى، بۇل سۇتتەن الىنعان ماي، ىرىمشىك تاماقتارىمىزدىڭ ءتۇرىن كوبەيتتى.
وسى كۇننەن باستاپ — نەد لەند كاپيتان نەموعا بىردەن بىرگە وشىگىپ، قىرىن قارايتىن بولىپ الدى، ونىڭ مۇنىسى مەنى قاتتى قىنجىلتتى،سوندىقتان مەن ول ءبىر ورەسكەل قياڭقىلىق جاساپ، ءبۇلدىرىپ جۇرەر دەپ قورقىپ، سول ورەسكەلدىككە جىبەرمەۋ ءۇشىن، كيت اۋلاۋشىنى بايقاپ جۇرەتىن بولدىم.
ون ءۇشىنشى تاراۋ
مۇزداردا
«ناۋتيلۋس» بۇرىنعىسىنشا تۋرا وڭتۇستىككە قاراي ەلۋىنشى مەريدياننىڭ بويىمەن ەداۋىر شاپشاڭ ءجۇرىپ كەلە جاتتى. شىنىمەن-اق پوليۋسكە بارماقشى ما؟ بۇعان مەن سەنە المادىم، ويتكەنى وڭتۇستىك پوليۋس جاقتا مارت ايى، سولتۇستىك جاقتىق سەنتيابر ايىنا، ياعني كۇز باسىنا سايكەس كەلەتىن-دى.
14 مارتتا، 50° بويلىقتا، ءجۇزىپ جۇرگەن سەندى مەن تۇڭعىش رەت كوردىم. بۇل سىرەسكەن قالىڭ مۇزدىڭ كوكشىلدەۋ كەلگەن، ۇزىندىعى جيىرما، جيىرما بەس فۋتتاي عانا ءبىر كەسەگى ەدى، وسى مۇزعا تەڭىز تولقىندارى دۇركىرەپ سوعىلىپ جاتتى.
«ناۋتيلۋس» مۇحيت بەتىندە كەلە جاتقان-دى. پوليۋس تەڭىزدەرىندە كوپ بولعان نەد لەند ءجۇزىپ جۇرگەن سەندەردى بۇرىن دا تالاي كورگەن ادام ەدى. ال كونسەل ەكەۋمىزدىڭ مۇنى ءبىرىنشى رەت كورۋىمىز بولاتىن.
كوك جيەگىندە كوزدى شاعىلدىرعان اپپاق ءبىر الاپ كوسىلىپ جاتىر ەدى. اعىلشىن كيت اۋلاۋشىلارى ونى «ساۋلەلى مۇز» دەپ اتايتىن-دى. نە ءبىر قالىڭ تورلاعان بۇلت تا ونى كومەسكىلەندىرە المايتىن. بۇل الاپ مۇزدى بايتاق جازىقتىڭ حابارشىسى ەدى.
شىنىندا دا كوپ كەشىكپەي-اق كولەمدى مۇز الاپتار كورىندى، بۇلاردىڭ جارقىراعان ساۋلەسى اتموسفەرانىڭ قۇبىلىسىنا قاراي بىرەسە كۇشەيىپ، بىرەسە السىرەپ تۇردى. كەيبىر ءجۇزىپ جۇرگەن مۇز تاۋلاردىڭ — ايسبەرگتەردىڭ — ەكى جاق بۇيىرلەرىنىڭ، كۇكىرت-قىشقىلدى مىس سىزاتى سياقتى جاسىل جولاقتارى بار؛ ەكىنشى ءبىر كەسەك مۇزدار وتە زور امەتيستەرگە ۇقساپ تۇگەل جىلت-جىلت ەتەدى. ءۇشىنشى ءبىر بۇجىر-بۇجىرلارى كۇن ساۋلەسىنەن مىڭ قۇبىلىپ تۇردى. اقىر اياعىندا تورتىنشىلەرى، قار جامىلىپ وراسان زور گرانيت جار تاسىنداي بولىپ كورىنىپ تۇر، بۇلار ءبۇتىن ءبىر قالا سالۋعا مول جەتەر ەدى.
وڭتۇستىككە قاراي بارعان سايىن ءجۇزىپ جۇرگەن مۇزدار دا كوبەيە باستادى، جەكە مۇزدار، ايسبەرگتەر دە ىرىلەي باستادى. اركتيكا قۇستارىنىڭ بۇل مۇزداردا مىڭ-مىڭداعان ۇياسى بار.
بۇل قۇستار داۋىلپاز، داۋىل قۇستارى، پۋففيندەر ەدى، داۋىستارى ءتىپتى قۇلاعىمىزدى تۇندىردى. بۇلاردىڭ كەيبىرەۋلەرى «ناۋتيلۋستى» ولگەن كيتتىڭ دەنەسى دەپ ويلاپ، كەمەنىڭ ۇستىنە كەلىپ قونىپ، ونىڭ مەتالل تىسىن شوقىپ وتىردى.
وسى مۇزداردىڭ اراسىمەن ءجۇزۋ كەزىندە كاپيتان نەمو كوبىنەسە ۇزاق ۋاقىت بويىنا كەمەنىڭ ۇستىندە بولىپ ءجۇردى. ول وسى مەڭىرەۋ مۇز دالاسىنا دەن قويىپ، اسا زەر سالىپ قارادى. كەيدە، ونىڭ ادەتتەگى وتە ىزعارلى سۋىق كوزقاراسىنىڭ وتتاي جايناپ تۇرعان كەزدەرىن دە كوردىم.
وسى كەزدەردە ول ادام بالاسىنىڭ اياعى جەتپەيتىن وسىناۋ پوليۋس مۇزدارىنىڭ ءامىرشىسى تەك ءبىر ءوزىممىن دەپ تە ويلايتىن شىعار؟ ىقتيمال. ءبىراق مۇنى ول داۋسىن شىعارىپ ايتقان جوق. ول ۇزاق ساعاتتار بويىنا قيمىلسىز تۇرىپ، تەك «ناۋتيلۋستى» مۇزدار قورشاپ قالىپ، سودان شىعۋ كەرەك بولعاندا عانا ۇيقىدان ويانعان ادامداي سەلت ەتە تۇسەتىن.
مىنە سوندا ول شتۋرۆالدا تۇرىپ الىپ، مۇزدى الاپتارعا دا، مۇز تاۋلارعا دا سوقتىقپاستان، كەمەنى ءوزى باسقارىپ، اسقان شەبەرلىكپەن قانداي مۇز قورشاۋىنان بولسا دا ۇرشىقتاي ءۇيىرىپ الىپ شىعاتىن. مۇزداردىڭ كەيبىرەۋلەرىنىڭ ۇزىنى كوپتەگەن ميلگە دەيىن سوزىلىپ، سۋ ۇستىندەگى بيىكتىگى جەتپىس-سەكسەن مەترگە دەيىن باراتىن.
«ناۋتيلۋستىڭ» جولىن كەيدە سىرەسكەن قالىڭ مۇزدار بوگەپ قالىپ وتىردى. ءبىراق كاپيتان نەمو قانداي دا بولسا ءبىر مۇزدىڭ جارىلىپ، ەكى ايىرىلىپ كەتكەن تار ارالىعىن بولسا دا تاۋىپ الىپ، بۇل ارالىقتار قايتا جابىلىپ قالۋى مۇمكىن ەكەنىن بىلە تۇرسا دا، سول ارالىقتاردىڭ بويىمەن زىرعىپ وتە شىعاتىن.
وسىلايشا ءوز كاپيتانىنىڭ شەبەر باسقارۋىنىڭ ارقاسىندا «ناۋتيلۋس» ماڭگىلىك دۇلەي مۇزداردىڭ اراسىمەن ءجۇزىپ كەلە جاتتى.
مۇزداردىڭ كولەمدەرىنە، فورماسىنا قاراي بەلگىلەنگەن تۇرلەرى كونسەلگە وتە ۇنادى، ول بۇل تۇرلەردى دەرەۋ ءبىلىپ تە الدى، بۇلار: ايسبەرگتەر، نەمەسە مۇز تاۋلار؛ ايسفيلدتەر نەمەسە مۇزدى الاپتار؛ درايفتايس نەمەسە ءجۇزىپ جۇرگەن مۇزدار، پەكستەر، نەمەسە مۇز بوتقا بولاتىن.
اۋا تەمپەراتۋراسى تىم تومەندى: سىناپ باعاناسى نولدەن تەك ەكى-ۇش-اق بۋىن جوعارى ەدى. ءبىراق ءبىز تيۋلەن تەرىلەرىنەن، نەمەسە اق ايۋ تەرىلەرىنەن تىگىلگەن جىلى كيىمدەرىمىز بولعاندىقتان سۋىقتى ونشا سەزە قويعامىز جوق. ال «ناۋتيلۋستىڭ» ءىشىنىڭ جىلىلىعى بولسا، ول اۋا رايى قانداي بولسا دا ەلەكتر پەشتەردىڭ قىزۋى ارقاسىندا ۇدايى ءبىر قالىپتا بولاتىن.ال ەگەر ءتىپتى پەش قىزمەت ىستەمەي قالعان كۇندە «ناۋتيلۋس» بىرنەشە مەتر تومەن تۇسە قويسا بولدى، ادام شىداۋعا بولاتىن بىركەلكى تەمپەراتۋرا جاعدايىنا ءبارىبىر قايتا كەلەدى.
ەگەر بۇل اراعا ءبىز بۇدان ءبىر اي بۇرىن كەلسەك تاۋلىك بويى كۇن باتپايتىن قىزىقتى دا كورگەن بولار ەدىك. ءبىراق ءبىز كەشىگىپ كەلدىك، سوندىقتان دا ءتۇن ءقازىر ءبىزدىڭ ءۇش-تورت-اق ساعات ۋاقىتىمىزدى الىپ، التى اي بويىنا ءوزىنىڭ كولەڭكەسىمەن بۇكىل پوليۋس ماڭىن جاپپاقشى بولىپ كۇننەن كۇنگە ۇزارىپ كەلە جاتتى.
15 مارتتا ءبىز جاڭا-شوتلانديا مەن وڭتۇستىك-وركيەي ارالدارىنىڭ تۇسىنداعى پاراللەلدەن وتتىك. كاپيتان نەمو ماعان، بۇل جەرلەر بۇدان ءبىراز بۇرىن سانسىز كوپ تيۋلەن پانالاعان جەر ەكەنىن، ءبىراق ارانى اشىلعان اعىلشىن، امەريكان ءوندىرىس قوجالارى پايدا ءتۇسىرۋ ماقساتىمەن تيۋلەندەردىڭ ەركەكتەرىن دە، ۇرعاشىلارىن دا، بالالارىن دا تۇگەل قىرىپ، بۇل ماندى مەڭىرەۋ تىنىشتىققا بولەپ قويعاندارىن ايتتى.
16 مارتتا، تاڭەرتەڭگى ساعات سەگىز شاماسىندا، «ناۋتيلۋس» ەلۋ بەسىنشى مەريدياننىڭ بويىمەن ءجۇرىپ وتىرىپ، وڭتۇستىك پوليۋس شەڭبەرىن كەسىپ ءوتتى.
مۇزدار جان-جاعىمىزدى قورشاپ، كوك جيەگىن دە كورسەتپەي قويدى. ايتكەنمەن، كاپيتان ءبىر جارىقشاقتان كەيىن ەكىنشى ءبىر جارىقشاقتى قۋالاي جول تاۋىپ وڭتۇستىككە قاراي ءجۇزدى دە وتىردى.
— بۇل ءبىزدى قايدا الىپ بارادى؟.. — دەپ قالدىم داۋىسىمدى شىعارىپ.
— باسى اۋعان جاققا اپارا جاتىر،— دەپ جاۋاپ قايىردى كونسەل! — باراتىن جەر قالماعاندا ءبىر-اق توقتايتىن بولۋى كەرەك.
— مەن بۇعان كەپىلدىك بەرە المايمىن،— دەدىم مەن.
ەشبىر قالتقىسىز شىن سىرىمدى ايتسام، ماعان وسى ءجۇزۋ ساپارى مەيلىنشە ۇناپ كەلە جاتىر ەدى. وسىناۋ قاھارلى مۇز دالاسىنىڭ تاماشا كورىنىسىن ايتىپ جەتكىزۋگە مەنىڭ ءتىپتى شامام كەلمەيدى. مۇندا مۇزدار ويدا جوق تۇرگە ەنىپ وتىردى. كەيدە مۇزدى الاپ، ءۇش جاعى ءسۇپ-سۇيىر سانسىز كوپ مۇنارالارى بار شىعىس قالالارى سەكىلدەنىپ كورىنەدى. باسقا ءبىر جەرلەردە ول جەر سىلكىنگەندە اپاتقا ۇشىراپ قيراپ قالعان قالالار سياقتانىپ جاتىر. ال كۇن كوزى كوك جيەگىنە تومەن ءتۇسىپ، ءبىر قيىردان قىيا ساۋلە تۇسىرگەن ۋاقىتتاردا، مۇز كورىنىستەرى بەينە ءبىر سىيقىرلاپ قويعانداي مۇلدە وزگەرە قالادى. وسى قيال ەرىسىنىڭ سپەكتاكىلىنىڭ ساحناسى كۇندى بۇلت قاباتتاپ، مۇزداردى تۇمان باسىپ، نەمەسە ەكى مۇز جارتاستارى بىر-بىرىمەن قاقتىعىسىپ قالىپ، مىڭداعان زەڭبىرەكتەر اتىلعان كەزدەگىدەي گۇرسىلدەپ جاتقان شاقتاردا، ءتىپتى تەز وزگەرىپ كەتەتىن.
«ناۋتيلۋس» ەگەر وسىنداي قاقتىعىسۋ كەزىندە، سۋ استىندا بولسا، وندا بۇل گۇرسىلدەر سۋ ارقىلى ءتىپتى كۇشتى ەستىلەتىن، ال وراسان زور مۇز جارتاستار قۇلاي قالسا، وتە ءقاۋىپتى تۋلاعان تولقىن تۋعىزاتىن. داعدىلى سۋلاردا دولى داۋىل سوعىپ، تولقىندار اسىر سالعان كەزدە، كەمەلەر قانداي اۋدارىلىپ، توڭكەرىلەتىن بولسا، مۇنداي كەزدەردە «ناۋتيلۋس» تا تاپ سولارداي اۋىتقىپ، وتە قاتتى شايقالاتىن.
مۇزداردىڭ اراسىنان ەشبىر ساڭلاۋ كورە الماي، مۇز تۇيىعىنان شىعا الماستاي بولىپ قامالدىق-اۋ دەپ ويلاپ قالعان تالاي كەزدەرىم دە بولدى. ءبىراق قاتەلەسپەيتىن، كورەگەن كاپيتان نەمو جاڭا وتكەلدەردىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرىن تاۋىپ الا بەرەتىن. ول ەشۋاقىتتا قاتەلەسپەيتىن، ونىڭ جول كورسەتكىشى مۇز تاۋلاردىڭ بەتكەيىمەن اعىپ جاتاتىن كوكشىل سۋلار بولاتىن. سوندىقتان مەن وڭتۇستىك تەڭىزدەردىڭ مۇزدارىندا ول بۇرىن دا تالاي رەت بولعان عوي دەگەن قورىتىندىعا كەلدىم.
الايدا 16 مارتتا، كەشكە قاراي، مۇزدار جولدى ءبىرجولاتا بوگەدى. بۇل ءالى ۇشى-قيىرى جوق سىرەسكەن مۇزدى ايماق ەمەس-تى، بۇل تەك اياز قاتىرىپ تاستاعان مۇز الابى عانا بولاتىن. ءبىراق بۇل توسقاۋىل دا كاپيتان نەمونى توقتاتا المادى. كەيىن شەگىنىڭكىرەپ باردى دا، قايتادان بار پارمەنىمەن كەلىپ «ناۋتيلۋس» مۇزعا سوعىلدى. ءسويتىپ ول مۇزدى بىت-شىت قىلىپ، سىناداي كىرىپ اراسىنان ءوتىپ شىقتى. بۇل جەردە ول ەرتە زامانداعى تاران ءپرينسيپىن قولداندى، ءبىراق بۇل تاران شەكسىز كۇشتى تاران ەدى. جوعارى اتىلعان مۇز كەسەكتەر ءبىزدىڭ اينالامىزدا بۇرشاقشا جاۋدى. كەمەنىڭ قۇدىرەتتى سوققىسىنان الدىمىزدان دەرەۋ وتكەل اشىلدى.
كەيدە «ناۋتيلۋس» مۇزدى قيراتىپ وتپەك بولىپ وقتاي زۋلاعان كەزدەرىندە، ەكپىنىمەن مۇزدى الاپتىڭ ۇستىنە شىعىپ كەتەتىن. مۇنداي جاعدايدا كەمەنىڭ سالماعىنان مۇز قاق ايرىلىپ، جان-جاققا بىتىراپ كەتىپ، كەمە جۇرەتىن جول ءتۇسىپ قالا بەرەتىن.
بۇل كۇندەردە ءجيى-جيى قاتتى داۋىلدار دا سوعىپ تۇردى. كەمەنىڭ ول شەتى مەن بۇل شەتىن كورسەتپەيتىن قالىڭ تۇمان باسىپ تۇرعان دا كەزدەر بولدى. ۇيتقىپ سوققان جەل بەت قاراتپايدى. كەمەنىڭ ۇستىنە تۇندە جاۋعان قار تاڭەرتەڭگە دەيىن قاتىپ قالاتىن ەدى؛ كۇرەك باتپاعاندىقتان، ونى ۇلكەن قايلامەن ارشىپ وتىرۋعا تۋرا كەلدى.
اۋا تەمپەراتۋراسى نولدەن بەس گرادۋس تومەن تۇسسە-اق «ناۋتيلۋستىڭ» ءۇستىن قالىڭ مۇز باسىپ قالاتىن بولدى. جەلكەندى كەمەلەر مۇندا جۇرە الماس ەدى، ويتكەنى ولاردىڭ بلوكتارى مەن تاليلەرىنە مۇز قاتىپ، ىستەن شىعىپ قالار ەدى. مۇنداي بيىك ەندىكتەردە جۇزۋگە، تەك ەلەكتر كۇشىمەن جۇرەتىن كەمەلەردىڭ عانا شاماسى كەلەدى.
بارومەتر ۇنەمى قىسىمنىڭ تومەندەگەنىن، ونىڭ ءالى دە تومەندەي تۇسەتىنىن كورسەتىپ تۇردى. كومپاسقا ءتىپتى سەنۋگە بولمايتىن بولدى. جەر شارىنىڭ پوليۋسىنا تۋرا كەلمەيتىن وڭتۇستىك ماگنيت پوليۋسىنا جاقىنداعان سايىن، كومپاستىڭ سەلتەڭدەگەن ءتىلى ءتىپتى قيال جەتپەيتىن باعىتتى كورسەتىپ وتىردى. شىنىندا دا، گاستەننىڭ انىقتاماسى بويىنشا وڭتۇستىك ماگنيت ءپوليۋسى 70° ەندىك پەن 130° بويلىقتا بولاتىن دا، ال ديۋپەرەيدىڭ انىقتاماسى بويىنشا، 70° 30' ەندىك پەن 135° بويلىقتا بولاتىن-دى. كەلە جاتقان باعىتتى بەلگىلەپ الۋ ءۇشىن كومپاستى كەمەنىڭ ءار جەرىنە ءبىر قويىپ، بىرنەشە رەت بايقاپ كورىپ، سودان كەيىن وسىلاردان الىنعان سيفردىڭ ورتا ەسەبىن دۇرىس دەپ بىلۋگە تۋرا كەلدى.
كەيدە كەمەنىڭ قاي جەردە كەلە جاتقانىن لاگتىڭ كورسەتۋى بويىنشا كارتاعا ءتۇسىرىپ وتىرۋعا تۋرا كەلدى. بۇل ءادىس بويىنشا الىنعان مالىمەتتەر، ارينە، دايەكسىز مالىمەتتەر ەدى، ويتكەنى بۇلتارىس وتكەلدەر ارقىلى ءجۇرىپ وتىرعاندىقتان كەمەنىڭ باعىتى مينۋت سايىن وزگەرىپ وتىردى.
17 مارتتا، جول سالىپ الماقشى بولىپ جيىرما رەت ارەكەتتەندىك، ءبىراق، بۇلاردىڭ بىردە-بىرىنىڭ ءساتى تۇسپەدى، ءسويتىپ، «ناۋتيلۋستىڭ» جولىن ءبىرجولاتا مۇز باستى، بۇل ەندى مۇزدى بوتقا دا ەمەس، ءجۇزىپ جۇرگەن سەڭ دە ەمەس، ءتىپتى مۇز الابى دا ەمەس، بىرىمەن ءبىرى ۇلاسقان، قوزعالمايتىن، سىرەسكەن مۇز تاۋلار قامالى ەدى.
—جاپپاي مۇز،— دەدى ماعان كانادالىق.
بارلىق پوليۋس تەڭىز جۇزۋشىلەرى سياقتى،نەد لەندتىڭ دە وتكەل بەرمەيتىن مۇزدارعا كەلىپ كيلىكتىك دەپ تۇرعانىن مەن تۇسىنە قويدىم. ءتۇس كەزىندە بىرنەشە مينۋتكە كۇن كوزى كورىندى، مۇنى دەرەۋ پايدالانىپ كاپيتان نەمو قاي جەردە تۇرعانىمىزدىڭ ءدال ەسەبىن شىعارىپ الدى. ءبىز 51° 30' بويلىق پەن 67° 39' وڭتۇستىك ەندىكتە تۇر ەكەنبىز. باقساق «ناۋتيلۋس» انتاركتيكانىڭ ەن شالعاي تۇكپىرىنە شىعىپ كەتىپتى.
ءبىزدىڭ الدىڭعى جاعىمىزدا، ارت جاعىمىزدا دا جالتىراعان تازا سۋ كورىنبەيدى. «ناۋتيلۋستىڭ» اينالاسى مۇز تاۋلى كەڭ الاپ ەدى، بۇل الاپتىڭ ءۇستى شىم-شىتىرىق، ىركەس-تىركەس بولعان سەن جۇرەردەگى وزەن مۇزدارىنا ۇقسايتىن ەدى، تەك بۇل ولاردان الدەنەشە ەسە زور، ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى شىعىپ ۇيمە-جۇيمە بولىپ جاتقان مۇز تاۋلار ەدى. ءار جەردەن بيىكتىگى ەكى ءجۇز فۋت ءتىپتى ودان دا بيىگىرەك ءسۇپ-سۇيىر مۇز جوتالار دا كورىنەدى. ولاردىڭ ارجاعىندا تۇمان اراسىنان تىپ-تىك مۇز جارتاستار كورىنىپ تۇر. وسى سيقىسىز كورىنىس ءبىر جىم-جىرت تىنىشتىققا بولەنىپ تۇر ەدى، بۇل تىنىشتىقتى داۋىلپازداردىڭ سۋسىلداعان قاناتتارى، شاڭقىلداعان داۋىستارى عانا بۇزىپ تۇر. مۇنداعىنىڭ ءبارى دە ءولى دۇنيە سياقتى...
زۋلاپ كەلە جاتقان «ناۋتيلۋس» وسىنداي مۇزدى الاپقا كەلىپ توقتاعان-دى.
— ءسىز، بىلەسىز بە، پروفەسسور مىرزا،— دەدى بۇل كۇنى ماعان نەد لەند، — ەگەر ءبىزدىڭ كاپيتانىمىز وسى ارادان دا ءارى ءوتىپ شىعا السا...
— وندا قايتەر ەدى، نەد؟
— وندا ول جىگىت بولار ەدى!
— نەگە؟
— ويتكەنى سىرەسكەن مۇزدى ەشكىم دە بۇزىپ ەتە المايدى. كاپيتانىمىزدىڭ كۇشتى ادام ەكەندىگىندە مەنىڭ تالاسىم جوق، ءبىراق، ول تابيعاتتان كۇشتى ەمەس قوي! ال ەگەر وسى اراعا تابيعات ءوزىنىڭ قامالىن ورناتسا، وعان لاجسىز توقتاۋعا تۋرا كەلەدى.
— مەنىڭ پىكىرىمشە دە، ءسىزدىڭ ايتىپ تۇرعانىڭىز دۇرىس سياقتى، ميستەر لەند... ايتكەنمەن، وسى مۇزداردىڭ ارجاعىندا نە بار ەكەن، سونى بىلگىم كەلەر ەدى. وسى مۇز مەنىڭ دە زىعىردانىمدى قايناتىپ تۇر!
— قوجايىن دۇرىس ايتادى،— دەدى كونسەل. — بۇل كامالدىڭ ءوزى عالىمداردىڭ زىعىردانىن قايناتۋ ءۇشىن جاسالعان. ەگەر بۇل قولىمنان كەلسە مەن وسى كامالدىڭ ءبارىن كوتەرىپ الىپ قۇرىلىققا قويار ەدىم!
— زىعىردان قاينايتىن تۇك تە جوق — دەپ جاۋاپ قايىردى كانادالىق. — بۇل قامالداردىڭ ارجاعىندا نە بار ەكەنىن مەن جاقسى بىلەمىن.
— نە بار؟—دەپ سۇرادىم مەن.
— مۇز، تەك قانا مۇز!—دەپ جاۋاپ قايىردى كانادالىق.
— شىنىمەن سولاي دەپ ويلايسىز با، نەد؟ — دەدىم مەن. — ءبىراق مۇنىڭىزدىڭ دۇرىستىعىندا مەنىڭ كۇمانىم بار، سوندىقتان مەن وڭتۇستىككە قاراي ءالى دە جۇرە بەرگىم كەلەدى.
— مۇنىڭىز ءتىپتى جاقسى ەمەس، پروفەسسور مىرزا، — دەپ جاۋاپ قايىردى نەد لەند. — ءسىز بۇل ويدان قايتۋىڭىز كەرەك. ءبىز سىرەسكەن مۇزدىڭ شەگىنە جەتىپ تۇرمىز — وسى دا جەتكىلىكتى. بۇدان ءارى قاراي ءسىز دە، كاپيتان نەمو دا، «ناۋتيلۋس» تا ءبىر ادىم ىلگەرى باسا المايسىزدار. قايتقىڭىز كەلە مە، جوق پا، ول ءوز الدىنا، ءبىراق وسى ارادان سولتۇستىككە قايتامىز، دەمەك كادۋىلگى ءجونى ءتۇزۋ ەسى دۇرىس ادامدار تۇراتىن جەرگە قايتامىز.
مويىنداۋعا ءتيىسپىن، بۇل: كەمەلەر مۇزدى الاپتىڭ ۇستىمەن دە جۇرە بەرەتىن بولىپ ۇيرەنىپ كەتكەنشە، ولار سىرەسكەن مۇزدىڭ شەتىنە جەتكەن سوڭ، توقتاۋعا ءتيىس دەگەن ءسوزى ەدى.
شىنىندا دا، قانشا كۇش جۇمساسا دا، مۇزدى جارىپ وتپەك بولىپ، قانشا ارەكەتتەنسە دە، «ناۋتيلۋس» تۇرعان ورنىنان قوزعالا الماي قويدى.
ادەتتە، كەمە ىلگەرى قاراي جۇرە الماسا، كەيىن قايتاتىن-دى. ءبىراق مۇندا قايتۋعا دا مۇمكىندىك جوق ەدى، ءوتىپ كەلگەن جاتىڭ ءبارىن دە قايتا مۇز باسىپ قالعان. ال، ەگەر ءبىزدىڭ كەمەمىز تاعى دا ءبىراز ۋاقىت وسى كۇيىندە قوزعالماي تۇراتىن بولسا، وندا، ءسوز جوق ول مۇزعا جابىسىپ قاتىپ قالار ەدى.
بۇل ءقاۋىپ كۇندىزگى ساعات ەكى شاماسىندا بىلىنە باستادى: «ناۋتيلۋس» تۇرعان جىلىم سۋ وتە تەز ارادا مۇز بولىپ قاتا باستادى. مويىنداۋىم كەرەك، ەندى ماعان كاپيتان نەمونىڭ وسى قىلىعى ۇلكەن وجارلىق بولىپ كورىندى.
Meن بۇل كەزدە كەمەنىڭ ۇستىندە تۇر ەدىم. قابىرشاقتانىپ قاتا باستاعان مۇزعا بىرنەشە مينۋتتەي قاداعالاپ قاراپ تۇرعان كاپيتان ماعان قاراپ:
— ءبىزدىڭ جاعدايىمىز تۋرالى ويىڭىز قانداي، پروفەسسور مىرزا، — دەپ سۇرادى.
— ءبىز مىقتاپ تۇرىپ، وتىرىپ قالدىق دەپ ويلايمىن، كاپيتان.
— وتىرىپ قالدىق؟ بۇل ءسوزدى قالاي ۇعۋعا بولادى؟
— مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم: ءبىز ەندى ىلگەرى دە، كەيىن دە، وڭعا قاراي دا، سولعا قاراي دا جۇرە المايمىز دەگەن ءسوز ەدى. مۇنداي جاعدايدا قالعانداردى، مادەنيەتتى ەلدەردە، ايتەۋىر، «وتىرىپ قالدى» دەگەن سوزبەن ۇعىندىرادى.
— دەمەك، ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، «ناۋتيلۋس» وسى ارادان شىعا المايدى عوي!
— بۇعان مەن سەنىڭكىرەمەيمىن، كاپيتان. انتراكتيدانىڭ قىسى قىلىشىن سۇيرەتىپ كەلىپ قالعاندا، مۇزدى قوزعالادى دەپ سەنۋ قيىن عوي.
— قايران، پروفەسسور، ايتقانىڭىزدان قايتپايدى ەكەسىز-اق، — دەدى كەكەڭكىرەپ كاپيتان نەمو. — سىزگە تەك كەدەرگىلەر مەن بوگەتتەر-اق كورىنەدى دە تۇرادى ەكەن. رۇقسات ەتسەڭىز سىزگە مەن مىنانى ايتار ەدىم: «ناۋتيلۋس» مۇزدى شەڭبەردەن قۇتىلىپ شىعىپ قانا قويماي، ىلگەرى قاراي دا جۇرە بەرە الادى!
— بۇدان دا ءارى، وڭتۇستىككە قاراي دەيسىز بە؟ — دەدىم مەن كاپيتان نەموعا قاراپ.
— يا، پروفەسسور مىرزا، ول پوليۋسكە دەيىن بارادى.
— پوليۋسكە؟—دەپ قالدىم مەن داۋىسىمدى قاتتىراق شىعارىپ، سەنبەگەنىمدى ىركە الماي.
— يا، — دەدى سالقىن عانا كاپيتان، — وڭتۇستىك پوليۋسكە دەيىن، بۇكىل جەر شارىنىڭ مەريدياندارى تۇيىسەتىن سول ءبىر جۇمباق پوليۋسكە دەيىن بارادى. «ناۋتيلۋسقا» نە ىستەتكىم كەلسە دە ىستەتە الاتىنىمدى ءسىز بىلەسىز عوي!
يا، مەن مۇنى بىلەتىن ەدىم. سونىمەن قاتار، بۇل ادامنىڭ كوزسىز ەرلىكتىڭ ادامى ەكەنىن دە بىلەتىن ەدىم. ءبىراق ايتە تۇرسا دا، وڭتۇستىك پوليۋسكە بارماق بولىپ، تالاي قىرۋار قيىن توسقاۋىلدار مەن كەدەرگىلەردى بۇزىپ-جارىپ، كوكتەي وتپەكشى بولۋ — تەك ەسسىز ادامنىڭ عانا ىستەيتىن ءىسى، بۇل سولتۇستىك پوليۋسكە بارۋدان دا قيىن.
ەڭ باتىل، ەڭ ىسىلعان، ەڭ تاجريبەلى دەگەن تەڭىزشىلەر دە سولتۇستىك پوليۋسكە بارماق بولىپ، بوسقا اۋرە بولعان جوق پا ەدى، ولاردىڭ تالايى جەتە الماي كەيىن قايتىپ، تالايى اپاتقا ۇشىراپ قازا تاپقانى قايدا!
— ادام بالاسىنىڭ اياعى جەتپەگەن وسى پوليۋستى ءسىز بۇدان بۇرىن اشىپ تا قويعان بولارسىز — دەپ سۇرادىم مەن كاپيتان نەمودان.
— جوق،— دەپ جاۋاپ قايىردى ول.— مۇنى ءبارىمىز بىرگە اشاتىن بولامىز. مۇنى اشۋعا باسقالاردىڭ شاماسى كەلمەسە مەنىڭ شامام كەلۋى كەرەك. مەن «ناۋتيلۋسپەن» وڭتۇستىككە قاراي، ەشۋاقىتتا، تاپ وسىنداي الىس ساپار شەككەن ەمەسپىن؛ ءبىراق سىزگە قايتالاپ ايتايىن، ءبىز ءالى دە ىلگەرى قاراي جۇرەمىز، جۇرگەندە تۋرا ءپوليۋستىڭ وزىنە دەيىن بارامىز!
— مەنىڭ سىزگە سەنگىم كەلەدى-اق، — دەپ جاۋاپ قايىردىم مەن كەكەڭكىرەپ. — مەن سىزگە سەنەمىن دە. ىلگەرى قاراي جۇرە بەرەمىز! ءبىز ءۇشىن ەشبىر كەدەرگى-بوگەت جوق! سىرەسكەن مۇزدى قاق جارىپ وتەمىز! ونىڭ تاس-تالقانىن شىعارامىز، ەگەر ول قارسىلىق كورسەتەتىن بولسا، وندا مۇزدىڭ تۋرا ۇستىمەن ۇشۋ ءۇشىن، «ناۋتيلۋسقا» قانات جاساپ، قوندىرىپ الامىز دا ۇشامىز!
— مۇزدىڭ ۇستىمەن بە، پروفەسسور مىرزا؟! — دەپ جاۋاپ قايىردى سابىرلى پىشىنمەن كاپيتان نەمو. — ءويتىپ قاجەتى نە؟ ودان دا مۇزدىڭ استىمەن جۇرگەنىمىز جاقسى عوي.
— مۇزدىڭ استىمەن دەيسىز بە؟! — دەپ ايعايلاپ جىبەردىم.
كەنەتتەن ماعان توڭىرەگىم جاپ-جارىق بولىپ كەتكەندەي بولدى. كاپيتان نەمونىڭ نەگە سەنىپ تۇرعانىن، نەنى سۇيەنىش ەتىپ تۇرعانىن مەن تۇسىنە قويدىم. «ناۋتيلۋستىڭ» كەرەمەت قاسيەتى كاپيتان نەموعا تاعى دا ءبىر قىزمەت ەتۋگە ءتيىس ەدى.
— ءبىزدىڭ ءبىر-بىرىمىزدى تۇسىنە باستاعانىمىزدى مەن بايقاپ تۇرمىن،— دەدى كۇلىمسىرەپ كاپيتان. — مەنىڭ بايقاۋىمشا، ءسىز دە مۇنداي ارەكەت ىستەۋگە بولادى دەپ بىلەتىن شىعارسىز. مۇنىڭ ويداعىداي بولىپ شىعاتىندىعىندا مەنىڭ ەشبىر كۇمانىم جوق. كادۋىلگى كەمەلەر ءۇشىن مۇمكىن ەمەس ءىس، «ناۋتيلۋس» ءۇشىن مۇمكىن بولۋى ءتيىس. ەگەر پوليۋس جانىندا قۇرىلىق بولىپ شىقسا، ول، ارينە، توقتايدى. ال ەگەر، مۇنىڭ كەرىسىنشە، ءپوليۋستى اينالا مۇحيت سۋى الىپ جاتسا، وندا ءبىز تۋرا ءپوليۋستىڭ وزىنە دەيىن بارامىز!
— شىنىندا دا، — دەدىم مەن كاپيتاننىڭ جۇيەلى پىكىرىنە ەرىپ، — ەگەر تەڭىزدىڭ بەتىن مۇز قاپتاپ السا، سۋدىڭ استىڭعى قاباتتارى قاتپاۋعا ءتيىس قوي. ەگەر مەن قاتەلەسپەسەم، تەڭىزدىڭ استىڭعى جاعىنداعى مۇز ۇستىڭگى جاعىنداعى مۇزدىڭ بيىكتىگىنىڭ تورتتەن ۇشىندەي بولاتىن سياقتى ەدى عوي؟
— يا، پروفەسسور مىرزا، سونداي دەۋگە بولادى. مۇز تاۋلاردىڭ تورتتەن ءۇش بولەگى سۋعا باتىپ تۇرادى. وندا، تەڭىز بەتىندەگى ەڭ بيىك مۇز تاۋ ءجۇز مەتردەن اسپايتىن بولسا، ونىڭ سۋ استىنا قاراپ كەتكەن بولەگى دە ءۇش ءجۇز مەتردەن اسپايدى. ولاي بولسا، «ناۋتيلۋس» ءۇشىن ءۇش ءجۇز مەتر سۋ استىنا ءتۇسۋ دەگەن نەمەنە، تۇككە تۇرمايدى ەمەس پە؟
— تۇككە تۇرمايدى!
— ول ول ما، ءبىز ءالى سۋ استىنا تۇسكەندە، تەمپەراتۋراسى بارلىق، ەندىكتەردە دە بىردەي بولاتىن تۇسىنا دەيىن تەرەڭ تۇسەمىز، ءسويتىپ اۋاداعى وتىز-قىرىق گرادۋس ايازدى مازاق ەتەتىن بولامىز!
— دۇرىس ايتاسىز كاپيتان، وتە دۇرىس!—دەدىم مەن.
— بىزگە تەك ءبىر قيىنشىلىقتى جەڭىپ شىعۋعا تۋرا كەلەدى، — دەدى ءسوزىن ءارى قاراي جالعاستىرىپ كاپيتان نەمو، — ول قيىنشىلىق سۋ استىندا بىرنەشە تاۋلىك بويىنا بولعان كەزدە، اۋا قورىن جاڭالاپ الا المايتىنىمىزدا بولىپ وتىر.
— سول-اق پا؟ — دەدىم مەن. — «ناۋتيلۋستا» اۋا قورىن تولتىرىپ الارلىق رەزەرۆۋارلار جەتكىلىكتى، سول رەزەرۆۋارلار ءبىزدى قاجەتتى وتتەگىمەن قامتاماسىز ەتە الادى عوي!
— وتە جاقسى، پروفەسسور مىرزا،— دەپ كۇلىمسىرەدى كاپيتان تاعى دا.— ەندى تاعى دا ءبىر كۇدىكتى ماسەلە تۋرالى پىكىر الىسۋعا رۇقسات ەتىڭىز،— كەيىن سىزدەن اڭعال ادام ەكەن دەگەن ءسوز ەستىمەس ءۇشىن اقىلداسقالى تۇرمىن.
— نەمەنە تۋرالى كۇدىگىڭىز بار؟ — دەپ سۇرادىم كاپيتاننان.
— ەگەر پوليۋس تۇرعان جەر تەڭىز بولسا، ول سىرەسكەن مۇز بولۋى ىقتيمال، ولاي بولسا، ءبىز مۇزدى جارىپ تەڭىز بەتىنە شىعا المايمىز.
— نە ايتىپ تۇرسىز، كاپيتان! «ناۋتيلۋستىڭ» ۇزىن-ۇزىن ءتىس قارۋلارى بار ەكەنىن ۇمىتىپ قالدىڭىز با! ءسىز ونى مۇز توبەگە قاراي قيالاتا جۇرگىزبەيسىز بە، سوندا ول وزىنە وپ-وڭاي-اق جول سالىپ شىقپاي ما.
— دەگەنمەن پروفەسسور مىرزا، ءسىز بۇگىن مۇلدەم باسقا تىلدە سويلەپ تۇرسىز.
— الايدا، كاپيتان، — دەدىم مەن بىردەن بىرگە ەكىلەنە، — وڭتۇستىك پوليۋستە مۇز قاتپاعان تەڭىز كەزدەسپەيتىنىن قايدان بىلەمىز؟ سۋىق پوليۋستەرى وڭتۇستىك جارتى شاردا دا، سولتۇستىك جارتى شاردا دا قۇرىلىق پوليۋسىنە سايكەس كەلمەيدى عوي. سوندىقتان بۇل انىقتاما تەرىسكە شىعارىلىپ بولعانشا، جەر شارىنىڭ بىر-بىرىنە قاراما-قارسى وسى ەكى نۇكتەسىندە مۇز قاتپاعان تەڭىز بار كەمەسە جەر بار دەپ جورامالداۋىمىزعا ەركىمىز بار.
— مەن بىلاي دەپ ويلايمىن، پروفەسسور مىرزا، — دەپ جاۋاپ قايىردى كاپيتان نەمو. — مەنىڭ جوبا-جورامالدارىما، وسى ۋاقىتقا دەيىن مۇلدە قارسى بولىپ كەلىپ، ەندى مەنىڭ پىكىرىمدى جاقتايتىن دالەلدەردى جاۋدىرىپ تۇرسىز، ءسىز وسىنى دا ءبىر ەسكەرىپ قويىڭىزشى.
كاپيتان نەمونىڭ مۇنىسى دۇرىس ەدى. باتىلدىق جاعىنان مەن ەندى ونىڭ وزىمەن باسەكەگە ءتۇسىپ قالىپ ەدىم. ەندى مەن پوليۋسكە قاراي جۇزە بەر دەپ ونى ۇگىتتەۋگە اينالدىم. مەن ءتىپتى ودان اسىپ ءتۇستىم...
جوق، ولاي ەمەس، اقىلسىز بەيشارا! كاپيتان نەمو مەنىڭ سويتەتىنىمدى وي تارازىسىنان وتكىزىپ، كەسىپ-پىشىپ، ءبىلىپ قويعان، ەندى ول، مەنىڭ قيالعا عانا بەرىلىپ، ءبىر ولاي ءبىر بۇلاي اۋىتقىپ تۇرعانىمدى تاماشالاپ تۇر.
ءبىراق كاپيتان نەمو ۋاقىتتى بوسقا وتكىزىپ تۇرعان جوق-تى. ول ءوزىنىڭ كومەكشىسىن شاقىرىپ الىپ، ماعان تۇسىنىكسىز تىلدە سويلەسىپ تۇردى. كومەكشى كاپيتاننىڭ جوسپارىن بۇدان بۇرىن دا ەستىگەن بە، الدە ءتىپتى ول جوسپاردىڭ ورىندالمايتىن نەسى بار دەپ قارادى ما، ايتەۋىر ونىڭ بەت اجارىندا ەشقانداي تاڭدانۋ بەلگىسى سەزىلمەدى!
ءبىراق ول قانشاما سالقىن قاندى بولعانىمەن، ونىڭ ەشنارسەگە سەس بەرمەيتىندىگى كونسەلدەن اسىپ كەتە قويعان جوق، ويتكەنى كونسەلگە مەن كاپيتاننىڭ پوليۋسكە بارماقشى ەكەنىن ايتقانىمدا ول سابىرلى شىرايمەن «قوجايىننىڭ ەركى ءبىلسىن» دەگەن ءبىر-اق سوزبەن جاۋاپ قايىردى، بۇدان باسقا مەن ودان ەشتەمە ەستي المادىم. ال نەد لەند بولسا ول ءبىر باسقا ەدى؛ مەنىڭ ايتقان حابارىمدى ەستىگەنىندە تاپ ونداي ەشكىم يىعىن جوعارى كوتەرە الماس ەدى.
— بىلەسىز بە، پروفەسسور مىرزا،— دەدى ول،— سىزبەن ءسىزدىڭ كاپيتانىڭىز نەمونى مەن وتە اياپ تۇرمىن.
— ءبىراق ۇعىنىڭىز، نەد، ءبىز پوليۋسكە بارعالى تۇرمىز عوي، پوليۋسكە!
— وندا بارۋىڭىز ىقتيمال، ءبىراق، ودان قايتا المايسىزدار!
وسىنى ايتتى دا ول كايۋتاسىنا كەتىپ قالدى، «ءبىر پالەگە ۇشىراماي تۇرىپ»، دەدى ول شىعىپ بارا جاتىپ.
بۇل ۋاقىتتا «ناۋتيلۋس» ءوزىنىڭ ساپارىنا شىعۋعا دايارلانۋدا ەدى. دۆيگاتەلدەردىڭ قوزعالۋىمەن قۋاتتى ناسوستار، رەزەرۆۋارلارعا اۋا تولتىرىپ جاتتى.
كۇندىزگى ساعات تورتتە كاپيتان نەمو ماعان كەمەنىڭ اۋىزى ءقازىر جابىلادى دەدى! مەن اينالا قورشاپ تۇرعان سىرەسكەن مۇز قامالدارىن تاعى دا ءبىر رەت شولىپ ءوتتىم. اۋە اشىق ەدى، كوك جۇزىندە شوكىم بۇلت كورىنبەيدى. كۇن ەداۋىر سۋىق بولاتىن — نولدەن تومەن ون ەكى گرادۋستى، ءبىراق جەل تىمىق ەدى، سوندىقتان اياز ونشا سەزىلمەدى.
قولدارىندا ۇلكەن قايلالارى بار ون ماتروس شىعىپ، «ناۋتيلۋستىڭ» اينالاسىنداعى مۇزدى ويىپ، تالقانداي باستادى.
ماتروستار «ناتيلۋستى» تەز ۋاقىتتىڭ ىشىندە-اق مۇزدان بوساتىپ الدى، ويتكەنى مۇنىڭ اينالاسىنداعى مۇز ءالى جۇقا بولاتىن. وسىدان كەيىن ىشكە تۇستىك، كەمەنىڭ اۋزى دا جابىلدى، ءسويتىپ «ناۋتيلۋس» جايلاپ سۋ استىنا تۇسە باستادى.
مەن سالونعا باردىم، ماعان ەرىپ كونسەل دە باردى. ءبىز تەرەزەنىڭ الدىنا وتىرىپ الىپ، وڭتۇستىك مۇز مۇحيتى سۋىنىڭ تومەنگى قاباتتارىن قاراي باستادىق. سىرت جاقتىڭ تەمپەراتۋراسىن ولشەپ وتىراتىن تەرمومەتردەگى سىناپ تەز جوعارى كوتەرىلىپ، مانومەتردىڭ ءتىلى سيفەربلات بويىنشا وڭعا قاراي جىلجىدى. تەرەڭدىگى ءۇش ءجۇز مەتردەي تۇسقا تۇسكەنىمىزدە كاپيتاننىڭ كۇنى بۇرىن بولجاعانىنداي، سۋ مۇزدان ارىلىپ بولدى، ءبىراق، كەمە سەگىز ءجۇز مەترگە دەيىن تومەن ءتۇستى. بۇل تۇستا سۋدىڭ تەمپەراتۋراسى تەڭىزدىڭ ۇستىڭگى جاعىنان ەكى گرادۋس جوعارى بولىپ شىقتى. «ناۋتيلۋستىڭ» ءىشىنىڭ تەمپەراتۋراسى ەلەكتر پەشتەردىڭ قىزۋىنىڭ ارقاسىندا ءوزىنىڭ بۇرىنعى قالپىندا ەدى، ويتكەنى ول سىرتقى تەمپەراتۋراعا تاۋەلدى ەمەس-تى.
«ناۋتيلۋس» بۇلتارىس-جالتارىستاردىڭ ءبارىن دە ۇمىتىپ، ەندى تۋرا ءجۇرىپ وتىردى.
— قوجايىننىڭ رۇقساتى بويىنشا ايتسام، ءبىز امان-ەسەن ءوتىپ شىعادى ەكەمىز،— دەدى كونسەل.
— مەن دە سونداي ۇمىتتەمىن،— دەپ جاۋاپ قايىردىم مەن زور سەنىممەن.
«ناۋتيلۋس» مۇزسىز تەرەڭدە، ەلۋ ەكىنشى مەريدياننىڭ بويىمەن تۋرا پوليۋسكە قاراي ءجۇزىپ كەلە جاتتى. 67°30' دان 90° گرادۋسقا دەيىن جيىرما ەكى گرادۋس جارىم نەمەسە ەكى مىڭ كيلومەتردەن اسا جول ءوتۋ كەرەك ەدى. «ناۋتيلۋس» ساعاتىنا ەلۋ كيلومەتر الىپ كەلە جاتتى، ياعني مۇنىڭ ءجۇرىسىنىڭ قازىرگى شاپشاڭدىعى ەڭ ۇشقىر (كۋرەر) پوەزدىڭ شاپشاڭدىعىمەن بىردەي بولاتىن. ەگەر كولدەنەڭ ءبىر نارسە كەز كەلىپ بوگەلىپ قالماسا، ول پوليۋسكە قىرىق ساعاتتان اسا بەرگەن كەزدە جەتەتىن ەدى.
جاڭا، تىڭ كورىنىس كونسەل ەكەۋىمىزدى سالون تەرەزەنىڭ الدىنان تۇندە دە جىبەرمەي قويدى. پروجەكتوردىڭ ساۋلەسى سۋدى جاپ-جارىق قىپ تۇرعان-دى. ءبىراق تەڭىز تۇلدىرسىز كوك سۋ عانا ەدى. اياز قىسقان بۇل سۋلاردا بالىق بولمايتىن.
«ناۋتيلۋستىڭ» شاپشاڭ ءجۇرىپ كەلە جاتقاندىعى ونىڭ كورپۋسىنىڭ ۇزدىكسىز ءدىرىل قاعىپ كەلە جاتقاندىعىنان-اق بەلگىلى.
تۇنگى ساعات ەكىدە بىرەر ساعات مىزعىپ الايىن دەپ مەن ءوز كايۋتاما بارماق بولدىم. كونسەل دە ءوز كايۋتاسىنا كەتتى. كوريدوردىڭ بويىمەن ءوز كايۋتاما بارا جاتىپ، كاپيتان نەمونى كەزدەستىرە المادىم. شتۋرۆالدا تۇر عوي دەن ويلادىم، ونى.
ەرتەڭىنە، 18 مارتتا، تاڭەرتەڭ سالون تەرەزەسىنىڭ الدىنداعى ءوز ورنىما قايتا كەلىپ وتىردىم. ەلەكتر لاگ «ناۋتيلۋستىڭ» شاپشاڭدىعىنىڭ ءبىراز باياۋلاعانىن كورسەتىپ تۇردى. ول ەندى جوعارى ورلەپ، جوعارىلاعاندا بىردەن كوتەرىلمەي بىرتىندەپ، ءوزىنىڭ رەزەرۆۋارلارىن ەتە باياۋ تۇردە بوساتىپ كەلە جاتىر ەكەن.
