سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ شىعارمالارىنىڭ وي –ءتۇيىنى
قىزىلوردا وبلىسى،
قازالى اۋدانى،ايتەكە بي كەنتى، س.سەيفۋللين اتىنداعى
№165 مەكتەپتىڭ تاريح ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
جادييەۆا ءلاززات شىنتاس قىزى
سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ شىعارمالارىنىڭ وي –ءتۇيىنى
ءاربىر ۇلت، حالىق تاريحىندا قاتارىنان ۇزدىك شىعاتىن عاجايىپ تالانتتار بولادى. عاسىردا ما، ايتەۋىر ۇزاق ساعىندىرىپ دۇنيەگە كەلەر ونداي پەرزەنتىن قازاق حالقى ءبىرتۋار دەپ اتايدى. قاتارىنان وزا شىققان ونداي تالانتتار ومىردە از جاساي ما، كوپ جاساي ما، ايتەۋىر حالىقتىڭ ازاماتتىق تاريحىن، وعان ساباقتاس رۋحاني تاريحىن، ولجاعا كەنەلتىپ، كوركەيتىپ كەتەدى، تۇتاس داۋىرگە، ءوزى ءومىر سۇرگەن ادەبي ورتاعا ايرىقشا ىقپال ەتەدى، ومىردە ءوز ەن –تاڭباسىن قالدىرادى. سونىمەن بىرگە، تۇتاس ءبىر ءداۋىردىڭ كەلبەتىن انىقتايدى. ۇلى سىنشى ۆ.گ.بەلەنسكييدىڭ ورىس ادەبيەتىنىڭ تۇتاس ءبىر كەزەڭىن گوگول اتىمەن بايلانىستىرىپ «گوگول ءداۋىرى» دەپ اتاۋى وسىنى كورسەتەدى. قازاق حالقىنىڭ وي دۇنيەسىندە از جاساپ، كوپ ءىس تىندىرعان سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ حالقىمىزدىڭ سونداي ءبىرتۋار اياۋلى پەرزەنتتەرىنىڭ ءبىرى.
سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ –قازاق حالقىنىڭ حح عاسىر باسىنداعى اسا كورنەكتى اقىنى، عاجاپ اقىل ويشىسى، «زور اقىلدى، تالانتتى، ءومىربايانى وتە قىزىق، تاماشا جازۋشىسى» («پراۆدا» №171(8217)، 21.06.1940 گ.). ول –ۇلى اباي ءداستۇرىن جالعاستىرۋشىسى. اباي اشقان پوەتيكالىق مۇمكىندىكتى ءوزى ءومىر سۇرگەن قوعام شىندىعىن، قايشىلىعىن بەينەلەۋگە ەركىن دە كەڭ پايدالانىلعان شەبەر. سۇلتانماحمۇت ولەڭدەگى اباي ورنەگىن شەبەر پايدالانۋشى عانا ەمەس، ءوزىنىڭ اقىندىق قۋات –دارىنىمەن جاعالاۋشى، ىلگەرى دامىتۋشى. ول –قازاق حالقىنىڭ حح عاسىر باسىنداعى قازاق ادەبيەتى اتالاتىن تۇتاس ءداۋىردىڭ ايرىقشا ءىرى تۇلعاسى. قوعامدىق –الەۋمەتتىك ءومىر شىندىعىن شىعارمالارىندا باتىل دا، انىق رەاليستىك ساپادا كورسەتۋمەن، شىعارمالارىنىڭ كوركەمدىك قۋاتى جونىنەن ول ءوز بيىگىن عانا انىقتاعان جوق، تۇتاس ءبىر ءداۋىر –حح عاسىر باسىنداعى قازاق ادەبيەتى تابيعاتىن ايقىنداعان ۇلى قۇبىلىسقا اينالدى.
سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ –ەكى ءداۋىر توعىسىندا، اسا كۇردەلى كەزەڭدە تىرشىلىك كەشتى. ول روسسيا تاريحىنىڭ، روسسياعا بىرىككەن قازاق حالقى تاريحىنىڭ اسا ءبىر ورلەۋ كەزەڭىندە –تاريحي دامۋلار، كۇرەس –كوتەرىلىستەر، قيان –كەسكى سوعىستار، دۇربەلەڭدى ريەۆوليۋسيالار داۋىرىندە جاسادى. روسسيادا كاپيتاليزمنىڭ وركەندەپ، اۋەلى پروگرەسشىل باعىت الۋى؛ 1905 -1907 جىلدارداعى بۋرجۋازيالىق –دەموكراتيالىق ريەۆوليۋسيا، 1914 -1918 جىلدارداعى يمپەراليستىك سوعىس؛ قازاق حالقىنىڭ 1916 جىلعى ۇل –ازاتتىق كوتەرىلىسى، 1917 جىلعى اقپاندا بولعان بۋرجۋازيالىق –دەموكراتيالىق ريەۆوليۋسيا سول جىلعى ۇلى وكتيابر سوسياليستىك ريەۆوليۋسياسى، سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ ورناۋى 1918 -1920 جىلدار اراسىنداعى ازامات سوعىسى... وسىنىڭ ءبارى اقىن ءومىر سۇرگەن زاماندا بولىپ جاتتى. سوندىقتان دا اقىننىڭ ءومىر –تىرشىلىگىنە، كۇندەلىكتى قىزمەتىنە، دۇنيەتانىم –كوزقاراسىنا، شىعارمالارىنىڭ تاقىرىپتىق مازمۇنى مەن جانر، تۇرىنە زور اسەر ەتتى. ءىز –تاڭباسىن سالدى. ويتكەنى، اقىن –زامان پەرزەنتى. سۇلتانماحمۇتتاي ءىرى ويلى، اساۋ جۇرەك، اسقان شابىتتى، لاپىلداپ جانىپ تۇرعان اقىن كوز الدىندا بولىپ جاتقان ءىرى وزگەرىستەردىڭ قايسىنا دا بەيتاراپ قاراي المايتىن ەدى. زامانىنا لايىق، ءىرى تابيعاتىنا ساي سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ ءوزىنىڭ سانالى ساياسي ءومىرىن، تۆورچەستۆولىق قىزمەتىن:
شىندىقتىڭ اۋىلىن ىزدەپ ءتۇستىم جولعا،
رازىمىن نە كورسەم دە وسى جولدا.
