سۋدىڭ قۇرامى، قاسيەتتەرى، قولدانىلۋى. تابيعاتتاعى سۋ
تاقىرىبى: سۋدىڭ قۇرامى، قاسيەتتەرى، قولدانىلۋى. تابيعاتتاعى سۋ. (پرەزەنتاسيا)
ساباقتىڭ ماقساتى: 1. سۋدىڭ ساپالىق، ساندىق قۇرامىن انىقتاۋ ادىستەرىمەن، قاسيەتتەرى، قولدانىلۋى جانە تابيعاتتاعى سۋ تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ؛
2. سۋدىڭ قۇرامى مەن قاسيەتتەرىن ءبىلۋ داعدىسى مەن بىلىكتىلىگىن جەتىلدىرۋ، تالداۋ، جۇيەلەۋ داعدىلارىن قالىپتاستىرۋ؛ 3. وقۋشىلاردى ساباقتىڭ مازمۇنى بويىنشا العىرتتىققا، توپپەن جۇمىس ىستەۋگە، ىزدەنىمپازدىققا جانە وزگەنىڭ پىكىرىمەن ساناسۋعا تاربيەلەۋ.
ساباق ءتۇرى: جاڭا ماتەريالدى زەرتتەۋ جانە ءبىلىمدى بەكىتۋ
ساباقتىڭ ءادىسى: پروبلەمالىق - زەرتتەۋشىلىك، كورنەكى - ساراماندىق، يلليۋستراسيا، سۇراق – جاۋاپ، توپتىق، اقپاراتتى - كومپلەكستى
كورنەكىلىك: ينتەراكتيۆتى تاقتا، ەلەكتروندىق وقۋلىق، تاقىرىپتىق سلايد
قۇرال - جابدىقتار: حيميالىق ىدىستار، سۋ، ناتريي، كالسيي وكسيدى
كۇتىلەتىن ناتيجە: - سۋ تۋرالى تەوريالىق ءبىلىمىنىڭ كەڭەيەدى؛
- سۋدىڭ ساپالىق، ساندىق قۇرامىن انىقتاي بىلەدى؛
- عىلىمي ءتىلدىڭ قالىپتاسادى؛ - تانىمپازدىق ءىس - ارەكەتى، ويلاۋ بەلسەندىلىگى، تاپقىرلىعى ارتادى.
ساباقتىڭ بارىسى:
I كەزەڭ “قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ ”
II كەزەڭ “ماعىنانى تانۋ”
III كەزەڭ “رەفلەكسيا”
IV كەزەڭ “ وي ءتۇيىن”
I كەزەڭ “قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ ” ترەنينگ: دوس - دوسىنا
كوك، جاسىل، سارى، قىزىل تۇستەردى تاڭداۋ ارقىلى ءتورت توپقا بولىنەدى.
1. جۇمباق ءبىرى جانىپ، ءبىرى قولداپ جانۋدى،
ەكى ەلەمەنت بىزگە بۇرىن تابىلدى.
ءورت بولىپ ەدى، سوندىرۋگە كوپ ادام،
قوسىلىسىن الىپ، سوعان اعىلدى.
2. ءبىلىمىڭدى تەكسەر: سەن بىلەسىڭ بە؟
1. سۋدى العاش....... ج. اعىلشىن عالىمى........ سينتەزدەدى.
2. 1783ج........... سۋتەگى جانعاندا وتتەگىمەن قوسىلىپ سۋعا اينالاتىندىعىن دالەلدەيدى.
3. سۋدىڭ كەيبىر سيپاتتامالارى فيزيكالىق شامالاردىڭ ولشەمىنە نەگىز ەتىپ قابىلدانعان، ماسسا،............ ولشەمدەرى.
II كەزەڭ “ماعىنانى تانۋ” توپتىق تاپسىرما
I توپ: سۋدىڭ قۇرامى
II توپ: سۋدىڭ فيزيكالىق قاسيەتتەرى
III توپ: سۋدىڭ حيميالىق قاسيەتتەرى
IV توپ: تابيعاتتاعى سۋ (ءار توپتىڭ جوبا باعىتى بويىنشا جۇمىستارىن تىڭداۋ.)
