سىر ەلى ازاماتتارىنىڭ ەۋروپانى ازات ەتۋگە قوسقان ۇلەسى
قىزىلوردا وبلىسى،
قازالى اۋدانى، ايتەكە بي كەنتى، س. سەيفۋللين اتىنداعى
№165 مەكتەپتىڭ تاريح ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
جادييەۆا ءلاززات شىنتاس قىزى
سىر ەلى ازاماتتارىنىڭ ەۋروپانى ازات ەتۋگە قوسقان ۇلەسى
بيىلعى جىلى ۇلى وتان سوعىسىنداعى جەڭىستىڭ 67-جىلدىعى، تاريح ءوز دەگەنىن الۋدا. سول جەڭىسكە جارتى عاسىردان استام ۋاقىت ءوتىپ ەل جاڭارىپ وزگەرىستەر بولىپ جاتىر. الايدا بۇل جەڭىستىڭ قۇندىلىعى قانشا ۋاقىت وتسە دە ءوزىنىڭ ءمانىن جويار ەمەس، تاريحتا ماڭگى قالادى. قازاقستان تاريحىندا قازاق حالقىنىڭ ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسقانى ەرلىگى ءاليا، مانشۇك سياقتى باتىر قىزدارىمىزدىڭ اتى ءتول تاريحىمىزدان ورىن الدى. الايدا قازاقستاندىق ازاماتتاردىڭ اسىرەسە ەۆروپانى ازات ەتۋگە قاتىسقان نەمەسە قارسىلاسۋ قوزعالىسىنا قاتىسقانى جايلى مالىمەتتەر تاريحىمىزعا تولىق ەنبەدى دەپ ەسەپتەسەك جاڭىلمايمىز. ويتكەنى قازاقستاندىقتاردىڭ شەتەلدىكتەردە ءجۇرىپ قارسىلاسۋ قوزعالىسىنا قاتىسقاندىعى جونىندەگى مالىمەتتەر 50ء-شى جىلداردىڭ سوڭعى شيرەگىندە عانا باسپاعا شىعا باستادى.
سوعىس جىلدارىندا فاشيستىك گەرمانيا باسىپ العان سوۆەتتىك تەرريتوريالاردان گەرمانياعا جانە ول وككۋپاسيالاعان ەلدەرگە كاتورگالىق جۇمىستارعا ايدالىپ كەتكەن مىڭداعان سوۆەت ادامدارى بولعانى ءمالىم. فاشيستىك ەزگىدەن شەتەلدىكتەردى ازات ەتۋ تاقىرىبى از زەرتتەلگەن تاقىرىپ بولىپ تابىلادى. قازاقستاندىق جاۋىنگەرلەردىڭ ەۆروپانى فاشيستىك ەزگىدەن قۇتقارۋ تىڭ تاقىرىپ بولىپ تابىلادى.
ەۋروپاعا فاشيستىك باسقىنشىلاردان ازات ەتۋگە ءوزىمىزدىڭ سىر ەلىنىڭ ازاماتى سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى ءانۋار ءابۋتالىپوۆ تە بولدى. ول كىسى ءوزىنىڭ ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىنداعى شەتەلدىك ازاتتىق ميسسيالارىن قالاي ورىنداعان تۋرالى بىلاي سۋرەتتەيدى. بۇل كىسى سىر ەلىندەگى سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن العان 2ء-شى باتىردىڭ ءبىرى. ءقازىر ءتىرى جاڭاقورعان اۋدانى تۇگىسكەن كەڭشارىندا سوعىستان كەيىن ەڭبەك ەتىپ لەنين وردەنىمەن ناگرادتالعان.