شارشارمىن، اداسارمىن، شالدىعارمىن،
ءبىراق ءبىر تابامىن دەپ كوڭىلىم سوندا، - دەپ باستادى.
ءومىر بويى وسى سەرتىن ورىنداۋ جولىندا قىزمەت ىستەدى. جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي، وزىنە، حالقىنا ونەر ءبىلىم، ەركىندىك باقىت ىزدەدى.
سۇلتانماحمۇت 1893 جىلى 29 قازان كۇنى قازىرگى كوكشەتاۋ وبلىسىنىڭ قىزىلتۋ اۋدانىندا تۋىپ، ءتورت –بەس جاسىنان پاۆلودار وبلىسىنىڭ باياناۋىل اۋدانىندا وسەدى. اقىنىڭ ارعى اتاسى –تورايعىر بي، ەل اۋزىندا اتى اڭىزعا اينالعان كوپتەگەن شەشەندىك، بيلىك سوزدەرى حالىق جادىندا ساقتالعان ادام. اقىنىڭ ءوز اكەسى، اۋباكىر اتى ۇمىتىلىپ، شوقپىت، شوقا اتانعان مومىن كەدەي شارۋا ەكەن.
بولاشاق وت اۋىز، وراق ءتىلدى اقىن التى جاسىندا اكەسىنەن وقىپ، حات تانيدى. قارا تانىعان بالانى وسىدان كەيىن كەيدە شوقپىت ءوزى وقىتىپ، كەيدە اۋىل اراسىنداعى مولداعا وقىتىپ، بالاسىن وقۋدان ۇزبەيدى. سۇلتانماحمۇت بىلىمگە جارلى بولماسىنشى دەگەن تىلەك ۇستىندە جۇرەدى. كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ اكە. سۇلتانماحمۇت 1904 1905- جىلدارى تورتاي دەگەن مولدادا 1906 -1907 جىلدارى مۇقان دەگەن مولدادا وقيدى.
سول كەزدە باياناۋىل قالاسىندا مەدرەسە اشىلىپ، سۇلتانماحمۇت 1908-1910 جىلدارى سوندا وقيدى. مولدانىڭ ۇيىندە جاتىپ وقىعان سۇلتانماحمۇت مالاي ەسەبىندە جۇرەدى. ساباقتان بوساعاندا سۋ اكەلىپ، وتىن جارىپ، شاي قايناتادى. مولدانىڭ مالىن كۇتەدى. جىعىلعان ۇستىنە جۇدىرىق دەگەندەي، ولەڭ اتاۋلىعا جانى قاس، مولدا ولەڭ جازساڭ تەرىس باتامدى بەرەمىن دەپ بالا سۇلتانماحمۇتتى قورقىتىپ ۇستايدى. تالىمىنە قاراي تالاپتى بالا بۇل جىلدارى باسىلىڭقى جۇرەدى. تۇلا بويى تولعان تۇمار، موينىندا دۇعالىق، اۋزىندا زىكىر، وقىعانى ناماز بولادى. قاري بولام دەپ «قۇراندى» ون ءۇش پاراسىنا جاتتاپ الادى.
ترويسك مەدرەسەسىنە تۇسكەن، بىلىمگە ىندىنى كەۋىپ شولىركەي جەتكەن ىنتالى شاكىرتى «ىزدەنىمپاز تابىلدى، ەندى دەگەنىمە جەتەم، حالقىما جۇلدىز ەمەس، اي ەمەس، كۇن بولام» دەگەن ويعا كەلەدى. «شاكىرت ويى» اتى ولەڭىندە:
قاراڭعى قازاق كوگىنە،
ورمەلەپ شىعىپ، كۇن بولام.
قاراڭعىلىقتىڭ كوگىنە،
كۇن بولماعاندا كىم بولام؟! –دەيدى اقىن.
جاپىراعىن جايعان جاس ەمەندەي كوڭىلىن قۋانىش كەرنەپ، تولىقسىعان اقىن ىزدەنىپ كوپ وقيدى. تەبىرەنىپ كوپ جازادى. ونىڭ «وقۋداعى ماقسات نە؟»، «قانداي؟»، «زارلاۋ» ت.ب. ءبىرسىپىرا كولەمدى، كوركەم ويلى ولەڭدەرى وسى كەزدە جازىلعان.
سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ 1916 جىلدىڭ كۇزىندە تومسكىگە بارىپ كۋرسقا كىرەدى. ورتا مەكتەپكە دايارلانادى، وقۋعا قۇشتارلىقپەن، اسا زور ىنتا، ەرەن قۇشتارلىقپەن كىرىسەدى. ءتيىستى ساباقتارىنان وزگە ورىس حالقىنىڭ كلاسسيكالىق ادەبيەتىن، تاريح، فيلوسوفيا، جاعرافيا كىتاپتارىن كوپ وقىعان سەكىلدى. بۇل كەزدەگى جەتىمسىز تاعدىرىن سۇلتانماحمۇت ءبىر حاتىندا: «... جۇمىسىندا ءبىر عانا وبەد ەتەم (ەت تاتام)؛ قۇر شاي مەن نان. كيىم العانىم جوق. كينوعا، كەشتەرگە ءبىر مارتە بولسىن بارعانىم جوق. كۇنى، ءتۇنى اينالدىرعانىم الا قاعازدىڭ بەتى... ءحالىم وسى. سوندا دا ءبىر قايعىرمايمىن. ءبىر تيىنىم قالعانشا وقيمىن. سونان سوڭ، تۇرمىس قانداي جۇك سالسا دا كوتەرەم. ءبىراق كوڭىلىم وقۋدا بولماق....» - دەپ باياندايدى. وسىلاي قىس بويى تومسكىدە وقيدى.
تەك سۇلتانماحمۇت عانا ەمەس، قازاقتىڭ سول كەزدەگى وقىعاندارىنىڭ كوپشىلىگى اقپان ريەۆوليۋسياسىنىڭ وسى شامادا تۇسىنگەنى انىق. ءبارى دە ەندى تاڭ اتتى، كۇن شىقتى، بۇعاۋ، قاناۋ، تەڭسىزدىك، مۇقتاجدىق جويىلادى؛ حالىق بىتكەن بوستاندىق، تەڭدىك الادى، ءار حالىق ءوز الدىنا ەل بولادى، ءوز مەملەكەتىن قۇرادى دەپ ءبىلدى. دەمەك، سۇلتانماحمۇتتىڭ ول تۇستاعى قۋانىشى –اقپان ريەۆوليۋسياسىنىڭ ءمانىن ءتۇسىنىپ سانالى تۇردە ءوز قاتىناسىن ءبىلدىرۋ ەمەس، پاتشا ۇكىمەتى قۇلاعاننان كەيىن بۇقارا حالىققا بوستاندىق تۋادى دەگەن اڭعالدىعىنان ەدى.
بۇل كەزدە ول «سوسياليزم» دەگەن ماقالا، «وسى دا، ادىلدىك پە؟»، «داۋىلداعى ابىگەر»، « عايسا كىم؟» دەگەن شىعارمالار جازدى.
اقىن بۇل شىعارمالارىندا، زامانعا ۇمىتتەنىپ قارايدى؛ ونىڭ الدان جارقىن بولاشاق كۇتەتىنى، دەموكراتتىق –ريەۆوليۋسيالىق وي –پىكىرى، كوز قاراسى ايقىن كورىنەدى.
«اداسقان ءومىر»، «كەدەي»، «ايتىس» پوەمالارىندا، تاعى باسقا شىعارمالارىندا اقىننىڭ حالىق ريەۆوليۋسيا جاعىندا ەكەنى، سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ جەڭۋىن، ادىلەتتى قوعام ورناۋىن تىلەيتىنى ايقىن كورىنەدى.
دالا اقىنى بۋرجۋازياشىل –ۇلتشىلداردىڭ، الاشوردانىڭ پىكىر، كوزقاراستارىن، اۆتونوميا الۋ، ءوز الدىنا مەملەكەت بولۋ جونىندەگى سوزدەرى مەن ىستەرىن باياندايدى؛ قازاقتىڭ ەرتەدەگى فەودالدىق تۇرمىسىن، سالتىن، قالپىن دارىپتەيدى. قالا اقىنى دالا اقىنىن، ونىڭ پىكىر، كوزقاراستارىن، تالاپ ارەكەتەرىن سىنايدى. ءبىراق پوەما بىتپەي قالعاندىقتان، ونىڭ كىمگە قوسىلىپ، قالاي ىستە دەپ كەڭەس بەرەتىنى ايتىلماي، انىق بولماي قالادى. «ايتىس» پوەماسىنان دا اقىننىڭ بۋرجۋازياشىل –الاشوردادان كەتكەنى، سول كەتكەنىمەن بىرگە ولاردىڭ كوزقاراستارىن، پروگرامماسىن سىناعانى اڭعارىلادى. سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ، الگى شىدەرتىدە سىرقاتتانعاننان كەيىندە اۋىرىپ جاتىپ، 1920 جىلى 21 ماي كۇنى، 27 جاسىندا ءولدى، ءتىپتى جاستاي كوز جۇمدى. قىرشىن كەتتى.