مەنىڭ جۇرەگىم لۇپىلدەي باستادى. تەڭىزدىڭ ۇستىڭگى جاعىنا شىعا الامىز با؟ شىقساق، مۇزسىز القاپتى كەزدەستىرە الامىز با؟
جوق، ولاي بولمادى! «ناۋتيلۋس» قاقتىعىسىپ قالدى، بۇل قاقتىعىسقانى سىرەسكەن مۇز استىنىڭ قاتپارى ەكەنىن مەن بىلە قويدىم، ال سوقتىعۋ دىبىسىنىڭ كومەسكى ەستىلۋى بۇل مۇزدىڭ وتە قالىڭ ەكەندىگىن اڭعارتتى. شىنىندا دا، مانومەتر بۇل جورامالدىڭ دۇرىس ەكەنىن كورسەتىپ تۇردى، — ءبىز مىڭ جارىم فۋت تەرەڭدە كەلە جاتىر ەكەنبىز. دەمەك، ءبىزدىڭ ۇستىڭگى جاعىمىزداعى مۇزدىڭ قالىڭدىعى ەكى مىڭ فۋت ەدى. دە، ونىڭ بەس ءجۇز فۋتى تەڭىزدىڭ ۇستىنە شىعىپ تۇر ەدى! ولاي بولسا، بۇل تۇستاعى سىرەسكەن مۇز، كەمە سۇڭگىپ، سۋدىڭ استىنا تۇسەتىن تۇستاعى مۇزدان قالىڭ ەدى. بۇل ءبىزدىڭ كوڭىلىمىزدى كونشىتە قويمادى.
كۇنى بويى، «ناۋتيلۋس» جوعارى شىقپاقشى بولىپ بىرنەشە رەت اۋرە بولدى، ءبىراق سىرەسكەن قالىڭ مۇز جول بەرمەي قويدى. كەيبىر تۇستاردا وسى سۋ استىنداعى «توبەنىڭ» قالىڭدىعى توعىز ءجۇز مەترگە دەيىن باراتىن، ياعني مۇزدىڭ جالپى قالىڭدىعى ءبىر مىڭ ەكى ءجۇز مەتر ەدى دە. ونىڭ ءۇش ءجۇز مەترى؛ تەڭىزدەن جوعارى شىعىپ تۇر ەدى. مۇنىڭ ءوزى ءبىز سۋدىڭ استىنا تۇسەر كەزدەگى مۇز تاۋلاردىڭ بيىكتىگىنەن ءۇش ەسە بيىك ەدى دەگەن سەز! مەن وسى مۇز تاۋلاردىڭ تۇپكى نەگىزدەرىنىڭ جاتىسىن مۇقياتتاپ قاراپ، بەلگىلەپ الدىم، ءسويتىپ وسى سۋ استىندا توڭكەرىلىپ جاتقان ىركەس-تىركەس مۇز تاۋلاردىڭ دورەكى تۇردە بولسا دا كارتاسىن جاساپ الدىم.
كەشكە قاراي دا جاعدايىمىز وزگەرە قويمادى. سۋ استىنداعى مۇزدىق قالىڭدىعى قاي تۇستا بولسا دا ءتورت ءجۇز، بەس ءجۇز مەترگە دەيىن باراتىن ەدى. بۇل مۇزدىڭ ەڭ جۇقالاۋ دەگەن جەرلەرى ەدى، ءبىراق سونىڭ وزىندە، اشىق تەڭىز بەن ءبىزدىڭ ارامىزدى وتە قالىڭ مۇز ءبولىپ تۇر ەدى.
كەشكى ساعات سەگىز دە بولدى. «ناۋتيلۋس» بۇدان ءتورت ساعات بۇرىن، داعدىلى ەرەجە بويىنشا، اۋا قورىن جاڭادان تولىقتىرىپ الۋعا ءتيىس ەدى. الايدا، كاپيتان نەمو اۋا كورى تولى قوسىمشا رەزەرۆۋارلاردان ءالى ءبىر ليتر دە وتتەگىن شىعارماسا دا، مەن تىنىسىم تارىلعانىن سەزبەدىم.
بۇل ءتۇنى مەن دوڭبەكشىپ ۇيىقتاي الماي شىقتىم. ءۇمىت، قورقىنىش قاتار كەلىپ مازا بەرمەي قويدى. توسەگىمنەن الدەنەنە رەت تۇردىم. «ناۋتيلۋس» ءالى دە ۇسكە شىعارلىق جولدى بايقاۋدا ەدى. ساعات ءۇش شاماسىندا مەن سالونعا باردىم. مانومەترگە قاراپ ەدىم مۇزدىڭ تومەنگى بەتى تەڭىز بەتىنەن ەلۋ مەتردەي-اق تەرەڭدە ەكەن... سىرەسكەن مۇز ازداپ جۇقارايىن دەپتى. سۋ استىنىڭ تاۋلارى ەندى جازىق مۇزعا جول بەرىپتى.
مەن مانومەتردەن كوز الماستان قاراپ تۇردىم. پروجەكتور جارىعىنا شاعىلىسىپ، مىڭداعان ۇساق ساۋلە شاشقان مۇزدى قيالاپ ءبىز بارعان سايىن جوعارى ورلەپ كەلە جاتتىق.
ءبىر كيلومەتر ىلگەرى باسقان سايىن، مۇز جۇقارا بەردى.
اقىر اياعىندا، تاڭەرتەڭگى ساعات التىدا، ەستە ماڭگى قالعان 19 مارت كۇنى، سالوننىڭ ەسىگى اشىلدى دا تابالدىرىقتان اتتاي بەرە كاپيتان نەمو:
— تەڭىز مۇزدان ارىلدى! — دەدى.
ون ءتورتىنشى تاراۋ
وڭتۇستىك پوليۋس
مەن جۇگىرە باسىپ كەمەنىڭ ۇستىنە شىقتىم.
يا! تەڭىز مۇزدان ارىلعان ەكەن. نەكەن-ساياق مۇزدار مەن مۇز تاۋلاردىڭ ءار جەردە بىرەۋى قالقىپ ءجۇر. ارىرەكتە، وڭتۇستىك جاقتا ءتىپتى ەشقانداي مۇز كورىنبەيدى. اۋەدە قۇستار مىڭ-مىڭداپ ۇشىپ ءجۇر، قارا كوكتەن جاسىل تۇسكە دەيىن باراتىن سانسىز كوپ،الۋان ءتۇستى بالىقتار سۋدى تىلگىلەپ مىڭعىراپ قاپتاپ ءجۇر. سەلسيي تەرمومەترى نولدەن ءۇش گرادۋس جوعارى كورسەتتى. كوز ۇشىندا بۇلدىراپ قالعان، الگىندە عانا ءوزىمىز وتكەن مۇز تاۋدىڭ تۇسىنىڭ سۋىعىنىڭ قاسىندا بۇل ارا كادۋىلگى كوكتەمدەي ەدى.
— ءبىز قاي جەردەمىز؟ — دەپ سۇرادىم مەن كاپيتاننان. جۇرەگىم اتشا تۋلاپ كەتتى.— ءبىز پوليۋستەمىز بە؟
— ءوزىم دە بىلمەيمىن، — دەپ جاۋاپ قايىردى ول. — تۇستە، كۇن كوزىنىڭ بيىكتىگى بويىنشا قاي جەردە ەكەنىمىزدى بەلگىلەپ الارمىز.
— ءبىراق مىنا تۇماندا كۇن كوزى كورىنە قويار ما ەكەن؟ — دەپ سۇرادىم مەن، كوك ءجۇزىن قاپتاي جاپقان بۇلتقا كۇدىكتەنە قاراپ.
— ەگەر ول جارتى مينۋت كورىنسە سونىڭ ءوزى دە جەتىپ جاتىر،— دەدى كاپيتان.
«ناۋتيلۋستىڭ» وڭ جاعىندا ون ميلدەي جەردە تەڭىز بەتىنەن، ءبىر كىشكەنە ارال كورىندى. ءبىز ەندى سوعان قاراي جۇردىك، ءبىراق تەڭىز استىندا ريف كوپ بولۋى مۇمكىن دەپ وتە جاي ءجۇرىپ كەلە جاتتىق.
ءبىر ساعاتتا ءبىز ارالعا جەتتىك تە ەندى ەكى ساعاتتا ونى اينالىپ تا وتتىك. جاعالاۋىنىڭ اينالاسى تورت-بەس ميلدەي-اق ەدى. مۇنى الدەقانداي ءبىر جەردەن تارلاۋ ءبىر شىعاناق ءبولىپ تۇردى. ول جەردىڭ بەلگىسىز ءبىر قۇرىلىق بولىپ شىعۋى دا ىقتيمال ەدى. بۇل ارادا مۇنداي جەردىڭ بولۋى موريدىڭ جورامالىن دۇرىسقا شىعارىپ تۇرعان سياقتى. ۇشقىر ويلى عالىم وڭتۇستىك پوليۋس پەن الپىسىنشى پاراللەلدىڭ اراسىنداعى تەڭىزدى وراسان زور كوشپەلى مۇز باسىپ جاتاتىنىنا، سولتۇستىك جارتى شاردا مۇنداي مۇزدار ەشۋاقىتتا كەزدەسپەيتىنىنە كوڭىل اۋدارعان. ءوزىنىڭ وسى بايقاۋىنان ول وڭتۇستىك پوليۋس شەڭبەرىندە قانداي دا بولسا، ءبىر قۇرىلىق بولۋ كەرەك دەگەن قورىتىندىعا كەلگەن بولاتىن. ويتكەنى مۇز تاۋلار تەڭىزدە پايدا بولمايدى، تەك جەردە عانا پايدا بولادى، دەپ دالەل كەلتىرگەن. موريدىڭ شىعارعان ەسەبى بويىنشا، وڭتۇستىك پوليۋستى قورشاپ تۇرعان مۇز الەمى ديامەترى ءتورت مىڭ كيلومەتر وراسان زور كەڭ شەڭبەر قۇرىپ تۇر.
«ناۋتيلۋس» قايراڭداپ قالۋ قاۋپىنەن سەسكەنىپ، وراسان زور ۇيمە-جۇيمە بولىپ شوقتارىلعان قۇز-جارتاستاردىڭ جاعالاۋىنان ءۇش كابەلتتەي جەرگە كەلىپ توقتادى. قايىق سۋعا ءتۇسىرىلدى. كاپيتان، ءارتۇرلى اسپاپتار اسىنعان ەكى ماتروس، كونسەل جانە مەن قايىققا وتىردىق. تاڭەرتەڭگى ساعات ون ەدى.
مەن تاڭەرتەڭنەن بەرى نەد لەندتى ءالى كورگەن جوق ەدىم. كانادالىق تەگى، ءوزىن جەڭىلدىم دەپ مويىنداعىسى كەلمەي جۇرسە كەرەك.
ەسكەكتەردى بىرنەشە سەرمەگەن بويدا-اق، ءبىزدىڭ قايىعىمىز قۇمدى جاعاعا جەتىپ تۇرا قالدى.
كونسەل دەرەۋ جاعاعا قارعىپ تۇسپەكشى بولىپ ەدى، ءبىراق مەن ونى توقتاتىپ:
— كاپيتان نەمو،— دەدىم، — بۇل جەرگە ەڭ الدىمەن تۇسەتىن جول سىزدىكى بولۋعا ءتيىس.
— يا، پروفەسسور مىرزا، — دەپ جاۋاپ قايىردى كاپيتان. — مەن مۇنى ىركىلمەي-اق ىستەيمىن، ويتكەنى ماعان دەيىن ەشۋاقىتتا ادام بالاسىنىڭ اياعى بۇل جەرگە تيمەگەندىگىندە مەنىڭ كۇمانىم جوق.
وسى سوزدەردى ايتتى دا ول قۇمدى جاعاعا ءتۇستى. تەگى، قۋانعاننان ونىڭ دا جۇرەگى اتشا تۋلاپ كەتسە كەرەك. ول ءبىر جارتاسقا شىعىپ، ەكى قولىن كەۋدەسىنە ايقاستىرىپ سالىپ، تاپ ءبىر پوليۋس جەرىن ءوزىنىڭ قولاستىنا قاراتىپ الىپ تۇرعان ادام سەكىلدى، ەكى كوزى وتتاي جايناپ، قوزعالماستان، ءۇنسىز تۇرىپ قالدى. وسىلايشا، سەلت ەتپەستەن بىرنەشە مينۋت تۇرعاننان كەيىن ول:
— راقىم ەتىڭىز، مىرزالار، جەرگە تۇسىڭىزدەر،— دەپ ايعايلادى.
مەن سەكىرىپ جاعاعا ءتۇستىم. ماعان ىلەسە كونسەل دە ءتۇستى. ماتروستار قايىقتا وتىرىپ قالدى.
بۇل جەردىڭ قىرتىسى، كەز جەتەر جەرگە دەيىن، بەينە، سەبىلگەن كىرپىش ۇنتاعىنداي قىزىلداۋ كەلگەن تۋف ەدى.
مۇنىڭ ءۇستىن شلاكتار جانارتاۋ قۇسىندىلارىنىڭ قاتىپ قالعان تاسقىندارى، كەسەك-كەسەك كوبىك تاستار جاۋىپ جاتىر ەدى.
ارالشانىڭ جانارتاۋدان پايدا بولعانى تالاسسىز ەدى. مۇنىڭ كەيبىر جەرلەرىنەن كۇكىرت ءيسى بۇرقىراپ سىزدىقتاپ ءتۇتىن شىعىپ جاتتى؛ بۇل جانارتاۋدىڭ جەر استىنداعى وتىنىڭ ءالى ءوشىپ بولماعاندىعىن كورسەتىپ تۇر ەدى.
بۇل مەنى تاڭداندىرعان جوق، ويتكەنى، مەن دجەمس روستىڭ 167° بويلىق پەن 77032' ەندىكتەگى انتراكتيدا سۋلارىنان ەرەبۋس جانە تەررور دەگەن ەكى جانار تاۋدى اشقانىن بىلەتىن ەدىم. كاپيتان نەمونىڭ كورسەتىپ بەرگەن ۇلگىسى بويىنشا، مەن دە جارتاسقا شىعىپ، اينالاعا قاراي باستادىم. ءبىراق جانارتاۋدىڭ كراتەرى كوزىمە تۇسپەدى.
وسىمدىك دۇنيەسى مۇندا تىم كەدەي ەكەن: وسىمدىك اتاۋلىدان بىرنەشە قىنا مەن جارتاستارعا جابىسىپ تۇرعان بالدىرلار عانا كوزگە ءتۇستى. ال وسىمدىكتەرگە قاراعاندا، جانۋارلار دۇنيەسىنىڭ ءبىراز تۇرلەرى بار ەدى. مۇندا مولليۋسكالار، زووفيتتەر، بىرەن-ساران مارجان پوليپتەرى، تەڭىز جۇلدىزدارى جانە قۇستار دا بار ەكەن... قۇستار ءتىپتى ادام ايتقىسىز كوپ ەدى. داۋىستارى قۇلاق تۇندىرا مىڭداعان قۇستار ۇشىپ ءجۇر، مىڭداعان قۇستار جارتاستاردىڭ شەتىندە قونىپ وتىر، مىڭداعان قۇستار قورعاسىنداي كوكشىل سۋ ءۇستىن شىراينالىپ ۇشۋدا ەدى.
مۇندا، اسىرەسە پينگۆيندەر تىم كوپ ەدى، بۇلار قۇرلىقتا اۋىر، يكەمسىز كەلەدى دە، ونىڭ ەسەسىنە سۋدا جەپ-جەڭىل، شاپشاڭ بولادى.
قاناتتارىن جايىپ جىبەرگەندە ۇزىندىعى ءتورت مەترگە دەيىن باراتىن، مۇحيت لاشىندارى دەپ ورىندى ات قويىلعان وتە ۇلكەن الباتروستار، تيۋلەندەردىڭ قاتەرلى جاۋلارى وراسان زور داۋىلپازدار؛ ۇيرەكتەردىڭ ءبىر ءتۇرى — موريانكالار، اقىر اياعىندا. قاناتتارىنىڭ شەتى-قوڭىر اق جانە كوك، تەك قانا انتراكتيكادا تىرشىلىك ەتەتىن توپ-توپ گلۋپىشتار اۋەدە قالىقتاپ ءجۇردى.
— بۇلار اسا سەمىز كەلەدى، — دەدىم مەن كونسەلگە،— فارەر ارالدارىنىڭ تۇرعىندارى ولاردىڭ ولگەندەرىنىڭ ۇستىنە پىلتە ورناتادى دا، وعان وت تيگىزىپ تۇتاتىپ داپ-دايىن شام قىپ الا قويادى.
— تابيعات ەندى ازداپ تىرىسسا،— دەدى كونسەل، — بۇلار داپ-دايىن شام بولىپ شىعا كەلەدى ەكەن. بۇلاردى دايىن پىلتەمەن جابدىقتاماعانى قانداي وكىنىشتى!
ءبىز تۇسكەن جەردەن جارتى ميل شاماسىندا، جەر ءىن سەكىلدى شۇرق-شۇرق تەسىلىپ قالىپتى، بۇلار پينگۆيندەردىڭ ۇيالارى بولاتىن. كاپيتان نەمو بۇلاردىڭ بىرنەشە ءجۇزىن ۇستاپ الۋعا قوستى، ويتكەنى بۇلاردىڭ ەتتەرى وتە ءدامدى ەكەن. بۇل قۇستاردىڭ ۇلكەندىگى قازدىڭ ۇلكەندىگىندەي، قارا قاۋىرسىندى، كەۋدەسىندە اق داعى بار، مويىندارى سارى ەدى. ال بۇلاردى تاسپەن اتىپ سوعىپ الا بەرۋگە دە بولاتىن، ويتكەنى سەسكەنۋ قاشۋ دەگەن ولاردىڭ ويىنا دا كەلمەيتىن.
تۇمان ءالى اشىلعان جوق ەدى، ساعات ون ءبىر بولدى، كۇن كوزى ءالى كورىنبەيدى. بۇل مەنى قاتتى قىنجىلتتى. ەگەر كۇن كوزى كورىنبەسە، وندا ءبىز بايقاۋ جۇمىسىن جۇرگىزە المايمىز. ال، ونسىز پوليۋسكە جەتكەن جەتپەگەنىمىزدى قايدان بىلەمىز؟
مەن كاپيتان نەمونىڭ قاسىنا كەلگەندە، ول جارتاسقا سۇيەنىپ، تەڭىزگە قاراپ ءۇنسىز عانا تۇر ەكەن. ول رەنجىپ تۇرعان سياقتى كورىندى. وقتىن-وقتىن شىدامسىزدانا كوك جۇزىنە كوز جىبەرىپ قويادى. ءبىراق نە ىستەۋ كەرەك! ول قانشاما ەرجۇرەك ادام بولعانىمەن، تەڭىزگە قوجالىق قۇرعانىنداي، كوك جۇزىنە قوجالىق وتە المايدى عوي.
ءتۇس بولدى. كۇن كوزى كورىنبەي قويدى. كوك ءجۇزىن قاپتاي باسقان قالىڭ بۇلت ءتىپتى كۇن كوزىنىڭ قاي تۇستا ەكەنىن كورسەتپەي قاباتتاپ تۇردى. كەشىكپەي قار دا جاۋدى.
— باقىلاۋ جۇمىسىن ەرتەڭگە دەيىن قالدىرا تۇرۋعا تۋرا كەلەدى، — دەدى كاپيتان، ءسويتىپ سوعىپ تۇرعان قارلى بوراندا «ناۋتيلۋسقا» قايتىپ كەلدىك.
ءبىز ارالدا بولعان كەزدە، ماتروستار سۋعا اۋ سالىپ الىپتى. اۋعا تۇسكەن بالىقتاردى مەن كوڭىل قويا مۇقيات قاراپ شىقتىم. تومەنگى ەندىكتىڭ دولى داۋىلىنان قاشقان بالىقتار پانالايتىن تەڭىز — وسى انتاركتيكا تەڭىزى بولا تۇرعانىمەن ولار مۇندا كەلىپ... تەڭىز ارىستاندارى مەن تيۋلەندەردىڭ اۋىزدارىنا قاعىلادى.
مەن قابىرشاقتارى قوڭىر داقتى، كۇمىس ءتۇستى بىرنەشە تايىنشا-بالىقتى، دەنەسى تەپ-تەگىس، جىلپىلداق، سارى-التىن قوڭىر جانە اق ءتۇستى، قۇبىلىپ تۇراتىن كونۋس سياقتى شىعىڭقى ءسۇيىر تۇمسىقتى بالىقتاردى دا كوردىم. انتاركتيكالىق حيمەرلاردى بايقادىم. بۇلاردىڭ ەتتەرى ماعان ۇنامادى، ءبىراق كونسەل وتە ءتاتتى دەپ ءجۇردى.
قارلى بوران كەلەسى كۇنگى تاڭەرتەڭگە دەيىن دە باسىلمادى. ءتىپتى كەمەنىڭ ۇستىنە. شىعۋعا دا بولمادى. مەن سالوندا سوڭعى كۇندەردەگى وقيعالاردى كۇندەلىك داپتەرىمە جازىپ وتىرىپ، بورانعا قاراماستان ۇشىپ جۇرگەن الباتروستاردىڭ داۋىستارىن دا ەستىپ وتىردىم، ويتكەنى كەمەنىڭ ۇستىنە شىعاتىن اۋىزى اشىق ەدى. «ناۋتيلۋس» جاعالاۋدى قۋالاي ءجۇرىپ وتىرىپ، وڭتۇستىككە قاراي تاعى دا ون ميلدەي ىلگەرىلەدى.
ەرتەڭىنە، 20 مارتتا بوران باسىلدى. كۇن سۋىتا باستادى. تەرمومەتر ەكى گرادۋس نولدەن تومەن كورسەتىپ تۇردى.
تۇمان دا اشىلدى، ءسويتىپ مەن بۇگىن استرونوميالىق بايقاۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋگە بولار دەپ ۇمىتتەندىم.
كاپيتان نەمو ءالى شىققان جوق ەدى. «ناۋتيلۋستىڭ» قايىعى ەندى كونسەل ەكەۋىمىزدى سىر-سيپاتى ءمالىمسىز ءبىر جەردىڭ جاعالاۋىنا اپارىپ ءتۇسىردى. بۇل جەردىڭ دە زاتى جانار تاۋلىق ەكەنى ايقىن كورىنىپ جاتىر ەدى. مۇنىڭ قاي جەرىندە بولسا دا جانار تاۋ قۇسىندىلارىنىڭ شلاكتاردىڭ بازالتتاردىڭ ىزدەرى بار-دى. ءبىراق مەن جانارتاۋدىڭ كراتەرىن كورە المادىم. ارالداعى سياقتى مۇندا دا مىڭداعان قۇس بار ەكەن. قاۋىرسىن قاناتتىلاردان باسقا، مۇندا جانۋارلار دۇنيەسىنەن توپ-توپ سۇتقورەكتىلەر تىرشىلىك ەتەدى ەكەن، بۇلاردىڭ قاستارىنان وتكەندە، ولار بىزدەرگە جاي عانا قاراپ قويىپ جاتا بەردى. بۇلار تيۋلەندەر ەدى. ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى جاعالاۋدا، كەيبىرەۋلەرى مۇز ۇستىندە، تاعى ءبىر قاتارى جاعاداعى سۋدا ءجۇزىپ نەمەسە ودان شىعىپ جاعالاۋعا قاراي جىلجىپ كەلە جاتىر ەدى. ءبىز جاقىنداپ كەلگەندە دە ولار بىزدەن سەسكەنگەن جوق، تەگى بۇلاردىڭ ادامدى ءبىرىنشى رەت كورۋى بولۋ كەرەك. تيۋلەندەر وتە كوپ ەدى، ەگەر اڭ اۋلاۋشى ءبارىن ۇستاسا، بۇلار بىرنەشە ءجۇز كەمەگە جەتەر ەدى.
— ادال سەزىم،— دەدى كونسەل،— نەد لەندتىڭ بىزبەن بىرگە ەرىپ شىقپاعانىنا مەنىڭ قۋانىشىمنىڭ ءتىپتى شەگى جوق!
— نەگە، كونسەل؟
— ويتكەنى، ول دەگەن اڭشىنىڭ ءوزى عوي، مىنا تيۋلەندەردىڭ ءبارىن قىرىپ سالار ەدى؟
— ارينە، ول ءبارىن قىرا الماس ەدى، ءبىراق بۇل مومىن جانۋارلاردىڭ كەيبىرەۋلەرىنىڭ اجالى ەدى. ال مۇنىڭ ءوزى زيانسىز، مومىن جانۋارلاردى بوستان-بوس ولتىرۋگە جانى قاس كاپيتان نەموعا ۇناماس ەدى.
— ونىكى دۇرىس تا عوي.
— ارينە، كونسەل. تەڭىز جانۋارلارىنىڭ ىشىندەگى وسى تاماشا جانۋارلاردى سەن ءالى تۇر-تۇرگە ءبولىپ ۇلگىرگەن جوقسىڭ با، سونى ايتشى؟
— قوجايىن مەنىڭ تاجريبە جونىندە مالىمەتىم شامالى ەكەنىن بىلەدى عوي، ەگەر قوجايىن بۇل جانۋارلاردى اتاپ-اتاپ بەرگەن بولسا...
— بۇلار تيۋلەندەر مەن تەڭىز ارىستاندارى.
— سۇتقورەكتىلەر كلاسىنا، داراقارىندىلار پودكلاسىنا، جارعاق تاباندىلار وتريادىنا جاتاتىنداردىڭ ەكى ءتۇرى، — دەپ جاۋاپ قايىردى كونسەل سول ارادا-اق.
— دۇرىس، كونسەل،— دەپ جاۋاپ بەردىم مەن. — ءبىراق بۇل تۇرلەردىڭ ىشىندە تاعى ءبىر تۇرلەرى بولادى عوي، ەگەر مەن قاتەلەسپەسەم ولاردى كەشىكپەي-اق، وسى ارادا كورۋىمىز كەرەك. ءجۇرىڭىز!
تاڭەرتەڭگى ساعات سەگىزدىڭ شاماسى ەدى. كاپيتان نەمو تۇستە استرونوميالىق بايقاۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋگە ءتيىس ەدى؛ ولاي بولسا، ءبىزدىڭ ءالى دە ءتورت ساعات ۋاقىتىمىز بار-دى.
وسى جەرگە ەداۋىر كىرىپ جاتقان كەڭ قولتىقتىڭ جاعالاۋىمەن جۇرەلىك دەدىم مەن كونسەلگە. جاعالاۋدا، جاعاعا تاياۋ جەردەگى مۇزدار مەن سۋلاردا، سۇتقورەكتىلەر مىڭ-مىڭداپ ءجۇر ەدى. بۇلاردىڭ كوبى تيۋلەندەر بولاتىن. بۇلار سەميا-سەميا بوپ جاتتى: اتا-تيۋلەن سەميانى قورعايدى، ونىڭ، قامقورلىعى ارقاسىندا انا-تيۋلەن بالالارىن اسىرايدى. اياقتانىپ، بۋىنى قاتقان جاس «بويداق» تيۋلەندەر وقشاۋلاۋ جەردە ءوزالدىنا اسىر سالىپ ويناپ جۇرەدى.
تيۋلەندەر جەر بەتىمەن جۇرگەندە سولەكەت سەكىرىپ زورعا جۇرەدى: ەڭ الدىمەن ارتقى اياقتارىمەن جەردى باسىپ تۇرادى دا بارلىق دەنەسىمەن ىلگەرى قاراي ۇمتىلىپ قۇلايدى، ودان كەنى الدىڭعى ەكى اياعىن بۇگىپ، كەۋدەسىن جەرگە توسەيدى دە، بەلىن بۇكىرەيتەدى، ءسويتىپ بوكسە جاعىن ىلگەرى قاراي جىلجىتادى. وسىلاردى ىستەپ بولعاننان كەيىن ارتقى ەكى اياعىمەن تۇرىپ، الگى ىستەگەندەرىن تاعى دا قايتالايدى. ءبىراق جەردە جۇرۋگە اسا ەپسىز وتە سولەكەت تيۋلەن سۋدا جۇزۋگە كەلگەندە، ءوزىنىڭ قىرارقاسىنىڭ يكەمدىلىگى، جانباسىنىڭ سۇيىرلىگى، جۇندەرىنىڭ قىسقا، ءارى قالىڭدىعى، تاباندارىنىڭ جالپاقتىعى ارقاسىندا سۋدا وتە ەپتى، شاپشاڭ بولاتىن. سۋ بەتىندە، جاعالاۋدا تىن الىپ جاتقاندا، بۇل جانۋارلاردىڭ ءتۇرى وتە ادەمى كورىنەدى.
مەن كونسەلگە وسى اسا اقىلدى جانۋارلاردىڭ ماڭدايى ۇلكەن بولاتىنىن اڭعارتتىم. ادامدى قوسپاعاندا، سۇتقورەكتىلەردىڭ بىردە-بىرىنىڭ ميى تيۋلەننىڭ ميىنىڭ مولشەرى تەڭ كەلە المايدى. سوندىقتان دا تيۋلەندەردى تەز ۇيرەتۋگە بولادى. ول قولعا ۇستاۋعا دا تەز ۇيرەنىپ كەتەدى سوندىقتان مەن ەگەر جاقسىلاپ ۇيرەتسە، بالىق اۋلاعان تەڭىزدە اڭ اۋلاعان كەزدەردە تيۋلەندەر ادامعا ۇلكەن پايدا كەلتىرەر ەدى، يتتەردىڭ ورنىن باسار ەدى دەگەن ءبىرقاتار ناتۋراليستەردىڭ پىكىرلەرىنە تۇگەلدەي قوسىلامىن.
تيۋلەندەردىڭ كوبى ءبىز قاستارىنان وتكەن كەزدە ۇيىقتاپ جاتىر ەدى. قۇمنىڭ ۇستىندە، جاعاداعى جارتاستاردا قالىڭ؛ جوعارعى ەرىندەرىندە تىكەن مۇرتى بار، ۇزىندىعى ءبىر جارىم، ەكى مەتردەي كادۋىلگى تيۋلەندەردى كوردىم؛ ولاردىڭ قۇلاقتارى كوزگە ىلىنەر-ىلىنبەس، ءۇش بۇرىشتى شۇنتيعان بىردەمە ەدى.
مۇندا تيۋلەندەردىڭ ءبىر ءتۇرى — قوزعالمالى قىسقا تۇمسىقتى تەڭىز پىلدەرى دە بار ەدى. ۇزىندىعى ون مەتر وسى زور جانۋارلار، ءتىپتى ءبىزدى ەلەگەن دە جوق.
— بۇل جانۋارلار ءقاۋىپتى ەمەس پە؟ — دەپ سۇرادى كونسەل.
— جوق، — دەپ جاۋاپ قايىردىم مەن، — ەگەر تيمەسەڭ ءقاۋىپتى ەمەس، تيىسسەڭ اسىرەسە بالالارىنا تيىسسەڭ بۇل تيۋلەندەر قاتتى ىزالانادى، كەيدە بەيقام اڭشىلاردىڭ قايىقتارىن بىت-شىت قىپ تالقانداپ تا تاستايدى.
— ولاي ەتۋى وتە دۇرىس قوي،— دەدى كونسەل.
— داۋىم جوق.
— وسى ارادان ەكى ميلدەي جەردە ءبىزدى، وسى قولتىقتى، وڭتۇستىك جەلىنەن قورعاپ، تەڭىزگە كىرىپ تۇرعان ءمۇيىس توقتاتتى. بۇلاردىڭ جارتاستارى تىپ-تىك كەلىپ سۋعا ءتونىپ تۇر ەدى، ىرگەسىندە تولقىن كوبىكتەرى شاپشىپ جاتتى.
كەنەتتەن، ءبىز جاقىن تۇستان كۇيىس قايىراتىن جانۋارلاردىڭ وكىرگەن داۋىسىن ەستىگەندەي بولدىق.
— مۇندا وگىزدەر قايدان كەلىپ قالعان؟ — دەپ سۇرادى كونسەل.
— ولار ەگىز ەمەس، مورجدار— دەپ جاۋاپ قايىردىم مەن.
— قاعىسىپ ءجۇر مە؟
— قاعىسىپ، نە الىسىپ ويناپ ءجۇر.
— قوجايىن رۇقسات ەتسە ولاردى كورگىم كەلەر ەدى.
— بارىپ كورەلىك، كونسەل!
ءبىز تاعى دا قارا بازالت جارتاستى قيالاپ ءجۇرىپ كەتتىك. جارتاستى كەسەكتى ورمەلەپ، مۇز جونىپ تاستاعان تەپ-تەگىس جوتاسىمەن تايعاناقتاي ىلگەرى قاراي تارتا بەردىك. مەن بىرنەشە رەت ءسۇرىنىپ، بىرنەشە رەت قۇلاپ تا قالدىم.
مەنەن كارى ساق نەمەسە مىعىمداۋ كونسەل، ءبىر دە قۇلاعان جوق، قايتا مەنى قۇلاعان سايىن تۇرعىزىپ جاتىپ:
— ەگەر دە قوجايىن، ادىمداڭقىراپ باسسا، تەڭبە-تەڭدىك ساقتاپ جۇرۋىنە وڭايىراق بولار ەدى، — دەپ قويادى.
ءمۇيىستىڭ ۇستىنە شىققان سوڭ، ءبىز قار جامىلعان بايتاق دالانى كوردىك، مۇندا مورجدار قاپتاپ ءجۇر ەكەن.
جانۋارلار ويناپ، اسىر سالىپ ءجۇر. بىزگە ەستىلگەن داۋىس ولاردىڭ ويناپ جۇرگەن كەزدەگى داۋىستارى بولىپ شىقتى.
مورجداردىڭ ءورىسىنىڭ قاسىنان وتكەننەن كەيىن، مەنىڭ قايتقىم كەلدى. ساعات تاڭەرتەڭگى ون ءبىر شاماسى ەدى، ەگەر اۋا رايى كاپيتان نەموعا باقىلاۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك بەرسە، وسى كەلىپ توقتاعان جەرىمىزدىڭ ەندىگىن بەلگىلەگەندە بىرگە بولعىم كەلدى.
راس، بۇل نەعايبىل-دى. بۇكىل كوك ءجۇزىن قاپتاي جاپقان قالىڭ بۇلت، كۇن كوزىن ءالى تاسالاپ تۇر ەدى: جەر شارىنىڭ اياق جەتپەس وسىناۋ قياداعى ءبىر بۇرىشىن ادامداردان قىمتاپ قالۋ ءۇشىن، قىزعانشاق كۇن قاساقانا بۇلتتان شىقپاي تۇرعان سەكىلدى.
ءبىز ىركەس-تىركەس تاۋ جارتاستارىنىڭ بويىن قۋالاپ، بولماشى عانا تارلاۋ سۇرلەۋمەن قايتىپ كەلە جاتتىق. ساعات ون ءبىر جارىمدا ءوزىمىز كەلىپ تۇسكەن جاعاعا دا جەتتىك. كاپيتان نەمو بازالت جارتاستىڭ ۇستىندە تۇر ەكەن. ونىڭ قاسىندا استرونوميالىق اسپاپ-سايماندار جاتىر. ەكى كوزى بۇلت تاساسىنداعى كۇن كوزى تۇرعان سولتۇستىك جاق كوك جيەكتە ەدى.
مەن دە ونىڭ قاسىنا بارىپ، ءتىل قاتپاستان شىعار كۇندى كۇتىپ تۇرا بەردىم. ءتۇس تە بولدى، ءبىراق كەشەگىدەي كۇن بۇگىن دە كورىنبەدى.
ەگەر كۇن ەرتەڭ تۇستە دە كورىنبەسە، وندا پوليۋستىڭ قاي جەردە ەكەنىن بەلگىلەپ الام دەپ اۋرەلەنبەۋگە دە بولاتىن ەدى.
بۇگىن 20 مارت. ەرتەڭ 21 مارت كۇنى كۇن مەن ءتۇن تەڭەلەدى، ەگەر كۇننىڭ شاشىراعان ساۋلەسىن ەسەپكە الماساق ەرتەڭ كۇن كوزى كوك جيەگىنە باتىپ كەتەدى، ءسويتىپ التى ايعا سوزىلاتىن پوليۋستىك ۇزاق ءتۇن كەلەدى.
سەنتيابردەگى كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلۋىنەن كەيىن سولتۇستىك كوكجيەگىنەن شىققان كۇن كوكتى قيالاپ 21 دەكابرگە دەيىن كوتەرىلگەن. سول كۇنى وڭتۇستىك جارتى شارداعى جازعى كۇن توقىراۋىنان باستاپ ول كۇن سايىن تومەندەي بەردى، ەندى اقىر اياعىندا، ەرتەڭ كۇن كوك جيەگىندە سوڭعى رەت كورىنەدى.
مەن ءوزىمنىڭ، ءقاۋپىم تۋرالى كاپيتان نەمومەن پىكىر الىستىم.
— ءسىز دۇرىس ايتاسىز، پروفەسسور مىرزا، — دەپ جاۋاپ قايىردى ول: ەگەر ەرتەڭ، كوك جيەگىنەن كۇننىڭ قانشا بيىك بەلگىلەپ الا الماسام، وندا بۇل جۇمىستى التى ايعا كەيىن قالدىرا تۇرۋعا تۋرا كەلەدى. ءبىراق، ەرتەڭ تۇستە كۇن قاس قاققانشا بولسا دا كورىنىپ كەتسە، ءساتى ءتۇسىپ، ءبىز بۇل اراعا كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلۋىنىڭ قارساڭىندا كەلگەندىكتەن، كۇننىڭ بيىكتىگىن وپ-وڭاي بەلگىلەپ الامىز.
— نەگە ولاي، كاپيتان؟
— نەگە دەسەڭ كۇن كوك جۇزىندە ۇلكەن دوعا جاساپ اينالىپ وتكەندە، ونىڭ بيىكتىگىن ءدال بەلگىلەپ الۋ وتە قيىن بولادى. مۇنداي جاعدايعا اسپاپ-قۇرالداردىڭ كورسەتكەندەرى دە دۇرىس بولا بەرمەيدى.
— سوندا ەرتەڭ قانداي وزگەرىس بولادى؟
— ەرتەڭ باسقا اسپاپتاردى قولدانباي-اق، تەك ءبىر عانا حرونومەتردىڭ، كومەگىمەن كۇننىڭ بيىكتىگىن دالمە-دال بەلگىلەپ الا الامىن. ەگەر ەرتەڭ 21 مارتتا، ءتۇس كەزىندە دوڭگەلەك كۇن كوزىن — كوك جيەگى ورتاسىنان قاق. ءبولىپ تۇرسا، ءبىز پوليۋستىڭ قاق ۇستىندە تۇرعان بولامىز.
— يا، ول سولاي عوي،— دەدىم مەن. — ءبىراق ەكىنشى جاعىنان، بۇل انىقتاما ماتەماتيكالىق جاعىنان ءدال بولىپ شىعار ما ەكەن، ويتكەنى كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلگەن كەزى ءتۇس كەزىنە تۋرا كەلمەيدى عوي.
— مەن مۇنى دا بىلەمىن، پروفەسسور مىرزا، ءبىراق ءدال كەلمەگەندە، ءجۇز-اق مەترگە قاتەلەسەمىز، ال مۇنداي قاتەدەن مەنىڭ كوزدەگەن نەگىزگى ماقساتىما كەلەر-كەتەر تۇك زيان جوق. سونىمەن، ەرتەڭگە دەيىن ساۋ بولىڭىز!
كاپيتان نەمو «ناۋتيلۋسقا» قايتىپ كەتتى. كونسەل ەكەۋىمىز ساعات بەسكە دەيىن جاعالاۋدى زەرتتەپ جەردە قالدىق. ءبىراق ەرەكشە ۇلكەن پينگۆين جۇمىرتقاسىنان باسقا، قىزىقتى ەشنارسە كورە المادىق. ءتۇسى كوكشىل، الدەنەندەي ءبىر يەروگليفكە ۇقسايتىن يرەكتەرمەن، بەزەكتەرمەن اشەكەيلەنگەن وسى جۇمىرتقا، وتە قىزىق نارسە ەدى، مۇنى كەز كەلگەن اۋەسقوي ادام مىڭ فرانككە العان بولار ەدى. مەن بۇل جۇمىرتقانى كونسەلگە بەردىم؛ مەنىڭ وتە ساق كومەكشىم ونى بۇزباي-جارماي، قىتايدىڭ باعا جەتپەس فارفورىنداي-اق، «ناۋتيلۋسقا» الىپ كەلدى، مۇندا ول جۇمىرتقالار مۋزەيىنىڭ ۆيتيرينالارىنىڭ بىرىنەن ورىن تاپتى.
مەن تيۋلەننىڭ باۋىرىن وتە ءسۇيسىنىپ جەدىم، مۇنىڭ ءدامى شوشقا ەتىنىڭ دامىندەي ەكەن، ءسويتىپ تاماقتانىپ الىپ، جاتىپ قالدىم، ءبىراق كۇنگە تابىناتىن ينديالىقتار سەكىلدى، كۇندىزگى جارىق بەرۋشىنىڭ تۇستە راقىم ەتىپ ءبىر كورىنىپ كەتۋىن تىلەۋدى دە ۇمىتقان جوق ەدىم.
ەرتەڭىنە، 21 مارتتا، تاڭەرتەڭگى ساعات بەستە كەمەنىڭ ۇستىنە شىقسام، كاپيتان نەمو دا سوندا تۇر ەكەن.
— اۋا رايى تۇزەلە مە دەگەن ءۇمىتىم بار، —دەدى ول ماعان.— تاڭەرتەڭگى تاماقتان كەيىن جاعاعا بارىپ، سول ارادان بايقاۋ جۇمىسىن جۇرگىزەتىن قولايلىراق ءبىر ورىن تاۋىپ الۋىمىز كەرەك.
كاپيتانمەن بۇل جونىندە كەلىسىپ الىپ، مەن نەد لەندكە كەلدىم. وعان جاعاعا بارالىق دەي بارعامىن. ءبىراق ول بۇدان باس تارتتى. كۇننەن كۇنگە قاپالاندىرىپ، كۇننەن كۇنگە اشىندىرىپ، ونى ابدەن اشۋ قىسىپ جۇرگەنىن بايقادىم. ايتكەنمەن، ونىڭ بۇل جولعى قاسارۋى مەنى ونشا قىنجىلتقان جوق، ويتكەنى، جاعادا تيۋلەندەر تىم كوپ ەدى، سوندىقتان ءالى تاۋبەگە كەلە قويماعان كۇناكاردى بوسقا قىزىقتىرىپ، قىتىعىنا تيمەۋ كەرەك ەدى.
تاڭەرتەڭگى تاماقتان كەيىن مەن جاعالاۋعا باردىم. «ناۋتيلۋس» تۇندە وڭتۇستىككە قاراي تاعى دا بىرنەشە كيلومەتر ءجۇرىپ اشىق تەڭىزگە كەلىپ توقتاعان ەكەن. جاعالاۋ بىزدەن ءتورت كيلومەتردەي جەردە ەدى. بۇل تۇستاعى جاعالاۋدا بيىكتىگى ءتورت بەس ءجۇز مەتردەي تاۋ بار ەكەن. قايىقتا مەنەن باسقا، كاپيتان نەمو جانە ەكى ماتروس بار-دى. بايقاۋ جۇمىسى ءۇشىن كاپيتان تەك حرونومەتردى، الىستان كورەتىن ءدۇربىنى، بارومەتردى عانا الىپتى.
جاعالاۋعا قاراي كەلە جاتقاندا ءبىز بىرنەشە كيتتى كوردىك. الىپ سۇتقورەكتىلەر تىنىش سۋدا اسىر سالىپ ءجۇر، مەن ەندى ادام اياعى جەتپەس وسى وڭتۇستىك پوليۋس دارياسى، اياۋسىز قىرعىنعا ۇشىراپ جۇرگەن كيتتەر ءۇشىن، ەڭ ءبىر سەنىمدى پانا ەكەنىن تۇسىنە قويدىم.
ساعات توعىزدا ءبىز جارتاستى جاعالاۋعا دا كەلىپ جەتتىك. كوك ءجۇزى جادىراپ قالىپ ەدى. تۇمان دا سەرپىلە باستاعان-دى. كاپيتان نەمو تۋرا تاۋعا قاراي ءجۇردى، تەگى، بايقاۋ جۇمىسىن جۇرگىزەتىن ورىندى سول تاۋدىڭ ءبىر جەرىنەن سايلاپ العىسى كەلسە كەرەك. بيىك، مۇز قاتقان، تايعاق تاۋعا ورلەپ شىعۋ وتە قيىن بولدى. كاپيتان نەمو وسى شاتقالان تىك جارعا تۋرا ورلەدى، مۇنىڭ شاپشاڭدىعى كيىك قۋعان اڭشىلاردى دا قىزىقتىرعانداي ەدى. مەن وعان زورعا ىلەسىپ وتىردىم؛ جەردە كوپ ءجۇرىپ داعدىلانباعان تەڭىزشىنىڭ بۇلاي شاپشاڭ ءجۇرىپ كەلە جاتقانىنا مەن قايران قالدىم.
تاۋدىڭ توبەسىنە شىققانشا ەكى ساعات ۋاقىت ءوتتى. تاۋ بيىگىنەن قاراعاندا، ايبىندى، اسەم تەڭىز شالقىپ جاتتى، ارىرەكتە سىرەسكەن قالىڭ مۇز جوتالارى كورىنەدى. تاۋدىڭ ەتەگى قار جامىلعان اپپاق جازىق ەدى. ءبىزدىڭ توبەمىزدەگى بۇلتسىز بۇلىڭعىرلانىپ تۇردى. سولتۇستىك جاقتان استىنعى بولەگىن كوك جيەك قيىپ وتكەندەي كۇن كوزىنىڭ شەتى كورىندى. سۋلارداعى كيتتەردەن جۇزدەگەن فونتان اتىلىپ تۇردى. الىسىراقتا ۇيىقتاپ جاتقان كيتتەي تەڭسەلىپ «ناۋتيلۋس» تۇر. كوز جەتەر جەرگە دەيىنگى اينالا توڭىرەك شوعىرلانعان قۇز-جارتاستى جەر.
تاۋدىڭ توبەسىنە شىققان بويىندا كاپيتان نەمو، ەڭ الدىمەن، كەيىن باقىلاۋ جۇمىسىنىڭ ناتيجەسى دۇرىس شىعۋى ءۇشىن، بارومەتردىڭ كومەگىمەن، تاۋدىڭ توبەسىنىڭ تەڭىز دەڭگەيىنەن قانشا بيىك ەكەنىن بەلگىلەپ الدى.
ساعات ون ەكىگە شيرەك ساعات ۋاقىت قالعاندا، وسى ۋاقىتقا دەيىن اتموسفەرادا شاشىراعان ساۋلەسى عانا كورىنىپ تۇرعان كۇن كوزى كوك جيەگىنەن قالىقتاپ شىعىپ قۇلازىعان يەسىز جەرگە، بىزگە دەيىن ەشبىر ادام ءجۇزىپ كورمەگەن تەڭىزگە قىزىل اراي نۇرىن توكتى.
كاپيتان نەمو، ءتۇزۋ كورسەتەتىن اينەكتى دۇربىمەن كوكجيەگىنىڭ ۇستىمەن، وتە ۇلكەن دوعا جاساپ باتىپ بارا جاتقان كۇندى قاداعالاپ قاراپ تۇردى. مەن حرونومەتردى قولىما الىپ، ونىڭ سيفەربلاتىمەن وتە باياۋ جىلجىعان تىلىنە قاراپ تۇردىم. مەنىڭ جۇرەگىم اتشا تۋلاپ ءجيى سوعا باستادى، ويتكەنى ەگەر، كۇن كوزىنىڭ تەڭ جارتىسىنىڭ باتۋى، ءتۇس مەزگىلىمەن ءدوپ كەلسە، وندا ءبىز ءپوليۋستىڭ ناق ۇستىندە بولعانىمىز.
— ءتۇس بولدى! —دەپ ايعايلادىم مەن.
— وڭتۇستىك پوليۋس! — دەپ جاۋاپ قايىردى تەبىرەنگەن داۋىسپەن كاپيتان نەمو.
ول ماعان الىستان كورەتىن ءدۇربىنى ۇسىندى. مەن ونىمەن قاراپ جىبەرگەندە-اق كوكجيەگىنىڭ كۇن كوزىن ورتاسىنان قاق ءبولىپ تۇرعانىنا كوزىم ابدەن جەتتى.
كۇن كوزى تاۋدىڭ توبەسىنە سوڭعى ءسات ساۋلە ءتۇسىرىپ تۇرعاندا-اق تاۋ بەتكەيىمەن جوعارى قاراي ءتۇن كولەڭكەسى ورلەي باستاپ ەدى.
كاپيتان نەمو مەنىڭ يىعىما قولىن سالىپ، كوتەرىڭكى، سالتاناتتى ۇنمەن:
— پروفەسسور مىرزا، مەن كاپيتان نەمو، ءبىر مىڭ سەگىز ءجۇز الپىس سەگىزىنشى جىلى، جيىرما ءبىرىنشى مارت كۇنى، وڭتۇستىك پوليۋسكە نەمەسە 90° ەندىككە جەتىپ، جەر شارىنىڭ وسى بولەگىنىڭ قوجاسى بولدىم، — دەدى.
— بۇل قۇرىلىققا كىمنىڭ اتىنان قوجا بولاسىز، كاپيتان؟
— تۋرا ءوز اتىمنان، پروفەسسور مىرزا!
وسى ءسوزدى ايتتى دا ول «ن» دەگەن التىن ءارىپ تىگىلگەن ۇلكەن قارا تۋدى كوتەرىپ، كوك جيەگىندە ءالى قىزىل شاپاقتارى ساۋلە شاشىپ تۇرعان جارىق بەرۋشى كۇن كوزىنە بۇرىلىپ:
— قوش بول، كۇننىڭ كوزى! ءوش، نۇر ساۋلەلى شىراق!
سۇڭگى، وسىناۋ ەركىن، شالقار تەڭىزگە، ءسويتىپ مەنىڭ جاڭا مەكەنىمدى التى اي بويىنا ءتۇن پەردەسىمەن جاۋىپ تاستا! — دەدى.
ون بەسىنشى تاراۋ
قاقپاندا
كەلەسى كۇنى، 22 مارتتا، تاڭەرتەڭگى ساعات التىدا «ناۋتيلۋستا» كەيىن قايتۋعا دايىندىق جۇمىسى باستالدى. ەڭ سوڭى ءىڭىر قىلانى دا عايىپ بوپ، ءتۇن قاراڭعىسى باسىپ كەتتى. كۇن ەداۋىر سۋىقتى. اسپاندا ۇركەر جارقىراپ تۇر. قاق توبەدە وڭتۇستىك كرەست جارقىرايدى، بۇنىڭ ءبىر جۇلدىزى وڭتۇستىك جارتى شاردا تەمىر قازىق جۇلدىزىنىڭ قىزمەتىن اتقارادى.