1943 جىلعى قىسقى ناۋقاننىڭ قورىتىندىسى سوۆەت قارۋلى كۇشتەرى ءۇشىن ەرەكشە اتاپ ايتارلىقتاي بولدى. ستالينگراد تۇبىندە قورشاۋدا قالعان ءپاۋليۋستىڭ ءۇش مىڭدىق ارمياسى ءبىتتى. شىعىس مايدانعا اتتاندىرىلعان گيتلەردىڭ يتالياندىق وداقتاستارىنىڭ اسكەرلەرى بىت-شىت بولدى. فاشيستىك گەرمانيانىڭ باسقا دا سىبايلاستارى زور جەڭىلىسكە ۇشىرادى. دۇشپان دەميانسك ماڭىنان، ۆزياما مەن رجيەۆ تۇبىنەن قۋىلىپ تاستالدى، وڭ قاناتتان دا الىسقا ىسىرىلدى. سوۆەت اسكەرلەرى تۋعان ەلىمىزدىڭ 480000 شارشى كيلومەترىن باسقىنشىلاردان ازات ەتتى.
سول 1943 جىلدان ون التىنشى قاراشاسى كۇنى مارشال ر. يا. مالينوۆسكيي قولباسشىلىق ەتەتىن ەكىنشى ۋكراين مايدانىنداعى 53-ارميا ستارايا رۋسسا قالاسىن الۋعا بەت الدى. جاس جاۋىنگەر ءانۋار ءابۋتالىپ العاشقى ۇرىسقا وسىلاي كىرىستى. ورمان ىشىندەگى باتپاق ۇستىندە اعاش توسەپ، زەڭبىرەكتەردى، تانكتەردى ىلگەرى جىلجىتىپ كەلە جاتقان ءبىر تۇستا اسپاننان بومبا جاۋىپ بەرەدى. نەمىستەردىڭ «ميستەر شميدت» اتتى يسترەبيتەلى قاپتالىنداعى پۋلەمەتتەن اجال وعىن بۇركىپ وتە شىقتى. كوپ ادام وپات بولدى. وسى قاربالاس شاقتا بومبا جارىلىسىنان قۇلاعان اعاش ءانۋاردىڭ وڭ جاق بەلىنەن جاپىرا ۇرىپ، اناداي جەرگە ۇشىرىپ جىبەردى. ەسسىز قۇلاپ، ءبىر كەزدە ورنىنان سۇيرەتىلە تۇرىپ سەرىكتەرىنە ىلەستى. ايتپەسە بولمايدى. بىرەۋگە قارايتىن مۇرشاسى بار ما؟ سوعىستىڭ ەكى ادامنىڭ توبەلەسى ەمەس قىپ-قىزىل قىرعىن ەكەنىن سوندا ءتۇسىندى. ءانۋار بويىندا قورقىنىش پايدا بولدى. دەگەندە العا ءبىر وجەتتىك سۇيرەدى. مۇمكىن بۇل سوعىسقا اتتانارداعى اكەسىنىڭ ءبىر اۋىز ءسوزى شىعار، مۇمكىن وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك بولار. ءانۋار، وق پەن وتتىڭ ورتاسىنداعى ارپالىس جاس جىگىتتى ەسەيتىپ جىبەردى. ءانۋارعا اسكەري دايىندىق كەزىندەگى شاڭعى تەبۋ، قارۋدى وڭتايلى قولدانا ءبىلۋ، پاراشيۋت پەن اسپاننان سەكىرە ءبىلۋدى ۇيرەنگەندەرى وسى جەردە كادەگە استى. نەمىستەر ستارايا رۋسسادان اسكەرلەرىنىڭ ەكىنشى شابۋىلىنان سوڭ كەيىن شەگىندى...
17 قاراشا كورەستەن ازات ەتىلدى. مىنە، سول كەزدە دۇشپان ءبىزدىڭ تابىستارىمىزدى ونان ءارى ورىستەتپەي قويدى. ول قايتا توپتالىپ الدى، تىڭ رەزەرۆتەرىن ىسكە قوستى دا كييەۆ باعىتىندا ءبىزدىڭ توپتارىمىزدىڭ ءتۇپ-تامىرىنا سوققى بەرە وتىرىپ، قارسى شابۋىلعا شىقتى.