سۇلتانماحمۇتتىڭ ىزدەگەن شىندىعى: حالىقتىڭ دەرتىنە ەم تابۋ، «قاراڭعى قازاق كوگىنە ورمەلەپ شىعىپ، كۇن بولۋ»، «حالىقتىڭ مۇزداعان جۇرەگىن ءجىبىتۋ»، كوز جاسىن تىيۋ، تەڭسىزدىكتى، مۇقتاجدىقتى جويۋ، ءسويتىپ حالىقتى ەرىكتى، مادەنيەتتى، باقىتى ەتۋ ەدى. بۇل شىندىقتى اقىن سوۆەت ۇكىمەتىنەن عانا تاباتىن ەدى. ومىردە دە وسىلاي بولدى. تەك سۇلتانماحمۇت ءوزىنىڭ بۇل جولدا ىستەگەن ەڭبەگىنىڭ جەمىسىن ءوز كوزىمەن كورە الماي كەتتى. ويتكەنى سۇلتانماحمۇت قازاق حالقىنىڭ كوممۋنيستىك پارتيا مەن سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ، لەنيندىك ۇلت ساياساتى نەگىزىندە، ءوز الدىنا ەرىكتى، باسقالارمەن دارەجەسى تەڭ بولۋىنان قازاق اۆتونوميالى سوۆەتتىك سوسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلۋىنان بۇرىن قايتىس بولدى.
سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ ادەبيەتتىڭ ءار جانرىندا جازاتىن قابىلەتتى، تالانتتى، اقىن جازۋشىسى، عاجاپ اقىل –ويشى. قايشىلىقپەن وتكەن قىسقا ءومىر ىشىندە ول ءجۇز - ونداي ولەڭ، بەس –التى پوەما، ەكى رومان، جەتى –سەگىز ماقالا، وچەرك، اڭگىمە جاسادى.
اقىن شىعارمالارىنىڭ بىرىمەن - ءبىرى تۇتاسىپ جاتقان ەكى ءتۇرلى نەگىزگى قاسيەتى بار. ول شىعارمالارىنىڭ رەاليستىگى مەن حالىقتىعى.
سۇلتانماحمۇت رەاليست اقىن. ونىڭ الگى قايعىسى، زاماننىڭ جەرۋى، جارقىن بولاشاق كۇتۋى –قۇر قيالدان تۋعان نارسەلەر ەمەس، قازاق ءومىرىنىڭ شىندىعىنان تۋعان ماسەلەلەر ەدى.
سۇلتانماحمۇت –سىنشىل رەاليست اقىن. ول قازاق قوعامى تاپتىق –الەۋمەتتىك، مادەني –شىعارماشىلىق ءومىرىنىڭ ەگجەي –تەگجەيىن، شىن بەينەسىن قازاقتىڭ تۇرمىس –سالتىن، مىنەز –قۇلقىن ناقتى، ءدال، دۇرىس كورەدى.
تورايعىروۆ - ءىرى سىنشىل رەاليست. سىنشىلدىعىنىڭ كۇشتىلىگى سول –ول قازاق قوعامى تىرشىلىگىنىڭ بولماشى كەمشىلىكتەرىنىڭ ءوزىن كورىپ، كەلەكەلەپ سىناي ءبىلدى.
سۇلتانماحمۇت - سىرشىل - ليريك اقىن. ونىڭ - ولەڭ جىرلارىن باسىم كوپشىلىگى ليريكا بولىپ كەلەدى. اقىن ءوزىنىڭ ولەڭدەرىن، ءوز سوزىمەن ايتقاندا، تولعانعان جۇرەكتىڭ سىعىندىسى ەتىپ جازادى. سۇلتانماحمۇت ولەڭدەرىندە ماحاببات، تابيعات ليريكاسىنان ساياسي ليريكا مەن كوڭىل كۇي ليريكاسى الدە قايدا باسىم جاتادى.
اقىننىڭ شىعارمالارىنان قازاق –تاتار ادەبيەتىنەن ۇلى ورىس حالقىنىڭ كلاسسيكالىق ادەبيەتىنەن تاقىرىپ –يدەيا جاعىنان بولسىن، مەيلى شەبەرلىك جاعىنان بولسىن ۇتىمدى ۇيرەنگەنى ايقىن اڭعارىلادى.
سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ ورىس حالقى كلاسسيكالىق ادەبيەتىنىڭ وزىق قاسيەتىن، ءداستۇرىن ۇقتى، تۆورچەستۆوسىن ۇيرەندى. قازاق حالقىنىڭ اباي، ىبىراي نەگىزىن سالعان جاڭا، سىنشىل –رەاليست ادەبيەتىن ىلگەرى دامىتتى، جاڭا بيىككە كوتەردى.
سۇلتانماحمۇت –قازاقتىڭ ءوز تۇسىندا وزىمەن قاتار شىعىپ، ۇزەڭگىلەس، قاناتتاس بولعان اقىن –جازۋشىلارىنىڭ بارىنەن باسى وزىق شوقتىعى بيىك اقىن. قازاق ادەبيەتىنىڭ ابايدان كەيىنگى داۋىرىندەگى زور تاريحي كورىنىسى، بيىك ءبىر بەلەسى، قوعامدىق قۇبىلىسى.
سۇلتانماحمۇت قازاق حالقىنىڭ ىلگەرى دامۋىنا رۋحاني مادەنيەتىنىڭ وركەندەۋىنە كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. ول حالقىنا ءوز تۇسىندا عانا قىزمەت ەتىپ قويعان جوق. ءوزىنىڭ جارقىن بەينەسىمەن، ومىرشەڭ اسىل مۇراسىمەن حالىقتى وتانىن، ەلىن سۇيۋگە ۇيرەتىپ، ەڭبەككە، ەرلىككە جۇمىلدىرىپ، بۇگىندە قىزمەت ەتىپ وتىر. وسىلاي قىزمەت ەتە بەرمەك.