تەرمومەتر نولدەن ون ەكى گرادۋس تومەن كورسەتىپ تۇر. ۇسكىرىك جەل بەتتى جالاپ بارادى. اشىق تەڭىزدىڭ جاعالاۋلارى قابىرشاقتانىپ قاتا باستادى، بىردەن-بىرگە بۇكىل تەڭىزدىڭ دە قاتىپ، مۇزعا اينالىپ كەتۋى كادىك ەدى. التى ايعا سوزىلعان تۇندە پوليۋس دارياسى جان جۋىعىسىز بوپ تۇراتىنى ايقىن. بۇل كەزدە كيتتەر نە ىستەپ جاتتى ەكەن؟ ءسىرا، ولار مۇزدىڭ استىمەن، قاتپايتىن تەڭىزدەرگە قاراي كەتىپ جاتقان شىعار. قاتتى ايازدارعا ابدەن ۇيرەنىپ العان تيۋلەندەر مەن مورجدار وسى مۇز جايلاعان تەڭىزدە قالا بەرەدى. بۇل جانۋارلار مۇزدى الاپتاردا قاتپايتىن ويىق جاساپ الا بىلەدى. وسى ويىقتار ارقىلى ولار دەم الادى. سۋىققا توزە الماعان قۇستار سولتۇستىككە، جىلىراق جاققا ۇشىپ كەتكەن كەزدە پوليۋس قۇرىلىعىنىڭ بىردەن ءبىر قوجاسى — وسى تيۋلەندەر مەن مورجدار بولىپ قالادى.
وسى ارادا «ناۋتيلۋس» رەزەرۆۋرلارىنا سۋ تولتىرىپ الىپ، جايلاپ سۋ استىنا تۇسە باستادى. تەرەڭدىگى مىڭ فۋت تومەن تۇسكەندە ۆينت تە اينالىپ، كەمە سولتۇستىك باعىتقا قاراي، ساعاتىنا ون بەس ميل الىپ ءجۇزىپ كەلە جاتتى. كەشكە قاراي ءبىز سىرەسكەن قالىڭ مۇز كۇمبەزدىڭ استىنا كەلدىك.
«ناۋتيلۋس» ويلاماعان جەردەن سۋ استىنداعى كوشپەلى مۇزدارعا قاقتىعىسىپ قالار دەپ قاۋىپتەنگەندىكتەن، ونىڭ تەرەزەلەرى تاس بەكىتىلىپ، جابىلعان بولاتىن. سوندىقتان مەن كۇنى بويىنا ءوزىمنىڭ قولجازبالارىمدى تارتىپكە كەلتىرۋمەن بولدىم. مەن ءپوليۋستى ەسىمە ءتۇسىرىپ، ويعا شومدىم.
ءبىز جەر شارىنىڭ ادام اياق باسپاس سول ءبىر شەگىنە تەمىر جولمەن زىرعىعان ۆاگونداعىداي-اق، وتە جايلى جاعدايدا جەتتىك.
ەندى سول جايلى جاعدايدا قايتىپ تا كەلەمىز. جولىمىزدا ءبىزدى كۇتىپ تۇرعان تاعى دا عاجايىپ دۇنيە بار ما؟ تەڭىزدىڭ سارقىلماس مول اسىل قازىناسى ءالى بارلىعىندا مەنىڭ كۇمانىم جوق بولاتىن.
تاعدىر ايداپ، «ناۋتيلۋسقا» كەلگەننەن بەرگى وتكەن بەس اي جارىم ۋاقىت ىشىندە ءبىز ون ءتورت مىڭ لە نەمەسە ەلۋ التى مىڭ كيلومەتر جول جۇرگەن ەكەنبىز، وسى ۇزاق ساپاردا ءبىز قانداي عاجايىپ قورقىنىشتى، توسىن وقيعالاردى باستان كەشىرمەدىك!
ءتۇنى بويى ءبىر سەكۋند كوز ىلدىرمەي سول كورگەندەرىمنىڭ ءبارى كوز الدىمدا ەلەستەدى دە تۇردى، كرەسپو ارالىنىڭ ورماندارىندا اڭعا شىققانىمىز دا، توررەس بۇعازىندا لاجسىز تۇرعانىمىزدا، مۇحيت تۇبىندەگى مارجان مولا دا، سەيلوننىڭ ءىنجۋ الىناتىن قايرانى دا، اراۆيالىق توننەل دە، ۆيگو قولتىعىنداعى التىن توگىلىپ جاتقان جەر دە، اتلانتيدا دا، وڭتۇستىك پوليۋس تە — ءبارى دە ەسىمە ءتۇسىپ، كوز الدىمنان كەتپەي قويدى...
تاڭعى ساعات ۇشتە مەنى كەمە قاتتى جۇلقىپ وياتىپ جىبەردى. مەن توسەگىمدە وتىرىپ تىڭداي قالدىم، ءبىراق وسى ارادا كەمە كەنەتتەن اۋىتقىپ كەتتى دە، مەنى وتىرعان ورنىمنان كايۋتانىڭ ورتاسىنا لاقتىرىپ تاستادى.
مەن قابىرعالارعا سۇيەنە ءجۇرىپ وتىرىپ، سالونعا كەلدىم. مۇنداعى مەبەلدەردىڭ ءبارى دە ورىندارىنان قوزعالىپ، ءبارى دە ەدەندە قۇلاپ جاتىر. باقىتقا قاراي ورنىقتى ۆيترينالارداعى كوللەكسيالار بۇلىنبەپتى. وڭ جاقتا ءىلۋلى تۇرعان سۋرەتتەر جەلىمدەپ تاستاعانداي قابىرعاعا جاپسىرىلىپ قالعان دا، ال سول جاققا ىلىنگەن سۋرەتتەر قابىرعادان ءبىر فۋت قاشىقتاپ قالىپتى. «ناۋتيلۋس» وڭ جاعىنا قاراي جانتايىپ، قيمىلسىز جاتىر ەكەن.
كوريدوردا جۇرگەن ادامداردىڭ اياقتارىنىڭ دۇبىرلەرى مەن كومەسكى داۋىستار ەستىلەدى. ءبىراق كاپيتان نەمو كورىنبەدى. مەن شىقپاقشى بولعان ساتتە نەد لەند پەن كونسەل كەلدى.
— بۇل نەمەنە، ءوزى؟ — دەپ سۇرادىم مەن ولاردى كورگەن بويدا.
مەن مۇنى قوجايىننان سۇرايىن دەپ كەلىپ ەدىم،—دەپ جاۋاپ قايىردى كونسەل.
— مىڭ دا ءبىر شايتان!—دەدى كانادالىق. — نە بولعانىن مەن بىلەمىن! «ناۋتيلۋس» قايراڭعا وتىرىپ قالعان، ونىڭ مىنا ءبىر جاق قىرىنان ءتۇسىپ سىلەيىپ جاتۋىنا قاراعاندا، توررەس بۇعازىنداعى قايىرلاعانىنان دا مىقتىراق وتىرسا كەرەك.
— ءبىراق، قالاي بولعان كۇندە دە، ءبىز ايتەۋىر تەڭىز بەتىندەمىز عوي؟—دەپ سۇرادىم مەن.
— بىلمەيمىن، — دەپ جاۋاپ قايىردى كونسەل.
— مۇنى ءبىلۋ وڭاي عوي،— دەپ مەن مانومەترگە بارىپ قارادىم، مانومەتردىڭ ءتىلى ءۇش ءجۇز الپىس مەتر تەرەڭدە تۇرعانىمىزدى كورسەتىپ، مەنى قايران قالدىردى.
— مۇنىسى قالاي؟ — دەدىم مەن تاڭدانىپ.
— كاپيتان نەمودان سۇراۋ كەرەك،— دەدى كونسەل.
— ءبىراق ونى قايدان تابۋعا بولادى؟ — دەدى نەد لەند.
— ماعان ەرىڭىزدەر،— دەدىم مەن جولداستارىما.
ءبىز سالوننان شىقتىق. كىتاپحانادا ەشكىم جوق ەكەن. مەن كاپيتان نەمو شتۋرۆالدا تۇر ەكەن دەگەن توقتامعا كەلدىم. وندا بارىپ، ونى مازالاۋدى ىڭعايسىز كوردىك تە، سالونعا قايتىپ كەلدىك.
نەد لەندتىڭ زار قاعىپ بەزەكتەگەنىن ايتپاي-اق قويامىن. بۇل جولى ونىڭ كۇيىپ-پىسەتىن ورىنى دا بار ەدى. مەن ونىڭ سارى ۋايىمعا سالىنۋىنا بوگەت تە بولمادىم، جاۋاپ تا قايىرعانىم جوق.
وسىلايشا ءبىز «ناۋتيلۋستىڭ» كوريدورىنداعى قىبىر ەتكەن دىبىسقا دەيىن اڭدىپ جيىرما مينۋتتاي وتىردىق، وسى ارادا، كەنەتتەن، سالونعا كاپيتان نەمو كىرىپ كەلدى.ول ءبىزدى بايقاماعان ادام سياقتى بولدى. قاشان دا سالقىن-سابىرلى بەت اجارىنان بۇگىن الدەنەندەي ءبىر ابىرجۋ بەلگىسى سەزىلىپ تۇر ەدى. ول ۇندەمەستەن كومپاسقا، مانومەترگە، اقىرىندا قارتاعا باردى دا كارتانىڭ وڭتۇستىك پوليۋس تەڭىزى كورسەتىلگەن جەرىندەگى ءبىر نۇكتەگە سۇق قولىن اپاردى.
مەن ونىڭ ويىن بولگىم كەلمەدى. ءبىراق بىرنەشە مينۋتتان كەيىن ول بۇرىلىپ ماعان قاراعان كەزدە، مەن ودان:
— تاعى دا ءبىر بوگەت كەزدەسىپ قالدى ما، كاپيتان؟ — دەپ سۇرادىم.
— جوق، — دەپ جاۋاپ قايىردى ول، — بۇل جولى توتەننەن ءبىر باقىتسىزدىققا ۇشىراپ قالدىق.
— ەلەۋلى مە؟
— ىقتيمال.
— ءقاۋىپتى مە؟
— جوق.
— «ناۋتيلۋس» قايراڭعا وتىرىپ قالدى ما؟
— يا.
— ول قالاي وتىرىپ قالدى؟
— تابيعاتتىڭ تۇسىنىكسىز ءبىر ويىنى، بۇعان رۋل ۇستاۋشى ايىپتى ەمەس. ول قاتەلەسكەن جوق... ءبىراق ءبىز تارتۋ زاڭىنا قارسى تۇك ىستەي المايمىز عوي. ادام زاڭىن اتتاپ وتۋگە بولادى، ءبىراق تابيعات زاڭىن اتتاپ وتۋگە بولمايدى!
بۇل كەز، كاپيتان نەمو فيلوسوفياعا بەرىلە سويلەرلىكتەي، ونشا قولايلى كەز ەمەس ەدى. ءىىىىنىنا كەلگەندە، ونىڭ بۇل جاۋابىنان مەن تۇك تۇسىنە العام جوق.
— وسى وقيعانىڭ بولۋىنا نە سەبەپ بولدى، سونى ايتا الماس پا ەكەنسىز، كاپيتان؟—دەپ سۇرادىم مەن.
— وسى تۇستا ءبىر opاسان زور مۇز جارتاس دەمەك مۇز تاۋ، استى ۇستىنە كەلىپ تونكەرىلىپ تۇسكەن... مۇز تاۋلاردىڭ استىڭعى جاعىن جىلى سۋ اعىسى جەپ ويىپ تاستاعان كەزدە، ولاردىڭ سالماق تۇسەتىن جەرى اۋىسادى دا، اۋدارىلىپ تۇسەدى. «ناۋتيلۋسقا» وسىنداي ءبىر مۇز تاۋ قۇلاعان، وسى اۋدارىلىپ تۇسكەن مۇز تاۋدىڭ تومەنگى جاعى «ناۋتيلۋستى» وزىمەن بىرگە ءىلىپ اكەتىپ، جوعارى كوتەرگەن دە، ونى ءبىر جاعىنا قاراي جانتايتىپ قويعان.
— رەزەرۆۋاردى بوساتىپ، كەمەنى جەڭىلدەتىپ الىپ، جوعارى كوتەرىلۋگە بولماي ما ەكەن؟
— ءقازىر ءبىز سونى ىستەپ جاتىرمىز، پروفەسسور مىرزا. سۋدى قوتارىپ جاتقان ناسوستاردىڭ شۋىلىن تىڭداپ كورىڭىزشى. مانومەتردىڭ تىلىنە قاراڭىزشى: «ناۋتيلۋس» جوعارى كوتەرىلىپ كەلەدى، ءبىراق سونىمەن بىرگە مۇز تاۋ دا كوتەرىلىپ كەلەدى. ونى قانداي دا بولسا ءبىر كەدەرگى كەزدەسىپ توقتاتقانشا، ءبىزدىڭ جاعدايىمىز وزگەرمەيدى.
ءسويتىپ شىنىندا دا، «ناۋتيلۋس» ءالى ون جاعىنا قاراي جانتايىپ تۇسكەن قالپىندا جاتىر ەدى. ءبىراق ءوزىنىڭ سالماق تۇسكەن جەرى اۋىسقان مۇز تاۋدىڭ دوڭگەلەنۋى توقتاعان ساتتە-اق، «ناۋتيلۋستىڭ» دەرەۋ تۇزەلىپ، قالپىنا قايتا كەلەتىنى كۇمانسىز-دى. الايدا، ولاي بولا ما جوق پا، اۋدارىلىپ بارا جاتقان مۇز تاۋ سىرەسكەن قالىڭ مۇزدىڭ تومەنگى جاعىنا تىرەلىپ قاپ، ءبىزدى وراسان زور كۇشپەن ەكى جاقتاپ قىسىپ تاستاپ جۇرە مە، نەمەسە ءتىپتى ەكى مۇزدىڭ اراسىندا مىجىلىپ قالامىز با، كىم بىلگەن؟
مەن «ناۋتيلۋس» كەزدەسكەن وسى باقىتسىز وقيعانىڭ اياعى نەمەن تىنارىن ويلاپ تۇرعانىمدا، كاپيتان نەمو مانومەتردىڭ تىلىنە قاراپ تۇر ەدى. مۇز تاۋعا قاقتىعىسىپ قالعاننان بەرى «ناۋتيلۋس» ءجۇز ەلۋ فۋت جوعارى كوتەرىلىپ قالىپتى، ءبىراق ءالى سول وڭ جاققا قاراي جانتايىپ، قىرىنان جاتقان كۇيىندە ەدى.
كەنەتتەن كەمەنىڭ كورپۋسى سەلك ەتە ءتۇستى. «ناۋتيلۋستىڭ» تۇزەلە باستاعانى ايقىن كورىندى. سالوننىڭ قابىرعالارىندا ءىلۋلى تۇرعان سۋرەتتەر دە رەتتەلدى. قابىرعالار دا تىك قالپىنا كەلىپ قالدى. ءبارىمىز جىم-جىرت بولا قالدىق.كەمە كورپۋسىنىڭ بىرتە-بىرتە جايلاپ تۇزەلىپ كەلە جاتقانىن دەمىمىزدى ىشتەن تىنىپ، قاداعالاپ، باقىلاپ وتىردىق. سالوننىڭ ەدەنى جاتىق قالپىنا كەلدى.
— اقىرى، ايتەۋىر، تۇزۋلەندىك-اۋ! — دەدىم مەن.
— يا، ايتەۋىر تۇزۋلەندىك،—دەدى كاپيتان نەمو سالوننان شىعۋعا وقتالا بەرىپ.
— ءبىراق ءبىز ەندى ءجۇزىپ جوعارى شىعا الامىز با؟ — دەپ سۇرادىم مەن.
— ارينە، — دەپ جاۋاپ قايىردى ول،— رەزەرۆۋارلار ءالى بوساتىلىپ بولعان جوق، ناسوستار ولاردىڭ ىشىندەگى سۋدى تۇگەل قوتارىپ بولسىمەن-اق «ناۋتيلۋس» قالقىپ تeءڭىز بەتىنە شىعادى.
كاپيتان شىعىپ كەتتى. سول ارادا-اق ناسوستاردىڭ دا جۇمىسى توقتاپ، «ناۋتيلۋس» جوعارى كوتەرىلۋىن قويا قويدى. دۇرىسىندا دا، ءبىز بۇدان ءارى جوعارى كوتەرىلە بەرسەك، جوعارىراقتاعى سىرەسكەن مۇزعا بارىپ قاقتىعىسىپ قالادى ەكەنبىز، سوندىقتان تەڭىز تەرەڭىنىڭ وسى دەڭگەيىندە قالۋىمىز دۇرىس ەدى.
— مەنىڭ ويىمشا، جولىمىز بولىپ، امان قۇتىلىپ شىقتىق-اۋ دەيمىن،— دەدى كونسەل.
— يا، بۇل مۇز جارتاستار ءبىزدى وپ-وڭاي-اق مىلجالاپ تاستايتىن ەدى، نەمەسە ەڭ وڭدى بولدى دەگەندە ءبىزدى تۇتقىن. ەتكەن بولار ەدى. ال وندا، اۋا قورىن جاڭالاپ، تولتىرىپ الا الماعاندىقتان... ءبىز باقىتتى ەكەنبىز، امان قۇتىلدىق!
— شىنىمەن-اق، امان قۇتىلا قويسا يگى ەدىك!—دەدى نەد لەند كۇبىرلەپ.
كانادالىقپەن بوسقا تالاسىپ، اۋرە بولعىم كەلمەدى دە، ونىڭ بۇل پىكىرىنە تۇك جاۋاپ قايتارمادىم.
وسى مينۋتتا سالون تەرەزەلەرىنىڭ قاقپاقتارى اشىلدى دا، ءبىز دەرەۋ تەرەزە الدىنا كەلدىك.
پروجەكتور جارىعى سۋدى جاپ-جارىق قىپ تۇر ەدى. بىزدەن ون مەتردەي جەردە كەمەنىڭ ەكى جاعىندا دا بيىك مۇز تاۋ قابىرعالارى جالتىراپ كورىنىپ تۇر. جوعارعى جاعىمىز دا، تومەنگى جاعىمىز دا سونداي مۇز ەدى. جوعارعى جاعىمىز تاس توبەمىزدەن ءتونىپ تۇرعان سىرەسكەن جالپاق مۇز. تومەنگى جاعىمىز استى ۇستىنە اۋدارىلىپ ءتۇسىپ ورنىعىپ قالعان مۇز تاۋ. سونىمەن، «ناۋتيلۋس» ەنى جيىرما مەتردەي ناعىز مۇز توننەلدىڭ ىشىندە تۇر ەدى. ءبىز ەشبىر قيىندىقسىز-اق بۇدان نە ىلگەرى قاراي، نە كەيىن قاراي ءجۇزىپ شىعا الاتىن ەدىك، ءسويتىپ بۇل ارادان بىرنەشە ءجۇز مەتر تومەن ءتۇسىپ، سىرەسكەن مۇز الابىنان شىعۋعا بولاتىن ەدى.
توبەدە ەلەكتر شامى جانباسا دا، سالوننىڭ ءىشى جاپ-جارىق بولىپ تۇردى. بۇل «ناۋتيلۋس» پروجەكتورىنىڭ مۇز تاۋدىڭ قابىرعالارىنا ءتۇسىرىپ تۇرعان جارىعىنىڭ ساۋلەسى بولاتىن.
بۇل ساۋلەلەردىڭ سىيقىرلى اسەرىن ايتىپ بەرۋگە ءتىلىم جەتپەيدى، ويتكەنى مۇز جارتاستىڭ ءاربىر بۇدىرى، ءاربىر قىرى ءوزىنىڭ كىرشىكتەي قۇرىلىسىنا قاراي ءارالۋان ساۋلە شاشىپ تۇر ەدى!
بۇلار، بەينە ءبىر سانسىز كوپ شاشىلىپ جاتقان جاسىل-كوك ءتۇستى ساپفير مەن زۇمرەتتەردىڭ قۇبىلىپ، توعىسىپ جاتقان ساۋلەلەرى سياقتى بولاتىن. پروجەكتور جارىعى، قالىڭ دوڭەس اينەكتى ماياك ىشىندەگى شامداي، ءجۇز ەسە كۇشەيىپ تۇر ەدى.
— قانداي ادەمى! قانداي كوزدىڭ جاۋىن الارلىق ادەمىلىك! — دەپ كونسەل ءماز بولىپ وتىردى.
— يا،— دەدىم مەن، — بۇل ەستەن كەتپەيتىن كورىنىس! دۇرىس ەمەس پە، نەد؟
— يا، مىڭ دا ءبىر شايتان، مۇنىڭىز دۇرىس! — دەپ مويىندادى كانادالىق. — مۇنى لاجسىزدان مويىنداعانىما ىزا دا بولىپ وتىرمىن. مەن ەشۋاقىتتا مۇنداي نارسەنى كورگەن ەمەسپىن! ءبىراق تەك مەن وسى كورىنىس بىزگە وتە قىمباتقا تۇسە مە دەپ قورقامىن. تابيعات ءوزىنىڭ قۇپيا سىرىن ادامنىڭ اشا بەرۋىن ونشا جاقسى كورمەيدى.
نەد لەندتىڭ بۇل ءسوزى دۇرىس ەدى. بۇل كورىنىس ادام ءۇشىن تىم ادەمى ەدى.
كەنەتتەن كونسەل داۋىستاپ جىبەردى دە مەن وعان جالت قارادىم.
— نە بولدى؟ — دەپ سۇرادىم مەن.
— قوجايىن كوزىن جۇما قويسىن! قوجايىن قاراماي-اق قويسىن!
وسىنى ايتتى دا كونسەل قولىمەن كوزىن باسا قويدى.
— ءبىراق، دوسىم، نە بولدى، ساعان؟
— مەن كوزىمنەن ايرىلدىم!
مەن تەرەزەگە قاراپ قالدىم دا، ءبىراق سول ارادا-اق كوزىمدى تايدىرا قويدىم، ويتكەنى جارقىراعان وتكىر ساۋلە كوزىمدى قارىپ جىبەردى.
نە بولعانىن مەن ەندى ءتۇسىندىم: «ناۋتيلۋس» بار پارمەنىمەن ىلگەرى جىلجىعان ەكەن. ءبىز ءبىر ورىندا تۇرعاندا، مۇز قابىرعالارعا جىلتىلداپ تۇسكەن پروجەكتور ساۋلەسى كەمە قوزعالعاننان كەيىن، جارقىراعان تۇتاس ساۋلەگە اينالىپ كەتىپتى. الگىندە عانا جالت-جۇلت ەتىپ تۇرعان ميلليارتتاعان مەرۋەرت ساۋلەلەر، ەندى ءبىر ارناعا قۇيىلىپ، «ناۋتيلۋس» نايزاعايداي جارقىلداعان ساۋلەنىڭ اراسىمەن ءجۇرىپ كەلە جاتىر ەدى.
سالون تەرەزەلەرىنىڭ قاقپاقتارى جابىلدى. وتكىر جارىققا شاعىلعان كوزىمىزدى قولىمىزبەن باسا قويدىق، ءبىراق كۇنگە ۇزاق قاراپ تۇرعاننان كەيىن، كوزدىڭ الدىنان ءوتىپ جاتاتىن سەلدىر جارىق ەلەسى سياقتى كوزىمىزدىڭ الدىنان دەستە-دەستە ساۋلەلى شەڭبەرلەر ءوتىپ جاتتى.
كوزىمىز تولىق داعدىلى قالپىنا كەلگەنشە، ەداۋىر ۋاقىت ءوتتى.
اقىر اياعىندا كوزىمىزدەن قولىمىزدى دا الدىق.
— ادال ءسوزىم، — دەدى كونسەل.— ەگەر ماعان بىرەۋ وسىنداي عاجاپتى كوردىم دەسە، مەن نانباس ەدىم.
— مەن بۇعان ءقازىردىڭ وزىندە-اق سەنبەيمىن، — دەدى كانادالىق.
— قۇرىلىققا قايتقاننان كەيىن، — دەدى ءسوزىن ءارى قاراي جالعاستىرىپ كونسەل، — تابيعاتتىڭ وسىنشالىق كوپ عاجايىپ دۇنيەلەرىن كورگەن بىزدەر ءۇشىن ەل-جۇرت بار جەردەگى دۇنيە، ادام قولدارىمەن جاسالعان ءسان-سالتاناتتاردىڭ كورىنىسى قانداي جابايى، قانداي سۇرەنسىز بولىپ كورىنەر ەكەن؟ جوق، ءبىزدى ەندى كۇندە كورىپ جۇرگەن داعدىلى دۇنيە قاناعاتتاندىرا المايدى!
ەشنارسەگە ەلىگۋدى بىلمەيتىندەردىڭ ىشىندەگى ەڭ بارىپ تۇرعانى فلاماندىق كونسەلدىڭ وسىلاي سويلەۋى، ءبىزدىڭ قالاي رۋحتانىپ كەلە جاتقانىمىزدى ايقىن كورسەتە الادى عوي. ءبىراق كانادالىق ءبىزدىڭ بال تولى بوشكەمىزگە ءبىر قاسىق قارا ماي قۇيىپ جىبەرۋدى ۇمىتقان جوق ەكەن.
— ەلدى-جۇرتتى دۇنيە؟ — دەپ قايتالادى ول، باسىن شايقاپ. — قاپالانباڭىز، كونسەل دوستىم، ءبىز ول دۇنيەنى ەشۋاقىتتا كورەشەك ەمەسپىز!
كەمە تاعى دا ءبىر نارسەگە سوعىلىپ قالعان كەزدە، ساعات تاڭعى بەس ەدى، بۇل جولى ول قارسى الدىنداعى بىردەمەگە قاقتىعىپ قالدى. «ناۋتيلۋستىڭ» تۇمسىق جاعىنداعى ۇزىن ءتىستىڭ مۇز جارتاسقا تيگەنىن مەن بىلە قويدىم. ءسىرا، قاقتىقپاي ءوتۋ وڭاي ەمەس، مۇز جارتاستى وسى توننەلدە، رۋل ۇستاۋشى كەمەنى ويداعىداي باعىتتاپ وتىرا الماسا كەرەك. كاپيتان نەمو بۇل كەدەرگىنىڭ دە ەبىن تاۋىپ، كەمە باعىتىن وزگەرتىپ، توننەلدىڭ يرەك بويىمەن العا قاراي جۇزە بەرەرمىز دەپ ويلاپ ەدىم. ءبىراق بۇل ويىم بولماي «ناۋتيلۋس» ارت جاعىمەن كەيىن قاراي ءجۇردى.
— ءبىز كەيىن قايتتىق پا؟ — دەپ سۇرادى كونسەل.
— يا،— دەپ جاۋاپ قايىردىم مەن. — توننەلدىڭ بۇل جانىندا وتەر جول بولماسا كەرەك.
— ولاي بولعاندا...
— ولاي بولعاندا، ءبىز كەيىن قايتىپ، توننەلدىڭ وڭتۇستىك ويىعى ارقىلى شىعاتىن بولامىز. بۇل قيىن ەمەس.
بۇعان ءوزىم سەنبەسەم دە، جولداستارىمدى سەندىرىپ، كوڭىلدەرىن جايعاعىم كەلدى.
«ناۋتيلۋس» كەيىن قاراي ءجۇرىسىن بارعان سايىن تەزدەتە كەلىپ، ەندى بار پارمەنىمەن زىرعىپ كەلە جاتتى.
— بۇل ۇنامدى كىدىرىس ەمەس، — دەپ قالدى نەد لەند.
— ءبارىبىر شىعاتىن بولساق، ءبىز ءۇشىن بىرنەشە ساعات كىدىرگەننەن كەلەر-كەتەر تۇك جوق قوي! — دەدى كونسەل.
— يا، — دەپ جاۋاپ قايىردى نەد لەند، — ەگەر تەك شىعا الساق.
مەن كىتاپحاناعا باردىم دا، سالونعا قايتا قايتىپ كەلدىم. مەنىڭ جولداستارىم جايىمەن عانا ديۆاندا وتىر ەكەن. كەشىكپەي-اق مەن دە ءبىر ديۆانعا وتىرىپ، ءوزىمدى زورلاپ كىتاپ وقىماق بولدىم، ءبىراق مەنىڭ كوزىم كىتاپ جولدارىمەن جۇگىردى دە وتىردى.
— قوجايىن قىزىق كىتاپ وقىپ وتىر ما ەكەن؟ — دەپ سۇرادى كونسەل شيرەك ساعات وتكەننەن كەيىن قاسىما كەلىپ.
— وتە قىزىق كىتاپ،— دەپ جاۋاپ قايىردىم مەن.
— بۇعان مەن دە كۇمانسىز ەدىم. قوجايىن ءوز كىتابىن وقىپ وتىر عوي.
شىنىندا مەن ءوزىمنىڭ «تەڭىز ءتۇبىنىڭ قۇپيالارى» دەگەن كىتابىمدى ۇستاپ وتىر ەكەنمىن، مۇنى ءوزىم مۇلدە بايقاماپپىن دا. كىتاپتى جابا قويدىم دا، سالوننىڭ ىشىندە ارىلى-بەرىلى جۇرە باستادىم. نەد پەن كونسەل مەنىڭ ويىمدى بولگىسى كەلمەي ورىندارىنان تۇرىپ، شىعاتىن ەسىككە قاراي ءجۇردى.
— كەتپەڭىز، دوستارىم،— دەدىم مەن ولارعا، — توننەلدەن قاشان شىققانشا بىرگە بولالىق.
— قوجايىنىڭ ەركى ءبىلسىن،— دەدى كونسەل.
وسىلايشا بىرنەشە ساعات ۋاقىت ءوتتى. مەن ءالىسىن-الى قابىرعاداعى اسپاپ-قۇرالدارعا قاراپ قويىپ وتىردىم. مونومەتردىڭ ءتىلى، ءبىزدىڭ قاشاننان ءۇش ءجۇز مەتر تەرەڭدە ەكەنىمىزدى كورسەتتى. كومپاس — باعىتىمىز وڭتۇستىك باعىت ەكەنىن، لاگ وسىنداي تاپ-تار. ارالىقتا ساعاتىنا جيىرما-ميل الىپ، وتە شاپشاڭ ءجۇرىپ كەلە جاتقانىمىزدى كورسەتىپ تۇر ەدى. ال، كاپيتان نەمو ءبىر مينۋت ءبىر جىلعا تۇراتىن جاعدايدا شاپشاڭدىقتىڭ قاندايى بولسا دا، ارتىق بولمايتىنىن جاقسى بىلەتىن ادامدى.
ساعات سەگىزدەن بەس مينۋت كەتكەندە كەمە تاعى.دا ءبىر نارسەگە سوقتىعىپ قالدى. بۇل جولى كەمەنىڭ ارت جاعى سوعىلدى. مەن قۇپ-قۋ بولىپ كەتتىم. جولداستارىم ورىندارىنان ۇشىپ-ۇشىپ تۇرىپ مەنىڭ قاسىما كەلدى. مەن كونسەلدىڭ قولىن قىستىم. ءبىز ءبىر-بىرىمىزدى كوز قاراسىمىزبەن عانا ۇعىنىستىق، ال مۇنىڭ ءوزى، ءتىل قاتىپ سويلەسكەننەن دە تۇسىنىكتى بولدى.
وسى مينۋتتا سالونعا كاپيتان نەمو دا كىرىپ كەلدى.
مەن قاسىنا جەتىپ باردىم دا:
— وڭتۇستىككە قاراي دا جول جوق پا ەكەن؟ — دەپ سۇرادىم.
— يا، پروفەسسور مىرزا، — توڭكەرىلىپ تۇسكەن مۇز تاۋ، ءبىزدىڭ شىعار جولىمىزدى بىتەپ تاستاپتى.
— ءبىز قاقپانعا تۇستىك پە، ءسويتىپ؟
— يا.
ون التىنشى تاراۋ
اۋانىڭ جەتكىلىكسىزدىگى
سونىمەن، «ناۋتيلۋس»، قىل وتپەس، قالىڭ مۇز تاۋلاردىڭ قورشاۋىندا قالدى. ءبىز مۇز تۇتقىنى بولدىق.
كانادالىق جۇدىرىعىمەن ستولدى ۇرىپ-ۇرىپ قويدى. كونسەل ۇندەگەن جوق. مەن كوز ايىرماي كاپيتانعا قاراپ قالىپپىن. ونىڭ بەت اجارىندا ەشقانداي قوبالجۋ نىشانى جوق ەدى. ەكى قولىن كەۋدەسىنە ايقاستىرىپ سالىپ، ويلاندى دا تۇردى.
«ناۋتيلۋس» توقتاپ تۇر.
كاپيتان نەمو ءتىل قاتتى.
— مىرزالار، — دەدى ول سالقىن-سابىرلى شىرايمەن، — قازىرگى جاعدايدا ومىرمەن قوشتاسۋىمىزدىڭ ەكى ءتۇرلى مۇمكىنشىلىگى بار.
وسى جۇمباق ادام بىزگە ماتەماتيكا پانىنەن ستۋدەنتتەرگە لەكسيا وقىپ تۇرعان پروفەسسورشا سويلەدى.
— مۇنىڭ ءبىرىنشىسى — ءبىزدى نە مۇز باسىپ قالۋى كەرەك، ەكىنشىسى — اۋا جەتپەگەندىكتەن تۇنشىعىپ ءولۋ. اشتان ولەمىز دەپ مەن تۇك قورىقپايمىن، ويتكەنى «ناۋتيلۋستاعى» ازىق-تۇلىك قورى ءبىز ولگەنشە مول جەتەدى. سونىمەن، وسى ەكى مۇمكىنشىلىكتى سالماقتاپ كورەلىك.
— تۇنشىعىپ ولەمىز دەپ قورقاتىن تۇك جوق پا دەپ ويلايمىن، كاپيتان،— دەدىم مەن، — رەزەرۆۋارلاردا تىعىز اۋا تولى عوي.
— ول دۇرىس،— دەپ جاۋاپ قايىردى كاپيتان، — ءبىراق ول بىزگە ەكى كۇنگە جەتەدى. ءبىزدىڭ سۋ استىندا بولعانىمىزعا وتىز التى ساعات بولىپ قالدى عوي، ال كەمەنىڭ ىشىندەگى تىعىز اۋا جاڭالاۋدى كەرەك ەتەدى. قىرىق سەگىز ساعاتتان كەيىن اۋا قورى سارقىلادى.
— بۇدان شىعاتىن قورىتىندى: اۋا قورى تاۋسىلعانشا، ءبىز بۇل قورشاۋدان شىعىپ ۇلگىرۋىمىز كەرەك، كاپيتان.
— مۇنى ىستەپ باعامىز عوي. مۇز قابىرعالارىن دا بۇرعىلاپ كورەمىز.
— قاي جاعىنان؟ — دەپ سۇرادىم مەن.
— ونى بىزگە زوند كورسەتۋى كەرەك. مەن ءقازىر «ناۋتيلۋستى» مۇز توردىڭ تۇبىنە وتىرعىزامىن. سودان كەيىن ماتروستار سكافاندر كيىپ شىعادى دا، مۇزدىڭ قاي جاعىنىڭ جۇقالاۋ ەكەنىن بىلەدى.
سالون تەرەزەلەرىنىڭ قاقپاقتارىن اشۋعا بولا ما؟
— ارينە. ءبىز ءقازىر ءبىر ورىندا تۇرمىز عوي.
كاپيتان نەمو سالوننان شىعىپ كەتتى. كەشىكپەي-اق رەزەرۆۋارلارعا سۋ جىبەرىپ جاتقان دىبىستار دا ەسىتىلدى. «ناۋتيلۋس» تەرەڭدىگى ءۇش ءجۇز ەلۋ مەتردەي مۇز ۇڭگىردىڭ تۇبىنە ءتۇستى.
— دوستارىم،— دەدىم مەن كونسەل مەن نەد لەندكە، — ءبىز وتە ءقاۋىپتى جاعدايدا تۇرمىز، ءبىراق وزدەرىڭىزگە ءتان ەر كوڭىلدىلىگىڭىز بەن قايرات-جىگەرلەرىڭىزدەن ايىرىلمايتىندىقتارىڭىزدا، ەڭسەلەرىڭىزدىڭ تۇسپەيتىندىگىندە مەنىڭ ەشبىر كۇمانىم جوق.
— پروفەسسور مىرزا، مۇنداي مينۋتتا مەن سىزگە وكپە ارتىپ، شاعىنۋىم بىلاي تۇرسىن، بارىمىزگە ورتاق ءىس ءۇشىن، وسى قاتەرلى قاۋىپتەن امان قۇتىلىپ شىعۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك بولسا، سونىڭ ءبارىن دە ىستەۋگە دايىنمىن، بۇعان سەنۋىڭىزگە بولادى، — دەدى كانادالىق.
— مىنە ءسوز، نەد!—دەپ جاۋاپ قايىردىم مەن، كانادالىقتىڭ قولىن قىسىپ.
— بۇعان قوسا ايتارىم،— دەدى ول، — مەن سۇڭگىنى ۇستاي بىلگەنىمدەي، قايلانى دا جاقسى ۇستاي بىلەتىن اداممىن، ەگەر كاپيتان نەموعا پايدام تيەتىن بولسا، ول مەنى پايدالانا بەرسىن.
— ءسىزدىڭ كومەگىڭىزدەن ونىڭ باس تارتپايتىندىعىندا مەنىڭ كۇمانىم جوق. ءجۇرىڭىز، نەد.
مەن كانادالىقپەن بىرگە كيىم اۋىستىرىپ كيەتىن بولمەگە باردىم، «ناۋتيلۋستىڭ» ماتروستارى سكافاندرلارىن كيىپ جاتىر ەكەن. مەن كاپيتان نەموعا كانادالىقتىڭ ۇسىنىسىن ايتتىم، ول ونى سوزگە كەلمەي-اق قابىل الدى.
نەد لەند ماتروستارمەن بىرگە سكافاندر كيدى. بۇلاردىڭ ءبارى دە رەزەرۆۋاردان تىڭ اۋا تولتىرىپ العان روكۆەيرول اپپاراتىن ارقاسىنا اسىپ الدى، — مۇنىڭ ءوزى «ناۋتيلۋستاعى» جالپى اۋا قورىن كەمىتتى، ءبىراق بۇنى ورىنسىز شىعىن دەۋگە بولمايتىن ەدى. ال رۋمكورف لامپاسىنىڭ مىنا سامالاداي جارىقتا كەرەگى جوق-تى.
نەد سكافاندر كيگەننەن كەيىن مەن سالونعا قايتىپ كەلدىم، سالون تەرەزەلەرىنىڭ قاقپاقتارى اشىق ەكەن. كونسەل ەكەۋىمىز تەرەزەنىڭ الدىنا بارىپ وتىرىپ، «ناۋتيلۋستى» قورشاپ تۇرعان مۇز قابىرعالاردى قاراي باستادىق.
بىرنەشە مينۋتتان كەيىن ون ەكى سۇڭگۋشىنىڭ مۇز ەدەنگە تۇسكەنىن كوردىك. بۇلاردىڭ ىشىندە بويى ۇزىن نەد لەندتى بىردەن تانۋعا بولاتىن ەدى. كاپيتان نەمو دا وسى توپتىڭ ىشىندە بولاتىن.
مۇزدى شابۋعا كىرىسپەس بۇرىن ول، بارلاۋ رەتىندە، مۇزدى بۇرعىلاپ تەسىپ كورۋگە قوستى، مۇنى — مۇزدى ويۋ ءۇشىن ەڭ قولايلى باعىتتى ءبىلىپ الۋ ءۇشىن ىستەپ ەدى. ماتروستار ۇزىن بۇرعىلارمەن قابىرعانى بۇرعىلاي باستادى، ءبىراق بۇرعى ون بەس مەترگە دەيىن بارسا دا سۋعا جەتە المادى. توننەلدىڭ توبەسىن بۇرعىلاۋدىڭ قيسىنى جوق ەدى، ويتكەنى ونىڭ قالىڭدىعى كەمىندە ءتورت ءجۇز مەتر بولاتىن. سولاي بولعاندىقتان، كاپيتان نەمو مۇزدىڭ ەدەنىن بۇرعالاتتى. مۇز ەدەننىڭ قالىڭدىعى ون مەتردەن اسپايدى ەكەن. ولاي بولسا، ەندى «ناۋتيلۋس» سياتىنداي ەتىپ، مۇز ەدەندى ويۋ كەرەك بولدى، دەمەك «ناۋتيلۋس» سۋ استىنا تۇسە الاتىن ويىق جاساۋ كەرەك ەدى، بۇل ءۇشىن التى مىڭ جارىمداي تەكشە مەتر مۇز شابۋ قاجەت.
سۇڭگۋشىلەر بۇل جۇمىسقا دەرەۋ كىرىسىپ، مۇنى ەسەلەگەن جىگەرمەن ىستەپ جاتتى. كاپيتان نەمو قيىنشىلىق كەلتىرەتىن بولعاندىقتان، ويىقتى «ناۋتيلۋستىڭ» استىنان ويدىرماي، كەمەنىڭ سول جاعىنان سەگىز مەتردەي جەردەن ويدىردى. سۇڭگۋشىلەر ەڭ الدىمەن مۇزعا سوپاقشالاۋ كەلگەن وتە ۇلكەن سىزىق سىزىپ الدى دا، ءارقايسىسى ءار جەرىندە تۇرىپ الىپ جۇمىسقا كىرىستى. ولاردىڭ قايلالارى مۇزعا قاتارلاسا كىرىپ، ءىرىىرى مۇز كەسەكتەردى ويىپ شىعارا باستادى.
بۇل جۇمىستا مىناداي ءبىر قىزىقتى وقيعا كوزگە ءتۇستى: مۇزدى شاپقاندا ويىلىپ تۇسكەن ۇلكەن-ۇلكەن كەسەك مۇزدار، ارا سالماعى سۋدان جەڭىل بولعاندىقتان، وز-وزىنەن جوعارى كوتەرىلىپ، توننەلدىڭ توبەسىنە قاراي قالقىپ شىعىپ وتىردى، ءسويتىپ مۇز ەدەن جۇقارعان سايىن مۇز توبە قالىڭداي بەردى. ءبىراق بۇل ءبىزدى قاپالاندىرعان جوق، ويتكەنى ەدەن جۇقارىپ كەلە جاتىر ەدى!
نەد لەند ەكى ساعات جۇمىس ىستەگەننەن كەيىن شارشاپ، قايتىپ كەلدى. ونىڭ جانە وسىمەن بىرگە ىستەگەن باسقا دا جولداستارىنىڭ ورنىنا، ەندى كەمەدەگى تىڭ ماتروستار شىقتى، ولارعا قوسىلىپ كونسەل ەكەۋمىز دە شىقتىق. ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزدى كاپيتاننىڭ كومەكشىسى باسقاردى.
سۋ ماعان وتە سۋىق بولىپ كورىندى، ءبىراق قايلامەن ءبىراز جۇمىس ىستەسىمەن-اق جىلىنىپ كەتتىم. قىسىم وتىز اتموسفەرا بولسا دا، جۇمىس ىستەۋىمە ەشقانداي كەدەرگى كەلگەن جوق.
ەكى ساعات جۇمىس ىستەپ اس ىشەيىن، دەم الايىن. دەپ قايتىپ كەلگەنىمدە رۋكۆەيرول اپپاراتىنىڭ تازا اۋاسى مەن «ناۋتيلۋستىڭ» ىشىندەگى كومىرقىشقىلى تولى، اۋىرلاپ كەتكەن اۋاسىنىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىقتى بىردەن سەزدىم. كەمەدەگى اۋا قىرىق سەگىز ساعاتتاي ۋاقىت جاڭالانعان جوق-تى، سوندىقتان ول دەم الۋ ءۇشىن جارامسىزداۋ بولىپ قالعان ەدى.
ون ەكى ساعات بويى ۇزدىكسىز جۇمىس ىستەگەندە، بەلگىلەنگەن كولەمنىڭ تەرەڭدىگىن ءبىر مەترگە عانا جەتكىزە الدىق. ەگەر ءاربىر مەتر ءۇشىن بۇدان بىلاي دا ون ەكى ساعاتتان جۇمىس ىستەۋ كەرەك بولسا، وندا بۇل. جۇمىستى اياقتاپ شىعۋ ءۇشىن ءالى دە بەس ءتۇن، ءتورت كۇن كەرەك بولار ەدى.
— بەس ءتۇن، ءتورت كۇن! — دەدىم مەن جولداستارىما! — ال ءبىزدىڭ رەزەرۆۋارلارىمىزداعى aۋa قورى ەكى-اق تاۋلىككە جەتەدى!
— ونى ايتپاعاننىڭ وزىندە دە وسى لاعنەت تۇرمەدەن شىققاننان كەيىن دە، بىردەن سۋ بەتىنە شىعا المايتىندىقتان بىزگە سىرەسكەن مۇز استىمەن تاعىدا ءبىراز جۇرۋگە تۋرا كەلەدى عوي ءالى،— دەپ قوسىپ قويدى نەد لەند.
نەد لەندتىڭ بۇل پىكىرى ءادىل پىكىر ەدى. شىنىندا دا، ەركىن اۋاعا شىققانشا قانشا ۋاقىت كەرەك ەكەنىن بەلگىلەپ الۋ مۇمكىن ەمەس-تى، ال ول سولاي بولسا، «ناۋتيلۋس» سۋ بەتىنە شىققانعا دەيىن ءبىز تۇنشىعىپ ءولىپ تە قالمايمىز با؟ بالكىم، ءبىزدىڭ ءبارىمىزدىڭ دە مولامىز وسى مۇز ۇڭگىردەن بۇيىرىپ تۇرعان شىعار...
جاعدايىمىز شىنىندا دا قىل ۇستىندە تۇرعان جاعداي ەدى. ءبىراق ءبىز وسى ءتونىپ تۇرعان قاۋىپتەن تايسالعامىز جوق، ءارقايسىمىز دا اقىرىنا دەيىن ءوز بورىشىمىزدى وتەپ شىعۋعا بەل بايلادىق.
مەن الدىن-الا بولجاعانداي، تۇندە ويىق ءبىر مەتردەي عانا تەرەڭدەپتى. تاڭەرتەڭ سكافاندر كيىپ، مۇزعا شىققان كەزىمدە، مەن توننەلدىڭ ەكى جاق قابىرعاسىنىڭ بىر-بىرىنە جاقىنداي باستاعانىن، سۇڭگۋشىلەردىڭ جۇمىسى جىلىتا الماعان قابىرعاعا تاياۋ سۋدىڭ قاتا باستاعانىن بايقادىم.
مۇنىڭ ءوزى جاڭادان پايدا بولعان وتە قاتەرلى ءقاۋىپ ەدى، ءقاۋىپ بولعاندا وسى قورشاۋدان امان قۇتىلىپ شىعامىز با دەپ ويلاپ تاپقان جالعىز امالىمىزدىڭ ءوزىن جوققا شىعارعالى تۇرعان ءقاۋىپ ەدى. سۋدى قالاي قاتىرماۋعا بولادى، «ناۋتيلۋستى» جۇپ-جۇقا اينەكتەي بىت-شىت قىلعالى بىر-بىرىنە جاقىنداپ كەلە جاتقان مۇز تاۋدىڭ قابىرعالارىن قالاي توقتاتۋعا بولادى؟
مەن ءوزىمنىڭ جولداستارىما بۇل جاڭا ءقاۋىپ تۋرالى ەشنارسە ايتپادىم. قورشاۋدان امان قۇتىلىپ شىعۋ ءۇشىن ىنتالانا ەڭبەكتەنىپ جۇرگەن ادامداردىڭ تاۋىن شاعىپ، ەڭسەسىن ءتۇسىرۋدىڭ قاجەتى قانشا؟ ءبىراق، كەمەگە قايتىپ كەلگەننەن كەيىن، مەن كاپيتان نەموعا وسى ەلەۋلى ءقاۋىپ تۋرالى حابار بەردىم.
— مەن دە مۇنى بايقادىم، — دەدى ول سابىرلى داۋىسپەن، بۇل داۋىستا ەشقانداي ابىرجۋ نىشانى جوق ەدى .— بۇل ءبىر تىڭ ءقاۋىپ، بۇعان قارسى مەنىڭ ىستەر ەشبىر امالىم جوق. مۇنىڭ بىردەن ءبىر شاراسى — سۋ قاتپاس بۇرىن، وسى قاقپاننان قۇتىلىپ شىعۋ. مۇنىڭ بايلاۋى وسى.
«مۇنىڭ بايلاۋى وسى» دەدى ول. وسىلاي سويلەسۋ ونەرىن ۇيرەنەتىن ۋاقىت ماعان دا جەتسە كەرەك ەدى!..
كۇنى بويىنا مەن بىرنەشە رەت مۇزعا شىعىپ، ىنتامدى سالا قايلامەن جۇمىس ىستەدىم. بۇل جۇمىس ماعان ەداۋىر جىگەر بەردى. مۇنىڭ ۇستىنە، جۇمىس ىستەۋ — «ناۋتيلۋستان» شىعىپ، وتتەگى وتە از، تىنىستى تارىلتقان كەمە اۋاسىنىڭ ورنىنا رەزەرۆۋاردان الىنعان تازا اۋا جۇتۋ دەگەن ءسوز ەدى.
كەشكە قاراي ويىق تاعى دا ءبىر مەتردەي تەرەڭدەدى.
كەمەگە قايتىپ كەلگەنىمدە كومىر قىشقىلى تولى اۋانى جۇتىپ جىبەرىپ، تۇنشىعىپ قالا جازدادىم. اتتەگەن-اي، وسى دەم الۋ ءۇشىن وتە زياندى گازدى جۇتىپ وتىراتىن حيميالىق قۇرالدىڭ بولماۋى قانداي وكىنىشتى! وتتەگىنەن ءبىز كەمىستىك كورمەس ەدىك. ول ءبىزدى قورشاپ تۇرعان سۋدا وتە كوپ، باتارەيانىڭ ەلەكتر توگىمەن سۋدان اجىراتىپ ءبىز ونى وپ-وڭاي-اق ءوندىرىپ الار ەدىك. مەن وسىنى ويلاپ وتىردىم دا، بۇدان دا باس تارتتىم، ويتكەنى ءبىز دەم شىعارعاندا پايدا بولعان، كەمەنى تولتىرىپ تۇرعان كومىر قىشقىلىنان اتموسفەرانى تازالاۋ ماسەلەسى ءقازىر ءبارىبىر شەشىلمەيتىن ەدى. كومىر قىشقىلىن جۇتقىزۋ ءۇشىن ۇلكەن ىدىسقا اششى ناترييدى تولتىرىپ، ونى. ارالاستىرىپ وتىرۋ كەرەك. ءبىراق ونداي اششى ناتريي دە، ونىڭ ورنىنا قولداناتىن باسقا ەشتەڭە دە «ناۋتيلۋستا» جوق ەدى.
كەشكە قاراي كاپيتان نەموعا، رەزەرۆۋارلاردىڭ شۇمەگىن اشىپ، كەمەنىڭ اتموسفەراسىنا بىرنەشە تەكشە مەتر اۋا جىبەرۋگە تۋرا كەلدى. ەگەر ول مۇنى ىستەمەگەندە، ءبىز ەرتەڭىنە ويانباعان بولار ەدىك.