2ء-شى جانە 3ء-شى ۋكراين مايداندارىنىڭ ەندىگىندە كيروۆوگراد، كيروۆوي روگ باعىتتارىندا جانە زاپوروجەنىڭ باتىسىنا تامان جەردە اۋىر شابۋىل ۇرىستارى ءجۇرىپ جاتتى.
كريۆوي روگ ماڭىندا ز. گ. يسكاكوۆتىڭ پولكى بوراعان وقتىڭ استىندا قالدى. قايدا بارىپ اينالسا دا جاۋ زەڭبىرەگى تاۋىپ الادى. ءتۇس اۋا-اق، اسپاندى رەڭسىز بۇلتتار قاپتاپ، كەشكە قاراي قاراڭعىلىق مۇلدە تۇنەرە تۇسكەن. تۇنەك اسپان شامالى سىركىرەپ باستاپ، ازدان كەيىن سەبەلەي ءتۇستى. «ساق بولىڭدار، جىگىتتەر. وسى جەردە ءبىر ساعاتتاي ايالداپ، ورىن اۋىستىرامىز. فونار جاعۋ، تەمەكى شەگۋ بولماسىن!»- دەدى كوماندير. شىنىندا دا ولاي ەتۋ جاۋ قولىنا ءوزىڭدى-وزىڭ بايلاپ بەرۋمەن پارا-پار ەدى. الايدا، قانشا ساقتىق جاساعانمەن جاۋ بۇلاردىڭ باعدارىن لەزدە ءبىلىپ وتىرادى. تۇسىنىكسىز ءبىر كاكىر بار.
قاڭباق ءشوپتى قالقالاي قۇلاعىن ءانۋار وسىلاي ويلادى.
...مىنا جەر قانداي جالاڭقاي ەدى. تەپ-تەگىس-اۋ، تەپ-تەگىس. ءار جەردە عانا قاڭباق سەكىلدى بىردەڭەلەر كورىنەدى. ءبىزدىڭ سىردىڭ جاعاسى قانداي كەرەمەت! سۇلۋ سىر سىلاڭداي اعىپ، ورمان توعايلى مالعا دا، جانعا دا پانا. قاسيەتتى مەكەن قانداي قيىنشىلىق بولسا دا، اتالارىمنىڭ ءبىر ءتۇپ شەڭگەل قىزىعىم، ءبىر ءتۇپ شەڭگەلىم ازىعىم» دەپ قونىس اۋدارمايتىنى سول ەكەن عوي. كەنەت ءبىر نارسە قالباڭ ەتە قالعانداي بولدى. دەمىن شىعارماي ءۇنسىز قادالدى بىرەۋ جىلىستاپ سايعا قاراي ءتۇسىپ كەتتى. ءانۋار دا سابىرسىز الگىنىڭ سوڭىنا ەردى. سالدەن سوڭ-اق، «پريەم، پريەم» دەگەن سەكىلدى داۋىس شىعا باستادى. كوڭىلدە كۇمان قالمادى. مىناۋ انىق جاۋ تىڭشىسى جولبارىستاي اتىلعان ءانۋار ەڭگەزەردەي موردۆاندى بۇرە ءتۇسىپ، شالقاسىنان قۇلاتتى. قارۋلى قولمەن سىعىمداي قىلعىندىرا سۇيرەگەن بويى كومانديردىڭ الدىنان ءبىراق شىعاردى. ول راسىندا جاۋ تىنىسى بولىپ شىقتى. قوينىندا قۇيتاقانداي راسياسى بار ەكەن. ەتىگىنىڭ وكشەسىندەگى شەگە «زازەملەنيە» رەتىندە حابارىن ۇشۋسىز تاراتاتىن كورىنەدى.