I توپ: سۋدىڭ قۇرامى سۋدىڭ قۇرامىندا ماسساسى بويىنشا 11، 19 % سۋتەك، 88، 81 % وتتەك بولادى؛ مولەكۋلاسى 2 اتوم سۋتەك پەن 1 اتوم وتتەكتەن تۇرادى، مولەك. م. 18، 0160، ءيىسسىز، ءدامسىز، ءتۇسسىز (تەرەڭ جەرى كوگىلدىر) سۇيىقتىق. قۇرامىندا 2ن (دەيتريي) بار سۋ — اۋىر سۋ (D2O) دەپ اتالادى. اۋىر سۋدىڭ فيزيكالىق قاسيەتتەرى وزگەشەلەۋ بولادى. سۋ 0°س - تا قاتىپ، 100°س - تا قاينايدى. 20°س - تاعى تىعىزدىعى 0، 99823 گ/سم3، 0 °س - تاعى تىعىزدىعى 0، 9168 گ/سم3 (مۇزدا)، 0 °س - تاعى تىعىزدىعى 0، 9168 گ/سم3 (مۇزدا).
II توپ. سۋدىڭ فيزيكالىق قاسيەتتەرى: تازا سۋ — ءتۇسسىز، ءيىسسىز، ءدامسىز سۇيىقتىق. سۋدىڭ قاباتى 5 م اسقاندا كوگىلدىر ءتۇستى بولىپ كورىنەدى. قالىپتى قىسىمدا 100°س - تا قاينايدى دا، 0°سدا مۇزعا (ر=0، 92گ/سم3) اينالادى، سوندىقتان مۇز سۋ بەتىندە قالقىپ جۇرەدى. سوندا ونىڭ كولەمى 9 %- عا ارتادى.
تاجىريبە: 1. سۋدىڭ تۇستىلىگىن انىقتاۋ.
ستاكاننىڭ بۇيىرىنەن قاراعاندا سۋدىڭ تۇسسىزدىگى بولار - بولماس سارعىش ءتۇستى، وتە سارى ءتۇسىن بايقايمىز.
2. سۋدىڭ ءيىسىن انىقتاۋ
ارناۋلى ىدىستىڭ كولەمىنە زەرتتەلەتىن سۋ قۇيىپ، تازا اعاش تىعىنمەن جاۋىپ، قاتتى شايقايمىز. سودان سوڭ تىعىندى اشىپ ءيىسىن بايقايمىز. ءبىرىنشى يىسكەۋدىڭ وزىندە – اق كۇشتى، شىرىك ءيىستى، بەلگىسىز ءيىستى، شالشىق ءيىستى ت. س. س.
2 - وقۋشى: سۋ كادىمگى زات، ءبىراق سونىمەن قاتار ول ءوزىنىڭ ادەتتەگى قالپىنان وزگەشە كۇيدە دە بولادى، ونى سۋدىڭ انومالياسى دەپ اتايدى.
سۋدىڭ ءبىرىنشى انومالياسى - ونىڭ تىعىزدىعىنىڭ كەمۋى، كولەمىنىڭ ۇلعايۋى. سۋ تەمپەراتۋرانىڭ +40 س - تان جوعارى نە ودان تومەن بولۋىنان تىعىزدىعىن وزگەرتەدى،+40 س - تاعى سۋدىڭ تىعىزدىعى 1 - گە تەڭ، 00 س - تا سۋدىڭ تىعىزدىعى 0. 92 - گە تەڭ، 00س - تا سۋدان پايدا بولاتىن مۇزدىڭ دا تىعىزدىعى شامامەن وسىعان تەڭ. سۋدىڭ "جاسىرىن بالقۋ جىلىلىعى" دەپ ءساتسىز اتالاتىن تاعى دا ءبىر انومالياسى بار. كريستالدى قاتتى زاتتار سۇيىققا اينالۋ ءۇشىن بەلگىلى ءبىر مولشەردەگى جىلىلىقتى كەرەك ەتەدى. ءاربىر زات ءۇشىن بەلگىلى شاماداعى جىلىلىقتىڭ بۇل مولشەرى "جاسىرىن بالقۋ جىلىلىعى" دەپ اتالادى. 00س - تاعى سۋدىڭ ءدال سول تەمپەراتۋراداعى مۇزدان ايىرماشىلىعى سول - 1 گرامم سۋ ول 1 گرامم مۇزعا قاراعاندا 80 كالوريا ارتىق جىلىلىق ساقتايدى.
3 - وقۋشى: سۋدىڭ ەكىنشى انومالياسى - بۋلانۋى، ترانسپيراسياسى، سۋبليماسياسى.