كەلەسى كۇن، 26 مارتتا، مەن زابويششيكتىك جۇمىسىما قايتا كىرىسىپ، ويىقتىڭ بەسىنشى مەترىنىڭ مۇزىن شاۋىپ تۇردىم. كەمەنىڭ ەكى جاعىنداعى مۇز قابىرعالار دا، توننەلدىڭ توبەسى دە بارعان سايىن تارىلىپ جاقىنداپ قالىپتى. جۇمىس قارقىنىنا قاراعاندا، «ناۋتيلۋس» بۇل ارادان بوساپ شىقپاس بۇرىن-اق مۇزدار بىر-بىرىنە قوسىلىپ قالاتىن ءتۇرى بار.
مەنىڭ، وسى سەكۋندتا مۇلدەم ەڭسەم ءتۇسىپ كەتتى. قولىمنان قايلام دا ءتۇسىپ كەتە جازدادى. اۋا جەتپەي تۇنشىعىپ، نەمەسە تاسقا اينالعان سۋعا جانشىلىپ ءبارىبىر ولەتىن بولعاسىن مۇزدى شاۋىپ قاجەتى نە؟
— مەن، الدەنەندەي ءبىر زور جايىننىڭ جابىلىپ بارا جاتقان ارانداي اۋزىندا تۇرعانداي بولدىم.
وسى مينۋتتا ءبىزدىڭ توبىمىزدىڭ جۇمىسىن باسقارىپ، ءوزى دە قايلامەن ءجۇز شابىسىپ جۇرگەن كاپيتان نەمومەنىڭ قاسىمنان ءوتتى. مەن ونى توقتاتىپ، قولىممەن نۇسقاپ، ءبىزدىڭ تۇرمەمىزدىڭ قابىرعالارىن كورسەتتىم. وتكەن ءتۇننىڭ ىشىندە بۇل قابىرعالار كەمەگە ەڭ كەم دەگەندە، ءتورت مەتردەي جاقىنداپ قالعان ەدى.
كاپيتان مەنىڭ نە ايتپاقشى بولعانىمدى ءتۇسىندى دە، ماعان ەرىپ ءجۇر دەگەندەي بەلگى بەردى.
ءبىز كەمەگە قايتىپ كەلدىك.
سكافاندردى شەشىپ، كاپيتانعا ىلەسە مەن دە سالونعا باردىم.
— اروناكس مىرزا، — دەدى ول، — بىزگە قاندايدا بولسا ءبىر قاھارماندىق شارا قولدانۋعا تۋرا كەلەدى، ايتپەسە مىنا مۇزدارعا مىرىشتان بەتەر جابىسىپ قالىپ جۇرەرمىز.
— يا،— دەپ جاۋاپ قايىردىم مەن، — ءبىراق نە ىستەي الامىز؟
— و،— دەپ قالدى ول،— ەگەر مەنىڭ «ناۋتيلۋسىم» وسى قىسىمعا توتەپ بەرە الاتىنداي، جانشىلىپ جاپىرىلىپ قالمايتىنداي بەرىك بولار ما ەدى، شىركىن!
— وندا نە بولار ەدى؟ — دەپ سۇرادىم مەن كاپيتاننىڭ ايتايىن دەگەنىنە تۇسىنبەي.
— وندا نە بولاتىنى سىزگە تۇسىنىكتى ەمەس پە، وندا سۋدىڭ قاتقانى بىزگە ۇلكەن كومەك بولار ەدى، ويتكەنى سۋ مۇزعا اينالعاننان كەيىن ونىڭ كولەمى دە ۇلعايۋعا ءتيىس قوي، سوندىقتان ول ءبىزدى تۇتقىن قىپ تۇرعان مىنا مۇزدى تاس بوپ كەتسە دە تالقانداپ جارىپ جىبەرەر ەدى. مۇنىڭ ءوزى ءبىزدى اپاتقا ۇشىراتپاس ەدى، قايتا سول اپاتتان قۇتقارار ەدى عوي، ءسىز مۇنى قالاي تۇسىنبەي وتىرسىز؟
— يا، كاپيتان، بۇل مۇمكىن. ءبىراق «ناۋتيلۋس» قانشا بەرىك بولسا دا، مۇنداي زور قىسىمعا توتەپ بەرە الماس ەدى، تاۋدىڭ مىنا قابىرعالارى ونى قايمىجىقتاي قىپ جانشىپ جىبەرەر ەدى.
— مەن مۇنى دا بىلەمىن، پروفەسسور. سوندىقتان دا مەن قايرىمدى تابيعاتتان كۇتپەيمىن، وزىمنەن كۇتەمىن قالاي بولعان كۇندە دە بۇدان بىلاي سۋدىڭ قاتۋىنا جول. بەرمەۋ كەرەك! سۋدىڭ قاتۋىن توقتاتۋ كەرەك بولادى! ءقازىر تەك ەكى بۇيىردەگى قابىرعا عانا قىسىپ كەلە جاتقان جوق، سونىمەن قاتار، «ناۋتيلۋستىڭ» الدىڭعى جاعى مەن ارتقى جاعىندا ون فۋتتاي-اق سۋ ورنى قالىپ وتىر... ءبىزدىڭ مۇز ۇڭگىرىمىز جان-جاعىنان بىردەي تارىلىپ كەلەدى!
— رەزەرۆۋارلارداعى اۋا قورى ەندى قانشا ۋاقىتقا جەتەدى؟ — دەپ سۇرادىم مەن.
كاپيتان ماعان قارادى دا؟
— ارعى كۇنى،— دەدى ءسال كىدىرىڭكىرەپ، — رەزەرۆۋارلار مۇلدەم بوسايتىن بولادى.
مەنىڭ ماڭدايىمنان سۋىق تەر بۇرق ەتە ءتۇستى. ءبىراق بۇل جاۋاپتىڭ مەنى تاڭداندىرارلىق تۇگى دە جوق-تى، ويتكەنى «ناۋتيلۋس» تەڭىز استىنا 22 مارتتا، پوليۋستە ءتۇستى، سودان قايتىپ شىققان جوق، بۇگىن 26 مارت، — ولاي بولسا، بەس كۇن بويى كەمەدەگى اۋا قورىمەن پايدالانىپ كەلدىك. مۇنىڭ ۇستىنە، مۇز شابۋشىلارعا دا، كوپتەگەن اۋا قورى ۇستالدى.
ءقازىر مەن وسىنى جازىپ وتىرعاندا، سول باستان كەشكەن سۇمدىق وقيعالار كوز الدىمنان كەتپەي، تۇلابويىمدى قورقىنىش سەزىمى بيلەپ، اۋا جەتپەي القىنا دەم الامىن.
بۇل ساتتە كاپيتان نەمو ءبىر جەرگە قادالا قاراپ، قالىڭ ويعا شومىپ ءۇنسىز تۇر ەدى.
كەنەتتەن، مەن الدەنەندەي ءبىر وي ونى سەرپىلتىپ جىبەرگەنىن بايقادىم. العاشىندا بۇل ويدى مىسە تۇتپاعانداي قومسىنعانداي بولدى. ءبىراق كەيىن ونىڭ اۋزىنان:
— قايناعان سۋ! قايناعان سۋ! — دەگەن ءسوز شىعىپ كەتتى.
— قايناعان سۋ؟! — دەپ قالدىم مەن. دە داۋىستاپ.
— يا، پروفەسسور. ءبىزدىڭ تۇرعان جەرىمىزدىڭ كولەمى وتە شاعىن. «ناۋتيلۋستىڭ» ناسوستارىنان ۇزدىكسىز اققان ىستىق سۋ اعىنى ءبىزدى قورشاعان سۋدىڭ تەمپەراتۋراسىن كوتەرىپ، ونىڭ قاتۋىن توقتاتۋى كەرەك.
— بۇل ءتاسىلدى دە سىناپ كورۋ كەرەك،—دەدىم مەن.
— سىناپ كورەلىك، پروفەسسور مىرزا.
سىرتقا قويىلعان تەرمومەتر نولدەن جەتى گرادۋس تومەن كورسەتىپ تۇر.
مەن كاپيتان نەموعا ىلەسىپ كامبۋزعا باردىم. وندا تەڭىز سۋىن تۇشىتاتىن، سۋ قايناتاتىن ۇلكەن قازان بار ەكەن. قازانعا تولتىرا سۋ قۇيىلدى، «ناۋتيلۋستىڭ» ەلەكتر باتەرەيالارى بار قۋاتىنشا سۋ جۇرەتىن وڭەشتەردى جىلىتا باستادى. بىرنەشە مينۋتتىڭ ىشىندە سۋ دا قاينادى. ناسوستار قايناعان سۋدى سىرتقا اعىزىپ، ورنىنا قايتادان سۋىق سۋ تولتىرىپ، قايناتىپ جاتتى، ەلەكتر باتەرەيالار بەرىپ تۇرعان جىلىلىق اسەرىنەن وڭەشتەر ارقىلى ءوتىپ جاتقان سۋىق سۋ ءجۇز گرادۋسقا دەيىن قايناپ شىعىپ تۇردى.
ىستىق سۋدى ءۇش ساعات ۇزدىكسىز اعىزعاننان كەيىن سىناپ باعاناسى ءبىر گرادۋس جوعارى كوتەرىلدى دە، نولدەن تومەنگى التى گرادۋستى كورسەتتى. تاعى ءبىر ەكى ساعات ۋاقىت وتكەنەن كەيىن سىناپ باعاناسى ءتورت گرادۋسكا دەيىن كوتەرىلدى.
— بۇل اسەر ەتتى! — دەدىم مەن كاپيتانعا تەرمومەترگە قاراپ الىپ.— ەندى ءىسىمىز وڭعارىلاتىن بولدى.
— يا، — دەپ جاۋاپ قايىردى كاپيتان،— مەن دە سولاي دەپ ويلايمىن. ەندى تەك تۇنشىعۋ قاۋپىنەن امان قۇتىلۋ عانا قالدى.
ءتۇن بويىنا سۋدىڭ تەمپەراتۋراسى نولدەن تومەنگى ءبىر گرادۋسقا كوتەرىلدى. ودان ءارى كوتەرۋگە قانشا كۇش جۇمسالسا دا بولماي قويدى. ءبىراق مۇنىڭ قاجەتى. دە جوق ەدى، سۋدىڭ قاتۋى توقتالعان-دى. كەلەسى كۇنى، 27 مارتتا، تاڭەرتەڭ ويىقتىڭ تەرەڭدىگى التى مەترگە جەتتى. سونىمەن، ەندى تەك ءتورت مەتر مۇز شابۋ عانا قالعان-دى. ال، بۇل ءۇشىن ءالى دە قىرىق سەگىز ساعات جۇمىس ىستەۋ كەرەك ەدى.
بۇل كۇنى «ناۋتيلۋستىڭ» — ىشىندەگى اۋا جاڭارتىلعان جوق، ويتكەنى رەزەرۆۋارلاردا قالعان بولماشى اۋا قورىن، كاپيتان نەمو سۋ استىنداعى جۇمىسقا قالدىرعاندى. كەمەدە دەم الۋ ساعات سايىن قيىنداپ بارا جاتتى.
كوكىرەگىمدى زىلدەي بىردەمە باسىپ تۇرعان سياقتى. كۇندىزگى ساعات ۇشتە اۋا جەتىسپەۋشىلىك ازابى ادام توزگىسىز بولدى. مەن ۇزدىكسىز ەسىنەپ «ناۋتيلۋستاعى» اۋىرلاپ كەتكەن اتموسفەرادان جان ءبىتىرىپ، داتكە قۋات بەرەتىن وتتەگى اتومدارىن ىزدەپ، اۋانى ۇستى-ۇستىنە جۇتۋمەن بولدىم، ءبىراق وتتەگى ءبىز دەم العان سايىن بىردەن بىرگە ازايىپ، ءبىتىپ بارا جاتتى.
مەن قوزعالا المايتىن حالگە جەتتىم. ميىم دا قىزمەت ىستەۋدەن قالدى. ابدەن السىرەپ سۇلىق جاتتىم دا قويدىم.
مەيرىمدى كونسەل، ءالى ءبىتىپ، ءوزى دە قۇلاۋعا جاقىن جۇرسە دە مەنى ءبىر سەكۋند ەسكەرۋسىز قالدىرمادى. ول مەنىڭ قولىمدى ۇستاپ، كوڭىلىمدى اۋلاپ وتىرىپ، وقتىن-وقتىن:
— اتتەگەنە-اي، دەم الماۋعا ءحالىم كەلىپ، وزىمە دەگەن اۋانى، قوجايىنعا ساقتاسامشى! — دەپ سىبىرلاپ تا قويادى.
بۇل سوزدەردى ەستىگەندە مەن كوزىمە جاس ىرىكتىم.
كەمەنىڭ ىشىندە دەم الۋ نە عۇرلىم قيىن بولعان سايىن، جۇمىسقا شىعاتىن كەزەگىمىز كەلگەندە سكافاندرلارىمىزدى دا سول عۇرلىم اسىعا كيەتىن بولدىق. قايلالار مۇزعا قارش-قۇرش ءتيىپ جاتتى. شارشاعاندىقتان يىقتارىمىز بەن ارقامىز كوتەرتپەي قويدى. قولىمىزدى ءمۇيىز باسىپ كەتتى، ءبىراق كەۋدەڭدى كەرە تازا اۋا جۇتىپ كادۋلگىدەي دەم العان سوڭ، دەنەڭنىڭ سال-سال بولۋى، سىرقىراپ اۋىرۋى دەگەن نەمەنە، ءتايىرى!
ءبىراق سولاي بولا تۇرسا دا بەلگىلى مەرزىمنەن ءارى سۋ استىندا ەشكىم قالمايتىن.
ەكى ساعات جۇمىس ىستەگەننەن كەيىن، ءبارىمىز دە كەمەدەگى اۋىر اتموسفەرادا — ازاپ شەڭگەلىندە قالعان جولداستارىمىزعا تازا اۋاسى بار رەزەرۆۋاردى بەرىپ، ولاردى قايتا ادام قاتارىنا قوسىپ، سەرپىلتىپ الۋعا اسىعاتىنبىز.
قاتاڭ تارتىپتىلىكتى باس بولىپ، كاپيتان نەمونىڭ ءوزى كورسەتەتىن-دى. جۇمىس مەرزىمى بىتكەننەن كەيىن، ول قاداڭ باسىپ، ۋلى اتموسفەرالى كەمەگە قايتاتىن. ونىڭ بەت-اجارى بۇرىنعىسىنشا بايىپتى بولاتىن، اۋزىنان قىنجىلعان ءسوز دە شىقپايتىن.
بۇل كۇنى جۇمىس وتە قىزۋ تۇردە ىستەلدى. ءبىر تاۋلىكتىڭ ىشىندە تاعى دا ەكى مەتر مۇز ويىلدى، ەندى سۋ مەن ەكى ورتامىزدا قالىڭدىعى ەكى-اق مەتر مۇز قالدى.
ءبىراق رۋكۆەيرول اپپاراتتارىنداعى اۋا قورىنان باسقا اۋا تولتىرىلعان رەزەرۆۋارلار مۇلدەم بوساپ قالعان-دى.
مەن كەمەگە قايتىپ كەلىپ، سكافاندردى شەشكەن كەزىمدە، تۇنشىعىپ قالا جازدادىم. ءتۇندى قالاي وتكىزدىڭ دەسەڭىزشى. ونى سۋرەتتەپ جازۋعا بولمايدى،— مۇنداي اۋىر ازاپتى سوزبەن ايتىپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس.
ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ مەنىڭ دەمالىسىم بۇرىنعىدان دا قيىنداپ كەتتى. باس اۋرۋدىڭ ۇستىنە، ەندى باسىم اينالىپ، جۇرگەندە ماس ادامداي تالتىرەكتەيتىن بولدىم. جولداستارىم دا مەن سياقتى اۋىر ازاپ شەگۋدە ەدى. ماتروستاردىڭ كەيبىرەۋلەرى قىرىلداپ جاتتى.
ءبىز مۇز تۇتقىنى بولعاننان بەرى بەس كۇن ءوتىپ، التىنشى كۇن بولىپ ەدى، بۇل كۇنى كاپيتان نەمو، قايلامەن ىستەلىپ جاتقان جۇمىستىڭ قارقىنى تىم باياۋ ەكەنىن، اۋا قورى بۇل جۇمىس اياقتالماس بۇرىن سارقىلىپ قالاتىنىن ۇعىپ، تەڭىز بەن ەكى ورتامىزداعى مۇزدى باسقا تاسىلمەن بۇزىپ كورمەك بولدى. بۇل ادام ءوزىنىڭ جارقىن اقىلدىلىعىن دا، قايناعان جىگەرىن دە، سالقىن قاندىلىعىن دا تۇگەل ساقتاعان ەدى. ول قاجىرلىعىنىڭ ارقاسىندا دەنە ازابىن ەلەمەي قويدى. ول ۇنەمى ويلاۋمەن، ىزدەنۋمەن، ارەكەتتەنۋمەن بولدى.
ونىڭ بۇيرىعى بويىنشا «ناۋتيلۋستىڭ» رەزەرۆۋارلارىنداعى سۋلاردىڭ ءبىرازى قوتارىلدى.
سوسىن كەمە مۇزدان كوتەرىلىپ، ءبىز سوپاقشا ۇلكەن ويىقتىڭ تۇسىنا كەلىپ تۇردىق. بۇدان كەيىن رەزەرۆۋارلار قايتا سۋعا تولتىرىلدى دا، «ناۋتيلۋس» ويىقتىڭ تۇبىنە ءتۇسىرىلدى.ماتروستاردىڭ ءبارى كەمەگە كايتىپ كەلدى، قاۋسىرمالى ەسىك تە تاس بەكىتىلىپ جابىلدى.
«ناۋتيلۋس» ەندى، مىڭ جەرىنەن بۇرعىلانعان قالىڭدىعى ءبىر مەتردەي مۇز ۇستىندە تۇر ەدى. كاپيتان نەمو رەزەرۆۋارلارعا سيعانىنشا سۋ تولتىرىپ الۋعا بۇيرىق بەردى، ءسويتىپ، «ناۋتيلۋستىڭ» سالماعى ءجۇز مىڭ كيلوگرامما ارتتىرىلدى.
ءبىز ءوزىمىزدىڭ وسىنشا اۋىر ازاپ شەگىپ جاتقانىمىزدى دا ۇمىتىپ، قىبىر ەتپەستەن قۇلاق تىگىپ تىڭداپ جاتتىق. ءبىزدىڭ امان قالۋىمىز ەكى تالاي ەدى.
قۇلاعىمىزدىڭ شۋىلداۋىنا قاراماستان، مەن كەشىكپەي-اق «ناۋتيلۋستىڭ» سالماعىنان سىتىرلاعان مۇز دىبىسىن ەستىدىم. ساتىر-كۇتىر دىبىستار كۇشەيە باستادى. ءبىزدىڭ لىقسىپ تومەن ءتۇسىپ بارا جاتقانىمىز ايقىن سەزىلدى. مۇزدىڭ جارىلعانداعى دىبىسى قاق ايرىلعان قاعاز دىبىسىنداي بوپ وزگەشە ەستىلدى. «ناۋتيلۋس» تومەن تۇسە باستادى.
— ءبىز ءوتىپ بارا جاتىرمىز،— دەپ سىبىرلادى كونسەل مەنىڭ قۇلاعىما.
وعان جاۋاپ قايىرۋعا شامام كەلمەدى. مەن كوزىممەن عانا يشارات ءبىلدىرىپ، ونىڭ قولىن قىستىم.
كەنەتتەن، اۋىر جۇك باسقان «ناۋتيلۋس» سۋ تۇبىنە قاراي تاستاي زۋلاي جونەلدى.
لەزدە-اق باتارەيالار بار كۇشىمەن ناسوستاردى قوزعاپ، رەزەرۆۋارلارداعى سۋ ىسقىرا ىتقىپ شىعىپ جاتتى.
بىرنەشە مينۋتتەن كەيىن ءبىزدىڭ تومەن قاراي زۋلاۋىمىز باسەڭدەپ بارا-بارا مۇلدەم توقتادى، ءسويتىپ مانومەتردىڭ ءتىلى كەمەنىڭ قايتا جوعارى كوتەرىلە باستاعانىن كورسەتتى.
بۇل ارادا «ناۋتيلۋستىڭ» ۆينتى زور شاپشاڭدىقپەن قيمىلداپ، ءتىپتى كەمەنىڭ بۇكىل كورپۋسىن سەلكىلدەتىپ جىبەردى، ءسويتىپ ءبىز ەندى سولتۇستىككە قاراي تارتتىق.
ءبىراق بۇل مۇز استىمەن ءجۇزۋ قانشاعا سوزىلادى؟ ءالى دە ءبىر كۇن كەرەك بولا ما؟ وندا مەن وعان دەيىن ءتىرى قالا المايمىن...
مەن كىتاپحانادا جانتايىپ قانا جاتىر ەدىم. دەمىم ءبىتىپ بارادى. ءجۇزىم كوگەرىپ، ەرىندەرىم مۇلدەم قارايىپ كەتتى. ەشنارسەنى كورە دە المادىم، ەسىتە دە المادىم، ۋاقىت دەگەننىڭ نە ەكەنىن دە ۇمىتتىم. بۇلشىق ەتتەرىم دە جيىرىلۋدان قالدى...
وسىنداي حالدە قانشا ساعات جاتقانىمدى ايتا المايمىن. ءبىراق اندا-ساندا ەسىم كىرگەندە جان ءتاسىلىن قىلا باستاعانىمدى سەزىپ جاتتىم. ءولىپ تە بارا جاتتىم...
ءبىر ۋاقىتتا ەسىمدى جيدىم. تازا اۋا وكپەمدى جۋىپ تۇر ەدى. سۋ ۇستىنە شىعىپ-اق قالعانىمىز با؟ سىرەسكەن مۇز القابىنان وتكەنىمىزدى مەن قالاي بايقاماي قالدىم!
جوق، ءبىز ءالى مۇز استىندا ەدىك! وزدەرى ولۋگە باقىل بولىپ، مەنى امان الىپ قالۋ ءۇشىن ارەكەت ىستەپ وتىرعان، مەنىڭ شىن بەرىلگەن جولداستارىم كونسەل مەن نەد لەند ەكەن. رۋكۆەيرول اپپاراتتارىنىڭ بىرىندە از عانا تازا اۋا قالىپتى. ونى، تۇنشىعىپ وتىرسا دا وزدەرى پايدالانباي ماعان جۇتقىزىپ، مەنى ءولىپ بارا جاتقان جەرىمنەن قايتا ءتىرىلتىپ الىپ وتىر ەكەن.
مەن ەسىمدى جيىپ، كوزىمدى اشقاننان كەيىن اپپاراتتى لاقتىرىپ جىبەرمەك بولىپ ەدىم، ءبىراق ولار ەكى قولىمدى ۇستاپ، ەركىمە جىبەرمەي قويدى، ءسويتىپ بىرنەشە مينۋت بويىنا مەن داتكە قۋات بەرەتىن، تىرشىلىك گازىن راقاتتانا جۇتىپ جاتتىم.
مەن ساعاتقا قارادىم. تاڭەرتەڭگى ساعات ون ءبىر ەكەن. مارتتىڭ جيىرما سەگىزى دە بولىپ قالىپتى.
«ناۋتيلۋس» سۋ ىشىمەن ساعاتىنا قىرىق، ميل الىپ وقىس زۋلاپ كەلە جاتىر ەدى.
كاپيتان نەمو قايدا بولدى ەكەن؟ امان با ەكەن؟ جولداستارى ءتىرى مە ەكەن؟
وسى مينۋتتا مانومەتردىڭ ءتىلى ءبىزدىڭ تەڭىز بەتىنەن جيىرما-اق فۋت تومەندە كەلە جاتقانىمىزدى كورسەتتى. ەركىن اۋا مەن ارامىزدى جۇقالاۋ كەلگەن مۇز الابى عانا ءبولىپ تۇر. بۇل مۇزدى جارىپ، كوكتەي وتۋگە بولماي ما ەكەن؟
بولاتىن ەدى! قالاي بولعاندا دا، «ناۋتيلۋس» مۇنى ىستەۋگە ءتيىس.
مەن «ناۋتيلۋستىڭ» ءسۇيىر تۇمسىعىنىڭ. جوعارى كوتەرىلگەنىن سەزدىم. بۇل ءۇشىن كەمەنىڭ ارت جاعىنداعى رەزەرۆۋارلارعا ازداپ سۋ جىبەرسە بولدى. بۇدان كەيىن، ءوزىنىڭ قۋاتتى ءۆينتىنىڭ ارقاسىندا جوعارى زۋلاپ بارىپ، وراسان زور تارانداي مۇزعا شابۋىل جاساي باستادى. قاشان مۇز قاباتى ويىلىپ ءبىز تازا اۋاعا شىققانشا، «ناۋتيلۋس» ءبىر ورىندى بار پارمەنىمەن الدەنەشە رەت تۇيگىشتەپ، ۇستى-ۇستىنە سوققىلادى.
كەمەنىڭ ۇستىنە شىعاتىن اۋىز دا اشىلدى، دالىرەك ايتقاندا ول جۇلىنىپ كەتتى، سول-اق ەكەن تازا اۋا تاسقىنى كەمەنىڭ ىشىنە، بۇرىش-بۇرىشىنا لاپ قويدى.
ون جەتىنشى تاراۋ
گورن مۇيىسىنەن امازونكاعا دەيىن
كەمەنىڭ ۇستىنە قالاي شىققانىم ەسىمدە جوق. ءسىرا مەنى كانادالىق كوتەرىپ الىپ شىقتى-اۋ دەيىم. مەن كەۋدەمدى كەرە دەم الىپ، تازا اۋانى راقاتتانىپ جۇتا بەردىم. كونسەل مەن نەد لەندتە تازا تەڭىز اۋاسىن ەمىن-ەركىن جۇتىپ تۇردى.
ۇزاق ۋاقىت اشىققان ادام، بەرگەن استى، بەلگىلى ءبىر مولشەردەن اسىرماي، شامالاپ جەۋگە ءتيىس، ايتپەسە ول اۋىرادى. ال ءبىز بولساق، بىزدىكى ءبىر باسقا ەدى، ءبىز ىركىلمەۋىمىز كەرەك-تى، سوندىقتان تازا اۋانى ابدەن ماس بولعانشا جۇتا بەردىك.
— اح، — دەدى كونسەل، — تازا اۋا قانداي جاقسى! قوجايىن كەرەگىنشە جۇتا بەرسىن، مۇنداعى اۋا جۇرتتىڭ بارىنە دە جەتەدى!
نەد لەندتىڭ اڭگىمەمەن ءىسى بولعان جوق، اۋىزىن اڭقايتا اشىپ ول دا اۋا جۇتىپ تۇردى، ال ەگەر كورە قالسا، مۇنىڭ اۋىزدى وسى اشىسىنا، اكۋلالاردىڭ تالايى قىزىعار ەدى. ول اۋانى قانداي كۇشپەن تارتىپ تۇردى دەسەڭىزشى! كانادالىق، بەينە ىشىندە وت جانىپ جاتقان قىزۋ پەشتەي اۋانى دۇرىلدەتە تارتىپ تۇر ەدى.
ءبىزدىڭ ءالىمىز تەز-اق كىردى. مەن وزىمە-وزىم ابدەن كەلىپ توڭىرەگىمە كوز سالىپ قاراسام، كەمەنىڭ ۇستىندە بىزدەن باسقا بىردە ءبىر ماتروس جوق ەكەن. كاپيتان نەمودا كورىنبەدى. وسى ەرەكشە ادامدار تەگى كەمەنىڭ ىشىندەگى اۋامەن عانا قاناعاتتانسا كەرەك. ويتكەنى بۇلاردىڭ ءبىرى دە تەڭىز سامالىنىڭ راقاتىنا باتۋعا كەلمەي قويدى!..
مەنىڭ العاشقى ءسوزىم ءوزىمنىڭ جولداستارىما، شىن بەرىلگەن دوستارىما العىس ايتۋعا ارنالدى.
اجال القىمىمنان الىپ جاتقان شاقتا، كونسەل مەن نەد لەند ولىمنەن اراشالاپ، امان الىپ قالدى عوي. ولاردىڭ ماعان سىڭىرگەن بۇل ەڭبەگىنىڭ ەسەسىن قايتاراتىن العىستى ايتۋعا ەشبىر ءسوزدىڭ كۇشى جەتپەيدى!
— بولدى، بولدى، پروفەسسور مىرزا،— دەپ نەد لەند مەنىڭ ءسوزىمدى ءبولىپ جىبەردى،—ونى اڭگىمە ەتۋدىڭ قاجەتى جوق. ءتىپتى ەشقانداي ەڭبەك تە سىڭىرگەنىمىز جوق. مۇنىمىز كىمنىڭ ءومىرى قىمباتىراق دەگەن جاي عانا ەسەپ-تى. ارينە ءسىزدىڭ ءومىرىڭىز قىمباتىراق ەدى. ولاي بولسا، ەڭ الدىمەن سول ءومىردى ساقتاپ قالۋ كەرەك بولدى!
— جوق، نەد، مەنىكى سىزدەردىڭ ومىرىڭىزدەن قىمبات ەمەس! ادال، ىزگى جانداردىڭ ومىرىنەن ەشكىمنىڭ دە ءومىرى قىمبات بولۋى ءتيىس ەمەس، ال سىزدەر ادال، ءارى ىزگى جانسىزدار.
— جەتتى، جەتتى، — دەدى مىڭگىرلەپ، ۇيالىڭقىراپ قالعان كانادالىق.
— ال سەن شە، مەنىڭ اسىل كونسەلىم، سەن دە قاتتى ازاپ كوردىڭ بە؟
— ارينە، ماعان ازداپ تازا اۋا جەتىسپەدى، ءبىراق مەن كەشىكپەي-اق، سونداي جاعدايدا دا دەم الۋعا ۇيرەنىپ كەتەر ەدىم دەپ ويلايمىن. بۇل بىلاي تۇرسىن، قوجايىن ءولىم ازابىن تارتىپ ءبۇرىسىپ جاتقاندا، مەنىڭ دەم العىم دا كەلگەن جوق. جۇرت ايتقانداي بۇل جاعدايدا مەنىڭ دەمىم ءبىتىپ...
ۇيالىپ كەتكەن كونسەل ءسوزىن بىتىرمەي توقتاپ قالدى.
— مەنىڭ دوستارىم، — دەدىم مەن تەبىرەنە،— ءبىزدىڭ باسىمىزدان كەشكەن سىن ساعاتتارى، ءبىزدى جۇبىمىز جازىلمايتىن ماڭگى دوس ەتتى، ەندى سىزدەر مەنەن نەنى بولسا دا تالاپ ەتۋگە...
— ەتەمىز، ەتەمىز! — دەپ مەنىڭ ءسوزىمدى ءبولىپ جىبەردى كانادالىق.
— نەنى؟ — دەپ سۇرادى كونسەل.
— وسى انتۇرعان «ناۋتيلۋستان» ءبىز قاشپاقشى بولعاندا، پروفەسسور مىرزانىڭ ءبىزدىڭ سوڭىمىزدان ەرە بەرۋىن تالاپ ەتەمىز.
— ايتپاقشى، — دەپ سۇرادى كونسەل، — «ناۋتيلۋس» قايدا بارا جاتىر؟ ءبىز سولتۇستىككە قاراي ءجۇرىپ كەلەمىز بە؟
— ارينە، — دەپ جاۋاپ قايىردىم مەن، — ءبىز كۇنگە قاراي كەلە جاتىرمىز، — ول جاقتا كۇن شىعادى — سولتۇستىك قوي.
— ەندى بىلەتىن ءبىر-اق نارسە قالدى: ءبىز اتلانت مۇحيتىنا قاراي كەلەمىز بە، تىنىق مۇحيتقا قاراي كەلە جاتىرمىز با، ياعني ادام ءجۇرىپ جاتقان تەڭىزدەرگە قاراي ما، الدە تۇلدىرسىز داريا، كوك مەديەنگە قاراي كەلە جاتىرمىز با؟ — دەپ سۇرادى كانادالىق.
بۇل سۇراۋعا مەن جاۋاپ قايتارا المادىم. ءبىراق مەن، كاپيتان نەمو ءوزىنىڭ كەمەسىن ازيا مەن امەريكانىڭ جاعالاۋىن جۋىپ جاتقان ۇشى قيىرى جوق بايتاق مۇحيتقا اپارادى دا، سول تۇستا بۇكىل دۇنيە ءجۇزىن اينالىپ ءوتۋ ساياحاتىن اياقتاپ، سودان كەيىن «ناۋتيلۋس» ەشنارسەدەن سەسكەنبەي ەركىن ءجۇزىپ جۇرەتىن جاققا قاراي تارتادى-اۋ دەپ قورىقتىم.
ەگەر ءبىز تىنىق مۇحيتتىق ەلدى جەرلەرىنەن قاشىق، ادام قاتىنامايتىن ءبىر بولەگىنە شىعىپ كەتسەك، وندا نەد لەندتىڭ جوسپارىن قالاي ورىنداۋعا بولادى؟
وسى وتە ماڭىزدى ماسەلە جونىندە ءبىز جۋىق اراداعى ۋاقىتتىڭ ىشىندە تولىق تۇسىنىك الۋعا ءتيىس ەدىك. «ناۋتيلۋس» وتە شاپشاڭ ءجۇرىپ كەلە جاتتى. ءبىز پوليۋس شەڭبەرىنەن ءوتىپ، گورن مۇيىسىنە قاراي تارتتىق.
31 مارتتا، كەشكى ساعات جەتى شاماسىندا، امەريكا قۇرىلىعىنىڭ ەڭ شەتكى تراۆەرسىنە دە جەتىپ قالدىق.
بۇل كەزدە ءبىز ءوز باسىمىزدان كەشىرگەن اۋىر ازاپتى دا ۇمىتا باستاپ ەدىك. مۇز تۇتقىنى بولعان كۇندەردەگى ەستە قالعانداردىڭ دا ءىزى سۋىپ قالدى. ءبىز تەك كەلەشەگىمىزدى ويلايتىن بولدىق. كاپيتان نەمو كەمەنىڭ ۇستىندە دە، سالوندا دا كورىنبەي قويدى.
كاپيتاننىڭ كومەكشىسىنىڭ كۇن سايىنعى كارتاعا قويىپ جۇرگەن بەلگىلەرىنەن، ءبىز كەمەنىڭ قاي باعىتتا كەلە جاتقانىن ءبىلىپ وتىردىق. بۇل كۇنگى كەشتە ءبىزدىڭ اتلانت مۇحيتىنا قاراي كەلە جاتقانىمىز ايقىن بولدى.
مەن ءوز بايقاعاندارىمدى كونسەل مەن نەد لەندكە ايتتىم.
— بۇل قۋانىشتى حابار ەكەن،— دەدى كانادالىق.— ءبىراق، «ناۋتيلۋس» قايدا بارا جاتىر؟
— ازىرگە مەن مۇنى سىزگە ايتا المايمىن، نەد.
— بالكىم، كاپيتان نەمو وڭتۇستىك پوليۋستەن كەيىن سولتۇستىك پوليۋستى اشقىسى كەلىپ، سوعان بارا جاتقان شىعار، ءسويتىپ ونى اشقاننان كەيىن ايگىلى سولتۇستىك-باتىس بۇعازى ارقىلى تىنىق مۇحيتقا وتەتىن شىعار؟
— ءبىراق ءبىز مۇنى قولداماساق كەرەك! — دەدى كونسەل.
— ول بۇل جوسپارىن ورىنداپ بولعانشا، ءبىز دە ونى ورنىمىزدى سيپاپ قالاتىن ەتىپ باعارمىز،— دەدى كانادالىق.
— قالاي بولعان كۇندە دە، — دەدى كونسەل، — كاپيتان نەمو جىگىت-اق ەكەن، مەن ونىمەن تانىسقانىما وكىنبەيمىن.
اسىرەسە، ودان ايىرىلىسىپ كەتكەننەن كەيىن دەڭىز، — دەدى كەكەتە كانادالىق.
ەرتەڭىنە، 1 اپرەلدە، تۇسكە بىرنەشە مينۋت قالعان كەزدە «ناۋتيلۋس» تەڭىز بەتىنە ءجۇزىپ شىقتى دا، ءبىز .الدە نەندەي ءبىر جاعالاۋدى كوردىك.
بۇل وتتى جەر ەدى، تۇزەمدىكتەردىڭ قاپتاعان لاشىقتارىنان بۋداقتاپ شىققان تۇتىندەرگە قاراپ تۇنعىش زەرتتەۋشىلەر، بۇل جەردى وتتى جەر دەپ اتاعان.
وتتى جەر ارحيپەلاگ بولاتىن، بۇل 53° جانە 56° وڭتۇستىك ەندىك پەن 67° 50' جانە 77° 15' باتىس بويلىقتاعى ۇزىنى ءجۇز جيىرما كيلومەتر، ەنى ءۇش ءجۇز جيىرما كيلومەتر جەر ەدى. بىزگە تاياۋ جاعالاۋ ويپاڭ بولاتىن، ءبىراق كوكجيەگىندە بيىك تاۋ كورىنىپ تۇر ەدى. ماعان بۇل تاۋ — سارميەنتو تاۋى سياقتى بولىپ كورىندى. بۇل تاۋلاردىڭ نايزاداي ءسۇپ-سۇيىر توبەلەرى تەڭىزشىلەرگە اۋا رايىنىڭ قانداي بولاتىنىن كورسەتىپ تۇرادى، كورسەتكەندە اۋا رايى جاقسى بولاتىن بولسا، ولاردىڭ ىركەس-تىركەس، قۇز توبەلەرى تورعىن كوكتە اپ-ايقىن بولىپ كورىنىپ تۇرادى دا، ال اۋا رايى جامان بولاتىن بولسا، باسىن تۇمان شالىپ تۇرادى. مۇنى ماعان نەد لەند ايتقاندى.
— ال، سونىمەن قالاي، بۇل بارومەتردىڭ ايتقانى ءدال كەلە مە، نەد؟ — دەپ سۇرادىم مەن.
— ءدال كەلگەندە قانداي، پروفەسسور مىرزا،— دەپ جاۋاپ قايىردى كانادالىق. — ماگەللان بۇعازىنان تالاي وتكەن ساپارلارىمىزدىڭ بارىندە دە ول ءبىزدى الداعان ەمەس.
بۇل تاۋدىڭ توبەسى ءدال وسى مينۋتتا تورعىن كوك اسپانمەن تىلدەسە ايقىن كورىنىپ تۇردى. بۇل اۋا رايىنىڭ جاقسى بولاتىندىعىن ءبىلدىرىپ تۇرعانداعىسى ەدى. بۇل بولجاۋى كەلدى دە.
«ناۋتيلۋس» سۋ استىنا قايتا ءتۇسىپ شاپشاڭ جۇرىسپەن سولتۇستىككە قاراپ تارتا بەردى.
كەشكە قاراي فەلكلەند ارالدارىنا جەتتىك، ءسويتىپ (ەرتەڭىنە مۇحيت بەتىنە قايتا شىققاندا، مەن بۇل ارالداردىڭ ءزاۋلىم بيىك، اسقار تاۋلارىن كوردىم. بۇل تۇستا مۇحيت تەرەڭ ەمەس ەدى. ارحيپەلاگتىڭ وسى ەكى ۇلكەن ارالى جانە شەكتەس بارلىق كىشكەنە ارالدار، ەرتە زاماندا ماگەللان جەرىنىڭ ءبىر بولەگى بولعان شىعار دەگەن ويعا كەلدىم مەن.
فالكلەند ارالدارىن، تەگى، بۇلارعا ديەۆيستىڭ وڭتۇستىك ارالدارى دەپ ات قويعان اتاقتى دجون ديەۆيس اشقان بولۋى كەرەك. بۇدان كوپ كەيىن بۇلاردى اۋليە ديەۆا ارالدارى دەپ اتاعان. XVIII عاسىردىڭ باس كەزىندە سەن-مالو تەڭىزشىلەرى بۇلاردى ءوز قالاسىنىڭ قۇرمەتىنە مالوۋين دەپ اتاعان، ال، بۇل ارالداردىڭ قازىرگى يەلەرى اعىلشىندار مۇنى فالكلەند ارالدارى دەپ اتايدى.
قاز بەن ۇيرەكتەر توپ-توپ بولىپ كەمەنىڭ ءۇستىن شىر اينالا ۇشىپ ءجۇردى، بۇلاردىڭ ءبىرقاتارى سول كۇنى-اق تۇسكى تاماققا قوسىلدى.
بالىقتاردان قولبەلدەر سەمياسىنان شىققان ۇزىندىعى جيىرما سانتيمەتردەي، بۇكىل دەنەسى قاراقوڭىر، سارى داقتارمەن بەزەلگەن — تايىنشا قولبيەلدەر كوزگە ءتۇستى.
فالكلەند ارالدارىنىڭ تاۋلارى كوزدەن تاسا بولعاننان كەيىن، «ناۋتيلۋس» جيىرما-جيىرما بەس مەتردەي سۋ استىنا ءتۇسىپ، وڭتۇستىك امەريكا جاعالاۋىنىڭ بويىمەن زىرعىپ كەلە جاتتى. كاپيتان نەمو ءالى دە كورىنبەي قويدى.
3 اپرەلگە دەيىن ءبىز پاتاگون سۋلارىندا، بىرەسە مۇحيتتىڭ استىمەن، بىرەسە ۇستىمەن ءجۇزىپ وتىردىق، 4 اپرەلدە «ناۋتيلۋس» لا-پلاتا اتىراۋىن قۇرىپ تۇرعان بايتاق ايدىننىڭ قاسىنان ءوتىپ، ۋرۋگۆاي تراۆەرسى تۇسىنا كەلدى، ءبىراق ونىڭ جاعالاۋىنان ەلۋ ميلدەي جەردە ەدى. كاپيتان نەمو، امەريكا قۇرىلىعىنىڭ جىرىمدالعان جاعالاۋىنىڭ ۇزىنا بويىن قۋالاپ، بۇرىنعىسىنشا سولتۇستىك باعىتقا قاراي ءجۇرىپ كەلە جاتتى. جاپون تەڭىزىنە كەلگەندە «ناۋتيلۋسقا» العاش تۇسكەن كەزىمىزدەن باستاپ ءبىز ون التى لە، نەمەسە الپىس ءتورت مىڭ كيلومەتر جال جۇردىك.
تاڭەرتەڭگى ساعات ون بىردە وتىز جەتىنشى مەريدياندا ەشكىمۇيىز تروپيگىن كەسىپ وتتىك. تەگى، كاپيتان نەموعا برازيلياداعى ەلدى جەرلەردىڭ ىرگەلەرىمەن ءجۇرۋ ونشا ۇناماعان بولۋى كەرەك، نەد لەندتى قاتتى رەنجىتىپ كەمەنى بار پارمەنىمەن، بارىنشا شاپشاڭ جۇرگىزىپ كەلە جاتتى. بىردە-بىر قۇس، قانشا جۇيرىك بولسا دا، «ناۋتيلۋسقا» ىلەسە المادى، سوندىقتان دا بىزگە بۇل تەڭىزدىڭ جانۋارلارىن جاقسىلاپ بايقاپ كورۋگە جاعداي دا بولمادى.
9-اپرەلگە دەيىن وسىلاي زۋلادىق تا وتىردىق. بۇل كۇنى كەشكە قاراي ءبىز وڭتۇستىك امەريكا قۇرىلىعىنىڭ ەڭ شىعىس جاق شەتى روك مۇيىسىنە تايالىپ قالعان ەدىك. ءبىراق بۇل جەردە «ناۋتيلۋس» باعىتىن وزگەرتتى دە تەرەڭىرەك ءتۇسىپ، روك ءمۇيىسى مەن افريكا جاعالاۋىنداعى لەون جوتاسىنىڭ اراسىندا سۋ استىندا جاتقان وزەككە قاراي ءجۇردى. بۇل وزەك انتيل ارالدارىنا كەلگەندە ورلەپ ەكىگە ايىرىلادى دا، سول ارادان توعىز مىڭ مەترگە دەيىن قۇلديلاپ بارىپ سولتۇستىكتە اياقتالادى. بۇل ارالاردا مۇحيت ءتۇبىنىڭ گەولوگيالىق بەدەرى وزگەرىپ، كىشى انتيل ارالدارىنا دەيىن بيىكتىگى التى مىڭ مەتر تىپ-تىك جارتاسقا اينالادى. جاسىل ءمۇيىس ارالدارىنىڭ ماڭىن بيىكتىگى بۇدان كەم تۇسپەيتىن وڭتۇستىگى تەڭىزگە باتقان اتلانتيدا قۇرىلىعىمەن ۇلاسىپ جاتقان ەكىنشى ءبىر بيىك جار كەسىپ وتەدى. وسى وراسان زور اتىراۋ ءتۇبىنىڭ ءبىرقاتار جەرلەرى تاۋلى كەلەدى، مۇنىڭ ءوزى بۇل اراداعى سۋ استىنىڭ تابيعاتىن وتە-موتە كورىكتەندىرىپ تۇرادى. مەن بۇل جايىندا، نەگىزىنەن العاندا قولجازبا كارتا بويىنشا ايتىپ وتىرمىن، تەگى، بۇل كارتانى ءوزىنىڭ تىكەلەي زەرتتەۋىنىڭ ناتيجەلەرىنە سۇيەنىپ، كاپيتان نەمونىڭ ءوزى جاساعان بولۋى كەرەك.
ەكى كۇن بويىنا ءبىز بۇل سۋلاردىڭ ءتۇبىن تەگىس ارالاپ شىقتىق. «ناۋتيلۋس» ءوزىنىڭ تەرەڭدىك رۋلدەرىن ىسكە قوسىپ، تىك ءتۇسىپ، تىك كوتەرىلىپ شارلاپ ءجۇردى.
ءبىراق 11 اپرەلدە كەمە كەنەتتەن سۋ بەتىنە شىقتى دا ءبىز تاعى دا امازونكا وزەنىنىڭ ساعاسىنداعى جەردى كوردىك، وزەننىڭ كەڭ ارناسى تەڭىزگە وراسان كوپ سۋ قۇيىپ، مۇحيت جاعالاۋىنىڭ سۋى كوپتەگەن ميل بويىنا تۇششى بولىپ جاتادى.
ءبىز ەكۆاتوردان وتتىك. ءبىزدىڭ باتىس جاعىمىزدا جيىرما ميلدەي جەردە گۆيانا قالىپ بارا جاتتى، بۇل فرانسيا كولونياسى بولاتىن، وندا ءبىز ويداعىداي پانالاي الاتىن دا ەدىك. ءبىراق جەل وتە قاتتى ەدى، تەڭىز تولقىندارى ەكىلەنە تۋلاپ جاتقان-دى، سوندىقتان جەپ-جەڭىل قايىقتى سۋعا ءتۇسىرۋ تۋرالى ويلاۋ دا مۇمكىن ەمەس. بۇل ءتىپتى نەد لەندكە دە ايقىن بولعان بولۋى كەرەك، ويتكەنى ول قاشۋ تۋرالى ماعان ەشتەمە ايتا قويمادى. ءوز تاراپىمنان مەن دە وعان بۇل جايىندا ءتىس جارىپ ەشتەڭە دەگەم جوق، ويتكەنى ءتۇبى اپاتقا اپارىپ سوعاتىن، بەت الدى ءبىر اۋرەشىلىككە يتەرگىم كەلمەدى.
ونىڭ بەر جاعىندا قاشۋدىڭ كەيىنگە قالدىرىلۋى مەنى قاپالاندىرعان جوق، تاعىدا بايقاۋدىڭ قىزىعىنا ءتۇسىپ كەتتىم. 11 جانە 12 اپرەلدە ەكى كۇن بويى — «ناۋتيلۋس» سۋ بەتىندە ءجۇزدى، سوندىقتان دا ونىڭ اۋلارىنا بۇل كۇندەرى كوپتەگەن زووفيتتەر، بالىقتار مەن باۋىرىمەن جورعالايتىندار ءتۇستى.
لۋگا تۇسكەن بالىقتاردىڭ ءبىرىن كونسەل ۇزاق ۋاقىت ەسىندە ساقتايتىن دا بولدى.
بۇل بىلاي بولعان ەدى:
ماتروستار سالعان اۋدىڭ ىشىندە باسقا بالىقتارمەن قاتار سكاتتىڭ دا ءبىر ءتۇرى شىقتى، ەگەر قۇيرىعىن كەسىپ السا، دوپ-دوڭگەلەك بولا قالاتىنداي دەنەسى جالپاقتاۋ ەدى. بۇل سكاتتىڭ ءوزى تىم ۇلكەن-دى، سالماعى جيىرما كيلوگرامنان كەم بولماۋعا ءتيىس؛ ءىش جاعى اق، ارقا جاعى قوڭىر، ۇلكەن مرامور ءتۇستى داقتارى بار، تەرىسى جىپ-جىلتىر، جۇزگىش قاناتتارى ەكى قالاقتى ەدى.
اۋدان كەمەنىڭ ۇستىنە تۇسىرىلگەن سكات ەتپەتىنەن تۇسپەك بولىپ الاسۇرىپ تۋلاپ جاتتى، ول جيىرىلا جيىرىلا دومالانىپ، كەمەنىڭ كەنەرىنە جاقىنداپ قالدى، ەندى بولماعاندا، ول سۋعا ءتۇسىپ تە كەتەتىن ەدى. ءبىراق بۇل بالىققا بىردەن كوڭىلى اۋعان كونسەل، مەن ۇستاما دەپ ەسكەرتكەنىمشە بولعان جوق جەتىپ بارىپ ەكى قولىمەن ۇستاي الدى.
سول سەكۋندتا-اق دەنەسىنىڭ جارىم-جارتىسىنىڭ جانى كەتىپ، شالقاسىنان ءتۇستى دە:
— اح، قوجايىن، قول جايىن، ماعان كومەك ءبىرىڭىز! — دەپ ايعايلاپ جىبەردى.
ءبىز دامدەس بولعالى ونىڭ ماعان بۇل ءۇشىنشى ادام رەتىندە ايتپاي، تۋرا ايتقان ءبىرىنشى ءسوزى ەدى.
كانادالىق ەكەۋىمىز ونى اياعىنان تىك باسقىزىپ تۇرعىزدىق، قاتتى-قاتتى ىسقىلادىق. كونسەل ءالى كىرىپ، ەسىن جيناپ، وزىنە ءوزى كەلدى، سول-اق ەكەن ول ءسوزىن ءۇزىپ-ۇزىپ سىبىرلاپ، الگى بالىقتى سيپاتتاپ جاتتى.
— بالىقتار كلاسى، شەمىرشەكتى بالىقتار پودكلاسى، سكاتتار وتريادى، ەلەكترلى-سكاتتار سەمياسى، ءتۇرى ەلەكترلى-مرامور سكاتتار...