قازالى اۋدانى،ايتەكە بي كەنتى، س.سەيفۋللين اتىنداعى
№165 مەكتەپتىڭ تاريح ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
جادييەۆا ءلاززات شىنتاس قىزى
سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ شىعارمالارىنىڭ وي –ءتۇيىنى
ءاربىر ۇلت، حالىق تاريحىندا قاتارىنان ۇزدىك شىعاتىن عاجايىپ تالانتتار بولادى. عاسىردا ما، ايتەۋىر ۇزاق ساعىندىرىپ دۇنيەگە كەلەر ونداي پەرزەنتىن قازاق حالقى ءبىرتۋار دەپ اتايدى. قاتارىنان وزا شىققان ونداي تالانتتار ومىردە از جاساي ما، كوپ جاساي ما، ايتەۋىر حالىقتىڭ ازاماتتىق تاريحىن، وعان ساباقتاس رۋحاني تاريحىن، ولجاعا كەنەلتىپ، كوركەيتىپ كەتەدى، تۇتاس داۋىرگە، ءوزى ءومىر سۇرگەن ادەبي ورتاعا ايرىقشا ىقپال ەتەدى، ومىردە ءوز ەن –تاڭباسىن قالدىرادى. سونىمەن بىرگە، تۇتاس ءبىر ءداۋىردىڭ كەلبەتىن انىقتايدى. ۇلى سىنشى ۆ.گ.بەلەنسكييدىڭ ورىس ادەبيەتىنىڭ تۇتاس ءبىر كەزەڭىن گوگول اتىمەن بايلانىستىرىپ «گوگول ءداۋىرى» دەپ اتاۋى وسىنى كورسەتەدى. قازاق حالقىنىڭ وي دۇنيەسىندە از جاساپ، كوپ ءىس تىندىرعان سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ حالقىمىزدىڭ سونداي ءبىرتۋار اياۋلى پەرزەنتتەرىنىڭ ءبىرى.
سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ –قازاق حالقىنىڭ حح عاسىر باسىنداعى اسا كورنەكتى اقىنى، عاجاپ اقىل ويشىسى، «زور اقىلدى، تالانتتى، ءومىربايانى وتە قىزىق، تاماشا جازۋشىسى» («پراۆدا» №171(8217)، 21.06.1940 گ.). ول –ۇلى اباي ءداستۇرىن جالعاستىرۋشىسى. اباي اشقان پوەتيكالىق مۇمكىندىكتى ءوزى ءومىر سۇرگەن قوعام شىندىعىن، قايشىلىعىن بەينەلەۋگە ەركىن دە كەڭ پايدالانىلعان شەبەر. سۇلتانماحمۇت ولەڭدەگى اباي ورنەگىن شەبەر پايدالانۋشى عانا ەمەس، ءوزىنىڭ اقىندىق قۋات –دارىنىمەن جاعالاۋشى، ىلگەرى دامىتۋشى. ول –قازاق حالقىنىڭ حح عاسىر باسىنداعى قازاق ادەبيەتى اتالاتىن تۇتاس ءداۋىردىڭ ايرىقشا ءىرى تۇلعاسى. قوعامدىق –الەۋمەتتىك ءومىر شىندىعىن شىعارمالارىندا باتىل دا، انىق رەاليستىك ساپادا كورسەتۋمەن، شىعارمالارىنىڭ كوركەمدىك قۋاتى جونىنەن ول ءوز بيىگىن عانا انىقتاعان جوق، تۇتاس ءبىر ءداۋىر –حح عاسىر باسىنداعى قازاق ادەبيەتى تابيعاتىن ايقىنداعان ۇلى قۇبىلىسقا اينالدى.
سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ –ەكى ءداۋىر توعىسىندا، اسا كۇردەلى كەزەڭدە تىرشىلىك كەشتى. ول روسسيا تاريحىنىڭ، روسسياعا بىرىككەن قازاق حالقى تاريحىنىڭ اسا ءبىر ورلەۋ كەزەڭىندە –تاريحي دامۋلار، كۇرەس –كوتەرىلىستەر، قيان –كەسكى سوعىستار، دۇربەلەڭدى ريەۆوليۋسيالار داۋىرىندە جاسادى. روسسيادا كاپيتاليزمنىڭ وركەندەپ، اۋەلى پروگرەسشىل باعىت الۋى؛ 1905 -1907 جىلدارداعى بۋرجۋازيالىق –دەموكراتيالىق ريەۆوليۋسيا، 1914 -1918 جىلدارداعى يمپەراليستىك سوعىس؛ قازاق حالقىنىڭ 1916 جىلعى ۇل –ازاتتىق كوتەرىلىسى، 1917 جىلعى اقپاندا بولعان بۋرجۋازيالىق –دەموكراتيالىق ريەۆوليۋسيا سول جىلعى ۇلى وكتيابر سوسياليستىك ريەۆوليۋسياسى، سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ ورناۋى 1918 -1920 جىلدار اراسىنداعى ازامات سوعىسى... وسىنىڭ ءبارى اقىن ءومىر سۇرگەن زاماندا بولىپ جاتتى. سوندىقتان دا اقىننىڭ ءومىر –تىرشىلىگىنە، كۇندەلىكتى قىزمەتىنە، دۇنيەتانىم –كوزقاراسىنا، شىعارمالارىنىڭ تاقىرىپتىق مازمۇنى مەن جانر، تۇرىنە زور اسەر ەتتى. ءىز –تاڭباسىن سالدى. ويتكەنى، اقىن –زامان پەرزەنتى. سۇلتانماحمۇتتاي ءىرى ويلى، اساۋ جۇرەك، اسقان شابىتتى، لاپىلداپ جانىپ تۇرعان اقىن كوز الدىندا بولىپ جاتقان ءىرى وزگەرىستەردىڭ قايسىنا دا بەيتاراپ قاراي المايتىن ەدى. زامانىنا لايىق، ءىرى تابيعاتىنا ساي سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ ءوزىنىڭ سانالى ساياسي ءومىرىن، تۆورچەستۆولىق قىزمەتىن:
شىندىقتىڭ اۋىلىن ىزدەپ ءتۇستىم جولعا،
رازىمىن نە كورسەم دە وسى جولدا.