بۋلانۋ دەگەن - زاتتىڭ سۇيىق نە قاتتى كۇيدەن گاز ءتارىزدى كۇيگە اۋىسۋى. قاتتى زاتتاردى قىزدىرۋدان سۇيىق كۇيگە اينالماي بۋلانۋى سۋبليماسيا (ۆوزگونكا) دەپ اتالادى. بۋلانعان زاتتاردىڭ قايتادان سۇيىققا اينالۋى كوندەنساسيا دەپ اتالادى. وسىمدىكتەردىڭ سىرتقى بەتتەرى ارقىلى سۋدىڭ بۋلانۋى ترانسپيراسيا دەپ اتالادى. سۋدىڭ بۋلانۋىنىڭ تابيعاتتا ەرەكشە زور ماڭىزى بار. جەر شارىنىڭ بۇكىل بەتىن جىل سايىن مىڭ تەكشە كم شاماسىندا سۋ بۋعا اينالىپ، جوعارى كوتەرىلەدى.
4 - وقۋشى: سۋدىڭ تاعى دا ءبىر ەرەكشە قاسيەتتەرى - ونىڭ ديناميكالىق تۇتقىرلىعى (ىشكى ۇيكەلىسى). سۋدىڭ بۇل قاسيەتى مايدا تەسىگى بار، قۇم ءتارىزدى سۇزگىلەردەن وڭاي ءوتىپ تازارۋدا ۇلكەن ءرول اتقارادى. سۋدىڭ تۇتقىرلىعى ءار ءتۇرلى تەمپەراتۋراداعى تىعىزدىعىنا بايلانىستى. مينەرالدانعان اسا تۇزدى سۋلاردىڭ تۇتقىرلىعى قالىپتى جاعدايدا ءبىرشاما جوعارى، تەمپەراتۋرا وسكەن سايىن ناشارلايدى. 00س - تاعى ديناميكالىق تازا سۋدىڭ تۇتقىرلىعى 1000س - تاعى تازا سۋدىڭ تۇتقىرلىعىنان التى ەسەدەي از. سۋدىڭ تۇتقىرلىعىنا سۋدىڭ تەمپەراتۋراسى مەن
ساباقتىڭ ماقساتى: 1. سۋدىڭ ساپالىق، ساندىق قۇرامىن انىقتاۋ ادىستەرىمەن، قاسيەتتەرى، قولدانىلۋى جانە تابيعاتتاعى سۋ تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ؛
2. سۋدىڭ قۇرامى مەن قاسيەتتەرىن ءبىلۋ داعدىسى مەن بىلىكتىلىگىن جەتىلدىرۋ، تالداۋ، جۇيەلەۋ داعدىلارىن قالىپتاستىرۋ؛ 3. وقۋشىلاردى ساباقتىڭ مازمۇنى بويىنشا العىرتتىققا، توپپەن جۇمىس ىستەۋگە، ىزدەنىمپازدىققا جانە وزگەنىڭ پىكىرىمەن ساناسۋعا تاربيەلەۋ.
ساباق ءتۇرى: جاڭا ماتەريالدى زەرتتەۋ جانە ءبىلىمدى بەكىتۋ
ساباقتىڭ ءادىسى: پروبلەمالىق - زەرتتەۋشىلىك، كورنەكى - ساراماندىق، يلليۋستراسيا، سۇراق – جاۋاپ، توپتىق، اقپاراتتى - كومپلەكستى
كورنەكىلىك: ينتەراكتيۆتى تاقتا، ەلەكتروندىق وقۋلىق، تاقىرىپتىق سلايد
قۇرال - جابدىقتار: حيميالىق ىدىستار، سۋ، ناتريي، كالسيي وكسيدى
كۇتىلەتىن ناتيجە: - سۋ تۋرالى تەوريالىق ءبىلىمىنىڭ كەڭەيەدى؛
- سۋدىڭ ساپالىق، ساندىق قۇرامىن انىقتاي بىلەدى؛
- عىلىمي ءتىلدىڭ قالىپتاسادى؛ - تانىمپازدىق ءىس - ارەكەتى، ويلاۋ بەلسەندىلىگى، تاپقىرلىعى ارتادى.
ساباقتىڭ بارىسى:
I كەزەڭ “قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ ”
II كەزەڭ “ماعىنانى تانۋ”
III كەزەڭ “رەفلەكسيا”
IV كەزەڭ “ وي ءتۇيىن”
I كەزەڭ “قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ ” ترەنينگ: دوس - دوسىنا
كوك، جاسىل، سارى، قىزىل تۇستەردى تاڭداۋ ارقىلى ءتورت توپقا بولىنەدى.