— يا، دوستىم،— دەدىم مەن،— سەنى وسىنداي حالگە جەتكىزگەن سول ەلەكترلى مرامور سكات قوي!
— قوجايىننىڭ ماعان سەنۋىنە بولادى، — دەدى كونسەل، — مەن بۇل سكاتتان كەگىمدى الامىن.
— كالايشا؟
— مەن ونى جەيمىن!
سول كۇنى كەشكە ول ءوزىنىڭ وسى ايتقان ۋادەسىن ورىندادى، تەگى، كەك الۋ ءۇشىن جەگەن بولۋ كەرەك، ويتكەنى سكات ەتى وتە ءدامسىز بولاتىن.
سورلى كونسەل ەلەكترلى سكاتتاردىڭ ەڭ ءقاۋىپتى تۇرىمەن كەزدەسىپتى. توقتى جاقسى وتكىزەتىن بۇل سكات سۋ ىشىندە جۇرگەندە بالىقتاردى بىرنەشە مەتر جەردەن ولتىرە بەرەدى: مۇنىڭ ەلەكتر وعىنىڭ كۇشى سونشالىقتى بولاتىن...
12 اپرەلدە «ناۋتيلۋس» مارونا وزەنىنىڭ ساعاسىنىڭ تۇسىنداعى گوللانديا كولونياسىنىڭ جاعالاۋىنا جاقىندادى.
ءبىز مۇندا بىرنەشە لامينتيندەر سەمياسىن كوردىك.
بۇلار ديۋگون سياقتى سيرەنا وتريادىنا جاتاتىن ماناتتار بولاتىن. وسى وتە ءىرى جانۋاردىڭ ۇزىندىعى التى-جەتى مەتر، سالماعى ءتورت مىڭ كيلوگرامداي ەدى.
مەن كونسەلگە ەستى تابيعاتتىڭ وسى سۇتقورەكتى جانۋارلارعا قانداي پايدالى قىزمەت اتقارتىپ قويعانىن ايتتىم: بۇلار تيۋلەندەرمەن بىرگە سۋ استىنداعى قالىڭ وسىمدىكتەردىڭ اراسىنا جايىلادى، ءسويتىپ ولار تروپيكتىك وزەندەردىڭ ساعالارىن باسىپ قالاتىن بالدىرسالىندىلاردى قۇرتىپ وتىرادى.
— وڭتۇستىك امەريكا جاعالاۋىندا ادام جانۋارلاردى قۇرتىپ جىبەرگەننەن كەيىن،—دەدىم مەن،—ول ارانىڭ قانداي بولعانىن بىلەسىز بە؟ وزەن ساعالارىنداعى شىرىگەن بالدىرلار سۋدى دا، اۋانى دا ۋلاعان، ال ۋلانعان اۋا وسى تاماشا ەلدەرگە ىندەت بولىپ ءتيىپ، سارى بەزگەك كەڭ ءوpic الىپ كەتكەن. ۋلى وسىمدىكتەر تروپيكتىك تەڭىزدەردى دە باسىپ، ريو-دە-لا-پلاتادان باستاپ فلوريداعا دەيىن جايىلعان.
ەگەر تۋسنەلگە سەنەتىن بولساق، تيۋلەندەر مەن كيتتەردىڭ ءبىرىن قالدىرماي قىرىپ بولعان كەزدەگى ءبىزدىڭ كەلەشەك ۇرپاعىمىزدىڭ كورەتىن مەحنات-ازابىنا قاراعاندا، الگى اۋرۋدىڭ اپاتى تۇك ەمەس كورىنەدى. وندا، مەدۋزالار مەن كالمارالار ەركىن ءوسىپ، قىج-قىج قايناپ جاتقان تەڭىز، ءارتۇرلى جۇقپالى اۋرۋلاردىڭ وراسان زور وشاعى بولاتىن كورىنەدى، ويتكەنى «تەڭىزدى تازالاپ وتىرۋعا تابيعاتتىڭ وزىنەن تاپسىرما العان «ءداۋ قۇرساقتار» بولمايدى.
«ناۋتيلۋستىڭ» ادامدارى، تەگى، بۇل تەوريالارعا ونشا سەنە قويماسا كەرەك، سوندىقتان دا ولار بەس-التى ماناتتى ولتىرۋدەن تايىنبادى، بۇلاردىڭ ەتتەرى سيىر ەتىنەن ەداۋىر ءدامدى ەدى.
بۇل جانۋارلاردى اۋلاۋدىڭ قىزىعى دا جوق، ەكەن، ويتكەنى ولار قورعانباي دا، قاشپاي دا وزدەرىن ولتىرتە بەرەدى ەكەن. سونىمەن، «ناۋتيلۋستىڭ» قويمالارىنا بىرنەشە مىڭداعان كيلوگرامم جاس ەت ءتۇستى، قاقتاپ، سۇرلەپ العاننان كەيىن بىزگە بۇلار ۇزاق ۋاقىت بويىنا تاپتىرمايتىن ءتاتتى تاعام بولىپ الدى.
بۇل كۇنى وسى باي سۋدا وزگەشە اڭ اۋلاۋدىڭ ناتيجەسىندە «ناۋتيلۋستىڭ» ازىق-تۇلىك قورىنا تاعى دا ۇستەمە قور قوسىلدى. سۋعا سالىنعان اۋلارعا ءتۇسىپ، تاعى دا ءبىراز بالىق شىقتى. بۇل بالىقتاردىڭ باستارى جاپ-جالپاق، تۇمسىعى ەتتى، يمەك كەلگەن. بۇل ماكرەل بالىقتارىنىڭ سەمياسىنا جاتاتىن جابىسقاق بالىق بولاتىن. ولاردىڭ جالپاق باسىندا كولدەنەڭ بىتكەن قوزعالمالى شەمىرشەكتەرى بولادى، بالىقتاردىڭ وزدەرى شەمىرشەكتەرىنىڭ اراسىن اشىپ قۋىس جاساپ الا قويادى، ال مۇنىڭ ءوزى ولارعا قانداي نارسەنىڭ ۇستىنە بولسا دا، جابىسا قالۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن.
اۋعا تۇسكەن بالىقتاردىڭ ىشىندەگى جابىسقاق بالىقتاردى ماتروستار سول ارادا-اق ءبولىپ الىپ، سۋ قۇيىلعان شەلەكتەرگە سالىپ قويدى.
بالىق اۋلاۋ جۇمىسى اياقتالعاننان كەيىن، «ناۋتيلۋس» — جاعالاۋعا جاقىندادى، بۇل ارادا، سۋ بەتىندە كوپتەگەن ءىرى-ىرى تەڭىز تاسباقالارى ۇيىقتاپ جاتىر ەدى.
وسى وتە قۇندى تەڭىز جەرباۋىرلاۋشىلارىن ۇستاپ الۋ وڭاي ەمەس-تى، ويتكەنى ولار قىبىر ەتكەن دىبىستان ويانىپ كەتەتىن، ال قۇرىشتاي بەرىپ ساۋىتى ولاردى قانداي سۇڭگىدەن بولسا دا ساقتاي الاتىن. ءبىراق ولاردى جابىسقاقتارمەن ۇستاۋ وپ-وڭاي ەدى. بۇل بالىق — جاندى قارماقتى، بۇل قولىنا تۇسسە، بالىقشى اتاۋلى تەگىس قارىق بولار ەدى.
ماتروستار بۇلاردىڭ قۇيرىقتارىنا، جۇرۋىنە كەدەرگى كەلتىرمەيتىندەي ەتىپ بىر-بىردەن كەڭ ساقينا كيگىزدى، ساقيناعا ارقان تاعىپ ءبىر ۇشىن كەمەنىڭ جاقتاۋىنا بايلاپ قويدى.
سۋعا تۇسىرىلگەن جابىسقاقتار، سول تۇسكەن بويىندا-اق تاسباقالارعا بارىپ، ولاردىڭ ساۋىتتارىنا جابىسا قالىستى. سويتكەن كەزدە بۇلاردى تاسباقادان ايىرىپ الۋدان كورى تاسباقانىڭ ساۋىتىنىڭ ءوزىن سىدىرىپ العان وڭايىراق. سونىمەن ەندى ارقاندى تارتىپ، جابىسقاقتار جابىسىپ جاتقان تاسباقالاردى اجىراتىپ الۋ عانا قالدى.
امازونكانىڭ ساعاسىندا تۇرعان كەزدەگى ەرەكشە بالىق اۋلاۋ وسىمەن اياقتالىپ، ءتۇن بولعاننان كەيىن «ناۋتيلۋس» تاعى دا اشىق تەڭىزگە قاراي ءجۇردى.
ون سەگىزىنشى تاراۋ
سپرۋتتار
بىرنەشە كۇن بويىنا «ناۋتيلۋس» امەريكا جاعالاۋىنا جۋىمادى. كاپيتان نەمونىڭ، تەگى، مەكسيكا شىعاناعىنا دا، انتيل ارالدارىن جۋىپ جاتقان سۋلارعا دا بارعىسى كەلمەسە كەرەك. مۇنىڭ سەبەبى سۋدىڭ تايىزدىعى بولۋى مۇمكىندى، ويتكەنى ول ارالاردىڭ تەرەڭدىگى ورتا ەسەپ بويىنشا سەگىز ءجۇز مەتردەن اسپايتىن. ونىڭ ۇستىنە ول سۋلاردا كەمەلەر توقتاپ جۇرەتىن سانسىز كوپ ارالدار بولاتىن، سوندىقتان ول سۋلاردى كاپيتان نەمو ۇناتپاعان بولۋ كەرەك.
16 اپرەلدە ءبىز وتىز ميلدەي جەردەن مارتينيك ارالىن كوردىك. مەن ول ارالدىڭ تاۋلارىنىڭ بيىك جوتالارىن سونادايدان-اق ايقىن كورىپ تۇردىم.
وسى ماڭنان قالايدا قاشىپ شىعىپ، تاياۋ تۇرعان جەرلەردىڭ بىرىنە جەتىپ، نەمەسە وسى ارالداردىڭ اراسىندا ءجۇرىپ جاتقان كەمەلەردىڭ بىرىنە ءمىنىپ كەتىپ ءوزىنىڭ قاشۋ جونىندەگى جوسپارىن ورىنداماقشى بولعان كانادالىقتىڭ كوڭىلى دە قايتىپ قالدى. ەگەر كاپيتاننان رۇقساتسىز قايىقتى الىپ، سۋعا ءتۇسىرىپ جۇرە بەرۋگە بولاتىن بولسا، وندا قاشىپ كەتۋگە ابدەن بولاتىن ەدى. ءبىراق مىناۋ اشىق تەڭىزدە بۇل تۋرالى ويلانىپ تا اۋرە بولاتىن تۇك جوق-تى.
ءبىز نەد لەند جانە كونسەل ۇشەۋمىز قازىرگى جاعدايدى ەگەجەي-تەگەجەيىنە دەيىن اۋدارا قاراپ، اقتارا تەكسەرىپ كوردىك. ءبىزدىڭ «ناۋتيلۋستا» تۇتقىن بولعانىمىزعا تولىق التى اي بولدى. ون جەتى مىڭ لە — الپىس سەگىز مىڭ كيلومەتر جول جۇردىك، ءسويتىپ ەندى، نەد لەند ايتقانداي، ءبىزدىڭ ءجۇزۋ ساپارىمىز، قاشاندا بولسا ءبىر ۋاقىتتا اياقتالادى دەپ شامالاۋعا دا ەشقانداي دالەلىمىز جوق ەدى. سوندىقتان دا كانادالىق ماعان مىناداي ۇسىنىس جاسادى: كاپيتان نەمو ءبىزدى وسى كەمەدە ءومىر بويىمىزعا تۇتقىن ەتىپ ۇستاپ وتىرماق پا، وعان وسىنى قالايدا بولسا ەشبىر كۇلبىلتەلەتپەي ايتقىزاتىن بولىڭىز دەدى.
ءبىراق مۇنداي ارەكەتتەن كۇتەر ءۇمىت شامالى بولاتىن. ءتىپتى، مەنىڭ ويىمشا، بۇدان كەلەر تۇك پايدا دا جوق-تى. كاپيتان نەمودان ەشتەڭە ۇمىتتەنۋگە بولمايتىنىنا ءبىزدىڭ كوزىمىز الدەقاشان جەتكەن، ونىڭ ۇستىنە كاپيتان نەمو ءبىرازدان بەرى بۇرىنعىسىنان دا كورى جابىڭقى، بۇرىنعىسىنان دا كورى تۇيىق، بۇرىنعىسىنان دا كورى ىزعارلى بولىپ العان-دى.
ول مەنەن بويىن اۋلاق سالعىسى كەلگەن ادام سياقتى كورىنەتىن. مەن ونى اندا-ساندا ءبىر-اق كورىپ ءجۇردىم. ءبىر شاقتا ول ماعان سۋ استىنىڭ ءارالۋان حال جايىن دۇنيەلەرىن كورسەتىپ، ۋاقىتىن سولاردى قىزىقتاپ وتكىزەتىن ەدى، ەندى ول سالونعا دا كەلمەيتىن بولدى.
بۇل قايتكەنى؟ نەگە ويتەدى؟ مەن بولسام، مەنىڭ ەشقانداي اعاتتىق ىستەگەن جەرىم بولعان جوق-تى. بالكىم ءبىزدىڭ وسى كەمەدە بولۋىمىزدى جاقتىرىڭقىراماي جۇرگەن شىعار. قالاي بولعان كۇندە دە، بۇل ادام ايتەۋىر ءبىر ۋاقىتتا بىزگە بوستاندىق بەرەر دەگەن مەنىڭ ءۇمىتىم جوق-تى.
مەن نەدتەن، بۇل ۇسىنىسىڭدى ويلانىپ كورۋگە مۇمكىندىك بەر دەپ سۇرادىم. ەگەر بۇل ارەكەتىمىز ويداعىداي بولىپ شىقپاسا، وندا كاپيتان نەموعا بۇل كۇدىك تۋدىرادى دا، كانادالىقتىڭ جوسپارىنىڭ ورىندالۋىنا كەدەرگى بولاتىن ەدى. ءبىزدىڭ مۇنداعى جاعدايىمىز دا بۇرىنعىسىنان قيىندايتىن-دى.
تۋراسىن ايتۋعا ءتيىسپىن، ءبىزدىڭ ءبىر دە ءبىرىمىزدىڭ ەشقانداي اۋرۋ-سىرقاۋىمىز جوق-تى. وڭتۇستىك پوليۋس مۇزدارىنىڭ قورشاۋىندا قالعان ەكى تالاي اۋىر كۇندەردى ەسكە الماعاندا، نەد تە، كونسەل دە، مەن دە بۇرىن-سوڭدى ەشۋاقىتتا كورمەگەن جايباراقات، جاقسى جاعدايدا ەدىك. تاماق جاقسى، اۋا تازا، بىركەلكى تىرشىلىك، ءبىر قالىپتى تەمپەراتۋرا — مىنە وسىنىڭ ءبارى اۋىرىپ-سىرقاۋعا ەرىك بەرمەيدى.
قۇرىلىقتاعى ءومىر ەسىنە تۇسكەن كەزدەردە ويىنا تۇك كىرىپ شىقپايتىن، قايدا بارسا دا ءوز ۇيىندەگىدەي جۇرەتىن كاپيتان نەمو ءۇشىن، ءسىرا، وسى كەمەدەگى ءومىردىڭ ءوزى قىزىقتىراق قوي دەپ ويلايمىن. ءبىراق، ءبىز شە، ءبىز ادامزاتتان بەزگەن ادامدار ەمەسپىز، ودان بەزىپ قول ءۇزىپ كەتكىمىز كەلىپ تە جۇرگەن جاندار ەمەسپىز. ماسەلەن، مەن سۋ استىندا كورگەن-بىلگەن تىن جاڭالىقتارىمدى وزىممەن بىرگە كورگە الا كەتكىم كەلمەيدى.
مەنىڭ ەندى تەڭىز ءتۇبىنىڭ قۇپيا سىرلارى تۋرالى كىتاپ جازۋعا حاقىم بارلىعى تالاسسىز-دى، ارينە، ەرتە مە، كەش پە، ايتەۋىر بۇل كىتاپتى جارىققا شىعارعىم دا كەلەتىن!
ءتىپتى وسى تۇستا دا، انتيل ارالدارىن جۋىپ جاتقان وسى سۋلاردىڭ ون مەتر تەرەڭىنەن مەن كۇن سايىن قانداي تاماشا، قىزىقتى دۇنيەلەردى كۇندەلىگىمە جازدىم دەسەڭىزشى!
مۇندا ءبىر جەرىنە ءتيىپ كەتسە بەينە قالاقايداي ۋداي اشىتىپ جىبەرەتىن،ءوز دەنەسىنەن ۋداي اششى سۇيىق زات شىعاراتىن مەدۋزالاردى دا كەزدەستىردىك. ساقينا قۇرتتاردان ۇزىندىعى مەتر جارىمداي، القىزىل تۇمسىقتى، قوزعالمالى ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز دەنە مۇشەلەرى بار انپەليدتەردى دە كوردىك. بۇلار ءارالۋان ساۋلە شاشىپ سۋ استىندا يرەلەندەپ ءجۇردى. مۇندا شەمىرشەكتى بالىقتاردان ۇزىندىعى ون فۋتتاي سالماعى ەكى ءجۇز قىرق كيلوگرامم، كەۋدە جۇزگىش قاناتتارى ءۇش بۇرىشتى، قىر ارقاسىنىڭ ورتا شەنى تومپاق، كوزدەرى باس تۇمسىعىنىڭ ەكى جاق شەتىنە بىتكەن سكاتتار دا ۇشىرادى. بۇلار الدە قانداي قيراعان كەمەنىڭ سىنىعى، ءبىزدىڭ تەرەزەلەرىمىز ءتارىزدى بوپ ءجۇزىپ كەلە جاتتى. مۇندا جاراتىلىسىنان قارا مەن اققا — ەكى-اق تۇسكە بويالعان امەريكاندىق سپينوروگتار دا، قىسقا وتكىر كەلگەن تىستەرى بار ۇزىندىعى مەتر جارىم ماكرەل دە بار-دى. بۇلاردان باسقا، باسىنان باستاپ قۇيرىعىنا دەيىن تارتىلعان التىن ءتۇستى جولاقتارى بار، جۇزگىش قاناتتارى وتە ادەمى سۋلتانكا دەيتىن بالىقتار توپ-توبىمەن ءجۇزىپ ءجۇردى. تابيعات تاماشا ەتىپ جاراتقان وسى بالىقتار ءبىر كەزدە قۇداي ايەل دياناعا ارنالىپتى، بۇلاردى اسىرەسە باي ريمدىكتەر وتە جوعارى باعالاعان. ولار تۋرالى جۇرت «سۋلتانكانى ۇستاعان ادام جەمەيدى، ۇستاماعان ادام جەيدى!» — دەپ ماتەل ايتقان. اقىر اياعىندا، ريم بالىقتارى تۇقىمداس، التىن ءتۇستى موناحتار، بەينە ۇلدە مەن بۇلدەگە بولەنگەندەي قۇبىلىپ، ۆەرونەزە1سۋرەتتەرىندەگى پان سينورلار سياقتى ماڭعازدانا ءجۇزىپ ءوتىپ جاتتى. ولار جاقىنداسا-اق، كىشكەنە سپارلار تىرىم-تارعاي قاشا جونەلىپ ءجۇردى. ەتتى كەلگەن، وتە كۇشتى قۇيرىقتارىمەن سۋدى قاق ايىرىپ كەفالار دا ءجۇزىپ ءجۇر. اتى زاتىنا لايىق كەلگەن ايبالىقتار دا توڭىرەگىنە شۇعىلالى ساۋلە توگە ءجۇزىپ ءوتىپ جاتتى.
ەگەر «ناۋتيلۋس» سۋ استىنا تەرەڭ سۇڭگىپ كەتپەگەندە ءبىز ءالى دە تالاي عاجايىپ دۇنيەلەردى كورگەن بولار ەدىك! ەڭكەيتىلىپ قويىلعان جاتىق رۋلدەر كەمەنى ەكى مىڭ، ەكى مىڭ جارىم مەترگە دەيىن تەرەڭ ءتۇسىردى. بۇل تۇستا جانۋارلاردان تەك تەڭىز جۇلدىزدارى، مەدۋزالار مەن كەيبىر مولليۋسكالار عانا بار ەدى.
20 اپرەلدە مىڭ جارىم مەتر سۋ استىندا ءجۇزىپ كەلە جاتتىق. تاياۋ ماڭدا وراسان زور ساي تاسىنداي سۋدان شىعىپ تۇرعان باگام ارالدارى بار-دى. ول تۇستا سۋ استىنداعى بيىك جارتاستار سۋدان شىعىپ تۇراتىن، بۇلاردىڭ سۋ جونىپ تاستاعان تەپ-تەگىس تىك قابىرعالارىن وراسان ۇلكەن سۋ بالدىرلارى باسىپ كەتكەن. بۇلاردى تەك الىپتار دۇنيەسىنە لايىق تەڭىز باۋى دەۋگە بولار ەدى.
وسى وراسان زور وسىمدىكتەردىڭ ءتۇر-سيپاتىن كورگەندە، الىپ تەڭىز جانۋارلارى كوز الدىمىزعا ەلەستەدى. الايدا «ناۋتيلۋستىڭ» تەرەزەسىنەن قاراعاندا، ۇزىن بۇتاقتاردان كەيبىر شايان تارىزدىلەر تۇقىمداس، ۇزىن تىرناقتى، كۇلگىن ءتۇستى كرابتاردى عانا كوردىم.
نەد-لەند ماعان ۇزىن بالدىرلاردىڭ اراسىندا بىردەمە تۇر دەگەن كەزدە، ساعات ون ءبىر ەدى.
— بۇل سپرۋتتار ءۇشىن وتە قولايلى ورىن،— دەدىم مەن،— ەگەر مەن مۇندا سول كەرەمەتتەردى كورسەم، بۇلار قايدان پايدا بولدى دەپ تاڭدانباس ەدىم. ءبىراق نەد دوس، قاتەلەسكەن بولۋ كەرەك، ويتكەنى مەن كۇدىكتەنەرلىك ەشنارسە كورە المادىم.
— وتە ايانىشتى، — دەدى كونسەل. — سپرۋتتاردىڭ بىرەۋىن جاقسىلاپ ءبىر كورۋگە قارسى بولماس ەدىم، ويتكەنى مەنىڭ ەستۋىمشە بۇلار ءبۇتىن ءبىر كەمەنى تەڭىز استىنىڭ تۇنعيىعىنا اكەتە بەرەدى دەيدى عوي. بۇل كەرەمەتتى قالاي دەپ اتاۋشى ەدى، كراك...
— كراك، بولعانى سول، — دەپ ونىڭ ءسوزىن. ءبولىپ جىبەردى نەد مىسقىلداي.
— ...كراكەن دەيدى ەكەن عوي، — دەدى كونسەل نەدتىڭ اجۋاسىنا كوڭىل اۋدارماستان.
— دۇنيەدە سونداي كەرەمەت بار دەگەنگە،— دەدى نەد لەند،— مەن ەشۋاقىتتا سەنبەيمىن.
— نەگە، — دەدى وعان قارسى شىعىپ كونسەل. — نارۆال بار دەگەنگە سەندىك قوي.
— ونىمىز قاتە بولىپ شىقتى عوي، كونسەل!
— كۇمان جوق! ءبىراق بىزدەن باسقالاردىڭ ءبىرازى ءالى دە نانادى عوي.
— مۇمكىن، كونسەل، ءبىراق ماعان سالسا، مەن ونداي كەرەمەتتەردىڭ بارلىعىنا، قاشان ءوز قولىممەن ۇستاپ كورگەندە عانا سەنگەن بولار ەدىم،— دەدىم مەن.
— سونىمەن، قوجايىن الىپ سپرۋتتاردىڭ بارلىعىنا سەنبەيدى عوي؟ — دەپ سۇرادى كونسەل.
— ولاردىڭ بارلىعىنا كىم سەنىپتى؟ — دەپ قالدى نەد لەند.
— جۇرتتىڭ كوبى-اق بار دەسەدى، نەد دوستىم.
— تەك ولار بالىقشىلار ەمەس شىعار، بالكىم، عالىمدار بولار.
— كەشىرىڭىز، نەد، — ولاردىڭ ىشىندە بالىقشىلار دا، عالىمدار دا بار.
— ال مەن—دەدى كونسەل كادىمگىدەي شىنداپ، — ءبىر سپرۋتتىڭ، سەزگىش تارماعىمەن وتە ۇلكەن كەمەنى سۋ تۇبىنە الىپ بارا جاتقانىن ءوز كوزىممەن كورگەنىم بار.
— ءسىز سونى كوردىڭىز بە؟ — دەپ سۇرادى كانادالىق.
— يا، نەد، كوردىم.
—ءوز كوزىڭمەن كوردىڭ بە؟
—يا، نەد دوستىم.
— قايدا كورگەنىڭىزدى بىلۋگە بولار ما ەكەن؟
— سەن-مالودا،— دەدى كونسەل شىمىرىكپەستەن.
— پورتتا ما؟ — دەپ سۇرادى نەد كۇلە سويلەپ.
— جوق، شىركەۋدە، — دەپ جاۋاپ قايىردى كونسەل.
— شىركەۋدە دەيمىسىڭ؟ — دەپ تاڭداندى كانادالىق.
— يا، نەد دوستىم، ول ءبىز اڭگىمە ەتىپ وتىرعانداي سپرۋتتىڭ سۋرەتى بولاتىن.
— سولاي دە! — دەپ ايعايلاپ جىبەردى نەد لەند شەك-سىلەسى قاتىپ كۇلىپ. — كونسەل مەنى مازاق ەتۋگە قالدى!
— ءبىراق كونسەلدىڭ ايتىپ تۇرعانى شىن عوي،— دەدىم مەن.— ول سۋرەت تۋرالى مەنىڭ دە ەستىگەنىم بار. مۇنىڭ سيۋجەتى ءبىر اڭىزدان الىنعان، تابيعات تاريحى جايىنداعى، اسىرەسە كەرەمەتتەر تۋرالى اڭىزدارعا قالاي قاراۋ كەرەك بولاتىنىن بىلەسىزدەر عوي. بۇل اڭىزدارداعى قيالدىڭ ءتىپتى شەگى بولمايدى. جۇرت ءتىپتى تەڭىزدىڭ تۇبىنە كەمەنى سۇيرەپ اكەتە بەرەتىن سپرۋتتار جايىنداعى اڭگىمەلەردى ايتۋمەن عانا تىنبايدى. نيكولاي ماگنۋس دەگەن بىرەۋ ۇزىنى ءبىر ميلدەي، جاندى ماقلۇقتان كورى ارالعا ۇقساڭقىرايتىن سپرۋتتى كوردىم دەگەندى ايتادى. تاعى دا «كوزىمەن كورگەن» ەپيسكوپ نيدروسوكيي دەگەن بىرەۋ تاۋعا شىعىپ ميحراب سالىپ، تۇسكى ناماز وقىپ بولعاننان كەيىن، الگى تاۋ جىلجىپ بارىپ تەڭىزگە ءتۇسىپتى دە، ءجۇزىپ جۇرە بەرىپتى. ەپيسكوپتىڭ تاۋ دەگەنى سپرۋت بولىپ شىعادى.
— بولعانى وسى-اق پا؟—دەپ سۇرادى كانادالىق.
— جوق،— دەپ جاۋاپ قايىردىم مەن.—ەندى ءبىر ەپيسكوپ، پونتوپپيدان بەرحەمسكيي، سپرتۋتتىڭ ۇستىندە ءبۇتىن ءبىر اتتى اسكەر ەركىن جۇرە الادى ەكەن دەپ تە سوعادى.
— اپىراي، ەپيسكوپتاردىڭ ءوزى نە دەگەن وتىرىكشى ەدى،— دەدى كانادالىق.
— ەڭ اقىر اياعىندا، ەرتە زامانداعى جاراتىلىستانۋ جيھانكەزدەرى، كەرەمەتتەر تۋرالى ايتقان اڭگىمەلەرىندە، اۋىزىنىڭ ۇلكەندىگى بۇعازداي، وراسان ۇلكەن، ءتىپتى گيبرالتار بۇعازى ارقىلى ءوتىپ شىعا الماعان ءبىر كەرەمەتتى كوردىك دەگەندى ايتقان.
— مولشەر دەپ، مىنە، وسىنى ايتۋعا بولار! — دەدى كانادالىق.
— ال ەندى وسى ايتقانداردىڭ قانشاسىن شىن دەۋگە بولادى؟ — دەپ سۇرادى كانادالىق.
— بۇل اڭگىمەلەردىڭ ىشىندە .تۇك شىندىق جوق، دوستارىم. ءتىپتى بۇلاردا شىندىققا جاناساتىن دا تۇك جوق. بۇل اڭگىمەشىلەر ءۇشىن اڭگىمە ايتۋدىڭ سەبەبى بولماسا دا سىلتاۋى ەدى. وتە ۇلكەن سپرۋتتار مەن كالمارلاردىڭ بارلىعىن تەرىسكە شىعارۋعا بولمايدى، ءبىراق بۇلار ۇلكەندىگى جاعىنان العاندا، كيت تارىزدىلەردەن كىشىرەك بولادى. ماسەلەن، اريستوتەل ۇزىندىعى بەس شىنتاقتاي ياعني ءۇش مەتر ون سانتيمەتر كالمارلار بار دەيدى. ءبىزدىڭ بالىقشىلارىمىزعا ۇزىندىعى ەكى مەتردەي كالمارلار كوپ ۇشىراعان. ناتۋراليستەردىڭ شىعارعان ەسەپتەرى بويىنشا، كالماردىڭ نەمەسە سپرۋتتاردىڭ ديامەترى التى فۋت بولادى، ۇزىندىعى جيىرما جەتى فۋت سەزگىش تارماقتارى بولادى. وتە قورقىنىشتى كەرەمەت بولىپ كورىنۋ ءۇشىن وسىنىڭ ءوزى دە جەتكىلىكتى عوي!
— ءبىزدىڭ زامانىمىزدا سپرۋتتاردى ۇستاي ما؟ — دەپ سۇرادى كانادالىق.
— ۇستاي ما، جوق پا، ونىسىن بىلمەيمىن، ءبىراق تەڭىزشىلەردىڭ ولاردى كورگەندەرى بار. مەنىڭ دوستارىمنىڭ ءبىرى كاپيتان پول بوس ينديا مۇحيتىندا ءبىر كەزدە وتە ۇلكەن سپرۋتتى كوردىم دەگەن. ءبىراق مۇنداي الىپ — جانۋارلاردىڭ بارلىعىندا ەشبىر كۇمان قالدىرمايتىن ءبىر قايران قالارلىق وقيعا ءبىر مىڭ سەگىز ءجۇز الپىس ءبىرىنشى جىلى بولدى.
— ول قانداي وقيعا؟—دەپ سۇرادى نەد لەند.
— ءقازىر ايتامىن. ءبىر مىڭ سەگىز ءجۇز الپىس ءبىرىنشى جىلى قازىرگى ءبىز كەلە جاتقان ەندىكتە تەنەريفتىڭ سولتۇستىك-شىعىس جاعىندا ساپار شەگۋشى «الەكتون» كەمەسىنىڭ ادامدارى، جاقىنداپ كەلگەن سەگىزاياق كەرەمەتتى بايقاعان. كەمەنىڭ كومانديرى بۋگە، كەمەسىمەن جاقىنداپ كەلىپ ونى ۇستاماق بولادى، سۇڭگى لاقتىرىپ، مىلتىق، اتادى، ءبىراق بۇلاردىڭ بىردە ءبىرى وعان دارىمايدى، ويتكەنى ونىڭ جۇمساق دەنەسىنە تيگەن وق تا، قادالعان سۇڭگى دە جەلەگە تيگەندەي اسەر ەتپەيدى. ۇزاق ۋاقىت اۋرەلەنىپ بارىپ جانۋارعا بۇعالىق سالادى، ءبىراق بۇعالىق قۇيرىق جاعىنا سىرعىپ بارىپ توقتايدى. ونى ەندى كەمەنىڭ ۇستىنە تارتىپ شىعارماق بولعاندا وتە اۋىر بولعاندىقتان ارقان قيىپ جىبەرىپ قۇيرىقتان جۇرداي بولعان كەرەمەت تولقىنداردىڭ اراسىنا جىپ بەرىپ كورىنبەي كەتەدى.
— بۇل دا شىن با؟ — دەپ سۇرادى نەد.
— مۇنىڭ شىندىعىندا داۋ جوق، نەد دوستىم. سوندىقتان سول سەگىزاياقتى بۋگە سەگىزاياعى دەپ اتاعان.
— ال ونىڭ ۇزىندىعى قانداي ەكەن؟ — دەپ سۇرادى كانادالىق.
— التى مەتر، دۇرىس قوي؟ — دەپ قالدى تەرەزەنىڭ الدىندا تۇرعان كونسەل، تاۋلاردىڭ جارىلعان جەرىنە تاعى دا قادالا قاراي ءتۇسىپ.
— دۇپ-دۇرىس،— دەپ جاۋاپ قاتتىم مەن.
— باسىنداعى سەگىز اياعى سۋدا جىلان سياقتى يرەلەڭدەپ جۇرەدى عوي؟
— ءدال سولاي.
— كوزدەرى تاس توبەسىندە عوي.
— يا، كونسەل.
— اۋزى توتى قۇستىڭ تۇمسىعىنا ۇقسايدى، تەك ودان وراسان ۇلكەن سولاي عوي؟
— دۇپ-دۇرىس.
— وتە جاقسى. قوجايىننىڭ رۇقساتى بويىنشا ايتقاندا، — دەدى كونسەل وتە سابىرلى شىرايمەن، — ول مىنە كەلدى، الگى بۇگەنىڭ سەگىزاياعى نەمەسە سونىڭ تۋىستارىنىڭ ءبىرى.
مەن تاڭدانا كونسەلگە قاراي قالدىم. نەد لەند تە تەرەزەگە جەتىپ كەلدى.
— قانداي قورقىنىشتى! — دەپ ايعايلاپ جىبەردى ول.
مەن تەرەزەدەن ونى كورگەندە مۇلدەم جەركەنىپ كەتتىم.
مەنىڭ كوز الدىمدا ەڭ قورقىنىشتى حيكايالاردى شەرتەتىن اڭىزدارداعى قورقىنىشتى بەينەلەردىڭ ءبىرى بولا الاتىن كەرەمەتتىڭ ءوزى جاتىر ەدى. بۇل ۇلكەندىگى سەگىز مەتردەي، وتە زور سپرۋت، كوك جاسىل ۇلكەن كوزىن قاداپ «ناۋتيلۋسقا» قاراي وتە شاپشاڭ ءجۇزىپ كەلە جاتتى. باسىنا بىتكەن سەگىز سەزگىش تارماعى نەمەسە اياقتارى، دەنەسىن ەكى ەسە ۇلكەيتىپ كورسەتىپ تۇر، ال مۇنىڭ وسى ءتۇرى ءوزى سياقتى جانۋارلاردى اياقباستىلار دەپ اتاۋعا سەبەپ بولعان. مۇنىڭ سەزگىش تارماقتارىنىڭ ىشكى جاقتارىنداعى دومالاقتاۋ كەلگەن ەكى ءجۇز ەلۋ سورعىشتارىن ايقىن كورۋگە بولاتىن ەدى. ونىڭ وسى سەزگىش تارماقتارى كەيدە سالوننىڭ تەرەزەلەرىنە جابىسىپ قالعان سياقتى كورىنىپ وتىردى.
كەرەمەتتىڭ بەينە توتى قۇستىڭ تۇمسىعى سياقتى يمەكتەۋ كەلگەن ءمۇيىز تۇمسىعى ءبىر اشىلىپ، ءبىر جابىلىپ تۇردى. ونىڭ وسى قورقىنىشتى تۇمسىعىنىڭ اراسىنان جالاڭداعان ءتىلى وتكىر ءتىستى ءمۇيىز تارىزدەس زات ەدى. تابيعاتتىڭ الەگىن قاراسىڭىزشى! مولليۋسكاعا قۇس تۇمسىعىن قوندىرا سالىپتى!
ۇرشىق ءتارىزدى، ورتا شەنى قامپيعان دەنەسى تەك ەت بولاتىن، سالماعى كەم قويعاندا، جيىرما نەمەسە جيىرما بەس مىڭ كيلوگرامم بولۋعا ءتيىس ەدى. ءتۇسى ءبىر قالىپتى تۇراقتى ەمەس-تى، ول ۇزدىكسىز وزگەرىپ، بىرەسە كوكشىل-كۇلگىن بىرەسە قوڭىر-كۇرەڭ بولىپ قۇبىلىپ تۇردى. وسى مولليۋسكانى جەلىكتىرگەن نە؟ ونى جەلىكتىرگەن «ناۋتيلۋس» ەكەنى كۇمانسىز ەدى، ءبىراق ونىڭ سورعىش تارماقتارى دا، جاقتارى دا، كەمەگە زارەدەي اسەر ەتپەدى...
بۇلاردىڭ ءوزى نە دەگەن قورقىنىشتى ەدى، تابيعات ولارعا قانداي قاجىر بەرگەن، ولاردىڭ قوزعالىستارىنداعى كۇش-قۋات قانداي دەسەڭىزشى!
تاعدىر ايداپ سەگىزاياققا دا كەزدەستىردى، سوندىقتان وسى اياقباستىنى جاقسىلاپ زەرتتەۋگە بولاتىن بىردەن-بىر مۇمكىنشىلىكتى پايدالانىپ قالعىم كەلدى. بۇل جانۋاردىڭ ءتۇرىن كورگەندەگى شوشىنعانىمدى جەڭىپ، قولىما قارىنداش الىپ، سۇگىرەتىن سالۋعا كىرىستىم.
— بالكىم، بۇل «الەكتون» ۇستاماقشى بولعان سپرۋت شىعار؟ — دەدى كونسەل.
— جوق، — دەدى وعان قارسى شىعىپ كانادالىق، — مىنانىڭ مۇشەسى تۇگەل، ساپ-ساۋ، ال ول سپرۋت قۇيرىعىنان ايىرىلعان سپرۋت ەمەس پە ەدى.
— ءبىراق بۇل دالەل بولا المايدى،— دەدىم مەن. — بۇل جانۋارلاردىڭ تارماقتارى مەن قۇيرىعى كەسىلىپ قالسا دا جەتىسىپ قالپىنا كەلە بەرەدى، مەنىڭ ويىمشا، بۋگە سەگىزاياعىنىڭ قۇيرىعى جەتىسەتىن ۋاقىت بولىپ قالدى.
— ءبىراق،— دەدى نەد،— ەگەر بۇل سۇلۋ بۋگەنىڭ سەگىز اياعى بولماسا دا، سولاردىڭ بىرەۋى شىعار؟
شىنىندا دا، وڭ جاق تەرەزەدەن تاعى دا بىرنەشە سپرۋت كورىندى. مەن ساناپ ەدىم، جەتەۋ بولدى. وزدەرى «ناۋتيلۋستى» اينالا قورشاپ العان سياقتى؛ كەمەنىڭ سىرتقى، تەمىر تىسىن تۇمسىقتارىمەن شىقىرلاتقاندارىن دا ەستىپ وتىردىم. زەرتتەۋ ءۇشىن قانداي قولايلى جاعداي دەسەڭىزشى! مەن جۇمىسىمدى ىستەي بەردىم. كەرەمەتتەر ەكى ەلى قالماي قويدى، ءتىپتى ولار جابىسىپ العانداي ەشبىر قوزعالىسسىز كەلە جاتتى. ماعان ولاردىڭ كەسكىنىن تەرەزەنىڭ اينەگىنە سىزىپ ءتۇسىرىپ الۋعا دا بولاتىن ەدى، كەمە دە وتە باياۋ ءجۇزىپ كەلە جاتقان-دى.
كەنەتتەن «ناۋتيلۋس» كىلت توقتاي قالدى دا كەمەنىڭ بارلىق كورپۋسى سەلك ەتە قالدى.
— ءبىز تاعى بىردەمەگە سوقتىعىپ قالدىق پا؟ — دەپ سۇرادىم مەن.
— نە نارسەگە سوقتىقساق تا ول كەيىن قالىپ قويدى، ءبىز قايتا ءجۇزىپ بارامىز، — دەپ جاۋاپ قايىردى كانادالىق.
«ناۋتيلۋستىڭ» جۇزبەكشى بولىپ ارەكەتتەنۋى تالاسسىز-دى، ءبىراق ول سوندا دا ورنىنان قوزعالا الماي تۇر ەدى. ونىڭ ءۆينتىنىڭ قالاقتارى تولقىندى ءالى كەسكىلەي الماي تۇرعان-دى.
ءبىر-اق مينۋت ءوتتى. كاپيتان نەمو ءوزىنىڭ كومەكشىسىن ەرتىپ سالونعا كەلىپ كىردى.
مەن كاپيتاندى كورمەگەلى كوپ ۋاقىت بولعان. ول ماعان تىم جابىرقاۋ كورىندى. بىزگە ەشقانداي كوڭىل اۋدارماستان نەمەسە ءتىپتى ءبىزدى بايقاماستان، ول تەرەزەنىڭ الدىنا بارىپ سپرۋتتارعا قارادى دا، كومەكشىسىنە قاراپ بىردەمە دەدى.
كومەكشىسى شىعىپ كەتتى. كەشىكپەي-اق تەرەزەنىڭ قاقپاقتارى دا جابىلىپ، سالونعا جارىق بەرىلدى.
مەن كاپيتاننىڭ قاسىنا باردىم.
— سپرۋتتار وتە قىزىقتى كوللەكسيا ەكەن، — دەدىم مەن، الدەقالاي ايتا سالعان كىسى بولىپ.
— دۇرىس ايتاسىز، ناتۋراليست مىرزا، سوندىقتان ءبىز ولارمەن ولىسپەي بەرىسپەيتىن شايقاسقا تۇسكەلى تۇرمىز!
مەن اڭ-تاڭ بولىپ كاپيتانعا قارادىم. ءتىپتى ءسوزىن ەسىتە الماعان ادام سياقتىمىن.
— ولىسپەي بەرىسپەيمىز دەيسىز بە؟—دەدىم مەن قايتالاپ.
— يا، پروفەسسور. ۆينت توقتاپ قالدى. مەنىڭ ويىمشا، وسى سپرۋتتاردىڭ ءبىرىنىڭ ءمۇيىزتۇمسىعى ءۆينتتىڭ قالاقتارىنا كەپتەلىپ قالعان بولۋى كەرەك. ءبىزدىڭ قوزعالۋىمىزعا بوگەت بولىپ تۇرعان سول.
— ال ەندى ءسىز نە ىستەمەكشى بولىپ تۇرسىز؟
— سۋدىڭ ۇستىنە شىعىپ بۇل جىلانداردىڭ ءبىرىن قالدىرماي قۇرتۋ كەرەك.
— قيىن شايقاس ەكەن.
— مەنىڭ ويىمشا دا سولاي! ەلەكتر وقتار جۇپ-جۇمساق دەنەگە ءالسىز تيەدى، قاتتى قارسىلىق كورسەتە الماعان دەنەدە ول وقتار جارىلا المايدى. بالتا جۇمساۋعا تۋرا كەلەدى.
— ەگەر مەنىڭ كومەگىمدى قاجەتسىز كورمەسەڭىز سۇڭگىنى دە جۇمساۋ كەرەك، كاپيتان،— دەدى كانادالىق.
— مەن ونى دا ماقۇلدايمىن، ميستەر لەند.
— سىزبەن بىرگە ءبىز دە بارامىز،— دەدىم مەن كاپيتانعا.
كەمەنىڭ ۇستىنە شىعاتىن باسقىشتىڭ الدىندا بالتالارى بار ون ماتروس تۇر ەكەن. مەن دە، كونسەل دە ءبىر بىردەن بالتا الدىق. نەد لەند سۇڭگىسىن الا شىققان-دى.
«ناۋتيلۋس» مۇحيت.بەتىنە شىقتى. ماتروستاردىڭ بىرەۋى باسقىشتىڭ ەڭ سوڭعى ساتىسىنا شىعىپ ۇسكە شىعاتىن اۋىزدىڭ قاقپاعىن اشپاق بولىپ بۇرانداسىن بۇراي باستادى. ول بۇراندانى بوساسىمەن سپرۋتتىڭ تارماعىنىڭ تارتۋىمەن بولۋ كەرەك، قاقپاق دەرەۋ وزدىگىنەن اشىلىپ كەتتى. سول ارادا-اق ۇزىن اياقتاردىڭ ءبىرى جىلانشا يرەلەڭدەپ اۋىزدان تومەن تۇسە باستادى.
كاپيتان نەمو بالتامەن ءبىر-اق شاۋىپ وسى قاتەرلى تارماقتى كەسىپ ءتۇسىردى. تارماقتىڭ كەسىلگەن جاعى يرەلەڭدەپ، باسقىش بويىمەن تومەن ءتۇسىپ كەتتى.
ءبىز ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز يتەرمەلەپ كەمەنىڭ ۇستىنە تەزىرەك شىقپاق بولىپ جۇرگەنىمىزدە، سپرۋتتىڭ تاعى دا ءبىر ەكى تارماعى كاپيتان نەمونىڭ الدىڭعى جاعىندا تۇرعان ءبىر ماتروستى لەزدە وراپ الىپ، قاتتى قىسىپ، كوتەرىپ الا جونەلدى. كاپيتان نەمو ايعاي سالىپ ىلگەرى جۇگىردى. وعان ىلەسە ءبىز دە جۇگىردىك. قانداي قورقىنىشتى كورىنىس دەڭىز! قاتتى قىسا وراپ العان تارماقتار باقىتسىز سورلىنى جوعارى كوتەرىپ تۇر. ول قوزعالا الماي، قىرىلداپ، دەمىن زورعا الىپ، القىنا:
— كومەك بەرىڭدەر، كومەك، — دەپ ايعايلادى.
فرانسۋز تىلىندە ايتىلعان بۇل سوزدەر مەنى تاڭ قالدىردى. سونىمەن، بۇل كەمەدە مەنىڭ وتانداسىم دا بار بولىپ شىقتى عوي، بالكىم، ءتىپتى بىرەۋ ەمەس، بىرنەشەۋى بار شىعار؟ وسى جانتۇرشىگەرلىك ايعايدى مەن ماڭگى ۇمىتپاسپىن!
وسى قاتتى قىسىپ العان، قۋاتتى قۇشاقتاپ ونى كىم ايىرىپ الا الادى؟ كاپيتان نەمو شاپشاڭ باسىپ سپرۋتقا جەتىپ باردى دا، بالتامەن ءبىر شاپقاندا تاعى ءبىر اياعىن كەسىپ ءتۇسىردى. ونىڭ كومەكشىسى «ناۋتيلۋستىڭ» ۇستىندە جورعالاپ جۇرگەن باسقا بىرەۋلەرىن ۇرعىلاپ ءجۇر. ماتروستاردىڭ ءبارى دە سپرۋتتاردى بالتالاۋدا ەدى. كانادالىق كونسەل، مەن ۇشەۋىمىز دە قارۋلارىمىزدى سپرۋتتاردىڭ ەتتى دەنەلەرىنە جۇمساۋمەن بولدىق. اۋانى كۇشتى ءبىر مۋسكۋس ءيسى الىپ كەتتى.
وسى ارادا ماعان سپرۋتتىڭ بۇعاۋىنداعى باقىتسىز سورلى، قورقىنىشتى شەڭگەلدەن قۇتىلادى ەكەن دەگەن ءبىر ءۇمىت ەلەس بەرىپ ءوتتى. سپرۋتتىڭ سەگىز اياعىنىڭ جەتۋى شابىلىپ ەدى، تەك ەندى سونىڭ بىرەۋى عانا ءوزىنىڭ قۇرباندىعىن اۋەدە ءۇيىرىپ يرەلەڭدەپ تۇر. ءبىراق كاپيتان نەمو مەن ونىڭ كومەكشىسى وعان تاعى تاپ بەرگەن كەزدە، ونىڭ قارىن قاپشىعىنان قاپ-قارا سۇيىق زات اتقىلاي باستادى. ءبىز كوزدەرىمىزدى اشا الماي قالدىق. وسى سۇيىق زات پەردەسى سەرپىلىپ، كوزىمدى اشقان كەزدە، سپرۋت وزىمەن بىرگە مەنىڭ وتانداسىمدى الىپ كەتىپ تە قالىپتى. بۇل ءبىزدىڭ قانىمىزدى قايناتتى. ابدەن وشىككەندىكتەن ءبىز ەندى ايانباي قيمىلدادىق. «ناۋتيلۋستىڭ» ۇستىنە ون، نەمەسە ون ەكى سپرۋت شىققان ەدى. قان مەن قاپ-قارا سۇيىق زاتقا توعىپ كەمەنىڭ ۇستىندە جىلان ءتارىزدى يرەلەڭدەپ جاتقان كەسىندىلەردەن اياق الىپ جۇرگىسىز ەدى. وسى جابىسقاق تارماقتار كوپتەگەن گيدرا باسىنداي بەينە قايتادان ءوسىپ، ۇلكەيىپ كەلە جاتقان سياقتى كورىنەدى.
لەندتىڭ سۇڭگىسى سىلتەگەن سايىن سەگىزاياقتىڭ كوك-جاسىل كوزىنە قادالىپ، اعىزىپ جىبەرىپ وتىردى. ءبىراق كەنەتتەن ءبىزدىڭ باتىر جولداسىمىزدى ءبىر كەرەمەت تارماعىمەن وراپ الدى دا ول بۇل بۇعاۋدان شىعا الماي قالدى.
مەن بۇل سۇمدىقتان قاتتى قورقىپ، جۇرەگىم جارىلىپ كەتە جازدادى! سپرۋتتىڭ جانتۇرشىگەرلىك، قورقىنىشتى اۋىزى اشىلىپ نەد لەندكە ءتونىپ بارىپ تا قالدى. ەندى ءبىر سەكۋند كىدىرگەندە، ول سورلى ورتاسىنان قاق بولىنەتىن ەدى. مۇنى كورە سالا مەن دە جۇگىردىم. ءبىراق كاپيتان نەمو مەنەن بۇرىن جەتتى. ونىڭ بالتاسى كەرەمەتتىڭ تۋرا جاق سۇيەگىنە ءتيىپ، قاق ايىرا قادالىپ قالدى، وسىلاي اۋپىرىممەن امان قالعان كانادالىق، تۇرا سالا سپرۋتتىڭ ءۇش جۇرەگىنە سۇڭگىسىن ساعالاتا قابات شانىشتى.
— مەن سىزگە قارىزدار ەدىم عوي،— دەدى كاپيتان نەمو كانادالىققا.
نەد ءۇنسىز عانا باسىن ءيىپ، ءتاجىم ەتتى.