شارشارمىن، اداسارمىن، شالدىعارمىن،
ءبىراق ءبىر تابامىن دەپ كوڭىلىم سوندا، - دەپ باستادى.
ءومىر بويى وسى سەرتىن ورىنداۋ جولىندا قىزمەت ىستەدى. جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي، وزىنە، حالقىنا ونەر ءبىلىم، ەركىندىك باقىت ىزدەدى.
سۇلتانماحمۇت 1893 جىلى 29 قازان كۇنى قازىرگى كوكشەتاۋ وبلىسىنىڭ قىزىلتۋ اۋدانىندا تۋىپ، ءتورت –بەس جاسىنان پاۆلودار وبلىسىنىڭ باياناۋىل اۋدانىندا وسەدى. اقىنىڭ ارعى اتاسى –تورايعىر بي، ەل اۋزىندا اتى اڭىزعا اينالعان كوپتەگەن شەشەندىك، بيلىك سوزدەرى حالىق جادىندا ساقتالعان ادام. اقىنىڭ ءوز اكەسى، اۋباكىر اتى ۇمىتىلىپ، شوقپىت، شوقا اتانعان مومىن كەدەي شارۋا ەكەن.
بولاشاق وت اۋىز، وراق ءتىلدى اقىن التى جاسىندا اكەسىنەن وقىپ، حات تانيدى. قارا تانىعان بالانى وسىدان كەيىن كەيدە شوقپىت ءوزى وقىتىپ، كەيدە اۋىل اراسىنداعى مولداعا وقىتىپ، بالاسىن وقۋدان ۇزبەيدى. سۇلتانماحمۇت بىلىمگە جارلى بولماسىنشى دەگەن تىلەك ۇستىندە جۇرەدى. كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ اكە. سۇلتانماحمۇت 1904 1905- جىلدارى تورتاي دەگەن مولدادا 1906 -1907 جىلدارى مۇقان دەگەن مولدادا وقيدى.
سول كەزدە باياناۋىل قالاسىندا مەدرەسە اشىلىپ، سۇلتانماحمۇت 1908-1910 جىلدارى سوندا وقيدى. مولدانىڭ ۇيىندە جاتىپ وقىعان سۇلتانماحمۇت مالاي ەسەبىندە جۇرەدى. ساباقتان بوساعاندا سۋ اكەلىپ، وتىن جارىپ، شاي قايناتادى. مولدانىڭ مالىن كۇتەدى. جىعىلعان ۇستىنە جۇدىرىق دەگەندەي، ولەڭ اتاۋلىعا جانى قاس، مولدا ولەڭ جازساڭ تەرىس باتامدى بەرەمىن دەپ بالا سۇلتانماحمۇتتى قورقىتىپ ۇستايدى. تالىمىنە قاراي تالاپتى بالا بۇل جىلدارى باسىلىڭقى جۇرەدى. تۇلا بويى تولعان تۇمار، موينىندا دۇعالىق، اۋزىندا زىكىر، وقىعانى ناماز بولادى. قاري بولام دەپ «قۇراندى» ون ءۇش پاراسىنا جاتتاپ الادى.
ترويسك مەدرەسەسىنە تۇسكەن، بىلىمگە ىندىنى كەۋىپ شولىركەي جەتكەن ىنتالى شاكىرتى «ىزدەنىمپاز تابىلدى، ەندى دەگەنىمە جەتەم، حالقىما جۇلدىز ەمەس، اي ەمەس، كۇن بولام» دەگەن ويعا كەلەدى. «شاكىرت ويى» اتى ولەڭىندە:
قاراڭعى قازاق كوگىنە،
ورمەلەپ شىعىپ، كۇن بولام.
قاراڭعىلىقتىڭ كوگىنە،
كۇن بولماعاندا كىم بولام؟! –دەيدى اقىن.
جاپىراعىن جايعان جاس ەمەندەي كوڭىلىن قۋانىش كەرنەپ، تولىقسىعان اقىن ىزدەنىپ كوپ وقيدى. تەبىرەنىپ كوپ جازادى. ونىڭ «وقۋداعى ماقسات نە؟»، «قانداي؟»، «زارلاۋ» ت.ب. ءبىرسىپىرا كولەمدى، كوركەم ويلى ولەڭدەرى وسى كەزدە جازىلعان.
سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ 1916 جىلدىڭ كۇزىندە تومسكىگە بارىپ كۋرسقا كىرەدى. ورتا مەكتەپكە دايارلانادى، وقۋعا قۇشتارلىقپەن، اسا زور ىنتا، ەرەن قۇشتارلىقپەن كىرىسەدى. ءتيىستى ساباقتارىنان وزگە ورىس حالقىنىڭ كلاسسيكالىق ادەبيەتىن، تاريح، فيلوسوفيا، جاعرافيا كىتاپتارىن كوپ وقىعان سەكىلدى. بۇل كەزدەگى جەتىمسىز تاعدىرىن سۇلتانماحمۇت ءبىر حاتىندا: «... جۇمىسىندا ءبىر عانا وبەد ەتەم (ەت تاتام)؛ قۇر شاي مەن نان. كيىم العانىم جوق. كينوعا، كەشتەرگە ءبىر مارتە بولسىن بارعانىم جوق. كۇنى، ءتۇنى اينالدىرعانىم الا قاعازدىڭ بەتى... ءحالىم وسى. سوندا دا ءبىر قايعىرمايمىن. ءبىر تيىنىم قالعانشا وقيمىن. سونان سوڭ، تۇرمىس قانداي جۇك سالسا دا كوتەرەم. ءبىراق كوڭىلىم وقۋدا بولماق....» - دەپ باياندايدى. وسىلاي قىس بويى تومسكىدە وقيدى.
تەك سۇلتانماحمۇت عانا ەمەس، قازاقتىڭ سول كەزدەگى وقىعاندارىنىڭ كوپشىلىگى اقپان ريەۆوليۋسياسىنىڭ وسى شامادا تۇسىنگەنى انىق. ءبارى دە ەندى تاڭ اتتى، كۇن شىقتى، بۇعاۋ، قاناۋ، تەڭسىزدىك، مۇقتاجدىق جويىلادى؛ حالىق بىتكەن بوستاندىق، تەڭدىك الادى، ءار حالىق ءوز الدىنا ەل بولادى، ءوز مەملەكەتىن قۇرادى دەپ ءبىلدى. دەمەك، سۇلتانماحمۇتتىڭ ول تۇستاعى قۋانىشى –اقپان ريەۆوليۋسياسىنىڭ ءمانىن ءتۇسىنىپ سانالى تۇردە ءوز قاتىناسىن ءبىلدىرۋ ەمەس، پاتشا ۇكىمەتى قۇلاعاننان كەيىن بۇقارا حالىققا بوستاندىق تۋادى دەگەن اڭعالدىعىنان ەدى.
بۇل كەزدە ول «سوسياليزم» دەگەن ماقالا، «وسى دا، ادىلدىك پە؟»، «داۋىلداعى ابىگەر»، « عايسا كىم؟» دەگەن شىعارمالار جازدى.
اقىن بۇل شىعارمالارىندا، زامانعا ۇمىتتەنىپ قارايدى؛ ونىڭ الدان جارقىن بولاشاق كۇتەتىنى، دەموكراتتىق –ريەۆوليۋسيالىق وي –پىكىرى، كوز قاراسى ايقىن كورىنەدى.
«اداسقان ءومىر»، «كەدەي»، «ايتىس» پوەمالارىندا، تاعى باسقا شىعارمالارىندا اقىننىڭ حالىق ريەۆوليۋسيا جاعىندا ەكەنى، سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ جەڭۋىن، ادىلەتتى قوعام ورناۋىن تىلەيتىنى ايقىن كورىنەدى.
دالا اقىنى بۋرجۋازياشىل –ۇلتشىلداردىڭ، الاشوردانىڭ پىكىر، كوزقاراستارىن، اۆتونوميا الۋ، ءوز الدىنا مەملەكەت بولۋ جونىندەگى سوزدەرى مەن ىستەرىن باياندايدى؛ قازاقتىڭ ەرتەدەگى فەودالدىق تۇرمىسىن، سالتىن، قالپىن دارىپتەيدى. قالا اقىنى دالا اقىنىن، ونىڭ پىكىر، كوزقاراستارىن، تالاپ ارەكەتەرىن سىنايدى. ءبىراق پوەما بىتپەي قالعاندىقتان، ونىڭ كىمگە قوسىلىپ، قالاي ىستە دەپ كەڭەس بەرەتىنى ايتىلماي، انىق بولماي قالادى. «ايتىس» پوەماسىنان دا اقىننىڭ بۋرجۋازياشىل –الاشوردادان كەتكەنى، سول كەتكەنىمەن بىرگە ولاردىڭ كوزقاراستارىن، پروگرامماسىن سىناعانى اڭعارىلادى. سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ، الگى شىدەرتىدە سىرقاتتانعاننان كەيىندە اۋىرىپ جاتىپ، 1920 جىلى 21 ماي كۇنى، 27 جاسىندا ءولدى، ءتىپتى جاستاي كوز جۇمدى. قىرشىن كەتتى.