1. جۇمباق ءبىرى جانىپ، ءبىرى قولداپ جانۋدى،
ەكى ەلەمەنت بىزگە بۇرىن تابىلدى.
ءورت بولىپ ەدى، سوندىرۋگە كوپ ادام،
قوسىلىسىن الىپ، سوعان اعىلدى.
2. ءبىلىمىڭدى تەكسەر: سەن بىلەسىڭ بە؟
1. سۋدى العاش....... ج. اعىلشىن عالىمى........ سينتەزدەدى.
2. 1783ج........... سۋتەگى جانعاندا وتتەگىمەن قوسىلىپ سۋعا اينالاتىندىعىن دالەلدەيدى.
3. سۋدىڭ كەيبىر سيپاتتامالارى فيزيكالىق شامالاردىڭ ولشەمىنە نەگىز ەتىپ قابىلدانعان، ماسسا،............ ولشەمدەرى.
II كەزەڭ “ماعىنانى تانۋ” توپتىق تاپسىرما
I توپ: سۋدىڭ قۇرامى
II توپ: سۋدىڭ فيزيكالىق قاسيەتتەرى
III توپ: سۋدىڭ حيميالىق قاسيەتتەرى
IV توپ: تابيعاتتاعى سۋ (ءار توپتىڭ جوبا باعىتى بويىنشا جۇمىستارىن تىڭداۋ.)
I توپ: سۋدىڭ قۇرامى سۋدىڭ قۇرامىندا ماسساسى بويىنشا 11، 19 % سۋتەك، 88، 81 % وتتەك بولادى؛ مولەكۋلاسى 2 اتوم سۋتەك پەن 1 اتوم وتتەكتەن تۇرادى، مولەك. م. 18، 0160، ءيىسسىز، ءدامسىز، ءتۇسسىز (تەرەڭ جەرى كوگىلدىر) سۇيىقتىق. قۇرامىندا 2ن (دەيتريي) بار سۋ — اۋىر سۋ (D2O) دەپ اتالادى. اۋىر سۋدىڭ فيزيكالىق قاسيەتتەرى وزگەشەلەۋ بولادى. سۋ 0°س - تا قاتىپ، 100°س - تا قاينايدى. 20°س - تاعى تىعىزدىعى 0، 99823 گ/سم3، 0 °س - تاعى تىعىزدىعى 0، 9168 گ/سم3 (مۇزدا)، 0 °س - تاعى تىعىزدىعى 0، 9168 گ/سم3 (مۇزدا).
II توپ. سۋدىڭ فيزيكالىق قاسيەتتەرى: تازا سۋ — ءتۇسسىز، ءيىسسىز، ءدامسىز سۇيىقتىق. سۋدىڭ قاباتى 5 م اسقاندا كوگىلدىر ءتۇستى بولىپ كورىنەدى. قالىپتى قىسىمدا 100°س - تا قاينايدى دا، 0°سدا مۇزعا (ر=0، 92گ/سم3) اينالادى، سوندىقتان مۇز سۋ بەتىندە قالقىپ جۇرەدى. سوندا ونىڭ كولەمى 9 %- عا ارتادى.
تاجىريبە: 1. سۋدىڭ تۇستىلىگىن انىقتاۋ.
ستاكاننىڭ بۇيىرىنەن قاراعاندا سۋدىڭ تۇسسىزدىگى بولار - بولماس سارعىش ءتۇستى، وتە سارى ءتۇسىن بايقايمىز.
2. سۋدىڭ ءيىسىن انىقتاۋ
ارناۋلى ىدىستىڭ كولەمىنە زەرتتەلەتىن سۋ قۇيىپ، تازا اعاش تىعىنمەن جاۋىپ، قاتتى شايقايمىز. سودان سوڭ تىعىندى اشىپ ءيىسىن بايقايمىز. ءبىرىنشى يىسكەۋدىڭ وزىندە – اق كۇشتى، شىرىك ءيىستى، بەلگىسىز ءيىستى، شالشىق ءيىستى ت. س. س.
2 - وقۋشى: سۋ كادىمگى زات، ءبىراق سونىمەن قاتار ول ءوزىنىڭ ادەتتەگى قالپىنان وزگەشە كۇيدە دە بولادى، ونى سۋدىڭ انومالياسى دەپ اتايدى.