وسى شايقاس شيرەك ساعاتتاي-اق ۋاقىتقا سوزىلدى. جەڭىلگەن، پارە-پارەسى شىققان كەرەمەتتەر شايقاس الانىن تاستاپ، تەڭىز تولقىنىنىڭ اراسىنا جىپ بەرىپ كوزدەن عايىپ بولدى.
ءۇستى-باسى قانعا بويالعان كاپيتان نەمو، پروجەكتور كابيناسىنىڭ توبەسىنە شىقتى، ول قىبىر ەتپەستەن، ءوز جولداسىنىڭ ءبىرىن جۇتقان تەڭىزگە قاراپ، ەكى كوزىنەن جاس سورعالاپ جىلاپ تۇر ەدى.
ون توعىزىنشى تاراۋ
گولفستريم
ەشقايىسىمىزدىڭ ەسىمىزدەن شىقپاستاي وسى سۇمدىق وقيعا 20 اپرەلدە بولدى. ءوزىمىزدى الگىندە عانا قاتتى تەبىرەنتكەن بۇل وقيعانى مەن ءىزىن سۋىتپاي جازىپ ەدىم. كەيىن قايتا ءبىر قاراپ شىعىپ، وسى اڭگىمەمدى قونسەل مەن كانادالىققا وقىدىم. ولار ءبارى دە ءدال، ءارى دۇرىس جازىلعان، ءبىراق ونشا اسەرلى بولىپ شىقپاعان ەكەن دەگەن پىكىر ايتتى. مۇنداي كورىنىستى قيىستىرىپ شەبەر جازۋ ءۇشىن، ءبىزدىڭ ەڭ اتاقتى اقىندارىمىزدىڭ ءبىرى، «تەڭىز ەڭبەكشىلەرى» روماننىڭ اۆتورى ۆيكتور گيۋگونىڭ دارىنىنداي، كۇشتى دارىن كەرەك قوي.
كاپيتان نەمو تەڭىزگە قاراپ تۇرىپ جىلادى دەپ مەن ايتتىم. ونىڭ قايعىسىندا شەك جوق ەدى. بىزبەن بىرگە ءجۇزۋ ساپارىندا ول وسىمەن ەكىنشى جولداسىنان ايىرىلدى. ال مۇنىڭ، ءوزى قانداي ايانىشتى قازا دەسەڭىزشى! سپرۋتتىڭ سۇمدىق تارماقتارى بۋىندىرىپ ولتىرگەن، سول ايۋاننىڭ تەمىر جاقتارى پارشەلەگەن ونىڭ جولداسى، تىم بولماسا تەڭىز استىنىڭ تىنىش سۋىنداعى مارجان مولادا، ءوز جولداستارىنىڭ جانىندا دا جاتا المادى.
الاسۇرعان كۇرەس ۇستىندە كەنەت شىققان اششى ايقاي مەنى دە قاتتى تەبىرەنتكەن ەدى. وسى بەيشارا فرانسۋز، ءوزىنىڭ شارتتى ءتىلىن ۇمىتىپ، ولەر ساعاتىندا ءوز وتانىنىڭ تىلىندە سويلەدى-اۋ!..
سونىمەن، «ناۋتيلۋس» ماتروستارىنىڭ اراسىندا، كاپيتان نەموعا جان-تانىمەن شىن بەرىلگەن، نەمو سياقتى ادامزات قوعامىنان بەزگەن مەنىڭ دە وتانداسىم بار بولىپ شىقتى! تەگىندە ءاربىر ۇلتتىڭ وكىلدەرىنەن قۇرالعان وسى وزگەشە توپتىڭ ىشىندە تەك سول ءبىر عانا فرانسۋز بولدى ما ەكەن؟ مەنىڭ الدىمداعى شەشىلۋى قيىن ماسەلەنىڭ ءبىرى وسى ەدى...
كاپيتان نەمو ءوز بولمەسىنە كەتتى، بۇدان كەيىن بىرنەشە كۇن بويىنا مەن ونى كورە المادىم.
ءبىراق مەن كەمەنىڭ جۇرىسىنە قاراي، كاپيتان نەمونىڭ قايتپاس قالىڭ قايعىنىڭ قۇشاعىندا ەكەنىن ايقىن اڭعاردىم، ويتكەنى ول وسى كەمەنىڭ جانى ەدى دە، كەمە ونىڭ بارلىق كۇيىنىشى مەن ءسۇيىنىشىن كورسەتىپ تۇراتىن اينا سياقتى ەدى. «ناۋتيلۋس» باسقارۋسىز قالدى. ول تولقىن ايداعان ءولى دەنە سياقتى بەت الدى قالقۋمەن بولدى. ونىڭ كەپتەلىپ قالعان ۆينتى ءقازىر بوس-تى، ءبىراق باياۋ قوزعالىپ كەلە جاتتى. كاپيتان نەمو وسى تەڭىزدىڭ شايقاس بولعان تۇسىنان شىعا الماي، ءوزىنىڭ جولداستارىنىڭ ءبىرىن جۇتقان تەڭىزدەن كەتە الماي قويدى.
وسىلايشا ون كۇن ءوتتى.
ءسويتىپ تەك ءبىرىنشى ماي كۇنى عانا «ناۋتيلۋس» سولتۇستىككە قاراي باعىت الىپ، باگام ارالدارىنىڭ جانىمەن، باگام كانالىنىڭ ساعاسىنا قاراي ءبىراق تارتتى.
ءبىز ەندى مۇحيتتىڭ ءبىر ۇلكەن وزەنىنىڭ اعىسىنىڭ بويىمەن ءجۇزىپ كەلە جاتتىق، بۇل وزەننىڭ ءوزىنىڭ جاعالاۋى، ءوزىنىڭ جانۋارلارى، وزىنە ءتان تەمپەراتۋراسى بولاتىن. مەنىڭ ايتىپ وتىرعانىم — گولفستريم.
شىنىندا دا، بۇل اتلانت مۇحيتىن قاق جارىپ وتەتىن، سۋى تەڭىز سۋىنا استە ارالاسپايتىن كادۋىلگى وزەن ەدى. — مۇنىڭ سۋى ءوزىن قورشاعان تەڭىز سۋىنان تۇزدىلاۋ بولادى. تەرەڭدىگى ورتا ەسەپ بويىنشا ءۇش مىڭ فۋت، ەنى ورتا ەسەپ بويىنشا الپىس ميل، سول ورتا ەسەپ بويىنشا، شاپشاڭدىعى دا ساعاتىنا ءتورت كيلومەتردى.
اتلانت مۇحيتىنىڭ ەكۆاتوريالدى الابىنا سولتۇستىك-شىعىستان ۇدايى سوققان قاتتى جەلدەن تروپيكتىك كۇن جىلىتقان سۋدىڭ ۇستىڭگى جاعىنىڭ وراسان زور تاسقىنى اتلانت مۇحيتىن كەسىپ ءوتىپ، وڭتۇستىك امەريكاعا قاراي اعادى. مۇنىڭ جاعالاۋىندا گولفستريم بولىپ اتالىپ، وسى جىلى سۋدىڭ كۇشتى تاسقىنى اتلانت تەڭىزىنىڭ ىستىق سۋىنان وتكەندە، بۇرىنعىسىنان دا جىليدى. وسى تۇستا، جەر شارىنىڭ تەمپەراتۋراسىن تەڭەستىرۋ قىزمەتىن اتقارۋعا ءتيىس گولفستريم، ءوزىنىڭ مىندەتىنە كىرىسەدى.
مەكسيكا شىعاناعىندا قايناۋ دارەجەسىنە دەيىن ىسيدى، ءسويتىپ سولتۇستىككە، امەريكا جاعالاۋلارىنا قاراي اعىپ نوفاۋندلەندكە جەتكەننەن كەيىن ديەۆيس بۇعازىنىڭ سۋىق اعىسى قىسىمىنىڭ سالدارىنان ءوزىنىڭ باعىتىن وزگەرتىپ، ۇلكەن بۇرىلىس جاساپ، مۇحيتقا قاراي كەرى قايتادى.
قىرىق ءۇشىنشى پاراللەلدە گولفستريم ەكى سالاعا بولىنەدى. مۇنىڭ ءبىرى سولتۇستىك-شىعىستان سوققان جەلدىڭ اسەرىمەن بيسكاي شىعاناعى مەن ازور ارالدارىنا قاراي اعادى دا، ەكىنشىسى—يرلانديا مەن نورۆەگيانىڭ جاعالاۋلارىن جىلىتا، ودان ءارى شپيسبەرگەنگە قاراي اعىپ بارىپ، سول جەردە، تەمپەراتۋراسى ءتورت گرادۋسقا دەيىن سۋىپ سولتۇستىك پوليۋس اشىق تەڭىزىن قۇرادى.
باگام كانالىنان ءوتىپ شىققاننان كەيىن گولفستريم، ەنى وتىز ميل، تەرەڭدىگى ەلۋ مەتردەي بولىپ، ساعاتىنا سەگىز كيلومەتر الىپ وتىرادى. ونىڭ اعىسىنىڭ بۇل شاپشاڭدىعى سولتۇستىككە جاقىنداعان سايىن بىرتىندەپ، باسەڭدەپ، كەمي بەرەدى. مۇنىڭ شاپشاڭدىعى وسىلاي ۇنەمى بىرتىندەپ كەمىپ وتىرسىن دەپ تىلەۋ كەرەك، ويتكەنى، ەگەر ونىڭ وسى شاپشاڭدىعى مەن باعىتى وزگەرسە ەۆروپا اۋا رايى قاۋىرت وزگەرەدى، ال ونىڭ اياعى نەمەن تىنارىن ءتىپتى بولجاپ بولمايدى.
«ناۋتيلۋس» مۇحيتتاعى وسىنداي وزەننىڭ بويىمەن كەلە جاتىر ەدى.
ءتۇس كەزىندە كونسەل ەكەۋىمىز كەمەنىڭ ۇستىندە تۇرعانبىز. مەن وعان گولفستريمنىڭ كەيبىر وزگەشەلىكتەرىن ايتتىم.
تۇسىنىك بەرىپ بولعاننان كەيىن، قولىڭدى سۋعا مالىپ كورشى دەدىم.
كونسەل تىلگە كەلمەي قولىن سۋعا مالدى دا، ونىڭ نە سۋىق نە جىلى ەكەنىن ايىرا الماي تاڭ قالدى.
— بۇل مىنادان بولادى،— دەدىم مەن وعان، — گولفستريمنىڭ جىلۋى مەكسيكا شىعاناعىنان وتكەننەن كەيىن ادام دەنەسىنىڭ قىزۋىنان ايىرماشىلىعى شامالى بولادى. گولفستريم دەگەنىمىز — جىلىلىقتىڭ وراسان زور قاينار بۇلاعى، سونىڭ ارقاسىندا، ەۆروپا جاعالاۋى ماڭگى جاپ-جاسىل بولىپ تۇرادى. موريدىڭ ەسەبى بويىنشا، گولفيستريم سۋىن جىلىتۋ ءۇشىن تابيعاتتىڭ جۇمساپ وتىرعان جىلىلىق قۋاتى، اموزونكا نەمەسە ميسسۋري وزەنىندەي ۇلكەن ءبىر وزەن تولى تەمىردى بالقىتىپ تۇرۋعا جەتەر ەدى.
وسى تۇستا گولفستريمنىڭ شاپشاڭدىعى سەكۋندىنا ەكى دە شيرەك مەترگە جەتتى.
وزەن اعىسى ءوزىن قورشاعان تەڭىز سۋىنان مۇلدە وزگەشە ەدى. ونىڭ كوكپەڭبەك تۇزدى سۋى، جاسىل ءتۇستى تەڭىز تولقىندارىنان ايقىن ايىرىلىپ جاتىر ەدى.
بۇل اعىستىڭ ەكى جاق جيەگى دە انىق كورىنىپ جاتقان-دى، كارالين ارالدارىنا كەلىپ «ناۋتيلۋستىڭ» ۆينتتەرى مۇحيت تولقىندارىن كوبىك اتقىزىپ جاتقاندا، تۇمسىعى گولفستريم سۋىن قالاي كەسىپ وتكەندىگى ايقىن بايقالادى.
گولفستريم وزىنە ىلەستىرە كوپتەگەن جاندى ماقلۇقتاردى دا الىپ كەلە جاتتى. جەرورتالىق تەڭىزدىڭ ارگوناۆتارى مۇندا توپ-توبىمەن ءجۇردى. شەمىرشەكتى بالىقتاردان قۇيرىعى دەنەسىنىڭ ۇشتەن بىرىندەي كەلەتىن سكاتتار كورىندى، بۇلار ۇزىندىعى جيىرما بەس مەتر، وراسان زور، قيعاش بۇرىشتى سكاتتار بولاتىن. بۇدان كەيىن ۇلكەندىگى ءبىر مەتردەي كىشكەنە اكۋلالاردى كوردىك، بۇلاردىڭ باستارى ۇلكەن، تۇمسىقتارى دوڭگەلەك كەلگەن، قاتار-قاتار تىستەرى بار ەدى؛ دەنەلەرى ۇساق، قابىرشاقتى سياقتى.
سۇيەكتى بالىقتاردىڭ اراسىنان، وسى تەڭىزدەردە كوپ بولاتىن گۋبانداردى، ءتۇسى وتتاي جايناعان تەڭىز تابان-بالىقتارىن؛ ۇزىندىعى ءبىر مەتر، دەنەلەرى داق-جولاقتارمەن بەزەلگەن جىلانباستاردى؛ كوگىلدىرلەنە قۇبىلاتىن وتە ادەمى التىن ماكرەلدەردى؛ كوزدەرى وڭ جاعىنا بىتكەن پالتۋستاردى نەمەسە فلەتانداردى؛ پالتۋستار تۇقىمداس، ءبىراق كوزى مەن ۇلكەن اۋىزى سول جاعىنا قاراي بىتكەن رومبالاردى؛ قىر ارقاسى سولعىن-قىزىل، ءىش جاعى كۇمىس ءتۇستى، كىشكەنە تاۋقۇدىرەت بالىقتاردى؛ ءارتۇرلى سەمگا بالىقتارى سەمياسىنىڭ وكىلدەرىن ت. ب. كوردىك.
گولفستريم سۋىنىڭ تۇڭگى جارقىلى ءبىزدىڭ پروجەكتورىمىزبەن باسەكەلەسە الاتىن ەدى. اسىرەسە ول كۇن جاۋاردىڭ الدىندا وتە-موتە جالتىلداپ، جارقىراپ جاتاتىن.
8 مايدا ءبىز ءالى سولتۇستىك كارولين ەندىگىندەگى گاتتەراس مۇيىسىنە كەلدىك. بۇل تۇستا گولفستريمنىڭ ەنى جەتپىس بەس ميل، تەرەڭدىگى ەكى ءجۇز مەتر ەدى.
«ناۋتيلۋس» بۇرىنعىسىنشا بەتالدى ءجۇزىپ كەلە جاتتى. ساقتىق اتاۋلىنىڭ ءبارى دە ۇمىتىلعان سەكىلدى. مۇنداي جاعدايدا قاشۋ ابدەن مۇمكىن ەدى. شىنىندا دا جاعداي قولايلى بولاتىن: جاعالاۋداعى ەلدى جەرلەردىڭ قايسىسىنا بولسا دا پانالاي الاتىن ەدىك؛ تەڭىزدە باستون مەن نيۋ-يوركتىڭ نەمەسە مەكسيكا شىعاناعىنىڭ اراسىندا قاتىناس جاساپ جۇرگەن كەمەلەر دە كوپ. امەريكا جاعالاۋىنا جۇك تاسيتىن ەكى-ۇش ماچتالى كەمەلەر دە كۇندىز- ءتۇنى بىردەي ءجۇرىپ جاتقان-دى. ءبىزدى بۇلاردىڭ كەز كەلگەنى مىنگىزىپ الادى دەپ سەنۋىمىزگە بولاتىن ەدى.
سونىمەن قۇراما شتاتتاردىڭ جاعالاۋىنان ءۇش ءجۇز ميل قاشىق بولا تۇرساق تا، قاشۋ ءۇشىن «ەڭ قولايلى جاعداي» وسى كەز، وسى ارا ەدى. ءبىراق كانادالىقتىڭ جوسپارىنىڭ ورىندالۋىنا وتە ءبىر قىنجىلارلىق وكىنىشتى جاعداي كەدەرگى بولدى؛ اۋا رايى وتە ناشار ەدى. ءبىز وسى گولفستريمنىڭ اسەرىنەن ۇدايى نايزاعاي جارقىلداپ، كۇن كۇركىرەپ، سۇراپىل داۋىل سوعىپ تۇراتىن قاتەرلى تۇستارعا جاقىنداپ قالىپ ەدىك. مۇنداي جاعدايدا جەپ-جەڭىل قايىقپەن ءجۇزۋ ءوزىمىزدى ءوزىمىز اپاتقا ايداعاندىق بولار ەدى.
نەد لەند مۇنى جاقسى تۇسىنگەن ەدى، سوندىقتان ول لاجى قۇرىپ، ءتىسىن قايراپ، قاشۋدى كۇن سايىن كەيىنگە قالدىرۋمەن بولدى. اقىرىندا ول ءوز وتانىن ۋايىمداپ، ساعىنۋ اۋرۋىنا شالدىقتى، بۇل اۋرۋدان ونى تەك قاشۋ عانا جازا الاتىن ەدى.
— پروفەسسور مىرزا، — دەدى ول ماعان، — مۇنىڭ ءبىر شەگىنە جەتۋىمىز كەرەك! ءسىزدىڭ نەموڭىز ەلدى جەرلەردەن قاشىقتاپ سولتۇستىككە قاراي تارتىپ كەلەدى. ءبىراق مەن سىزگە ايتىپ ەدىم عوي، مەنى وڭتۇستىك پوليۋستىڭ ءوزى دە ىعىر قىپ بولدى، سولتۇستىك پوليۋسكە باراتىن مەنىڭ تۇك جۇمىسىم جوق.
— ەگەر ءقازىر قاشۋعا مۇمكىندىك بولماسا، نە امال بار نەد؟
— مەن ءوزىمنىڭ ۇسىنىسىما تاعى دا قايتا ورالامىن. كاپيتانمەن سويلەسۋ كەرەك. ءبىز ءسىزدىڭ وتانىڭىزدىڭ قاسىنان وتكەندە، ءسىز ۇندەگەن جوقسىز. ال ەندى ءبىز مەنىڭ وتانىمنىڭ جاعالاۋىندا كەلەمىز، ولاي بولسا مەن ۇندەمەي جۇرە الاتىن ەمەسپىن! بىرنەشە كۇننەن كەيىن «ناۋتيلۋس» جاڭا شوتلانديادا بولادى، ال وندا ، نيۋ-فاۋندلەندتە كەڭ قولتىق بار، وسى قولتىققا اۋليە لاۆرەنتيي وزەنى قۇيىپ جاتىر، ال بۇل وزەن مەنىڭ تۋعان جەرىمنىڭ وزەنى، كۆەبەك قالاسىنىڭ وزەنى — مىنە وسىنىڭ ءبارى ەسىمە تۇسكەندە، مەن ىزادان جارىلا جازدايمىن! پروفەسسور مىرزا، مەنىڭ ەندى ءتوزىمىم ءبىتتى، مەن تەڭىزگە كەتىپ ولەمىن. مۇندا ەندى قالمايمىن. تۇنشىعىپ بارام!
كانادالىق تەگى، شىداي-شىداي ابدەن تاۋسىلسا كەرەك. ونىڭ البىرت مىنەزى وسىنشا ۇزاق ۋاقىت بويى تۇتقىندا بولۋدى كوتەرمەگەن عوي. ول كۇننەن كۇنگە جابىعا ءتۇسىپ، قاباعىن قارس جاۋىپ الدى. مەن ونىڭ ۋايىمىن جاقسى ءبىلۋشى ەدىم، ويتكەنى ءوز وتانىمدى ساعىنىپ مەنىڭ دە ءبىر اۋىرعانىم بار.
ءبىزدىڭ قۇرلىقتان بايلانىستى ۇزگەنىمىزگە جەتى اي بولىپ قالىپ ەدى. ال مۇنىڭ ۇستىنە كاپيتان نەمونىڭ توماعا تۇيىقتىعى، سپرۋتتارمەن شايقاستان كەيىنگى ونىڭ كوڭىل كۇيىنىڭ وزگەرىسى، ۇندەمەيتىندىگى — مىنە وسىنىڭ ءبارى جاعدايدى قاتتى اۋىرلاتىپ جىبەردى. العاشقى كۇندەردەگى ىنتا-جىگەردەن مەن دە ايىرىلدىم. كيتتەر جانە سولار سياقتى باسقا دا تەڭىزدى مەكەندەيتىن جانۋارلارعا قولايلى، ءبىراق، ادام ءۇشىن وتە قولايسىز مۇنداي جاعدايدا قالا بەرۋگە كونۋ ءۇشىن، كونسەل سەكىلدى فلاماندىق بولۋ كەرەك ەدى. شىنىندا دا وسى تاماشا جىگىتتىڭ وكپە ورنىنا جەلبەزەگى بولسا، ول مۇنداعى ەڭ قۇرمەتتى بالىقتاردىڭ ءبىرى بولار ەدى.
— سونىمەن، پروفەسسور مىرزا؟ — دەپ سۇرادى نەد لەند مەنىڭ ۇندەمەي تۇرعانىمدى بايقاپ.
— سونىمەن نەد لەند، ءسىز ماعان كاپيتان نەمودان، ونىڭ ءبىز تۋرالى، نە ويلاپ نە قويىپ جۇرگەنىن ءبىل دەيسىز عوي.
— يا، پروفەسسور.
— ول كەزىندە ءبىز تۋرالى ءوز پىكىرىن ايتسا دا، سۇراپ ءبىلىڭىز دەيسىز عوي؟
— يا. مەن انىعىن بىلگىم كەلەدى. ەگەر كەرەك دەسەڭىز، مەن تۋرالى، تەك مەن تۋرالى عانا ايتىڭىز.
— مەن ءتىپتى ونى كورە الماي ءجۇرمىن. ءوزىنىڭ ءتىپتى كورىنگىسى كەلمەيدى-اۋ دەيمىن.
— بۇل ونىمەن جولىعۋ ءۇشىن وتە جاقسى سىلتاۋ عوي!
— جاقسى، نەد، مەن ودان مۇنى سۇرايىن.
— قاشان؟
— ونى كەزدەسۋىم بىلەدى، كەزدەسكەن بويدا-اق سۇرايىم.
— اروناكس مىرزا، كەرەك دەپ تاپساڭىز، كاپيتاندى مەن-اق ىزدەيىن؟
— جوق، جوق مۇنى مەنىڭ وزىمە تاپسىرىڭىز. ەرتەڭ...
— بۇگىن، — دەپ قالدى نەد لەند.
— جاقسى. مەن بۇگىن ونىمەن جولىعايىن، — دەپ جاۋاپ قايىردىم كانادالىققا، ءوزى بارىپ، ءبۇلدىرىپ جۇرەر دەپ قورقىپ.
مەن جالعىز قالدىم. ۋادە بەرگەننەن كەيىن، ونى دەرەۋ ورىنداعىم كەلدى. الدا نە بولاتىنىن بىلمەي قاپا بولعانشا، نە دە بولسا ءبىلىپ الۋدى جاقسى كورەتىن ادەتىم ەدى.
مەن ءوز كايۋتاما قايتىپ كەلدىم. قابىرعادان كاپيتان نەمونىڭ جۇرگەن دىبىسى ەستىلدى. مۇنداي جاقسى، جاعدايدى پايدالانىپ قالۋ كەرەك بولدى. مەن ونىڭ ەسىگىن قاقتىم. ەشبىر جاۋاپ بولمادى. مەن تاعى دا قاعىپ، تۇتقاسىن بۇراپ قالىپ ەدىم، ەسىك اشىلىپ كەتتى.
مەن ىشكە كىردىم. كاپيتان وزىندە وتىر ەكەن. ءوزىنىڭ جۇمىس ستولىندا، ەڭكەيىڭكىرەپ بىردەمە جازىپ وتىر. مەنىڭ اياعىمنىڭ دىبىسىن دا ەستىگەن جوق.
سويلەسپەي كەتپەيىن دەگەن توقتامعا كەلدىم دە، قاسىنا باردىم.
ول باسىن كوتەرىپ الدى دا، قاباعىن ءسال كىرجيتىپ تۇرپايىلاۋ ۇنمەن:
— ءسىز مۇندا ما ەدىڭىز؟ سىزگە مەنەن نە كەرەك؟ — دەپ سۇرادى.
— سىزبەن سويلەسپەكشى ەدىم، كاپيتان.
— ءبىراق مەنىڭ قولىم بوس ەمەس، مىرزا مەن جۇمىس ىستەپ وتىرمىن. مەن سىزگە وڭاشا تۇرۋعا تولىق ەرىك بەردىم عوي. الدە، ءسىز، ءسىز سياقتى تۇرۋعا مەنىڭ ەركىم جوق دەپ ويلايسىز با؟
مۇنداي قابىلداۋ وسى سويلەسۋدىڭ ناتيجەسىندە ءبىر جاقسىلىق بولار دەپ ۇمىتتەنەرلىك سەنىمنىڭ تىم از ەكەنىن كورسەتىپ تۇر ەدى.
ءبىراق مەن كەلگەن جۇمىسىمدى اياقتاپ شىقپاق بولدىم.
— مىرزا، — دەدىم مەن سالقىن شىرايمەن، — مەن سىزبەن، كەيىنگە قالدىرۋعا بولمايتىن ءبىر جۇمىس جايىندا سويلەسكەلى كەلىپ تۇرمىن.
— ول قانداي جۇمىس، پروفەسسور؟ — دەپ سۇرادى ول، كۇلە سويلەپ. — مەن بايقاماي قالعان ءبىر جاڭالىق اشتىڭىز با، الدە؟ تەڭىز سىزگە ءوزىنىڭ الدەنەندەي ءبىر قۇپيا سىرىن ايتتى ما؟
مەن وعان جاۋاپ قايتارعانىمشا، ول ستول ۇستىندەگى قولجازباسىن كورسەتىپ، بايسالدى پىشىنمەن بىلاي دەدى.
— مىنە، اروناكس مىرزا، بۇلار بىرنەشە تىلدەگى جازبا. بۇل قولجازبادا مەنىڭ زەرتتەۋلەرىمنىڭ قورىتىندىلارى ايتىلادى، ال، مەن بۇل قولجازبا مەنىمەن بىرگە ولمەيدى دەپ سەنەمىن. مەنىڭ ءوز اتىممەن قول قويىلعان، ءوز ءومىرىمنىڭ تاريحى جازىلعان بۇل قولجازبا، سۋعا باتپايتىن كىشكەنە ءبىر اپپاراتقا سالىنادى. «ناۋتيلۋستا» ەڭ سوڭعى ءتىرى قالعان ادام ونى تەڭىزگە تاستايدى دا، تولقىندار ونى كوتەرىپ الا جونەلەدى.
وسى ادامنىڭ ەسىمى، ءوز قولىمەن جازعان ءومىر تاريحى، دەمەك مۇنىڭ قۇپياسى قاشان دا بولسا ءبىر ۋاقىتتا اشىلاتىن بولدى عوي؟
ءبىراق مەن تاپ ءقازىر ونىڭ ماعان ايتىپ وتىرعان بۇل حابارىنا، ءوزىم سويلەسپەكشى بولىپ تۇرعان ماسەلە تۋرالى ءسوز قوزعاۋىما جاقسى سىلتاۋ بولدى-اۋ دەگەن تۇرعىدان قارادىم.
— كاپيتان،— دەدىم مەن،— ءسىزدىڭ ىستەمەكشى بولىپ وتىرعان بۇل جۇمىسىڭىزدى ماقۇلداعاننان باسقا مەنىڭ ايتارىم جوق. ەگەر ءسىزدىڭ ەڭبەكتەرڭىزدىڭ جەمىسى ءىز-تۇزسىز جويىلىپ كەتەتىن بولسا، ول ەسسىزدىك بولار ەدى. ءبىراق بۇل جونىندە ءسىزدىڭ قولدانباقشى بولىپ وتىرعان ءادىسىڭىز، مەنىڭ ويىمشا، تىم جابايىلاۋ ەكەن. ول اپپاراتتى جەلدىڭ قايدا ايداپ اپاراتىنىن، ونىڭ قانداي ادامنىڭ قولىنا تۇسەتىنىن كىم ءبىلىپتى! بۇدان كورى سەنىمدىرەك ءبىر جولىن تابۋعا بولماس پا ەدى؟ بالكىم، ءسىزدىڭ ءوزىڭىز نەمەسە جولداسىڭىزدىڭ ءبىرى...
— ەشۋاقىتتا، ولاي بولماق ەمەس، مىرزا،— دەپ مەنىڭ ءسوزىمدى ءبولىپ جىبەردى كاپيتان.
— ولاي بولعاندا، مەن جانە مەنىڭ جولداستارىم بۇل قولجازبانى ساقتاۋعا دايىنبىز، ارينە ەگەر ءسىز ءبىزدىڭ بوستاندىعىمىزدى وزىمىزگە قايتارساڭىز...
— بوستاندىعىمىزدى؟ — دەپ قالدى كاپيتان.
— يا، كاپيتان، مەنىڭ سويلەسكەلى كەلگەنىم دە وسى ماسەلە ەدى. ءبىزدىڭ «ناۋتيلۋستا» بولعانىمىزعا جەتى اي بولىپ قالدى، سوندىقتان مەنىڭ دە، مەنىڭ جولداستارىمنىڭ دا بىلگىمىز كەلگەنى — ءسىز ءبىزدى ءومىر بويىمىزعا وسى كەمەدە تۇتقىن ەتىپ ۇستاپ وتىرماقشىسىز با؟
— اروناكس مىرزا، مەن سىزگە بۇدان جەتى اي بۇرىن قانداي جاۋاپ قايىرسام، ءقازىر دە قايىراتىن جاۋابىم سول: «ناۋتيلۋستىڭ» تابالدىرىعىن اتتاپ كىرگەن ادام، ونى، ەشۋاقىتتا تاستاپ كەتە المايدى!
— ءبىراق بۇل ادامدى قۇل ەتۋشىلىك قوي!
— قالاي دەپ اتاساڭىز دا مەيلىڭىز.
— قۇلدىڭ بوستاندىق الۋ ءۇشىن تىرمىسۋىنا ەركى دە بار! بۇل ءۇشىن قانداي قۇرال، قانداي شارا بولسىن، ءبارىبىر.
— ءسىزدى ونداي ەرىكتەن ەشكىم ايىرعان جوق، ايىرماق تا ەمەس،— دەپ جاۋاپ قايىردى كاپيتان نەمو.— مەن انت الىپ ءسىزدى سول انتقا بايلاپ قويعان جوق ەدىم عوي؟
كاپيتان نەمو قولىن كەۋدەسىنە ايقاستىرىپ سالىپ ماعان قاراي قالدى.
— مىرزا، — دەدىم مەن وعان، — مەنىڭ دە، ءسىزدىڭ دە بۇل تاقىرىپقا ەكىنشى رەت قايتا ورالعىمىز كەلگەن جوق-تى. ءبىراق باستاپ قويعاننان كەيىن اياقتاپ شىعالىق. قايتالاپ ايتايىن، اڭگىمە تەك ءوز باسىم جايىندا بولىپ وتىرعان جوق. مەن ءۇشىن عىلىم ەڭ ۇلكەن تىرەك، مەنىڭ جەتەكشىم دە، كوڭىلىمنىڭ قوشى دا، كەرەك دەسەڭىز، باسقانىڭ ءبارىن دە ۇمىتىپ قۇمارتاتىنىم دا سول عىلىم. مەن دە، ءسىز سياقتى ايتەۋىر ءبىر كەزدە تەڭىزگە تاستالعان قانداي دا بولسا ءبىر اپپارات ارقىلى ءوز ەڭبەگىمنىڭ ناتيجەلەرى ادامزاتتىڭ قولىنا تۇسەر دەگەن ءۇمىتتى دەمەۋ ەتىپ، بەلگىسىز ءبىر دۇنيەدە تىرشىلىك ەتە الامىن. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، مەن سىزگە شەكسىز ءسۇيسىنىپ قارايمىن، كەيبىر رەتتەردە ادىلدىك ءسىزدىڭ جاعىڭىزدا ەكەنىن دە مويىندايمىن ءتىپتى ءسىزدىڭ وسى بۇكىل دۇنيە ءجۇزىن شارلاپ كەلە جاتقان ساپارىڭىزعا قاتىسۋشىلاردىڭ ءبىرى بولعانىما كوپ جاعدايدا ريزامىن. ءبىراق ءسىزدىڭ ءومىرىڭىزدىڭ ەكىنشى ءبىر جاعى بار،— وعان وسى كەمەدەگىلەردىڭ ىشىندە تەك مەنىڭ جانە مەنىڭ جولداستارىمنىڭ عانا ەشقانداي قاتىسى جوق. سولاي بولعاندىقتان، ءتىپتى ءسىزدىڭ قايعىڭىزعا قوسىلا تەبىرەنىپ، تالانتىڭىز بەن اقىل-ويىڭىزعا ءسۇيسىنىپ، جۇرەگىمىز ءسىزدىڭ جۇرەگىڭىزبەن بىرگە سوعىپ تۇرعان شاقتاردا دا، مۇنداعى بارلىق ادەمىلىك پەن جاقسىلىق اتاۋلىنىڭ زارەدەيىنەن دە ەرىكسىز باس تارتۋعا ءتيىسپىز. ءسويتىپ سىزگە قاتىستى نارسەنىڭ بارىنە جات ادام بولۋىمىزدىڭ ءوزى ءبىزدىڭ، مەنىڭ دە مۇندا قالۋىمىزعا مۇمكىندىك بەرمەيدى. بۇعان اسىرەسە نەد لەند توزە المايدى. كىم بولسا دا، ايتەۋىر ادام بولعاندىقتان، ول تۋرالى ويلاۋ كەرەك بولادى. بوستاندىقتى جاقسى كورەتىن، قۇلدىقتى جەك كورەتىن، اسىرەسە، كانادالىق سياقتى ادامنىڭ باسىندا كەك الۋدىڭ قانداي جوسپارى تۋاتىنىن ويلاپ كوردىڭىز بە؟ ول نە ويلاۋى مۇمكىن، نە ىستەۋگە بەل بايلاي الادى دەپ ءسىز، وي جۇگىرتىپ كوردىڭىز بە؟..
كاپيتان نەمو ورنىنان تۇردى.
— نەد لەند نە ويلاي الادى، قانداي ىسكە بەل بايلاي الادى؟ وندا مەنىڭ جۇمىسىم قانشا؟ مەن ونى ىزدەگەنىم جوق! ونى مەن ءوزىم ءۇشىن قىزىق كورىپ تە ۇستاپ وتىرعام جوق. ال ءسىز بولساڭىز، اروناكس مىرزا، ءسىز ءبارىن دە تۇسىنەتىن، ءتىپتى ۇندەمەۋدىڭ ءمانىن دە تۇسىنەتىن ادامداردىڭ ءبىرىسىز. مەنىڭ سىزگە بۇدان باسقا ايتار جاۋابىم جوق. بۇل تاقىرىپقا مەنىمەن سويلەسپەكشى بولعان ءبىرىنشى ارەكەتىڭىزدىڭ باس-اياعى وسى بولۋعا ءتيىس، ويتكەنى ەكىنشى رەت مەن ءسىزدى تىڭدامايمىن.مەن شىعىپ كەتتىم. وسى كۇننەن باستاپ ءبىزدىڭ ارامىز اشىلىپ كەتتى.
مەن ءبىزدىڭ ارامىزدا بولعان اڭگىمەنى ءوزىمنىڭ ەكى، جولداسىما ايتتىم.
— ءبىز ەندى بىلدىك، — دەدى نەد لەند، — بۇل ادامنان كۇتەر ەندى تۇك تە جوق. «ناۋتيلۋس» لونگ-ايلەندۋگە جاقىنداپ كەلەدى. اۋە رايىنا قاراماي قاشۋىمىز كەرەك.
ءبىراق كوك ءجۇزى بىردەن بىرگە قاھارلانا بەردى. قاتەرلى، قاتتى داۋىلدىڭ حابارشىلارى دا كەلە باستادى. اۋەدە اق ءسۇت تۇمان كوشۋدە ەدى. كوك جيەگىن قالىڭ قارا بۇلت قاپتاپ العان. تۇيدەك-تۇيدەك ۇشپا بۇلتتار تەڭىز ۇستىمەن تومەن جوڭكىلىپ بارادى. تەڭىز تۋلاپ جاتىر. قۇس اتاۋلىدان داۋىل دوستارى — داۋىلپازدار عانا قالىپتى. بارومەتر تىم تومەندەپ كەتتى.
12 ماي كۇنى «ناۋتيلۋس» نيۋ-يوركتەن بىرنەشە ميل جەردەگى لونگ-ايلەندكە جەتكەن كەزدە كۇن شاتىرلاپ كۇركىرەي باستادى. تەڭىزدەگى وسى دولى داۋىل كۇرەسىن مەن سۋرەتتەپ بەرە الامىن، ويتكەنى-كاپيتان نەمو سۋ استىنا تەرەڭ ءتۇسىپ ىقتاۋدىڭ ورنىنا، قاي قيقارلىعى ەكەنىن بىلمەيمىن، تەڭىزدىڭ ۇستىندە قالدى.
جەل وڭتۇستىك-شىعىستان سەكۋندىنا ون بەس مەتر شاپشاڭدىقپەن سوعىپ تۇردى؛ تۇستەن كەيىنگى ساعات ۇشتە ونىڭ شاپشاڭدىعى سەكۋندىنا جيىرما بەس مەترگە دەيىن جەتتى. بۇل ناعىز دۇلەي داۋىل ەدى.
كاپيتان نەمو كەمەنىڭ ۇستىنەن ورىن الدى. تۋلاعان تولقىندار دومالاتىپ اكەتىپ جۇرمەسىن دەپ ول ءازىن كەمەنىڭ قالقانىنا بايلاتىپ قويدى. وعان قاتارلاسا مەن دە ءوزىمدى بايلاپ قويدىم. مەن داۋىلعا دا، داۋىلدان تايسالماي، قاسقىيىپ تۇرعان وسى عاجاپ ادامعا دا — ەكەۋىنە دە بىردەي ءسۇيسىنىپ تۇردىم.
قاراقوشقىل بۇلتتار اسپانعا شاپشىعان تەڭىز تولقىندارىنا ءتيىپ تۇردى. ادەتتە ۇلكەن تولقىن جالداردىڭ اراسىندا بولاتىن كىشكەنە تولقىنداردى كورە المادىم. اينالا-توڭىرەگىمىز قاپتاعان قارا بۇيرا الىپ تولقىندار، بۇلاردىڭ جالدارى شاشىراپ، قىرى جىعىلعان جوق، ارالارى اسا تىعىز ەدى. بيىكتىگى بارعان سايىن ءوسىپ وتىردى.
«ناۋتيلۋس» بىرەسە قىرىنىنان ءتۇسىپ، بىرەسە تۇمسىق جاعى ماچتاداي تىپ-تىك جوعارى كوتەرىلىپ، كورم جاعى سۋعا باتىپ، قاتتى شايقالىپ تۇردى. كەشكى ساعات بەستە جاڭبىر جاۋدى، — ءبىراق ول. داۋىلدى دا، تەڭىزدى دە تىنىشتاندىرا المادى. داۋىلدىڭ شاپشاڭدىعى سەكۋندىنا قىرىق بەس مەترگە .جەتتى، دەمەك ساعاتىنا قىرىقتان اسا لە الىپ وتىردى. مۇنداي داۋىلدار ۇيلەردى دە بۇزىپ كەتەدى، ۇيلەردىڭ توبەلەرىن دە جۇلىپ اكەتەدى، تەمىر تورلاردى دا قيراتادى، كەمەلەردىڭ ۇستىندەگى زەڭبىرەكتەردى دوپتاي دومالاتادى. ءبىراق «ناۋتيلۋس» وسى دۇلەي داۋىلدا الەمگە بەلگىلى، اتاقتى ينجەنەردىڭ: «جاقسى جاسالعان كەمەلەردىڭ تەڭىزبەن شايقاسا المايتىنى بولمايدى» دەگەن ءسوزىن تولىق راستاپ تۇردى. بۇل كەمە تەڭىز تولقىندارى بۇزا الاتىنداي، قوزعالمايتىن جارتاس ەمەس-تى، — بۇل قوزعالاتىن، ادامنىڭ ايتقانىمەن جۇرەتىن تەمىر ۇرشىق بولاتىن؛ ۇستىندە قۇرال-سايمانى دا، ماچتالارى دا جوق، وسى كەمە وزىنە ەشبىر زيان كەلتىرمەي تۋلاپ جاتقان دۇلەي تەڭىزبەن شايقاسىپ تۇردى.
الاسۇرعان وسى زور تولقىن جالدارىن مەن قاداعالاي قاراپ تۇردىم. بۇلاردىڭ بيىكتىگى ون بەس مەترگە دەيىن، ۇزىندىعى ءجۇز ەلۋ، ءجۇز جەتپىس مەترگە دەيىن جەتتى، شاپشاڭدىعى جەلدىڭ شاپشاڭدىعىنىڭ جارتىسىنداي ەدى، كولەمى مەن قۋاتتىلىعى تەڭىزدىڭ تەرەڭدىگىنە بايلانىستى بولاتىن. بۇلاردىڭ وزدەرىمەن بىرگە تەڭىزدىڭ تەرەڭىنە اۋانى دا الا كەتىپ، وندا وتتەگىن جەتكىزىپ تۇرۋ قىزمەتىن اتقاراتىنىن سوندا ءبىلدىم. عالىمداردىڭ ەسەبى بويىنشا، بۇلاردىڭ قىسىمىنىڭ شەگى ءاربىر دەنەنىڭ ءبىر شارشى فۋتىنا ءۇش مىڭ كيلوگرامنان كەلەتىن كورىنەدى. گەبريد ارالىنداعى، سالماعى وتىز ءۇش مىڭ كيلوگرامم جارتاستى ورنىنان قوزعاعان وسىنداي تولقىندار ەدى. 1864 جىلى 23 دەكابردەگى دۇلەي داۋىل كەزىندە ياپونيانىڭ يەددو قالاسىنىڭ ءبىر بولەگىن قيراتىپ، مۇحيت بەتىمەن ساعاتىنا جەتى ءجۇز كيلومەتر شاپشاڭدىقپەن ءجۇرىپ وتىرىپ، سول كۇنى امەريكا جاعالۋىنا سوعىلىپ، جويىلىپ كەتەتىن دە وسىنداي تولقىندار بولاتىن.
تۇندە مەن كوك جيەگىندە داۋىلمەن ارپالىسىپ كەلە جاتقان ءبىر ۇلكەن كەمەنى كوردىم. ول درەيفتە جاتىر ەدى. بۇل نيۋ-يورك پەن ليۆەرپۋلدىڭ نەمەسە گاۆردىڭ اراسىندا جۇرەتىن كەمەلەردىڭ ءبىرى بولۋعا ءتيىس. كەشىكپەي-اق ول قاراڭعىدا كورىنبەي كەتتى.
كەشكى ساعات وندا كوك ءجۇزىن جالىن قاپتاپ العانداي بولدى. نايزاعايلار اۋانى دامىلسىز تىلگىلەپ تۇردى. مەن وسى وتكىر جارقىلدارعا قاراي الماي قويدىم، ءبىراق كاپيتان كوك جۇزىنە كوز اۋدارماستان قارادى دا تۇردى. تاپ ءبىر وسى دۇلەي داۋىلدا راقاتتانىپ، ءلاززات الىپ تۇرعان سياقتى.
بىرىنە-بىرى سوعىلىسقان زور تولقىندار، ىشقىنا ۇلىپ تۇرعان قاتتى جەل، شاتىرلاعان كۇن —توڭىرەكتىڭ ءبارىن قۇلاق تۇندىرعان تاسىر-تۇسىرگە تولتىرىپ جىبەردى. جەلدىڭ باعىتى ۇنەمى وزگەرىپ تۇردى، شىعىستان باستالعان سيكلون سولتۇستىكتى، باتىستى، وڭتۇستىكتى اينالىپ ءوتىپ، شىعىسقا قايتا ورالىپ وتىردى.
ءاي، وسى گولفستريم-اي! داۋىل كورولى دەسە دەگەن-دەيىسىڭ-اۋ! وسى سۇمدىق سيكلوندى تۋعىزىپ وتىرعان ونىڭ سۋىنىڭ جانە اعىسىنىڭ ۇستىندەگى اۋا تەمپەراتۋراسىنىڭ ارتۇرلىلىگى عوي!
جاڭبىردان كەيىن ناعىز وتتى نوسەر قۇيىپ بەردى. اققان سۋ بالقىعان مەتالل تاسقىنىنا اينالىپ كەتكەندەي بولدى.
كاپيتان نەمو وزىنە لايىقتى ءولىم تىلەپ، نايزاعاي ءتۇسىپ ولسەم دەپ تۇر ما دەپ قالعاندايسىڭ.
دولى تەڭىز شەگىنە جەتە تۋلاعان كەزدە «ناۋتيلۋستىڭ» تىپ-تىك جوعارى شاپشىپ، ءوزىنىڭ بولات ءتىسىن سىرىقتاي .جوعارى كوتەرىپ، ۇشقىن اتىپ تۇرعانىن دا كوردىم.
مەن ابدەن قالجىراعان كۇيىم قاقپاعىن اشىپ، كەمەنىڭ ىشىنە ءتۇسىپ سالونعا باردىم. داۋىل شەگىنە، ءوزىنىڭ ەڭ بيىك ساتىسىنا جەتتى. «ناۋتيلۋستىڭ» ىشىندە ءبىر سەكۋند تىك باسىپ تۇرۋعا بولمايتىن ەدى.
كاپيتان نەمو كەمەنىڭ ىشىنە ءتۇن ورتاسىندا ءبىر-اق ءتۇستى. رەزەرۆۋارلاردىڭ سۋ الىپ جاتقانىن ەستىدىم، سول-اق ەكەن «ناۋتيلۋس» باياۋ عانا سىرعىپ سۋ استىنا ءتۇسىپ بارا جاتتى.
سالون تەرەزەلەردىڭ قاقپاقتارى اشىلدى دا، مەن توپ-توپ بالىقتاردى كوردىم، ولار بەينە ءبىر ەلەس سياقتى، سەندەي سوعىلىسىپ، بەتالدى الاسۇرىپ ءجۇر ەدى. كەيبىرەۋلەرىنە نايزاعاي ءتۇسىپ، كوز الدىمدا ءولىپ جاتتى.
«ناۋتيلۋس» ءالى تومەن ءتۇسىپ كەلە جاتىر ەدى. مەن ول ون بەس مەتر تومەن تۇسكەندە تىنىش سۋعا جەتەر دەپ ويلاپ ەدىم. ءبىراق تەڭىزدىڭ الاسۇرىپ قاتتى تۋلاۋى سالدارىنان، بىزگە ەلۋ مەترگە دەيىن تومەن تۇسۋگە تۋرا كەلدى.
ال مۇندا، تەرەڭىرەكتەگى دۇنيە قانداي، تىنىش قانداي جايباراقات دەسەڭىزشى! تاپ وسى تۇستا دولى داۋىل سوعىپ، تەڭىز بەتى استان-كەستەن بولىپ جاتىر دەپ كىم ويلار!
جيىرماسىنشى تاراۋ
470 24' ەندىك پەن 17028' بويلىقتا
داۋىل ءبىزدى شىعىسقا قاراي ايداپ تاستادى. نيۋ-يوركتىڭ جاعالاۋىنا تاياۋ تۇستا نەمەسە اۋليە لاۆرەنتيي وزەنىنىڭ ساعاسىنىڭ ماڭىندا قاشۋ جونىندەگى ءۇمىت ساۋلەسى دە ۇزىلدى-كەسىلدى ءوشتى. بەيشارا نەد لەند قاتتى قايعىرىپ، كاپيتان نەمو سياقتى، كورىنبەيتىن بولىپ الدى. كونسەل ەكەۋمىزدىڭ جۇبىمىز جازىلعان جوق.
مەن، «ناۋتيلۋستىڭ» شىعىسقا قاراي، دالىرەك ايتقاندا سولتۇستىك-شىعىسقا قاراي ايدالىپ تاستالعانىن ايتتىم. بىرنەشە كۇن بويى ول بىرەسە سۋدىڭ استىمەن،بىرەسە ۇستىمەن ءجۇزىپ كەلە جاتتى، تەڭىزدى جولاۋشىلار ءۇشىن وتە ءقاۋىپتى قالىڭ تۇمان باسىپ تۇر ەدى. بۇل تۇمان مۇزدىڭ ەرۋىنە بايلانىستى پايدا بولادى، ويتكەنى ەرىگەن مۇز اۋانى تىم كوپ بۋلاندىرادى.
بۇل القاپتا، تەرىس باعىت كورسەتىپ جىمىڭداپ تۇرعان وتتاردى نىسانا ەتىپ، جاعالاۋعا جەتپەك بولعان قانشاما كەمە اپاتقا ۇشىراپ جاتادى! بۇل تۇماننىڭ سالدارىنان بولعان باقىتسىزدىقتار قانشا! فونارلاردىڭوتتارىنا قاراماستان، گۋدوكتاردىڭ ايقايىنا قاراماستان، كەمەلەردىڭ زور قوڭىراۋلارىنىڭ قاعىلۋىنا قاراماستان قانشا كەمە اپاتقا ۇشىرايدى! جەل سۋ استىنداعى تاۋلاردىڭ جارىنا سوعىلىپ جاتقان تولقىنداردىڭ دىبىستارىن ەسىتتىرمەي قوياتىن تۇستاردا، جارتاسقا سوعىلىپ قانشا كەمە قيراپ جاتادى دەسەڭىزشى!
بۇل تۇستارداعى تەڭىز ءتۇبى ۇرىس الانىنىڭ كورىنىسىن ەلەستەتىپ وتىرۋى، سوندىقتان تاڭدانارلىق نارسە ەمەس، قيراعان كەمەلەردىڭ قالدىقتارى مۇندا قاپتاپ جاتتى: بۇلاردىڭ كەيبىرەۋلەرى ەسكى، ابدەن توزىعى جەتكەن، كەيبىرەۋلەرى جاپ-جاڭا، ولاردىڭ مىس قاپتامالارىنا پروجەكتوردىڭ ساۋلەسى ءتۇسىپ تۇر ەدى.
مۇندا ءوزىنىڭ ادامدارى مەن ەميگرانتتار تولى حابارسىز كەتكەن قانشاما كەمە جاتىر! وسى ءوتe قاتەرلى القاپتاردا — سەن پول ارالى ماڭىندا راس مۇيىسىندە، بەل-يل بۇعازىندا، اۋليە لاۆرەنتيي ساعاسىندا، جىل سايىن قانشاما كەمە اپاتقا ۇشىراپ وتىرادى!