سۇلتانماحمۇتتىڭ ىزدەگەن شىندىعى: حالىقتىڭ دەرتىنە ەم تابۋ، «قاراڭعى قازاق كوگىنە ورمەلەپ شىعىپ، كۇن بولۋ»، «حالىقتىڭ مۇزداعان جۇرەگىن ءجىبىتۋ»، كوز جاسىن تىيۋ، تەڭسىزدىكتى، مۇقتاجدىقتى جويۋ، ءسويتىپ حالىقتى ەرىكتى، مادەنيەتتى، باقىتى ەتۋ ەدى. بۇل شىندىقتى اقىن سوۆەت ۇكىمەتىنەن عانا تاباتىن ەدى. ومىردە دە وسىلاي بولدى. تەك سۇلتانماحمۇت ءوزىنىڭ بۇل جولدا ىستەگەن ەڭبەگىنىڭ جەمىسىن ءوز كوزىمەن كورە الماي كەتتى. ويتكەنى سۇلتانماحمۇت قازاق حالقىنىڭ كوممۋنيستىك پارتيا مەن سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ، لەنيندىك ۇلت ساياساتى نەگىزىندە، ءوز الدىنا ەرىكتى، باسقالارمەن دارەجەسى تەڭ بولۋىنان قازاق اۆتونوميالى سوۆەتتىك سوسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلۋىنان بۇرىن قايتىس بولدى.
سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ ادەبيەتتىڭ ءار جانرىندا جازاتىن قابىلەتتى، تالانتتى، اقىن جازۋشىسى، عاجاپ اقىل –ويشى. قايشىلىقپەن وتكەن قىسقا ءومىر ىشىندە ول ءجۇز - ونداي ولەڭ، بەس –التى پوەما، ەكى رومان، جەتى –سەگىز ماقالا، وچەرك، اڭگىمە جاسادى.
اقىن شىعارمالارىنىڭ بىرىمەن - ءبىرى تۇتاسىپ جاتقان ەكى ءتۇرلى نەگىزگى قاسيەتى بار. ول شىعارمالارىنىڭ رەاليستىگى مەن حالىقتىعى.
سۇلتانماحمۇت رەاليست اقىن. ونىڭ الگى قايعىسى، زاماننىڭ جەرۋى، جارقىن بولاشاق كۇتۋى –قۇر قيالدان تۋعان نارسەلەر ەمەس، قازاق ءومىرىنىڭ شىندىعىنان تۋعان ماسەلەلەر ەدى.
سۇلتانماحمۇت –سىنشىل رەاليست اقىن. ول قازاق قوعامى تاپتىق –الەۋمەتتىك، مادەني –شىعارماشىلىق ءومىرىنىڭ ەگجەي –تەگجەيىن، شىن بەينەسىن قازاقتىڭ تۇرمىس –سالتىن، مىنەز –قۇلقىن ناقتى، ءدال، دۇرىس كورەدى.
تورايعىروۆ - ءىرى سىنشىل رەاليست. سىنشىلدىعىنىڭ كۇشتىلىگى سول –ول قازاق قوعامى تىرشىلىگىنىڭ بولماشى كەمشىلىكتەرىنىڭ ءوزىن كورىپ، كەلەكەلەپ سىناي ءبىلدى.
سۇلتانماحمۇت - سىرشىل - ليريك اقىن. ونىڭ - ولەڭ جىرلارىن باسىم كوپشىلىگى ليريكا بولىپ كەلەدى. اقىن ءوزىنىڭ ولەڭدەرىن، ءوز سوزىمەن ايتقاندا، تولعانعان جۇرەكتىڭ سىعىندىسى ەتىپ جازادى. سۇلتانماحمۇت ولەڭدەرىندە ماحاببات، تابيعات ليريكاسىنان ساياسي ليريكا مەن كوڭىل كۇي ليريكاسى الدە قايدا باسىم جاتادى.
اقىننىڭ شىعارمالارىنان قازاق –تاتار ادەبيەتىنەن ۇلى ورىس حالقىنىڭ كلاسسيكالىق ادەبيەتىنەن تاقىرىپ –يدەيا جاعىنان بولسىن، مەيلى شەبەرلىك جاعىنان بولسىن ۇتىمدى ۇيرەنگەنى ايقىن اڭعارىلادى.
سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ ورىس حالقى كلاسسيكالىق ادەبيەتىنىڭ وزىق قاسيەتىن، ءداستۇرىن ۇقتى، تۆورچەستۆوسىن ۇيرەندى. قازاق حالقىنىڭ اباي، ىبىراي نەگىزىن سالعان جاڭا، سىنشىل –رەاليست ادەبيەتىن ىلگەرى دامىتتى، جاڭا بيىككە كوتەردى.
سۇلتانماحمۇت –قازاقتىڭ ءوز تۇسىندا وزىمەن قاتار شىعىپ، ۇزەڭگىلەس، قاناتتاس بولعان اقىن –جازۋشىلارىنىڭ بارىنەن باسى وزىق شوقتىعى بيىك اقىن. قازاق ادەبيەتىنىڭ ابايدان كەيىنگى داۋىرىندەگى زور تاريحي كورىنىسى، بيىك ءبىر بەلەسى، قوعامدىق قۇبىلىسى.
سۇلتانماحمۇت قازاق حالقىنىڭ ىلگەرى دامۋىنا رۋحاني مادەنيەتىنىڭ وركەندەۋىنە كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. ول حالقىنا ءوز تۇسىندا عانا قىزمەت ەتىپ قويعان جوق. ءوزىنىڭ جارقىن بەينەسىمەن، ومىرشەڭ اسىل مۇراسىمەن حالىقتى وتانىن، ەلىن سۇيۋگە ۇيرەتىپ، ەڭبەككە، ەرلىككە جۇمىلدىرىپ، بۇگىندە قىزمەت ەتىپ وتىر. وسىلاي قىزمەت ەتە بەرمەك.
You Might Also Like
-
قازالى اۋدانى، ايتەكە بي كەنتى، س. سەيفۋللين اتىنداعى