سۋدىڭ ءبىرىنشى انومالياسى - ونىڭ تىعىزدىعىنىڭ كەمۋى، كولەمىنىڭ ۇلعايۋى. سۋ تەمپەراتۋرانىڭ +40 س - تان جوعارى نە ودان تومەن بولۋىنان تىعىزدىعىن وزگەرتەدى،+40 س - تاعى سۋدىڭ تىعىزدىعى 1 - گە تەڭ، 00 س - تا سۋدىڭ تىعىزدىعى 0. 92 - گە تەڭ، 00س - تا سۋدان پايدا بولاتىن مۇزدىڭ دا تىعىزدىعى شامامەن وسىعان تەڭ. سۋدىڭ "جاسىرىن بالقۋ جىلىلىعى" دەپ ءساتسىز اتالاتىن تاعى دا ءبىر انومالياسى بار. كريستالدى قاتتى زاتتار سۇيىققا اينالۋ ءۇشىن بەلگىلى ءبىر مولشەردەگى جىلىلىقتى كەرەك ەتەدى. ءاربىر زات ءۇشىن بەلگىلى شاماداعى جىلىلىقتىڭ بۇل مولشەرى "جاسىرىن بالقۋ جىلىلىعى" دەپ اتالادى. 00س - تاعى سۋدىڭ ءدال سول تەمپەراتۋراداعى مۇزدان ايىرماشىلىعى سول - 1 گرامم سۋ ول 1 گرامم مۇزعا قاراعاندا 80 كالوريا ارتىق جىلىلىق ساقتايدى.
3 - وقۋشى: سۋدىڭ ەكىنشى انومالياسى - بۋلانۋى، ترانسپيراسياسى، سۋبليماسياسى.
بۋلانۋ دەگەن - زاتتىڭ سۇيىق نە قاتتى كۇيدەن گاز ءتارىزدى كۇيگە اۋىسۋى. قاتتى زاتتاردى قىزدىرۋدان سۇيىق كۇيگە اينالماي بۋلانۋى سۋبليماسيا (ۆوزگونكا) دەپ اتالادى. بۋلانعان زاتتاردىڭ قايتادان سۇيىققا اينالۋى كوندەنساسيا دەپ اتالادى. وسىمدىكتەردىڭ سىرتقى بەتتەرى ارقىلى سۋدىڭ بۋلانۋى ترانسپيراسيا دەپ اتالادى. سۋدىڭ بۋلانۋىنىڭ تابيعاتتا ەرەكشە زور ماڭىزى بار. جەر شارىنىڭ بۇكىل بەتىن جىل سايىن مىڭ تەكشە كم شاماسىندا سۋ بۋعا اينالىپ، جوعارى كوتەرىلەدى.
4 - وقۋشى: سۋدىڭ تاعى دا ءبىر ەرەكشە قاسيەتتەرى - ونىڭ ديناميكالىق تۇتقىرلىعى (ىشكى ۇيكەلىسى). سۋدىڭ بۇل قاسيەتى مايدا تەسىگى بار، قۇم ءتارىزدى سۇزگىلەردەن وڭاي ءوتىپ تازارۋدا ۇلكەن ءرول اتقارادى. سۋدىڭ تۇتقىرلىعى ءار ءتۇرلى تەمپەراتۋراداعى تىعىزدىعىنا بايلانىستى. مينەرالدانعان اسا تۇزدى سۋلاردىڭ تۇتقىرلىعى قالىپتى جاعدايدا ءبىرشاما جوعارى، تەمپەراتۋرا وسكەن سايىن ناشارلايدى. 00س - تاعى ديناميكالىق تازا سۋدىڭ تۇتقىرلىعى 1000س - تاعى تازا سۋدىڭ تۇتقىرلىعىنان التى ەسەدەي از. سۋدىڭ تۇتقىرلىعىنا سۋدىڭ تەمپەراتۋراسى مەن
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
1) ولەڭدى وقۋ، مازمۇنىن ءتۇسىندىرۋ، سوزدىككە، ءسوز تىزبەكتەرىنە، سويلەم ورالىمدارىنا نازار اۋدارۋ، مىسالدى بولىمدەر بويىنشا اڭگىمەلەتۋ، كوركەم شىعارمالاردى وقۋعا قىزىعۋشىلىعىن وياتۋ.