تەك سوڭعى بىرنەشە جىلدىڭ ىشىندە عانا بۇل تۇستاردا سۋعا باتقان كەمەلەردىڭ قارالى تىزىمدەرىنە قانشاما كەمە قوسىلمادى، بۇلاردىڭ ىشىندە، دۇلەي تولقىندار سۋعا باتىرىپ جىبەرگەن «سولۆەيا»، «يزيد»، «پارامات» «ۆەنگەرەس»، «كانادالىق»، «اعىلشىن-ساكسوندىق»، «گومبولدت». «قۇراما شتاتتار» كەمەلەرى؛ قاقتىعىسىپ قالىپ، اپاتقا ۇشىراعان «اركتيكا» مەن «لەونەس» كەمەلەرى: قالاي اپات بولعانى بەلگىسىز — «پرەزيدەنت»، «تىنىق مۇحيت»، «گلازگو قالاسى» كەمەلەرى بار ەدى. «ناۋتيلۋس» بەينە ولىكتەردى ارالاپ، بايقاپ كەلە جاتقانداي وسى قيراپ جاتقان كەمەلەردىڭ اراسىمەن ءجۇزىپ كەلە جاتتى.
15 مايدا ءبىز نيۋفاۋندلەند قايراڭىنىڭ وڭتۇستىك شەتىنە جەتتىك.
بۇل قايراڭ سۋ ايداپ اكەلگەن زاتتاردان پايدا بولعان. بۇل نە ەكۆاتوردان گولفستريم ايداپ اكەلگەن، نە وعان قاراما-قارسى سولتۇستىك پوليۋستەن، امەريكا جاعالاۋىن اينالىپ وتەتىن سۋىق اعىس ايداپ كەلگەن ءارتۇرلى قالدىقتاردىڭ ءۇيىندىسى بولاتىن. سونداي-اق، مۇندا بۇل تۇستا ميللياردتاپ قىرىلاتىن، تاۋ-توبە بولىپ ءۇيىلىپ جاتقان بالىق سۇيەكتەرى، مولليۋسكالار مەن زووفيتتەردىڭ دە قالدىقتارى بار ەدى.
نيۋفاۋندلەند قايرانى ونشا تەرەڭ دە ەمەس-تى، بىرنەشە ءجۇز فۋتتان اسپايتىن. ءبىراق مۇنىڭ وڭتۇستىگىندە قۇلامالى تەرەڭ جىرا بولاتىن، مۇنىڭ تەرەڭدىگى ءۇش مىڭ مەتر ەدى. بۇل تۇستا گولفستريم كەنەيەتىن-دى. ول مۇندا ءتىپتى تەڭىزگە ءسىڭىپ كەتەتىن، ءوزىنىڭ شاپشاڭدىعىنان دا، جىلۋىنان دا ايرىلاتىن.
«ناۋتيلۋس» جاقىنداپ كەلگەندە تىرىم-تىراقاي بولىپ قاشا جونەلگەن بالىقتاردىڭ ىشىندە، مەن ۇلكەندىگى جارتى مەتردەي، ارقاسى قارا، ءىش جاعى قىزعىلت-سارى دوڭگەلەك قاۋىرسىندىلاردى كوردىم، بۇلار جۇبايىنان ەكى ەلى ايىرىلمايتىن بالىقتار بولادى؛ ەتى وتە ءدامدى، قوڭىر-جاسىل مۋرەندەردى؛ كوزدەرى ۇلكەن، باستارى ءيتتىڭ باسىنا ۇقساڭقىرايتىن كاراكستاردى؛ تايىنشالار مەن گۋبانداردى كوردىم. ءبىراق ءبىزدىڭ كوزىمىزگە كوبىرەك تۇسكەن ترەسكالار بولدى، بۇلار وزدەرىنىڭ ەڭ جاقسى كورەتىن جەرى — نيۋفاۋدلەند قايراڭدارىندا كوبىرەك كەزدەسىپ وتىردى. ترەسكانى تاۋلى جەردىڭ بالىعى دەپ ىركىلمەي ايتۋعا بولادى، ويتكەنى نيۋفاۋندلەندتىڭ ءوزى سۋ استىنىڭ تاۋى بولاتىن-دى. «ناۋتيلۋس» ترەسكالاردىڭ قالىڭ توبىن قاق جارىپ ءوتىپ كەلە جاتقان شاقتا، كونسەل تاڭدانۋمەن بولدى.
— بۇل قالاي، وسى ما ترەسكا! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى ول.— مەن ترەسكانى كامبالا سياقتى جالپاق بالىق دەپ ويلاۋشى ەدىم.
— بۇل قاي بىلشىل! ترەسكا بالىق ساتاتىن دۇكەندەردە عانا جالپاق قوي، ويتكەنى ماگازينگە ونىڭ ءىشىن جارىپ اكەلىپ سالادى عوي. تەڭىزدە ول جاقسى جۇزۋگە بەيىمدەلگەن، گولاۆل، ۇرشىق ءتارىزدى جۇمىر كەلەدى.
— قوجايىن جاقسى بىلۋگە ءتيىس قوي،— دەپ جاۋاپ قايىردى كونسەل. — ءبىراق مۇندا بالىق دەگەنىڭىز قانداي كوپ، ءتىپتى قۇمىرىسقانىڭ يلەۋىندەي!
— ول بۇدان الدە قايدا كوپ بولار ەدى، دوستىم، ءبىراق، ادام دەگەن جاۋى بار. ءبىر انالىق ترەسكانىڭ قانشا ۋىلدىرىق سالاتىنىن بىلەسىز بە؟
— ايتالىق بەس ءجۇز مىڭ بولسىن!
— ون ءبىر ميلليون، دوستىم!
— ون ءبىر ميلليون! قويىڭىز، ءوزىم ساناپ شىقپايىنشا بۇعان مەن ەشۋاقىتتا سەنبەيمىن.
— سانا. ءبىراق مەنىڭ. ويىمشا، ماعان سەنسەڭ سەن ۋاقىتىڭدى بوسقا وتكىزبەس ەدىڭ. ەسىڭىزدە بولسىن، بۇلاردى وتە كوپ ۇستايدى. جۇرتتىڭ وراسان كوپ تۇتىناتىن بالىقتارىنىڭ ءبىرى دە وسى ترەسكا بالىعى، ەگەر ولار وتە كوپ ەنەتىن بولماسا، بۇل بالىقتاردان ەندىگى تۇك قالماس ەدى. تەك انگليا مەن امەريكادا عانا جەتپىس بەس مىڭ بالىقشىسى بار بەس مىڭ كەمە ترەسكا اۋلاۋمەن شۇعىلدانادى. ءاربىر كەمە بالىق اۋلاۋ ماۋسىمى كەزىندە قىرىق مىڭ ترەسكا ۇستايدى، سوندا الگى كەمەلەردىڭ بارلىعى ءبىر ماۋسىمدا-اق ەكى ميلليونداي بالىق اۋلايتىن بولادى عوي. نورۆەگيانىڭ جاعالاۋىندا دا وسى شامادا اۋلانادى.
— وتە جاقسى،— دەدى كونسەل. — مەن قوجايىنعا سەندىم، ەندى ساناماي-اق قويامىن.
— نەنى ساناۋدى ايتاسىڭ، كونسەل؟
— ون ءبىر ميلليون ۋىلدىرىقتى. ءبىراق مەنىڭ ءبىر پىكىرىم بار.
— قانداي؟
— ول مىناداي: ەگەر ءاربىر ۋىلدىرىقتان ءبىر بالىق شىعاتىن بولسا، وندا ەكى-ەكىدەن ءتورت بالىق-اق انگليانى، امەريكانى جانە نورۆەگيانى اسىراپ تۇرۋعا مول جەتەدى عوي.
وسى ارادا، ءبىز نيۋفاۋندلەند قايراڭىنىڭ قۇمىنا كەمەنىڭ كيلى تيە جازداپ وتە بەرگەن كەزىمىزدە مەن ترەسكالاردى ۇستاۋ ءۇشىن قۇرىپ قويعان ەكى ءجۇز قارماعى بار ۇپ-ۇزىن جىڭىشكە ارقاندى كوردىم؛ ءاربىر بالىق اۋلايتىن قايىقتا وسىنداي ونداعان اۋ بولادى. بۇل ارقانداردىڭ ءبىر شەتى سۋدىڭ استىندا ىرعاققا بايلاۋلى بولادى دا، سۋدىڭ ۇستىڭگى جاعىندا بۇيقا ۇستاپ تۇرادى. «ناۋتيلۋسقا» سۋ استىنداعى وسى تورلاردىڭ اراسىمەن جۇرۋگە تۋرا كەلدى.
ءبىراق، سۇڭگۋىر كەمە ترەسكالارى كوپ تۇستا كىدىرگەن جوق، نيۋفاۋندلەند ەندىگىنە دەيىن كوتەرىلدى؛ مۇندا، سەن دجونس ارالىندا ەۆروپا مەن سولتۇستىك امەريكانىڭ اراسىن تەلەگراف جولى ارقىلى قوسىپ تۇراتىن، ترانس-اتلانت كابەلىنىڭ امەريكا جاقتاعى ۇشىعى شىعاتىن-دى.
بۇل ارادان «ناۋتيلۋس»، سولتۇستىككە قاراي كەلە جاتقان جولىمەن ءجۇرۋدىڭ ورنىنا، بەينە، كابەل جاتقان جازىق قىراتتى زەرتتەمەكشى بولعانداي، شىعىسقا قاراي ءجۇردى، بۇل جەردىڭ بەدەرى، وتە كوپ زەرتتەلگەندىكتەن، ونىڭ ەگەجەي-تەگەجەيىنە دەيىن بەلگىلى بولاتىن.
17 مايدا سەن-دجونستان بەس ءجۇز ميل جەردە، تەرەڭدىگى ەكى مىڭ سەگىز ءجۇز مەتر تۇستا، قۇمنىڭ ۇستىندە سوزىلىپ جاتقان كابەلدى كوردىم. مەن مۇنى كونسەلگە ايتىپ ۇلگىرگەن جوق ەدىم، سوندىقتان كونسەل ونى وراسان ۇلكەن جىلان دەپ ويلاپ، ءوزىنىڭ بەلگىلى ءادىسى بويىنشا، جىلاننىڭ قاي تۇرىنە جاتاتىنىن بەلگىلەپ الۋعا دا كىرىسىپ قالىپ ەدى. ءبىراق مەن مۇنىڭ نە ەكەنىن ايتىپ، ونىڭ تاۋىن قايىرىپ تاستادىم، سوندىقتان ونى ءبىراز جۇباتپاق بولىپ، وعان بۇل كابەلدىڭ قالاي سالىنعانىن، ونىڭ تولىپ جاتقان وقيعالارىن ايتتىم.
ءبىرىنشى كابەل 1857 جانە 1858 جىلدار بويىنا سالىنعان. ءبىراق ول ءتورت تەلەگرامما بەرگەننەن كەيىن جۇمىس ىستەمەي قالعان. 1863 جىلى ينجەنەرلەر ءۇش مىڭ ءتورت ءجۇز كيلومەتر جاڭا كابەل سالعان؛ مۇنىڭ سالماعى تورت-بەس ءجۇز توننا بولعان، مۇنداي اۋىر جۇكتى سالۋ ءۇشىن ادەيى، ارناپ «Great Eastern» كەمەسى جىبەرىلگەن. ءبىراق بۇل ارەكەت تە ساتسىزدىككە ۇشىرايدى.
25 مايدا «ناۋتيلۋس» سۋدىڭ استىنا ءۇش مىڭ سەگىز ءجۇز وتىز التى مەترگە دەيىن ءتۇسىپ، ءدال كابەل ۇزىلگەن جەردىڭ ۇستىنەن شىقتى.
كابەل يرلانديا جاعالاۋىنان التى ءجۇز وتىز سەگىز ميل جەردە ۇزىلەدى. كۇندىزگى ساعات ەكىدە ەۆروپامەن حابارلاسۋعا بولماي قالادى. «Great Eastern» كەمەسىندەگى ينجەنەرلەر كابەلدىڭ ۇزىلگەن جەرىن تاۋىپ، كەشكى ساعات ون بىردە سۋدان كابەلدىڭ ەكى ۇشىن شىعارىپ الدى. بۇزىلعان جەرىن جوندەي كابەلدى سۋعا قايتا سالادى. ءبىراق بىرنەشە كۇننەن كەيىن كابەل تاعى دا ۇزىلەدى، ءبىراق بۇل جولى كابەلدى مۇحيتتىڭ تۇبىنەن شىعارا المايدى.
الايدا ينجەنەرلەر قيىنشىلىقتان تايىنبايدى. ولار ەندى جاڭادان، قۇرىلىسى جاعىنان ابدەن جەتىلدىرىلگەن تىڭ كابەل جاسايدى. سىمداردىڭ بۋداسى گۋتتاپەرچادان ىستەلگەن قابىقپەن قاپتالىنىپ، وقشاۋلاندىرىلعان تالشىق زاتتار جاستىقشالارىمەن قورعالىپ، مەتالل ارماتۋراعا كىرگىزىلگەن.
1866 جىلى 13 يۋلدە «Great Eastern» كەمەسى تەڭىزگە شىعادى.
ءىستىڭ ءبارى دە ويداعىداي ىستەلىپ كەلە جاتادى. ءبىراق ءبىر كۇنى مىناداي ءبىر توسىن وقيعا بولادى. كابەلدى سۋعا سالار الدىندا بۋداسىن تاراتىپ جاتقاندا، ينجەنەرلەر ونىڭ بىرنەشە جەرىنەن شەگەمەن تەسىلگەنىن بايقايدى، تەگى، مۇنى، كىم دە بولسا، كابەلدى ىستەن شىعارۋدى كوزدەپ، قاستىقپەن جاساعان بولۋى كەرەك. كاپيتان اندەرسون، كەمە وفيسەرلەرى مەن ينجەنەرلەر باسقوسىپ كەڭەسىپ، ايىپتى ادام تابىلسا، سوتسىز-اق ونى تەڭىزگە باتىرىپ جىبەرمەك بولادى. وسىدان كەيىن مۇنداي قىلمىستى ارەكەتتەر قايتالانبايدى.
27 يۋندە، قالىڭ تۇماندى كوكتەي ءوتىپ وتىرىپ، «Great Eastern» امەريكا جاعالاۋىنا جەتەدى. جۇمىس تا ويداعىداي بولىپ اياقتالادى.
ارينە، مەن ەلەكتر كابەلدى زاۆودتان جاڭا جاسالىپ شىققان العاشقى كۇيىندە كورەمىن دەپ ويلاعام جوق-تى.ءوزىنىڭ تاستاق توسەگىندە سوزىلىپ جاتقان مەتالل جىلان، كەمىرگىش مولليۋسكالاردان قورعايتىن يزۆەست قابىعىن جامىلىپ الىپتى.
كابەل تەڭىز تولقىنىنان تىس، تەرەڭدە جاتىر ەدى؛ ەلەكتر دابىلى مۇنىڭ بويىمەن ەۆروپادان امەريكاعا وتىز ەكى جۇزدىك سەكۋندتا جەتەتىن. بۇل كابەل ماڭگى ءومىر سۇرە الادى، ويتكەنى تەڭىز سۋىنىڭ اسەرىمەن گۋتتاپەرچا ونى تەك نىعايتا بەرەتىندىگى بايقالعان. ال مۇنىڭ ۇستىنە ونىڭ باعىتى دا ويداعىداي دۇرىس تارتىلعان، مۇنىڭ ناتيجەسىندە ول، سۋدىڭ كۇشتى قىسىمى جارىلۋ قاۋپىنە ۇشىراتاتىن تەرەڭگە، قانداي جاعدايدا دا تۇسپەيدى.
«ناۋتيلۋس» كابەل جاتقان جەردىڭ ەڭ تەرەڭ دەگەن تۇستارىنا — ءتورت ءجۇز وتىز ءبىر مەترگە دەيىن باردى. سول ارادان ءبىز ەندى كابەلدىڭ 1863 جىلى اۆارياعا ۇشىراعان جەرىنە قاراي كەتتىك.
مۇندا مۇحيتتىڭ تۇبىندە ەنى ءجۇز جيىرما مەتر، تارلاۋ كەلگەن اڭعار بار ەكەن. ەگەر مونبلاندى وسىندا اكەلىپ قويسا ونىڭ توبەسى سۋدان كورىنبەس ەدى. بۇل اڭعاردىڭ شىعىس جاق بولىگى بيىكتىگى ەكى مىڭ مەتر تاۋ قابىرعاسىنا تىرەلىپ اياقتالاتىن-دى. بۇل اڭعارعا ءبىز 28-ماي كۇنى جەتتىك. «ناۋتيلۋس» ەندى يرلانديانىڭ جاعالاۋىنان ءجۇز ەلۋ كيلومەتردەي-ق جەردە تۇر.
بالكىم، كاپيتان نەمو بريتانيا ارالدارىن اينالىپ وتپەك بولعان شىعار؟ جوق، ول تاعى دا وڭتۇستىك باعىتقا بەتتەپ ەۆروپا تەڭىزدەرىنە قاراي ءجۇرىپ، مەنى قايران قالدىردى.
— ول وسى جەردە! — دەدى كاپيتان.
ءبىز ەنگلەزي ارالىن وراعىتىپ ءوتىپ شىققان كەزدە، ونىڭ گلازگودان نەمەسە ليۆەرپۋلدەن كەلە جاتقان كەمەلەردىڭ جولىنا جارىق ءتۇسىرىپ تۇراتىن ماياگىنىڭ وتتارىن مەنىڭ كوزىم شالىپ قالدى.
مەنىڭ ويىمدى وتە ءبىر ماڭىزدى ماسەلە كەمىرە باستادى: «ناۋتيلۋستىڭ» لا-مانشقا كىرۋگە باتىلى بارا ما، جوق پا؟
ءوزىنىڭ ىنىنەن شىققان نەد لەند، ءبىز قۇرلىققا جاقىنداسىمەن-اق قايتا-قايتا وسىنى سۇراي بەردى. مەن وعان نە دەپ جاۋاپ قايتارايىن؟ كاپيتان نەمو بۇرىنعىسىنشا كورىنبەي قويدى.
امەريكانىڭ جاعالاۋلارىمەن ءجۇرىپ كانادالىقتى ءبىر قىزىقتىرىپ ەدى؛ ەندى فرانسيا جاعالاۋىمەن ءجۇرىپ، مەنى قىزىقتىرماق بولىپ كەلە جاتقان جوق پا ەكەن، ءوزى؟
بۇل كەزدە «ناۋتيلۋس» بۇرىنعىسىنشا وڭتۇستىككە قاراي ءجۇزىپ كەلە جاتقان-دى. 30 مايدا ول لەند ارالى كورىنىپ تۇران جەردەن ءوتتى، بۇل ارادان بريتان ارالدارى دا قاشىق ەمەس-تى.
ەگەر كاپيتان نەمو لا-مانشقا وتپەكشى بولسا، وندا ول شىعىس جاققا قاراي جۇرەر ەدى عوي.
ءبىراق ول مۇنى ىستەمەدى.
31 مايدا، كۇنى بويىنا «ناۋتيلۋس» تەڭىزدە وزگەشە ءبىر اينالىس جاساپ، شىر اينالدى دا ءجۇردى، بۇل مەنى وتە تاڭداندىردى. ول وسى ماڭنان ءبىر ورىندى ىزدەپ، سونى تابا الماي جۇرگەن سەكىلدى كورىندى.
ءتۇس كەزىندە بايقاۋ جۇمىسىن كاپيتان نەمونىڭ ءوزى جۇرگىزدى. ماعان ءتىل قاتقان جوق. قاباعى تىم قاتىڭقى. ونىڭ كوڭىلىن بۇزعان نە؟ بالكىم، تاستاپ كەتكەن وتانى تۋرالى الدەقانداي ءبىر نارسە ەسىنە ءتۇسىپ، سول جانىن جەپ جۇرگەن شىعار؟ سوندا ول ونىڭ وكىنىپ جۇرگەنى مە نەمەسە قايعىرىپ جۇرگەنى مە؟ مەنىڭ ميىمدى وسى وي كەمىرۋمەن بولدى. ماعان، ەندى جاعداي كاپيتاننىڭ وسى قۇپيا سىرىن اشار دەگەن ءبىر سەزىم پايدا بولدى. ەرتەڭىنە، 1 يۋندە، «ناۋتيلۋس» كەشەگى شىر اينالۋىن قايتا باستادى. مۇحيتتا قانداي دا بولسا، بەلگىلى ءبىر ورىندى ىزدەپ جۇرگەنى ەندى ايقىن بولدى. ءتۇس كەزىندە كاپيتان نەمو كەشەگىدەي تاعى دا بايقاۋ جۇمىسىن ءوزى جۇرگىزدى.
تەڭىز تىنىش، اۋە اشىق ەدى.
شىعىس جاق كوك جيەگىندە سەگىز ميلدەي جەردە، بار پارمەنىمەن ءجۇرىپ كەلە جاتقان ءبىر ۇلكەن كەمەنىڭ كەسكىنى ايقىن كورىندى. ونىڭ جالاۋى جوق ەدى، سوندىقتان قاي ۇلتتىق ەكەنىن بىلە المادىق.
كاپيتان نەمو، كۇن كوزى مەريديان ارقىلى ءوتىپ بارا جاتقان كەزدە سەكستانتتى الىپ بايقاۋ جۇمىسىن وتە مۇقيات جۇرگىزدى. بۇل جۇمىستى ىستەۋ وڭاي دا ەدى. ويتكەنى تەڭىز تىپ-تىنىشتى. توقتاپ تۇرعان «ناۋتيلۋس» نە ەكى جاعىنا، نە الدى-ارتىنا قاراي دا شايقالماستان تۇرعان-دى.
مەن بۇل كەزدە كەمەنىڭ ۇستىندە ەدىم. بايقاۋ جۇمىسى اياقتالىسىمەن-اق، كاپيتان نەمو:
— ول وسى جەردە! — دەدى.
ول باسقىشپەن تومەن ءتۇستى. ءجۇرىسىن ءسال باسەڭسىتكەن ءتارىزدى، ءبىراق بىزگە جاقىنداپ قالعان كەمەنى ول كوردى مە، جوق پا، ونى مەن بىلە المادىم.
مەن دە سالونعا قايتتىم. كەمەنىڭ ۇستىنە شىعاتىن اۋىز جابىلدى، رەزەرۆۋارلارعا سۋ قۇيىلىپ، «ناۋتيلۋس» سۋدىڭ استىنا تۇسە باستادى. ول ۆينت قىزمەت ىستەمەگەندىكتەن، تىك ءتۇسىپ كەلە جاتتى.
بىرنەشە مينۋتتان كەيىن سەگىز ءجۇز وتىز ءۇش مەترگە دەيىن تەرەڭ ءتۇسىپ، تۇمسىعى تەڭىزدىڭ تۇبىنە تيە توقتادى.
سالونداعى جارىق ءوشىپ كەتتى. تەرەزەنىڭ قاقاپاقتارى اشىلدى، مەن تەرەزەدەن قاراپ، پروجەكتوردىڭ ساۋلەسى جارىق ءتۇسىرىپ تۇرعان توڭىرەكتى جارتى ميل جەرگە دەيىن كورىپ وتىردىم. سول جاق تەرەزەدەن قاراعاندا سۋدان باسقا تۇك كورە المادىم، ال وڭ جاقتا مەنىڭ كوڭىلىمدى بىردەن اۋدارعان ءبىر قاراۋىتقان نارسەنى كوردىم: مۇنىڭ ءوزى قار باسقان، اق راكۋشكالارمەن قاپتالعان تەڭىز تۇبىندەگى ءبىر نارسە سياقتى ەدى. مەن كەسكىنىنە مۇقيات قاراپ، مۇنىڭ ماچتالارىنان ايىرىلعان، اپاتقا ۇشىراعان كەزدە، سۋعا تۇمسىعىمەن باتقان ءبىر كەمە ەكەنىن اڭعاردىم. قالىڭ يزۆەست باسىپ قالۋىنا قاراعاندا، اپاتقا ۇشىراعان كەمەنىڭ كورىنىپ تۇرعان قالدىعى تەڭىز تۇبىندە ۇزاق جىلدار بويى جاتسا كەرەك.
ال، بۇل نەتكەن كەمە؟ «ناۋتيلۋستىڭ» مۇنىڭ زيراتىنا كەلۋى قالاي؟ بالكىم بۇل كەمە اپاتقا تەڭىز داۋىلىنىڭ سالدارىنان ۇشىراماعان شىعار؟
نە دەپ ويلارىمدى بىلمەي دال بوپ تۇرعانىمدا، كەنەتتەن كاپيتان نەمو سويلەپ كەتتى.
— ءبىر كەزدە بۇل كەمە «مارسەلەس» دەپ اتالعان. بۇل تۇڭعىش رەت ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز الپىس ەكىنشى جىلى تەڭىزگە تۇسىرىلگەن، وندا مۇنىڭ ۇستىندە جەتپىس ءتورت زەڭبىرەگى بولعان. ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز جەتپىس سەگىزىنشى جىلى ون ءۇشىنشى اۆگۋستا بۇل كەمە لا-پويپا-ۆەرتريەنىن باسقارۋىمەن «پەرستونعا» قارسى قاتتى شايقاسادى. ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز جەتپىس توعىزىنشى جىلى ادميرال ەستەننىڭ ەسكادراسىنىڭ قۇرامىندا بولىپ گرەنادانى الۋ جورىعىنا قاتىسادى. ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز سەكسەن ءبىرىنشى جىلى بەسىنشى سەنتيابردە گراف تراسسانىڭ باسقارۋىمەن چيزپيك قولتىعىندا بولعان ۇرىسقا قاتىسادى. ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز توقسان ءتورتىنشى جىلى فرانسيا رەسپۋبليكاسى ونىڭ اتىن وزگەرتىپ، جاڭا ات قويادى. سول جىلى ون التىنشى اپرەلدە برەستە ۆيلار-جۋاەز ەسكادراسىنا قوسىلدى، بۇل ەسكادراعا ادميرال ۆان-ستابەلدىڭ باسقارۋىمەن امەريكادان استىق الىپ كەلە جاتقان كەمەلەر كەرۋەنىن قورعاپ الىپ قايتۋ تاپسىرىلعان. رەسپۋبليكانىڭ ەكىنشى جىلىنىڭ ون ءبىرىنشى جانە ون ەكىنشى پرەريالندا بۇل ەسكادرا اعىلشىن كەمەلەرىنە كەزدەسەدى. پروفەسسور مىرزا، بۇگىن ون ءۇشىنشى پرەريال — ءبىر مىڭ سەگىز ءجۇز الپىس سەگىزىنشى جىل، ءبىرىنشى يۋل. بۇدان ءدال جەتپىس ءتورت جىل بۇرىن، تاپ وسى جەردە، 47° 24' ەندىك پەن 17° 28' بويلىقتىڭ اراسىندا، قاھارماندىق، ەرلىك كۇرەستەن كەيىن، ماچتالارىنان، كومانداسىنىڭ ۇشتەن بىرىنەن ايىرىلعان، سۋعا جارىم-جارتىلاي باتقان وسى كەمەنىڭ ادامدارى تىرىدەي قولعا تۇسكەنشە، سۋعا باتىپ ولگەن ارتىق دەگەن توقتامعا كەلدى... ءتىرى قالعان ءۇش ءجۇز الپىس التى جاۋىنگەر كەمەنىڭ ارت جاعىنداعى رەسپۋبليكا تۋىن جوعارى كوتەرىپ توڭىرەكتى تەگىس كۇڭىرەنتە: «جاساسىن، رەسپۋبليكا!» دەپ ۇران سالىپ سۋعا باتىپ كەتەدى.
— بۇل «كەك الۋشى» ما؟ — دەپ ايقايلاپ جىبەردىم مەن.
— يا، مىرزا، بۇل «كەك الۋشى». تاماشا ەسىم، — دەپ سىبىرلادى كاپيتان نەمو قولدارىن كوكىرەگىنىڭ ۇستىنە ايقاستىرىپ سالىپ.
جيىرما ءبىرىنشى تاراۋ
كەك الۋشى
كۇتپەگەن جەردەن كەزدەسكەن وسى ءبىر كورىنىس، باسى جاي باستالىپ سونى ەرەكشە ءبىر تەبىرەنە ايتىلعان سوزدەرمەن اياقتالعان ريەۆوليۋسياشىل كەمەنىڭ تاريحى، مەنىڭ ءوز باسىم ماڭىز بەرمەي قالا المايتىن وسى «كەك الۋشى» دەگەن اتتىڭ ءوزى مەنى قايران قالدىردى. مەن كاپيتاننان كوزىمدى ايىرا المادىم. تەڭىزدى قولىممەن نۇسقاپ كورسەتىپ، ول وسى تاماشا سىنىقتارعا سۇقتانا قاراپ تۇردى.
بالكىم مەن، كاپيتان نەمونىڭ كىم ەكەنىن، قايدان كەلگەنىن، قايدا بارا جاتقانىن ەشۋاقىتتا بىلە الماسپىن، ءبىراق مەن عالىمدىعىن ادامگەرشىلىگى باسىم بولىپ بارا جاتقان ادامدى كوردىم.
وسى تەمىر قۇرساۋدىڭ ىشىنە كاپيتان نەمو مەن ونىڭ جولداستارىن تۇسىرگەن تەك ادامدى جەك كورۋشىلىك قانا ەمەس-تى، ولاردى مۇندا تۇسىرگەن قاتەرلى، قاھارلى وشپەندىلىك ەدى، بۇل وشپەندىلىكتى باسۋعا ءتىپتى ۋاقىتتىڭ دا شاماسى كەلمەگەن.
بالكىم، ول كەك الۋدى اڭسايتىن شىعار؟
بۇل كەزدە «ناۋتيلۋس» باياۋ كوتەرىلىپ كەلە جاتىر ەدى، «كەك الۋشىنىڭ» كەسكىنى بارا-بارا كوزدەن تاسا بولدى. بۇل ارادا كەمەنىڭ بولماشى ىرعالۋى ءبىزدىڭ تەڭىز ۇستىندە ءجۇزىپ كەلە جاتقانىمىزدى اڭعارتتى. وسى كەزدە كومەسكىلەۋ شىققان ءبىر گۇرسىلدى ەستىپ مەن كاپيتانعا قارادىم. ءبىراق ول سەلت ەتپەستەن تۇر ەكەن.
— كاپيتان! — دەپ قالدىم مەن.
ول جاۋاپ قاتپادى.
مەن ونى قالدىرىپ، كەمەنىڭ ۇستىنە شىقتىم. كونسەل مەن كانادالىق تا سوندا ەكەن.
— الگى نە گۇرسىل؟ — دەپ سۇرادىم مەن.
— اتىلعان زەڭبىرەكتىڭ گۇرسىلى، — دەپ جاۋاپ قايىردى نەد-لەند.
مەن ماناعى كەمە كەلە جاتقان جاققا قارادىم. ول بار پارمەنىمەن «ناۋتيلۋسقا» جاقىنداپ قالعان ەكەن. ءبىزدىڭ ارامىز التى ميلدەي-اق ەدى.
— بۇل نەندەي كەمە، نەد؟
— مۇنىڭ سوعىس كەمەسى ەكەنىنە ءباس تىگىسە الامىن، — دەپ جاۋاپ قايىردى كانادالىق. — بۇل ونىڭ قۇرال-جابدىقتارى مەن ماچتالارىنىڭ بيىكتىگىنەن-اق كورىنىپ تۇر. بالەم، ول بىزگە شابۋىل جاساپ، وسى قارعىس اتقان «ناۋتيلۋستى» قاراسىن ءوشىرىپ، سۋعا باتىرعاي ەدى!
— نەد دوستىم، — دەپ جاۋاپ قاتتى كونسەل، — ول كەمە «ناۋتيلۋسقا»، قانداي زيان كەلتىرە الادى؟ ول سۋ استىنا ءتۇسىپ شابۋىل جاساي المايدى، تەڭىزدىڭ تەرەڭ تۇبىندەگى ونى اتا دا المايدى عوي.
— نەد، ءسىز بۇل كەمەنىڭ ۇلتىن بىلە الاسىز با، سونى ايتىڭىزشى؟ — دەپ سۇرادىم مەن.
كانادالىق قاباعىن كىرجيتىپ، كوزىن سىعىرايتىپ كەمەگە تەسىلە قارادى.
— جوق، پروفەسسور،— دەپ جاۋاپ قايىردى ول،— ونىڭ ۇلتىن مەن ايىرا المايمىن، ويتكەنى ونىڭ جالاۋى جوق. ءبىراق مەن بۇل سوعىس كەمەسى دەپ تاعى دا ايتامىن، ويتكەنى، ونىڭ ورتالىق ماچتاسىندا ۇزىن ۆىمپەل جەلبىرەپ تۇر.
شيرەك ساعات بويىنا ءبىز تۋرا بىزگە قاراي كەلە جاتقان كەمەگە قاراپ تۇردىق.
سونشا جەردەن «ناۋتيلۋستى» ونىڭ قالاي كورە الاتىنىنا مەنىڭ ميىم جەتپەي قويدى؛ مۇنىڭ ۇستىنە، ول سۇڭگۋىر كەمەنىڭ بارلىعىن بىلەدى دەگەن ويىمدا دا جوق ەدى.
كەشىكپەي-اق كانادالىق ماعان مۇنىڭ ءتىستى جانە تەمىر قۇرساۋلى ەكى پالۋباسى بار، ۇلكەن سوعىس كەمەسى ەكەنىن ايتتى. مۇرجاسىنان قاراقوشقىل، قويۋ ءتۇتىن بۋداقتاپ كەلەدى. جەلكەندەرى جيىلىپ الىنعان. جالاۋى جوق. جوعارىدا جەلبىرەپ تۇرعان ۆىمپەلدىڭ ءتۇسىن ايىرۋعا بولمادى، ويتكەنى جىپ-جىڭىشكە ەدى.
كەمە شاپشاڭ ءجۇرىپ، جاقىنداپ كەلەدى. ەگەر كاپيتان نەمو ونى تىم جاقىن كەلتىرسە، وندا بىزگە قاشىپ قۇتىلاتىن جاعداي تۋاتىن ەدى.
— پروفەسسور،— دەدى نەد لەند،— وسى كەمە بىزگە ءبىر ميلدەي قالعاندا، مەن تەڭىزگە ءبىر-اق قارعىپ تۇسەمىن، ءسىز دە مەنىڭ ىستەگەنىمدى ىستەيتىن بولىڭىز!
مەن كانادالىقتىڭ ۇسىنىسىنا تۇك جاۋاپ قايىرعام جوق. بىردەن بىرگە ۇلكەيىپ، كورىنىپ كەلە جاتقان كەمەگە قاراۋمەن بولدىم. مەيىلى اعىلشىندىق، مەيلى فرانسۋزدىق، مەيلى امەريكاندىق، مەيلى ورىستىكى بولسىن، — ءبارىبىر بۇل كەمە ءجۇزىپ بارساڭ ءبىزدى كوتەرىپ الاتىن ەدى.
— بالكىم، قوجايىنىڭ ەسىڭدە شىعار، سۋدا ءجۇزۋ ونەرى جونىندە ءبىزدىڭ كەيبىر تاجريبەلەرىمىز دە بار عوي،— دەدى كونسەل. ەگەر نەد دوستىمنىڭ كەڭەسىن قابىل الاتىن بولسا، وندا ول ءوزىن ىلەستىرىپ الا ءجۇرۋ قامىن ماعان-اق تاپسىرسىن.
مەن ەندى عانا جاۋاپ قايتارماق بولعاندا، سوعىس كەمەسىنىڭ تۇمسىق جاعىنان اق ءتۇتىن بۇرق ەتە قالدى. بىرنەشە سەكۋندتان كەيىن تەڭىزگە كۇمپ ەتە تۇسكەن اۋىر زاتتان «ناۋتيلۋستىڭ» ءۇستىن كوبىك شاشقان سۋ الىپ كەتتى. اتىلعان وقتىڭ گۇرسىلى ءتىپتى مەنىڭ قۇلاعىمدى تىندىرىپ جىبەردى.
— مۇنىسى نەسى؟ ءبىزدى اتقانى ما؟ — دەپ ايقايلاپ جىبەردىم.
— ەر جىگىتتەر ەكەن، — دەپ سىبىرلادى كانادالىق.
— دەمەك ولار ءبىزدى اپاتقا ۇشىراعان كەمە دەپ ساناماعانى عوي،— دەدىم مەن تاڭدانىپ.
— ەگەر قوجايىن رۇقسات ەتسە...— دەپ باستاپ ەدى كونسەل.
سول ارادا-اق الگىدەن دە جاقىنىراق كەلىپ تۇسكەن زەڭبىرەك وعىنان باعانداي تىپ-تىك كوتەرىلگەن سۋ كونسەلدىڭ اياعىنان باسىنا دەيىن جۋىپ كەتتى.
— قوجايىننىڭ رۇقساتىمەن ايتقاندا، — دەدى كونسەل ءۇزىلىپ كەتكەن ءسوزىن جالعاپ،— ولار ءبىزدى نارۆال دەپ اتىپ تۇر.
— ءبىراق ولار مۇندا ادامدار تۇرعانىن كورۋگە ءتيىس قوي! — دەدىم داۋىسىمدى قاتتىراق شىعارىپ.
— بالكىم، سولاي بولعاندىقتان دا اتىپ تۇرعان شىعار،— دەپ جاۋاپ قايىردى نەد لەند، ويلى كوزبەن قاراپ.
بۇل سوزدەردەن مەن ءۇشىن ءبىر جاڭالىق اشىلعاندا بولدى. اتىشۋلى جالعان كەرەمەتتىڭ سىرى ەندىگى بۇكىل دۇنيە جۇزىنە بەلگىلى بولعانى كۇمانسىز ەدى. «اۆراام لينكولن» «ناۋتيلۋسپەن» قاعىسقان كەزدە، كانادالىق وعان سۇڭگى لاقتىرعاندا، جۇرتتىڭ قاتەرلى كەرەمەت نارۆال دەپ جۇرگەندەرىنىڭ ەڭ ۇلكەن دەگەن نارۆالدان دا ءقاۋىپتى سۇڭگىر قايىقتان باسقا تۇك تە ەمەس ەكەنىن كاپيتان فاراگۋت ءبىلىپ قويعان-دى.
تاس توبەدەن تۇسكەندەي بۇل حابار بۇكىل دۇنيە ءجۇزىنىڭ حالىقتارىن تەگىس وشىكتىرگەن شىعار دا، سونىڭ ناتيجەسىندە ەندى بارلىق ەلدىڭ سوعىس كەمەلەرى ءبىزدىڭ سونىمىزعا ءتۇسىپ العان شىعار دەپ توپشىلاۋعا بولار ەدى.
ال مۇنىڭ ءوزى دۇرىس تا ەدى، ويتكەنى ەگەر كاپيتان مەمو بۇل كەمەنى كەك الۋ ىسىنە جۇمساسا، وندا بۇدان ءقاۋىپتى، بۇدان قورقىنىشتى قارۋ جوق ەدى.
ينديا مۇحيتىندا، كاپيتان نەمو ءبىزدى قۇرىش تۇرمەگە قاماپ ۇيىقتاتىپ تاستايتىن ءتۇنى، «ناۋتيلۋستىڭ» قانداي دا بولسا ءبىر كەمەمەن شايقاسقانىندا مەندە ەندى ەشقانداي كۇدىك قالمادى. مارجان مولادا جەرلەنگەن ادامنىڭ دا، «ناۋتيلۋستىڭ» ءوزى باستاعان قاقتىعىستىڭ قۇربانى ەكەندىگىندە كۇمانىم بولمادى.
كاپيتان نەمو ءومىرىنىڭ بۇركەۋلى جاتقان قۇپيا سىرى اشىلا باستادى. ونىڭ ءالى كىم ەكەنى بەلگىسىز بولا تۇرسا دا، ءارالۋان ۇلتتاردىڭ وكىلدەرى بىرلەسىپ الىپ، بەلگىسىز ءبىر جانۋاردىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ وتىرعان جوق، وزدەرىنىڭ قاس جاۋىنىڭ، قاس جاۋى بولعاندا، بۇكىل ادامزاتقا دەگەن وشپەندىلىك وتىن ورشىتۋگە سەرت بەرگەن ادامنىڭ سوڭىنا تۇستىك دەپ وتىر.
مەنىڭ ميىما وسى وي كەلدى. سوندىقتان جاقىنداپ كەلىپ قالعان كەمەدەگىلەردى ءبىز دوس ادامدار رەتىندە ەمەس ناعىز مەيرىمسىز جاۋ رەتىندە قارسى الۋعا ءتيىستى ەكەنىمىز ماعان ەندى عانا ايقىن بولدى.
بۇل ۋاقىتتا ءبىزدىڭ توڭىرەگىمىزگە وق ۇستى-ۇستىنە ءتۇسىپ جاتتى. سۋعا تۇسكەن وقتاردىڭ كەيبىرەۋلەرى اتقىپ، قايتا سەرپىلىپ، الىسىراق بارىپ ءتۇسىپ، جوعالىپ كەتىپ جاتتى. ءبىراق بىردە-بىرى «ناۋتيلۋسقا» تۇسكەن جوق.
سوعىس كەمەسى ەندى بىزدەن ءۇش ميلدەي-اق جەردە تۇر ەدى.
زەڭبىرەكتەردىڭ گۇرسىلى كۇشەيە تۇسسە دە، كاپيتان نەمو كەمەنىڭ ۇستىنە شىقپاي قويدى.
ءبىراق ەگەر زەڭبىرەك وقتارىنىڭ ءبىرى «ناۋتيلۋستىڭ» كورپۋسىنا تيسە، سۇڭگۋىر كەمەنى قاتەرگە ۇشىراتۋى كادىك ەدى.
كانادالىق ماعان قاراپ:
— مىرزا، ول كەمەدەگىلەر ءبىز تۋرالى تەرىس پىكىردە بولماسىن! بەلگى بەرىپ كورەلىك.. مىڭدا ءبىر شايتان! بالكىم، ولار مۇندا ادال ادامدار دا بار ەكەنىن ۇعار!
نەد لەند قالتاسىنان ورامالىن الدى. ءبىراق ول ورامالىن جازىپ ۇلگىرگەنشە بولعان جوق، ونى تەمىردەي قول ۇستاي الدى دا، تەگەۋرىندى كۇشپەن پالۋباعا لاقتىرىپ تاستادى.
— باقىتسىز سورلى،— دەپ اقىرىپ قالدى كاپيتان.— «ناۋتيلۋستىڭ» ءتىسى سوناۋ كەمەگە قادالماس بۇرىن، الدىمەن وزىمە قادالسىن دەپ ءجۇرسىڭ بە؟
كاپيتاننىڭ مىنا ءسوزىن تىڭداۋ ءبىر سۇمدىق ەدى، ال وعان قاراۋ ودان بەتەر سۇمدىق-تى. بەتى قۇپ-قۋ بولىپ كەتتى. ىزا كەرنەپ، كوزىنىڭ قاراشىعىنا دەيىن تارتىلىپ، كىشىرەيە قالدى. داۋىسى قىرىلداپ تۇرعانداي بولىپ ەستىلدى. ول قۇلاپ جاتقان كانادالىقتىڭ ۇستىنە ءتونىپ ونى سول جاتقان جەرىندە شەگەلەپ تاستاعانداي قوزعالتپاي قويدى.
اقىرىندا، نەد لەندتى تاستاپ، ءبىزدى ءالى اتقىلاپ تۇرعان سوعىس كەمەسىنە قارادى.
— قارعىس اتقان حالىقتىڭ كەمەسى، سەن مەنىڭ كىم ەكەنىمدى بىلەسىڭ ءالى!—دەپ ايعايلاپ جىبەردى ول گۇجىلدەگەن داۋىسپەن. — كىم ەكەنىڭدى ءبىلۋ ءۇشىن، ماعان سەنىڭ جالاۋىڭدى كورۋدىڭ قاجەتى جوق! قارا، مەن ساعان ءقازىر ءوز جالاۋىمدى كورسەتەمىن!
ءسويتىپ، كاپيتان نەمو وڭتۇستىك پوليۋستە كوتەرگەن تۋعا ۇقسايتىن، قارا جالاۋ كوتەردى.
وسى كەزدە تاعى دا ءبىر وق كەمەنىڭ ارت جاعىنا كەلىپ ءتيدى، ءبىراق تۇك زيان كەلتىرە المادى دا، كاپيتان نەمونىڭ وزىنە ءتيىپ كەتە جازداپ بارىپ، تەڭىزگە ءتۇسىپ كەتتى.
كاپيتان يىعىن ءبىر كوتەرىپ قويدى. بۇدان كەيىن بۇرىلىپ، ماعان قارادى دا:
— تومەنگە ءتۇسىڭىز! ءسىز دە، ءسىزدىڭ جولداستارىڭىز دا...— دەدى.
— كاپيتان،— دەدىم داۋىسىمدى قاتتىراق شىعارىپ،— ءسىز شىنىندا دا وسى كەمەگە شابۋىل جاساماقشىسىز با؟
— شابۋىل جاساۋ عانا ەمەس، ونى سۋعا باتىرىپ جىبەرمەكپىن!
— مۇنى ءسىز ىستەمەيسىز!
— مۇنى مەن ىستەيمىن، — دەپ سۋىقتاۋ جاۋاپ قايىردى كاپيتان نەمو،— مەنى جونگە سالاتىن ءسىز ەمەسسىز! ءسىز كورۋگە ءتيىس ەمەس نارسەنىڭ ۇستىنەن كەزدەيسوق شىعىپ قالىپ كورىپ تۇرسىز. مەنىڭ جاۋلارىم ماعان تيىسكەن ەكەن، مەن وعان ەسەلەپ تويتارىس بەرۋىم كەرەك.
— بۇل كەمە كىمدىكى ءوزى؟
— ءسىز ونى بىلمەيدى ەكەنسىز عوي. ءتىپتى جاقسى. ونىڭ ۇلتى، قالاي بولعان كۇندە دە سىزگە ايتىلمايدى. بارىڭىز!
كانادالىق، كونسەل ۇشەۋمىز كەتىپ قالدىق، تىڭداماۋعا باتىلىمىز بارمادى. كاپيتاندى «ناۋتيلۋستىڭ» ون بەس ماتروسى قورشاپ الدى، ولاردىڭ ءبارى دە بىردەن بىرگە تايالىپ كەلە جاتقان كەمەگە وشپەس وشپەندىلىكپەن قاراپ تۇر. مەن باسقىشپەن تومەن تۇسە بەرگەندە «ناۋتيلۋستىڭ» ارت جاعىنا تاعى دا ءبىر وق كەلىپ ءتيدى. مەن كاپيتاننىڭ ايعايلاپ مىناداي سوزدەردى ايتقانىن ەستىدىم:
— ات، ات، ەسۋاس كەمە! پايداسىز وقتارىڭدى ىسىراپ ەتە بەر! سەن «ناۋتيلۋستان» قۇتىلا المايسىڭ! ءبىراق مەن سەنى بۇل جەردە قۇرتپايمىن. سەنىڭ قيراعان سىنىقتارىڭدى «كەك الۋشىنىڭ» قاسيەتتى سىنىقتارىمەن ارالاستىرعىم كەلمەيدى.
مەن ءوزىمنىڭ بولمەمە باردىم. كاپيتان مەن ونىڭ كومەكشىسى كەمەنىڭ ۇستىندە قالدى. ۆينت قوزعالدى. «ناۋتيلۋس» تەز قاشىقتاپ، سوعىس كەمەسى قۋىپ جەتە المايتىن شاماعا باردى. ءبىراق سوعىس كەمەسى ونى قۋا بەردى، ال كاپيتان نەمو وسى قاشىقتىقتى ساقتاپ وتىردى.
كۇندىزگى ساعات تورتتە مەن قوبالجىپ وتىرا الماي قويدىم، ءسويتىپ شىدامىم جەتپەي كەمەنىڭ ۇستىنە شىعاتىن باسقىشقا باردىم.
اۋىز ەسىگى اشىق ەكەن. مەن ەپتەپ كەمەنىڭ ۇستىنە شىقتىم. كاپيتان ارلى-بەرلى سەندەلىپ ءجۇر ەكەن. ونىڭ ەكى كوزى جەل ارتىنان سوعىپ، بەس-التى ميلدەي جەردە كەلە جاتقان كەمەدە ەدى. «ناۋتيلۋس» كەمەنى ويقاستاي اينالىپ، ونى وزىمەن بىرگە شىعىسقا قاراي ەلىكتىرىپ الىپ كەلە جاتتى، كەمەنىڭ قۋا بەرۋىنە مۇمكىندىك بەرىپ قويعانىمەن، ءوزى ازىرگە وعان قارسى شابۋىلعا شىعا قويعان جوق-تى. بالكىم، ول ءالى ەكى ويلى شىعار؟
مەن تاعى دا ارا تۇسپەكشى بولدىم. ءبىراق مەن بىرنەشە ءسوزدى ايتقانىمشا بولعان جوق، كاپيتان مەنى تىيىپ تاستادى:
— ادىلدىك پەن قۇقىق مەنىڭ جاعىمدا،— دەدى ول.— مەن ەزىلگەن اداممىن، ال ول مەنى ەزۋشى! مەن ەڭ جاقسى كورەتىن، ەڭ قىمبات سانايتىن وتانىمنان دا، ايەلىمنەن دە، بالالارىمنان دا، اكەمنەن دە، انامنان دا، ەڭ قاسيەتتى سانايتىن دۇنيەنىڭ بارىنەن دە تەك سول ەزۋشىنىڭ كەسىرىنەن ايرىلدىم! مەنىڭ بار جەك كورەتىنىم سول كەمەنىڭ ىشىندە! ۇندەمەڭىز!
بار پارمەنىمەن جاقىنداپ كەلە جاتقان سوعىس كەمەسىنە ەڭ سوڭعى رەت ءبىر قارادىم دا، تومەن ءتۇسىپ، نەد پەن كونسەلگە باردىم.
— ءبىز قاشۋعا ءتيىسپىز! — دەپ ايقايلاپ جىبەردىم مەن.
— وتە جاقسى،— دەدى نەد. — ءبىراق، بۇل كىمنىڭ كەمەسى ەكەن؟
— ونى مەن بىلمەيمىن. كىمدىكى بولسا دا تۇنگە دەيىن سۋعا باتىرىلادى. مۇنى نە دۇرىس، نە بۇرىس دەگەن پىكىرگە كەلۋ — ءبىزدىڭ قولىمىزدان كەلمەيدى، ولاي بولسا، بۇل سۇمدىق ىسكە قاتىسۋشىلاردىڭ ءبىرى بولعانشا، سولارمەن بىرگە ولگەنىمىز جاقسى.
— مەنىڭ دە ويىم سول، — دەپ جاۋاپ قايىردى نەد.— ءتۇندى كۇتەلىك.
ءتۇن دە بولدى. سۇڭگۋىر كەمە جىم-جىرت ەدى. كومپاس «ناۋتيلۋستىڭ» باعىتىن وزگەرتپەگەنىن كورسەتىپ تۇردى. ءۆينتتىڭ سۋدى سابالاعان دىبىسىن ەسىتىپ وتىردىم. كەمە تەڭىزدىڭ ۇستىندە ەدى.
ءبىز، كەمە ءبىزدىڭ داۋسىمىزدى ەسىتە الاتىن، ەڭ بولماعاندا كورە الاتىن جەرگە كەلگەندە قاشپاق بولدىق. ءۇش كۇننەن كەيىن اي تولاتىن-دى، سوندىقتان اي جارىق ەدى. ول كەمەگە ءبىر ىلىگىپ العان سوڭ، ەگەر ونى اپاتقا ۇشىراتپاۋ قولىمىزدان كەلمەسە، وندا، ايتەۋىر جاعدايعا قاراي قولدان كەلەتىن باسقا امالداردىڭ ءبارىن دە ىستەپ باعارمىز دەپ ويلادىق.
ماعان بىرنەشە رەت، «ناۋتيلۋس» ۇرىسقا دايىندالعان سياقتى كورىندى؛ ءبىراق ءوزىنىڭ جاۋىنىڭ ءبىراق ءوزىنىڭ جاۋىنىڭ جاقىنداپ كەلۋىنە مۇمكىندىك بەردى دە، تاعى دا قاۋىرت شاپشاڭ ءجۇرىپ، كەمەدەن ەداۋىر قاشىقتاپ كەتتى.
ءتۇننىڭ ءبىر قىدىرۋ ۋاقىتى تىنىش ءوتتى. اندا-ساندا ءبىر ءتىل قاتىسىپ قويىپ، قاشۋ ءۇشىن قولايلى كەزدى كۇتىپ وتىردىق. ءبىز وتە ابىرجىپ وتىر ەدىك. نەد لەند كەمەسىنە قاراي ءجۇزىپ كەتە بەرمەكشى بولىپ وقتالعان سايىن مەن ونى كىدىرتىپ وتىردىم. «ناۋتيلۋس» ول كەمەگە قارسى تەڭىز ۇستىندە شابۋىل جاسايدى، ال ولاي بولعاندا قاشۋعا مۇمكىندىك تۋىپ قانا قويمايدى، ءتىپتى، قاشۋ وڭاي بولادى عوي دەپ ويلادىم مەن.
تاڭعى ساعات ۇشتە مازاسىزدانىپ، شىداي الماي، مەن تاعى دا كەمەنىڭ ۇستىنە شىقتىم. كاپيتان نەمو كەمەنىڭ تۇمسىق جاعىندا جەلبىرەگەن قارا تۋدىڭ استىندا، سوندا تۇر ەدى. ول ەكى كوزىن سوعىس كەمەسىنەن الماستان، قادالا قاراپ تۇر. قادالعان كوز قاراسى سول كەمەنى سىيقىرلاپ، وزىمەن بىرگە سۇيرەپ كەلە جاتقان سياقتى.
اي مەريدناننان ءوتىپ بارا جاتتى. شىعىستان يۋپيتەر كوتەرىلدى. كوك پەن تەڭىز تىنىشتىق، جايباراقاتتىلىق جونىندە ءبىر بىرىمەن باسەكەلەسىپ تۇرعان ءتارىزدى.
تابيعاتتىڭ وسى تىنىشتىعىن مىنا ەرەن جۇيرىك «ناۋتيلۋستىڭ» ءاربىر بۇرىشىنداعى قازانداي قايناعان وشپەندىلىكپەن سالىستىرىپ قاراعاندا، مەنىڭ دەنەم تۇرشىگەتىن-دى.
كەمە بىزدەن ەكى-اق ميلدەي جەردە ەدى. ول «ناۋتيلۋستىڭ» پروجەكتور ساۋلەسىن قۋىپ، ۇنەمى بىزگە قاراي جاقىنداي ءتۇسىپ وتىردى. مەن ونىڭ بەلگى بەرەتىن — جاسىل، قىزىل جانە اق فونارلارىنىڭ وتتارىن كوردىم. مۇرجاسىنان دەستە-دەستە بولىپ وت ۇشقىندارى شىعىپ تۇردى، تەگى، كەمە بۋ قىسىمىن شەگىنە جەتكىزە كوتەرگەن بولۋ كەرەك.
مەن كەمەنىڭ ۇستىندە تاڭەرتەڭگى ساعات التىعا دەيىن بولدىم. كاپيتان نەمو بۇرىنعىسىنشا مەنى بايقاعان جوق. سوعىس كەمەسى بىزگە ءبىر ميل جارىمداي-اق جەر قالدى، ءسويتىپ تاڭ قىلاڭ بەرىسىمەن-اق ءبىزدى تاعى دا اتقىلاي باستادى.
«ناۋتيلۋستىڭ» ءوزىن وكشەلەپ كەلە جاتقان جاۋىنا قارسى شابۋىلعا شىعاتىن كەزى دە جاقىنداپ قالدى، ال ول بۇل شابۋىلعا كىرىسكەن بويدا-اق مەن جانە مەنىڭ جولداستارىم، كاپيتان نەمونى ءبىرجولاتا تاستاۋعا ءتيىس ەدىك، سوندا دا ونىڭ ءىسىن ۇزىلدى-كەسىلدى تەرىسكە شىعارۋعا مەنىڭ باتىلىم بارمادى. كاپيتاننىڭ كومەكشىسى كەمەنىڭ ۇستىنە شىققان كەزدە، مەن كونسەل مەن نەدكە ءوز ويىمدى ەسكەرتىپ قويۋ ءۇشىن تومەن تۇسكەلى تۇر ەدىم. كومەكشىگە بىرنەشە تەڭىزشى دە ەرە شىقتى.
«ناۋتيلۋس» تا ۇرىسقا دايىندالۋدا ەدى. بۇل دايىندىق ونشا قيىن دا ەمەس-تى. كەمەنىڭ ءۇستىن اينالا قورشاپ تۇرعان قالقان تومەن ءتۇسىرىلىپ جيىلىپ الىندى. پروجەكتور مەن شتۋرۆال تۇرعان كابينالاردىڭ توبەلەرى دە كەمەنىڭ ىشىنە قاراي تارتىلىپ، تومەن ءتۇسىرىلدى، ۇزىن تەمىر سيگاردىڭ ۇستىندە ەندى ەشقانداي بۇدىر قالمادى. ءسويتىپ ەندى قالاي مانيەۆر جاسايمىن دەسە دە وعان بوگەت بولارلىق ەشنارسە جوق ەدى.
مەن سالونعا قايتىپ كەلدىم. تاڭەرتەڭگى كۇن ساۋلەسىنە بولەنگەن «ناۋتيلۋس» ءالى سۋ بەتىندە كەلە جاتىر ەدى، ونىڭ كۇنگە شاعىلىسقان قىزعىلتتاۋ ساۋلەسى تەرەزەلەرگە ءتۇسىپ تۇردى.
سۇمدىق كۇن — 2 يۋن دە كەلدى.
ساعات بەستە لاگ «ناۋتيلۋس» شاپشاڭدىعىن باسەڭدەتە باستاعانىن كورسەتىپ تۇردى. كەمەنى جاقىنىراق كەلتىرگىسى كەلىپ تۇرعانىن مەن بىلە قويدىم. زەڭبىرەكتەردىڭ گۇرسىلى ءجيى-جيى ەستىلە باستادى. ءبىزدىڭ توڭىرەگىمىزدە ءتۇسىپ جاتقان وقتار، سۋعا كوبىك اتقىزا، ىسقىرعان كۇيى شىجىلداپ تەڭىز تۇبىنە كەتىپ جاتتى.
— دوستارىم مەنىڭ، — دەدىم مەن، — كۇتكەن ساعاتىمىز سوقتى! نە بولسا دا قول قىسىسىپ، بەلدى بەكەم بۋالىق!
نەد لەند بۇعان بەلدى بايلاعان ادام-دى، ال كونسەلدىڭ ويىنا تۇك كىرىپ شىققان جوق، جايباراقات قالپىندا قالدى، مەن ءوزىمنىڭ ابىرجۋىمدى زورعا باسىپ تۇردىم. ءبىز كىتاپحاناعا باردىق جوعارىعا شىعاتىن ەسىكتى يتەرىپ قالعاندا، ۇسكە شىعاتىن اۋىزدىڭ، قاقپاقتىڭ جابىلعان دىبىسىن ەستىدىم.
كانادالىق باسقىشپەن جۇگىرە باسىپ شىقپاقشى بولعاندا، مەن ونى ۇستاپ قالدىم. رەزەرۆۋارلارعا سۋ الىپ جاتقان بەلگىلى تانىس دىبىس تا ەستىلدى. ءسويتىپ، شىنىندا دا، سالدەن كەيىن «ناۋتيلۋس» تەرەڭدىگى ون مەتردەي سۋ استىنا ءتۇستى.
مۇنىڭ مانيەۆر ەكەنىن مەن تۇسىنە قويدىم. «ناۋتيلۋس» تەمىر قۇرساۋىنا، ەشنارسە وتپەيتىن كەمەگە سۋدىڭ ۇستىندە تيىسپەي، سۋدىڭ استىمەن كەلىپ، مەتالل قابى جوق استىڭعى جاعىنان شابۋىل جاساماقشى بولعان ەدى.
سونىمەن، ءبىز ەندى تاعى دا تۇتقىن، ونىڭ ۇستىندە دايارلانىپ جاتقان سۇمدىق درامانىڭ ەرىكسىز كۋالارى بولدىق. ونىڭ بەر جاعىندا، ويلانۋعا دا ۋاقىت جوق ەدى.
مەنىڭ بولمەمە كىرىپ الىپ ءبىز ءتىل قاتپاسام ءبىر بىرىمىزگە قارادىق تا وتىردىق. مەن ءبىر سۇمدىق اپاتتى سەزگەندەي ازا بويىم قازا تۇرىپ، اۋىر ءحالدى باستاپ كەشىرىپ وتىردىم. مەن اپاتتى كۇتۋدە ەدىم، ءاربىر سىبدىرعا دەيىن ەلەگىزىپ بۇكىل دەنەم تىڭداعىش بولىپ الدى.
بۇل كەزدە «ناۋتيلۋس» تا ءجۇرىسىن تەزدەتتى. تەگى، ول بارلىق پارمەنىمەن زۋلاي جونەلسە كەرەك، بارلىق كورپۋسى ءدىرىل قاعىپ كەلە جاتتى.
كەنەتتەن ايقايلاپ جىبەردىم. ەكى كەمە قاقتىعىسىپ قالعان ەدى. ءبىراق بۇل ونشا قاتتى سىلكىنىس ەمەس-تى. ايتكەنمەن، مەن سۇڭگۋىر كەمەنىڭ ءتىسىنىڭ اعاشقا قانداي كۇشپەن بارىپ كىرگەنىن سەزىپ وتىردىم. سىقىرلاعان، تاسىر-تۇسىر ەتكەن دىبىستار ەستىلدى. ءبىراق، ەكپىنمەن زۋلاعان «ناۋتيلۋس» كىرش ەتكەن ينەدەي كەمەنىڭ كورپۋسىن قاق جارىپ وتە شىقتى.
مەن بۇدان ءارى ءتوزىپ وتىرا المادىم. بۇل سۇمدىقتان ەسىم شىعىپ، بولمەدەن شىعىپ، جۇگىرە باسىپ سالونعا باردىم. كاپيتان نەمو وسىندا ەكەن. ءۇن-تۇنسىز سازارىپ العان كۇيى مەيرىمسىز شىرايمەن تەرەزەدەن نە بولىپ جاتقانىن قاراپ تۇر.
Cۋ استىنان، دۇڭكيگەن وراسان ۇلكەن بىردەمە كورىنەدى. ونىڭ ءولىم ازابىن باسىنان اياعىنا دەيىن كورگىسى كەلگەندەي، سۋ استىنا «ناۋتيلۋس» تا ونىمەن بىرگە ءتۇسىپ كەلە جاتىر ەدى. ون مەتردەي جەردەن كەمەنىڭ ەكى بولىنگەن كورپۋسىن كوردىم؛ كورپۋسقا سارىلداپ سۋ قۇيىلىپ جاتتى. "جوعارىراقتا ەكى قاتار قويىلعان زەڭبىرەكتەر كورىندى. كەمە ۇستىندە كوپتەگەن كولەڭكە قاراڭدايدى.
سۋ ۇستى-ۇستىنە قۇيىلىپ جاتىر. باقىتىسىز بيشارالار كەز كەلگەن جەرگە، جارماسىپ، ماچتالاردىڭ ۇستىنە شىعىپ، سۋدا باتىپ شىعىپ ءجۇردى. بۇل تۇتقيىلدان سۋ باسىپ كەتكەن كادۋىلگى قۇمىرىسقا يلەۋى سياقتى ەدى.
قاتتى تىكسىنە، توبە شاشىم تىك تۇرىپ، جانتۇرشىگەرلىك كورىنىستەن كوز الا الماي القىنا قاراپ تۇردىم.
زور كەمە جايلاپ سۋعا باتىپ بارا جاتتى. «ناۋتيلۋس» ونىڭ سوڭىنان ەرىپ وتىردى. كەنەتتەن ۆزرىۆ بولدى دا، قىسىلعان اۋا، بەينە ءدارى قويماسىنىڭ جارىلعانى سياقتى، كەمە ءۇستىنىڭ كۇل-تالقانىن شىعاردى. سۋ قىسىمىنىڭ كۇشى ءتىپتى «ناۋتيلۋستى» دا ەداۋىر جەرگە دەيىن ىسىرىپ تاستادى.
ەندى باقىتسىز كەمە تەزىرەك باتا باستادى. قۇرباندىقتار، جابىسقان ماچتالار، سالماق ءتۇسىپ مايىسقان بەلدىكتەر، ودان كەيىن گروتماچتانىڭ ەڭ جوعارعى ۇشتارى، اقىر اياعىندا، قاراۋىتقان كەمەنىڭ بارلىق قاڭقاسى ءولى ادامدارمەن بىرگە، سۋ ءيىرىمىنىڭ قۇشاعىندا ءبىرجولاتا كەزدەن تاسا بولىپ، باتىپ كەتتى.
مەن بۇرىلىپ كاپيتان نەموعا قارادىم. وسى قاھارلى سوت، وشپەندىلىكتىڭ بارىپ تۇرعان ءداۋ پەرىسى قاراڭعى سۋعا ءالى قاراپ تۇر ەدى. ءبارى دە اياقتالىپ بولعاننان كەيىن ول ءوز بولمەسىنە قاراي وقتالىپ، ەسىكتى اشىپ تابالدىرىعىنان اتتادى... مەن ونى قاداعالاپ قاراپ تۇردىم. بولمەسىنىڭ تورگى قابىرعاسىنان، ونىڭ سۇيىكتى قاھارماندارىنىڭ سۋرەتتەرىنىڭ استىنان ءبىر جاپ-جاس ايەل مەن ەكى بالانىڭ سۋرەتىن كوردىم.
كاپيتان نەمو ولارعا ءبىراز قاراپ تۇردى دا، تىزەرلەپ وتىرا كەتىپ، ەڭىرەپ قويا بەردى.
جيىرما ەكىنشى تاراۋ
كاپيتان نەمونىڭ سوڭعى ءسوزى
قورقىنىشتى كورىنىس كوزدەن تاسا بولدى، تەرەزەلەر جابىلدى. ءبىراق سالونعا جارىق بەرىلگەن جوق. «ناۋتيلۋستىڭ» ءىشى قاراتۇنەك، جىم-جىرت. كاپيتان نەمو وسى سۇمدىق وقيعا بولعان تۇستان بار پارمەنىمەن قاشىپ كەلە جاتقان سياقتى كورىنەدى. قايدا بارادى، باعىتى قاي جاق: سولتۇستىك پە، الدە وڭتۇستىك پە؟
مەن ءوز بولمەمە قايتتىم، مۇندا ءتىل قاتىسپاستان، مەنىڭ قايتۋىمدى كۇتىپ، نەد پەن كونسەل ءالى وتىر ەكەن. مەن كاپيتان نەمودان ءتۇڭىلىپ، قاتتى تىكسىنىپ قايتقانمىن. قانشاما ازاپ-مەحنات كورە تۇرسا دا، جۇرتتى تاپ بۇلاي ەتىپ جازالاۋعا حاقى جوق ەدى. مۇنىڭ ۇستىنە، ول ءوزىنىڭ كەك الۋ ءۇشىن ىستەگەن وسى ىسىنە مەنى قاتىسۋشى ەتپەسە دە، كۋاسى ەتىپ قويدى. ال مۇنىڭ ءوزى تىم شەكتەن شىققاندىق ەدى.
ساعات ون بىردە جارىق بەرىلدى. مەن سالونعا باردىم. سالوندا ەشكىم جوق ەكەن.
مەن اسپاپ-قۇرالدارعا قارادىم. «ناۋتيلۋس» ساعاتىنا جيىرما بەس ميل الىپ، بىرەسە سۋ بەتىمەن، بىرەسە وتىز فۋتتاي سۋ استىمەن ءجۇزىپ، سولتۇستىككە قاراي كەلە جاتىر ەكەن.
كارتادان قاي تۇستا ەكەنىمىزدى ىزدەپ تاۋىپ، مەن ءبىزدىڭ لا-مانشتىڭ ساعاسىنان ءوتىپ، ەندى سولتۇستىك تەڭىزدەرگە قاراي تارتىپ كەلە جاتقانىمىزدى كوردىم.
كەشكە قاراي ءبىز اتلانت مۇحيتىنىڭ بويىمەن ەكى ءجۇز ميل جول جۇردىك.
ىمىرت جابىلىسىمەن، اي تۋعانشا تەڭىز: بەتىنە قاراڭعىلىق باسىپ تۇردى.
مەن بۇل ءتۇنى دوڭبەكشىپ، ۇيىقتاي الماي شىقتىم كەمەنىڭ سۇمدىق اپاتىنىڭ كورىنىسى مەنىڭ كوز الدىمنان كەتپەي قويدى. وسى كۇننەن باستاپ، سالونداعى كارتادا ءبىر كۇندە قانشا جۇرگەنىمىزدى كورسەتۋدى قويدى.
سولتۇستىكتىڭ قالىڭ تۇمانىنىڭ ىشىمەن پارمەنىنشە زۋلاپ كەلە جاتقان «ناۋتيلۋستىڭ» اتلانت مۇحيتىنىڭ سولتۇستىگىنە قاراي قانشا جەرگە بارعانىن كىم ايتا الادى؟ شپيسبەرگەنگە جاقىنداپ كەلە مە، نەمەسە جاڭا جەردىڭ جاعالاۋىنا قاراي كەلە جاتىر ما؟ بالكىم، كوپكە بەلگىسىز تەڭىزدەر: اق تەڭىز، كارسكيي تەڭىزى، وب قولتىعى ارقىلى، ءتىپتى بەلگىسىز سولتۇستىك ازيا جاعالاۋلارىنا تاياۋ لياحوۆ ارحيپەلاگى جانىنان ءوتتى مە؟ مەن بۇعان جاۋاپ قايىرا الماس ەدىم.
مەن ۋاقىت ەسەبىنەن دە جانىلىپ قالدىم. ماعان كۇن مەن ءتۇن ادەتتەگىدەي ءبىر قالىپتى الماسىپ وتىرمايتىن سياقتى بولىپ كورىندى. مەن كادۋىلگى شىن ومىردەن گورى ەدگار پونىڭ اۋرۋ قيالىنا ءتان، الدەقانداي ءبىر بەلگىسىز، قۇپيالى، قورقىنىشتى دۇنيەنىڭ شەڭبەرىندە قالعانداي بوپ ءجۇردىم. مەن پونىڭ شىعارماسىنىڭ ءبىر قاھارمانى—«ۇلكەندىگى جەر ۇستىندەگى بارلىق جاندى ماقلۇقتاردان ۇلكەن، پوليۋسكە باراتىن جولدى جاۋىپ تۇرعان، ۇلكەن جامىلعىمەن ورانعان ادام ءمۇسىندى «ارتۋر گوردون پيم» سياقتى بىرەۋدى كورەمىن دەپ مينۋت سايىن كۇتۋمەن بولدىم.
مەن، بالكىم، قاتەلەسەتىن دە شىعارمىن،— ءبىراق مەنىڭ ويىمشا، وسى بەتالدى قاڭعىرۋ ون بەس نەمەسە جيىرما كۇنگە سوزىلدى-اۋ دەيمىن، ەگەر ءبىز وسى ساياحاتىمىزدى ءبىرجولا توقتاتىپ تاستاعان ءبىر وقيعاعا كەزدەسپەگەنىمىزدە بۇل ساياحاتتىڭ ءالى قانشا ۋاقىتقا دەيىن سوزىلارىن مەن بىلمەس ەدىم.
كاپيتان نەمو بۇل كەمەدە ءتىپتى بولماعان ادامداي، مۇلدە كورىنبەي كەتتى، ونىڭ كومەكشىسى دە كورىنۋدەن قالدى. «ناۋتيلۋستىڭ» ادامدارىنان بىردە-بىر ادام تىم بولماسا ءبىر مينۋت تا كورىنبەي قويدى. «ناۋتيلۋس» ۇدايى سۋ استىمەن ءجۇزىپ وتىردى. ول اۋاسىن جاڭالاپ الۋ ءۇشىن تەڭىز بەتىنە شىققاندا، كەمەنىڭ ۇستىنە شىعاتىن اۋىز تەك اشىلىپ، جابىلىپ قانا تۇردى. مەن ءبىزدىڭ قاي جەردە ەكەنىمىزدى دە مۇلدەم بىلە الماي قويدىم.
وسىنىڭ ءبارىنىڭ ۇستىنە ابدەن قاجىعان، دىمى قۇرىعان كانادالىق ءوزىنىڭ كايۋتاسىنان شىقپايتىن بولىپ الدى. ول ءتىپتى قارىسىپ، ۇندەمەدى. كونسەل وعان ءبىر اۋىز ءسوز ايتقىزا الماي، وتانىن قاتتى ساعىنعان ول، قۇتىلۋدان كۇدەر ءۇزىپ، ءوزىن-وزى ءولتىرىپ تاستاي ما دەپ تە قورقىپ ءجۇردى.
كونسەل نەد لەندتىڭ باسقان ءىزىن اندىپ، قاداعالاپ جۇرەتىن بولدى.
وسى جاعدايلاردىڭ ءبارى ءبىزدىڭ تۇرمىسىمىزدى وتە اۋىرلاتىپ، ادام توزگىسىز حالگە جەتكىزگەنى وزىنەن ءوزى تۇسىنىكتى.
قاي كۇنى ەكەنى ەسىمدە جوق، ءبىر كۇنى مەن تاڭ اتا مازاسىز ءبىر اۋىر ۇيقىعا باتىپ جاتتىم. ويانا كەلسەم، الدىمدا نەد لەند تۇر ەكەن.
ول ەڭكەيىپ كەلىپ سىبىرلاپ:
— ءبىز قاشاتىن بولدىق! — دەدى.
— قاشان؟ — دەپ سۇرادىم مەن.
— ۇستىمىزدەگى تۇندە «ناۋتيلۋستا» ءقازىر ەشقانداي باقىلاۋ جوق. كەمە تاپ ءبىر قاتتى ۇيىقتاپ كەتكەن سياقتى. ءسىز مۇنى ماقۇلدايسىز با؟
— يا، ماقۇلدايمىن. ءبىز ءقازىر قاي جەردەمىز؟
— الدەقانداي ءبىر جاعالاۋعا تاياۋ جەردەمىز. مەن ونى بۇگىن تاڭەرتەڭگى تۇماندا جيىرما ميلدەي جەردە شىعىس جاعىمىزدان كوردىم.
— ول قاي جەر بولعانى؟
— ونى مەن بىلمەيمىن، ءبىراق قاي جەر بولسا دا، ودان پانالايتىن ورىن ىزدەپ تابارمىز.
— يا، نەد... ماسەلە شەشىلدى: تەڭىزدە سۋعا كەتىپ ولسەك تە بۇگىن تۇندە ءبىز قاشامىز!
— تەڭىز تۋلاپ جاتىر، جەل قاتتى، ءبىراق «ناۋتيلۋستىڭ» جەڭىل قايىعىمەن-اق جيىرما ميل جەرگە جەتۋ ونشا قيىن ەمەس. مەن بىلدىرمەي ازىن-اۋلاق ازىق، بىرنەشە شىنى سۋ دا الىپ قويدىم.
— مەن ءسىزدىڭ سوڭىڭىزدان ەردىم!
— ءبىلىپ قويىڭىز: ەگەر قولعا تۇسە قالسام، مەن قورعانىپ باعامىن. ءوز ەركىممەن بەرىلگەنشە كەسكىلەسىپ ولۋگە دايىنمىن.
— ءبىز ولسەك، بىرگە ولەمىز، نەد دوستىم.
مەن مۇنىڭ بارىنە دە بەل،بايلاعان ەدىم. كانادالىق شىعىپ كەتتى. مەن كەمەنىڭ ۇستىنە شىقتىم. تۋلاعان تولقىن ۇشىرىپ اكەتە جازداپ، زورعا تۇردىم. كوك ءجۇزى تىم قاھارلى ەدى. ءبىراق وسى قاپتاپ تۇرعان قالىڭ تۇماننىڭ تاساسىندا جەر بولعاندىقتان قالايدا قاشۋ كەرەك بولدى. ءبىز ءبىر كۇندى دە، ءبىر ساعاتتى دا بوسقا وتكىزۋگە ءتيىس ەمەس ەدىك.
مەن سالونعا قايتىپ كەلدىم، كاپيتان نەمومەن كەزدەسىپ قالام با دەپ قورقىپ، ءارى كەزدەسكىم كەلىپ ەكى ويلى بولىپ تۇردىم؛ مەن ونى كورگىم كەلدى، كورمەگىم دە كەلدى. مەن وعان نە ايتامىن؟ ونىڭ وشپەس ءىز قالدىرعان سول ءبىر كۇنگى سۇمدىعىن جاسىرا الامىن با؟ جوق! وندا، كورمەي-اق قويعان جاقسى! ونى ۇمىتقان جاقسى! ءبىراق، دەگەنمەن...
«ناۋتيلۋستا» وتكىزۋگە ءتيىستى بولعان وسى كۇن، وسى ەڭ سوڭعى كۇن نە دەگەن ۇزاق كۇن ەدى! مەن كۇنى بويى وزىممەن ءوزىم عانا بولدىم. سەزىلىپ قالامىز دەپ قورقىپ نەد لەند پەن كونسەل مەنىمەن سويلەسپەي قويدى.
ساعات التىدا تاماق ءىشتىم. مەن اش ەمەس ەدىم، ءبىراق كۇشتەن ايرىلىپ قالماۋ ءۇشىن، جەگىم كەلمەسە دە، ءوزىمدى زورلاپ جەدىم.
ساعات جەتىدە نەد لەند مەنىڭ بولمەمە كەلدى. ول ماعان:
— ءبىز ەندى قاشان قاشقانشا ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز كورە المايمىز. ساعات وندا ءالى اي تۋمايدى، قاراڭعىلىقتى پايدالانىپ قالۋىمىز كەرەك. ءسىز تۋرا قايىققا كەلىڭىز. كونسەل ەكەۋمىز سول جەردە كۇتەمىز،— دەدى.
جاۋاپ قايىرۋعا دا مۇرشامدى كەلتىرمەي، كانادالىق شىعىپ كەتتى.
مەن «ناۋتيلۋستىڭ» باعىتىن بايقاعىم كەلىپ، سالونعا قايتا كەلدىم. ءبىزدىڭ باعىتىمىز سولتۇستىك-سولتۇستىك-شىعىس ەكەن. سۇڭگۋىر كەمە ەلۋ مەتر تەرەڭدىكتە وتە شاپشاڭ ءجۇرىپ كەلە جاتتى.
وزدەرىن جيناعان اداممەن بىرگە قۇريتىن تابيعاتتىڭ عاجايىپ دۇنيەسىنە، يسكۋسستۆو شىعارمالارىنا، وسى مۋزەيدە جينالعان، جەر شارىندا تەڭدەسى جوق كوللەكسياعا مەن سوڭعى رەت ءبىر قاراپ ءوتتىم. وسىنىڭ ءبارىن دە ۇزاق ۋاقىت بويىنا ەسىمدە ساقتاعىم كەلىپ، مەن اينەكتەردىڭ استىندا، توبەدەن قۇيىلىپ تۇرعان ەلەكتر جارىعىنا بولەنىپ جايناپ جاتقان وسىناۋ اسىل قازىناعا ءبىر ساعات بويى ءۇنسىز-تۇنسىز قاراپ تۇردىم. وسىدان كەيىن ءوز بولمەمە قايتتىم.
كايۋتاما كەلىپ جىلى كيىم كيدىم، ءوزىمنىڭ قولجازبالارىمدى كيىمدەرىمنىڭ ىشىنە تىعىپ الدىم. جۇرەگىم اتتاي تۋلايدى. ەگەر مەن كاپيتان نەمونىڭ كوزىنە تۇسە قالسام، مەنىڭ وسى قوبالجىعان ءتۇرىم، ءسوز جوق، مەنىڭ سىرىمدى وعان اشىپ بەرەر ەدى.
مەن ونىڭ كايۋتاسىنىڭ ەسىگىنىڭ الدىنا تامان كەلىپ، نە ىستەپ وتىر ەكەن دەپ تىڭداي قالدىم. بىرەۋدىڭ جۇرگەن دىبىسى ەستىلدى. كاپيتان نەمو وزىندە ەكەن. مەن ءاربىر قىبىر ەتكەن دىبىستان قورقىپ، قوبالجىپ تۇردىم. ول شىعا كەلىپ، مەنەن: سەن نە، قاشايىن دەپ ءجۇرسىڭ بە دەپ سۇرايتىنداي كورىندى. مەنى قورقىنىش بيلەپ، وي-قيال دۇنيەسى قوزا باستادى. مۇنداي حالدە بولۋ ماعان وتە اۋىر ءتيدى، مەن ءتىپتى بۇدان دا بولمەگە كىرىپ، كاپيتانمەن جۇزبە-جۇز كەلىپ كەزدەسكەنىم جاقسى بولماس پا؟ — دەپ تە ويلادىم.
ارينە، بۇل اعاتتىق بولار ەدى، باقىتقا قاراي، ايتەۋىر، ءوزىمدى-وزىم ۇستاپ قالدىم دا، كايۋتاما كەلىپ، توسەگىمە جاتىپ، ءبىراز تىنىشتالماق بولدىم.
ابىرجۋ ازداپ باسىلدى، — ءبىراق ويىم تالاي ساققا جۇگىرىپ، مازام كەتتى. مەن «اۆراام لينكولن» كەمەسىنەن قۇلاعاننان بەرگى، «ناۋتيلۋستا» بولعان كەزىمىزدە باسىمىزدان كەشىرگەن باقىتتى جانە باقىتسىز وقيعالاردىڭ ءبارىن دە ەسىمە ءتۇسىردىم. سۋ استىنداعى اڭ اۋلاۋ، توررەس بۇعازى، نوۆايا گۆينەيا تاعىلارى، قايراندا تۇرعان ۋاقىت، مارجان مولا، اراۆيالىق توننەل، ساناتوريي ارالى، كريت سۇڭگۋشىسى، اتلانتيدا، مۇز قاقپان، وڭتۇستىك پوليۋس، سىرەسكەن مۇز، سپرۋتتارمەن شايقاس، گولفستريمدەگى داۋىل، «كەك الۋشى»، اقىر اياعىندا، سوعىس كەمەسىنىڭ، ادامدارىمەن قوسا، سۇمدىق اپاتقا ۇشىراۋى. وسى سۋرەتتەردىڭ ءبارى دە، ۇزدىكسىز اۋىسىپ تۇرعان تەاتر ساحناسى سياقتى مەنىڭ كوز الدىمنان ءوتىپ جاتتى، وسى كورىنىستىڭ بارىندە دە ۇدايى كاپيتان نەمو قاتىسىپ وتىردى. مەنىڭ قيالىم بويىنشا ول ءبىر ءداۋ الىپ بولىپ الدى. مۇنىڭ ءوزى كادۋىلگى ادامدارعا ۇقسامايتىن، سۋدى مەكەن ەتكەن بەلگىسىز ءبىر مۇحيت دانىشپانى سياقتى.
ساعات توعىزدى سوقتى. قىزعان باسىمدى ەكى قولىممەن باسىپ، كوزىمدى جۇمىپ الدىم. تاعى دا ءبىر جارتى ساعات كۇتۋ كەرەك ەدى. وسى ازابى كوپ جارتى ساعات، ءسىرا، مەنى اقىلىمنان اداستىراتىن شىعار!..
كەنەتتەن كومەسكىلەۋ شىققان ورگان دىبىسى ەستىلدى، بۇل ءبىر شەرگە تولى، مۇڭدى ءان ەدى. جۇرەك قىلىن شەرتكەن وسى سازدى ءۇندى كاپيتان نەمو سياقتى مەن دە دەمىمدى ىشىمە تارتىپ، ءجان-تانىمدى سالا، تەبىرەنە تىڭدادىم.
بۇدان كەيىن تۇتقيىلدان كيلىككەن تاعى دا ءبىر وي مەنى قاتتى شوشىتىپ جىبەردى: كاپيتان ءوز بولمەسىنەن شىعىپ كەتسە قايتەم. ول سالوندا تۇرسىن، مەن قايىققا سول سالون ارقىلى بارۋىم كەرەك. مەن ونىمەن ونىمەن سوڭعى رەت كەزدەسەم. بالكىم، ول مەنىمەن سويلەسەر! ونىڭ ءبىر عانا يشارات ءبىلدىرۋى مەنى قۇرتادى عوي، ونىڭ ءبىر-اق ءسوزى مەنى وسى كەمەگە ءبىرجولاتا شەگەلەپ تاستاماي ما!
اقىرىندا، ساعات وندى سوقتى. كايۋتانى تاستاپ، جولداستارىما بارىپ قوسىلاتىن ۋاقىت تا جەتتى. مەن بۇدان ءارى تولعانا المادىم.
اسا ساقتانا ەسىكتى اشتىم. ەسىك ماعان قاتتى سىقىرلاپ اشىلعان سياقتى كورىندى. بالكىم، ەسىك سىقىرلاماعان دا شىعار، بۇل مەنىڭ قيالىم بولۋى دا مۇمكىن عوي. «ناۋتيلۋستىڭ» قاپ-قاراڭعى قالتارىستارىن سيپالاپ، جۇرەگىمنىڭ ءدۇرسىلىن باسقىم كەلىپ، ءار جەردە ءبىر تۇرىپ، اياعىمدى اڭداپ باسىپ كەلە جاتتىم.
اقىرىندا سالونعا جەتىپ، جايلاپ قانا ەسىگىن اشتىم.
سالوننىڭ ءىشى قاراڭعى ەدى. ورگاننىڭ سازدى ءۇنى عانا ەستىلەدى. كاپيتان ءوز بولمەسىندە ەكەن. ول مەنى كورگەن جوق. مەنىڭ ويىمشا سالوننىڭ ءىشى جاپ-جارىق بولسا دا، ول مەنى كورمەس ەدى، ويتكەنى ونى زور ءبىر شابىت بيلەپ الىپتى.
ءوزىمنىڭ مۇندا ەكەنىمدى ءبىلدىرىپ الۋدان قورقىپ قىبىر ەتكەن دىبىس شىعارماۋعا تىرىسا، كىلەمگە اياق باستىم. سالوننىڭ تۇپكىرىندەگى كىتاپحاناعا اپاراتىن ەسىككە جەتۋ ءۇشىن بەس مينۋت ۋاقىت كەرەك بولدى.
مەن ەسىكتى اشا بەرگەن كەزدە، كەنەتتەن كاپيتان نەمونىڭ قاتتى كۇرسىنگەنى ەستىلدى. بۇل كۇرسىنۋ مەنى ەرىكسىز توقتاتتى. كاپيتان نەمو ورگاننان تۇرىپ كەتتى؛ مەن ءتىپتى ونىڭ كەسكىنىن دە كورىپ ۇردىم، ويتكەنى كىتاپحانادان سالونعا كومەسكى جارىق ءتۇسىپ تۇر ەدى. ەكى قولىن كەۋدەسىنە ايقاستىرىپ سالعان كۇيى ول ماعان قاراي جايلاپ جاقىنداي بەردى: بۇل ماعان ءجۇرۋ ەمەس، كولەڭكەدەي جىلجۋ ءتارىزدى بوپ كورىندى. قاتتى وكسىگەندىكتەن كەۋدەسى سولق-سولق ەتەدى. مەن ونىڭ سىبىرلاپ ايتقان ءسوزىن ەستىدىم، — مەن ەستىگەن ونىڭ سوڭعى سوزدەرى:
— جەتەر، جەتەر! — دەدى.
دەمەك، وسى ادامنىڭ ارىن ۇيات كەمىرىپ، جۇرەگىن تىلگىلەپ جۇرگەن بولار ما؟
ەسىم شىعا، مەن كىپتاپحاناعا كىردىم. ودان باسقىشپەن كوتەرىلىپ، قايىققا باردىم، وندا مەنىڭ جولداستارىم كۇتىپ تۇر ەكەن.
— قاشالىق! قاشالىق! — دەپ سىبىرلادىم مەن.
— ءقازىر! — دەپ جاۋاپ قايىردى كانادالىق.
«ناۋتيلۋستىڭ» تەمىر كورپۋسىنىڭ اۋزى اعىلشىن كىلتىمەن تاس بەكىتىلۋلى تۇراتىن. قايىق تۇراتىن قۋىستىڭ قاقپاعى دا الىگى سياقتى بەكىتۋلى ەدى! ءبىزدى سۇڭگۋىر كەمەدەن شىعارمايتىن ماتاۋلارىمىزدىڭ ءبىرى بولىپ تابىلاتىن سوڭعى بۇراندانى كانادالىق اشۋعا كىرىسكەن كەزدە كەمەنىڭ ىشكى جاعىنان شىققان كومەسكىلەۋ داۋىستاردى ەستىدىك. بۇل نە بولۋى مۇمكىن؟ بالكىم، ءبىزدىڭ جوقتىعىمىزدى بايقاپ قالعان شىعار؟
نەد لەندتىڭ ماعان پىشاق ۇستاتىپ جاتقانىن سەزدىم.
— يا،— دەدىم مەن سىبىرلاپ،— ءبىز ولىمگە دە باس تىگۋگە ءتيىسپىز.
كانادالىق جۇمىسىن توقتاتا قويدى.
ءبىراق ءبىر عانا ءسوز، ون رەت ايتىلعان وسى ءبىر عانا قورقىنىشتى ءسوز ماعان «ناۋتيلۋستاعى» ەرەكشە ابىرجۋشىلىقتىڭ سەبەبىن اشىپ بەردى.
مۇنىڭ بىزگە تۇك قاتىسى جوق ەدى.
— «مالسترەم، مالسترەم!»
«مالسترەم»! ءبىز ەستەرلىك ءسوزدىڭ ىشىندەگى ەڭ قورقىنىشتى ءسوز ەدى. سونىمەن، ءبىز نورۆەگيا جاعالاۋىنداعى ەڭ ءقاۋىپتى تۇسقا كەلگەن ەكەنبىز ءبىز ەندى عانا تاۋەكەلگە بەل بايلاپ، بوستاندىق جولىنا شىققالى دايارلانىپ جاتقانىمىزدا، شىنىمەن-اق وسىناۋ اپات الەمى —تۋلاعان تولقىنداردىڭ شەڭگەلىنە «ناۋتيلۋستىڭ» ءتۇسىپ قالعانى ما؟
بۇل تۇستا سۋ قايتقان كەزدە، فارەر مەن لوفوتەن ارالدارى ەكى جاقتان قىسقان سۋلار توسىن بەرمەيتىن، وراسان زور كۇشپەن اعاتىن-دى. بۇل اراداعى قاتتى سۋ يىرىمىنەن ەشبىر كەمە امان وتە العان ەمەس. مۇندا جان-جاقتان، كوكجيەگىنىڭ تۇس-تۇسىنان كەرەمەت الىپ تولقىندار قىسپاققا الىپ، شابۋىل جاسايتىن، ال بۇلاردىڭ ورتالىققا قاراي لاپ قويعان كۇشىنىڭ ەكپىنى ون بەس مەترگە دەيىن باراتىن. وسى الاسۇرعان تولقىن يىرىمىندە تەك كەمەلەر عانا اپاتقا ۇشىراپ قويمايتىن، كيتتەر دە، ءتىپتى اركتيكانىڭ اق ايۋلارى دا اجال تاباتىن.
كاپيتان نەمو ەرىكسىز، بالكىم، ءتىپتى قاساقانا «ناۋتيلۋستى» وسىنداي تۇسقا الىپ كەلگەن بولار. كەمە بارعان سايىن كىشى، تار شەڭبەر جاساپ ءجۇزىپ وتىردى. ونىمەن بىرگە، كەمەنىڭ جاقتاۋىنا بەكىتۋلى تۇرعان ءبىزدىڭ قايىعىمىز دا ادام ايتقىسىز شاپشاڭدىقپەن دوڭگەلەنىپ كەلە جاتتى. مەن مۇنى سەزىپ وتىردىم. مەنىڭ باسىم اينالىپ، ابدەن مازام كەتىپ كەلە جاتتى.
ءبىزدى سۇمدىق قورقىنىش بيلەپ اكەتتى، تامىرلارىمىزداعى قان دا توقتاپ قالدى. تۋلاعان جۇرەك تە سوعۋدان قالىپ بارا جاتتى. ءبىز ەندى ولەر الدىندا جانتالاسقان شاقتاعىداي سۋىق تەرگە شومىلدىق! وسى ءبىر كىپ-كىشكەنە، جۇپ-جۇقا قايىقتىڭ اينالاسىنداعى ىسىل قاعا ۇزدىكسىز ىشقىنعان شۋ قانداي! ونداعان ميل جەردەي جاڭعىرىعىپ ەستىلىپ تۇرعان گۋىلدى ايتساڭىزشى! قۇشاق جەتپەيتىن جۋان اعاشتاردى بىت-شىت جوڭقالاپ، تەڭىزدىڭ تەرەڭ تۇبىندەگى جارتاستاردىڭ قىرلى قيالارىنا سوعىپ كۇركىرەپ جاتقان تولقىندار قانداي دەسەڭىزشى!
قانداي سۇمدىق قورقىنىش! تەڭىز ءبىزدى قاتتى شايقاپ تۇردى. «ناۋتيلۋس» دولى تولقىنداردىڭ سوققىلارىنان كادۋىلگى جاندى ماقلۇقتاي قورعانۋدا ەدى. ونىڭ بولات قابىرعالارى ءدىرىل قاعىپ، سىقىرلاپ تۇر. كەيدە كەمە تىكەسىنەن تىك شانشىلا قالادى.
— «ناۋتيلۋسقا» قاتتى جارماسىپ باعۋ كەرەك،— دەدى نەد، — بۇراندالاردى قايتا بەكىتىپ بۇراپ كورەلىك. «ناۋتيلۋستان» ءبولىنىپ قالماساق بالكىم ءالى دە امان قالارمىز...
ول وسى ءسوزدى ايتقانشا بولمادى، الدە نە تارس ەتە ءتۇستى. بۇراندالار جۇلىنىپ كەتىپ، قايىق ءوز ۇياسىنان ءبولىنىپ، بەينە ساقپاننان اتىلعان تاستاي سۋ ءيىرىمىنىڭ قاق ورتاسىنا ۇشىپ ءتۇستى.
مەن، باسىم قايىقتىڭ تەمىر جاقتاۋىنا ءتيىپ، قاتتى سوققىدان ەسىمنەن تانىپ قالدىم.
جيىرما ءۇشىنشى تاراۋ
قورىتىندى
مىنە ەندى سۋ استىنداعى ساياحات تا اياقتالدى.
سول وتكەن قاتەرلى، قورقىنىشتى تۇندە نە بولىپ، نە قويدى، تۋلاعان دولى تولقىن يىرىمىنەن قايىق قالاي شىقتى، نەد لەند، كونسەل جانە مەن ۇشەۋمىز سول ءتۇپسىز، دۇلەي تۇڭعيىقتان ءقايتىپ قۇتىلدىق، قالاي امان قالدىق — مەن ونى ايتا المايمىن. لافونتەن ارالدارىنىڭ بىرىندە، ءبىر بالىقشىنىڭ لاشىعىندا مەن ەسىمدى جيدىم. مەنىڭ جولداستارىمنىڭ ەكەۋى دە جارا-جاراقاتتارى جوق، اپ-امان مەنىڭ قاسىمدا تۇر ەكەن؛ ولار كادىمگىدەي قۋانىپ، مەنىڭ قولىمدى قىسىستى. ءبىر ءبىرىمىزدى قاتتى قىسىپ، قۇشاقتاسىپ تا الدىق.
بۇل كەز جىلدىڭ قولايسىز مەزگىلى بولاتىن، سوندىقتان، فرانسياعا قايتۋدى ويلاۋدىڭ دا قاجەتى جوق ەدى.
نورۆەگيانىڭ سولتۇستىگى مەن وڭتۇستىگى اراسىنداعى قاتىناس وتە ناشار-دى. اۋا رايىنىڭ جاقسارۋىن، سولتۇستىك مۇيىسكە قاراي قاتىنايتىن كەمەلەردىڭ كەلۋىن كۇتۋگە، كۇتكەندە ۇزاق ۋاقىت كۇتۋگە تۋرا كەلدى.
مۇندا ءبىزدى قامقورلىق ەتىپ پانالاتىپ وتىرعان قايرىمدى قاراپايىم ادامداردىڭ اراسىندا، مەن ءوز باسىمنان كەشىرگەن تاماشا وقيعالار جايىنداعى اڭگىمەمدى قايتا قاراپ وتىرمىن. مۇنىڭ ءبارى دە راس. بىردە-بىر فاكت جازىلماي دا قالعان جوق. ونىڭ بىردە-بىرى وزگەرتىلگەن دە ەمەس. بۇل جازىلعاندار كەزى كەلگەندە عىلىمعا ەركىن جول اشاتىن، ءقازىر ادامنىڭ قولى جەتپەيتىن تابيعاتتىڭ دۇلەي مەڭىرەۋ دۇنيەسىنە جاسالىنعان ەرەكشە ساياحات تۋرالى تاريحي شىندىق.
ماعان جۇرت سەنەر مە ەكەن؟ ونى بىلمەيمىن. ءبىراق ونىڭ ماعان ءبارىبىر ەمەس پە؟
ون ايعا جەتپەيتىن ۋاقىتتىڭ ىشىندە، سۋ استىندا سەكسەن مىڭ كيلومەتر ساپار شەكتىم، سۋ استىمەن بۇكىل جەر ءجۇزىن اينالىپ وتكەن وسى ۋاقىتتىڭ ىشىندە قىزىل تەڭىز بەن جەرورتالىق تەڭىزدەرى، اتلانت، تىنىق، ينديا مۇحيتتارى، سولتۇستىك پەن وڭتۇستىك مۇز مۇحيتتارى ماعان وزدەرىنىڭ بارلىق قۇپيا، اسىل سىرلارىن اقتارىپ، ءبارىن دە الدىما جايىپ سالدى، ماعان وسى دا جەتكىلىكتى.
ءبىراق «ناۋتيلۋستىڭ» تاعدىرى نە بولدى، سول دۇلەي تولقىن يىرىمىنەن امان قۇتىلىپ كەتە الدى ما؟ كاپيتان نەمو ءالى ءتىرى مە؟ ول ءالى ءوزىنىڭ قاھارلى كەگىن قايتارۋدا ما، نەمەسە سوڭعى قۇرباندىقتار ونى قاناعاتتاندىرىپ، سونىمەن تىندى ما؟ قاشان دا بولسا ءبىر ۋاقىتتا، ونىڭ بارلىق ءومىر تاريحى جازىلعان قولجازبانى تولقىن ايداپ اكەلە مە، جوق پا؟ سول ادامنىڭ ەسىمىن مەن بىلە الامىن با؟ اپاتقا ۇشىراعان كەمەنىڭ ۇلتى بويىنشا كاپيتان نەمونىڭ ۇلتىن ءبىز بىلە الامىز با، جوق پا؟
بۇدان مەن ءۇمىتتىمىن. سونداي-اق، مەن سول تاماشا كەمە «ناۋتيلۋس» تەڭىزدىڭ تۋلاعان، دۇلەي تولقىندارىن دا جەڭىپ شىقتى دەپ، تالاي كەمەلەر اجال تاۋىپ، اپاتقا ۇشىراعان سول سۇمدىق تۇستان دا امان قۇتىلدى دەپ سەنەمىن! ەگەر بۇل سولاي بولسا، ەگەر كاپيتان نەمو ءوزىنىڭ وتانى ورنىنا وتان بولعان كوك مۇحيتتى ءالى دە شارلاپ جۇرگەن بولسا، تەك ونىڭ جۇرەگىندەگى قاھارلى وشپەندىلىك وتى سونگەي دە. ول تولىپ جاتقان كەرەمەت عاجايىپتاردى كورىپ ءجۇر، سول كورگەندەرى ونىڭ كوكىرەگىندەگى كەك وتىن تەك وشىرە كورسىن! قاھارلى سوت قۇرۋعا ءتيىس، ءسويتىپ، ول ءوزىنىڭ ورنىن تەڭىزدى بەيبىتشىلىكپەن زەرتتەۋشى عالىمعا بەرۋى كەرەك. كاپيتان نەمونىڭ تاعدىرى وزگەشە تاعدىر، ءبىراق ول بيىك ابىرويلى تاعدىر. مۇنى سول جۇمباق اداممەن ون اي بويىنا بىرگە ءجۇرىپ، بىرگە تۇرىپ، بىرگە دامدەس بولعان مەن بىلمەگەندە، كىم بىلەدى! سونىمەن، «ەككلەزلاستىڭ:» «ءتۇپسىز تەرەڭ تۇڭعيىقتى» قاي كەزدە كىم ولشەپ كورىپتى؟» دەگەن بۇدان التى مىڭ جىل بۇرىن قويعان سۇراۋىنا، — جەر جۇزىندەگى ادامداردىڭ ىشىندە ءقازىر ەكى-اق ادامنىڭ: «مەن!» دەپ جاۋاپ قايىرۋىنا حاقى بار.
ول — كاپيتان نەمو جانە مەن.
You Might Also Like
-
جەزقازعان قالاسى ق. ي. ساتبايەۆ اتىنداعى №7 مەكتەپ-ليسەيى &nb...
-
تۇركىستان وبلىسى قازىعۇرت اۋدانى قازىعۇرت ە.م. «بولاشاق» مەكتەپ-گيمنازياسىنىڭ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەت ءپانى ءمۇعالىمى بايبوسىنوۆا ناعيما ونالبايەۆنا