ءابۋتالىپوۆ، قىراعىلىق تانىتىپ، جاۋ تىڭشىسىن قولعا تۇسىرگەنىن ءۇشىن العىس جاريالايمىن!-دەدى كوماندير توپ الدىندا.
سوۆەت وداعىنا قىزمەت ەتەمىن.
«1944 جىلعى قازاننىڭ سوڭعى كۇندەرىندە-اق بۋداپەشت باعىتىندا اسا ءبىر قيىن كەسكى ۇرىس باستالدى دا كەتتى. 2ء-شى ۋكراين مايدانىنا دۇشپاننىڭ 39 قۇرامدان جاساقتالعان توبى قارسى تۇردى. جاقسى دايىندالعان قورعانىستىڭ تارماقتى ءتۇرىن پايدالانىپ، قيان-كەسكى قارسىلىق كورسەتتى...ۋكراين مايدانىنىڭ نەگىزگى كۇشتەرىن تيسسا، دۋناي - ەكى وزەن ارالىعىنا شىعارۋ ارقىلى كۇرت وزگەرىس جاسالۋى مۇمكىن دەپ ەسەپتەلىندى».
...پولك تيسسا وزەنىنىڭ جاعالاۋىنا كەلىپ توقتاعاندا كۇن قاس قارايعان بولاتىن. لايسون باتپاقتى كەشىپ، جيىرما شاقىرىمنان اسا جاسالعان جورىقتان سوڭ جاۋىنگەرلەرگە ءۇستى-باسىن تازالاپ، كەپتىرىنىپ، قارۋلارىن رەتكە كەلتىرۋگە بۇيرىق بەرىلدى. جەڭىل-جەلپى تاماق تارتىلدى. كومانديرلەر ىلە-شالا كەڭەسۋگە جينالدى. شاماسى، بۇل جەردە شەشۋشى ۇرىس بولماقشى. ويتكەنى، ديۆيزيا كومانديرى گەنەرال-مايور ا. ف. كازانكين دە وسىندا كەلدى. ءماجىلىس ۇزاققا سوزىلمادى. سالدەن سوڭ ەفرەيتور ءانۋار ءابۋتالىپوۆتى كوماندير شاقىرتتى. الدىنا كەلىپ، سىمداي تارتىلعان سۇڭعاق بويلى، قاپساعاي جاۋىرىندا جاس جاۋىنگەردىڭ تۇلا بويى ءۇنسىز شولعان گەنەرال ويعا شومىپ، ولاي-بۇلاي ءجۇردى. ءبىر كەزدە مۇنىڭ الدىنا كەلىپ، جانارىنا قادالا قارادى. بۇل دا كىرپىك قاقپاي قالشيىپ تۇر.
- ەفرەيتور ءابۋتالىپوۆ!- دەدى گەنەرال، ساعان ايرىقشا تاپسىرما بەرگەلى تۇرمىز.
- مىنا تيسسا وزەنىن ءجۇزىپ ءوتىپ، بۇيرىقتى ورىنداۋعا رۇقسات ەتىڭىز، جولداس گەنەرال!-دەپ سىر سۇڭقارى وسىلاي دەپ ساڭق ەتە قالدى.
- جولىڭ بولسىن! ءانۋار كويلەگىنە ءبىر گراناتانى قوسا وراپ باسىنا بايلادى، وڭ قولىنا پيستولەت الىپ كوتەرە سۋعا ءتۇستى. سول قولىمەن سابىرسىز ءجۇزىپ كەلەدى. ءوزى بالا كەزىندە تالاي اسىر سالعان، سىرداريا سەكىلدى ەكەن سىنا وزەن. كوپىرشىپ اققانى دا ەنى دە سوعان كەلەتىن سەكىلدى. قاراكولەڭكە اي جارىعىمەن ءجۇزىپ كەلەدى. قانشا ۋاقىت وتكەندىگىن كىم ءبىلسىن. شامالى ۋاقىت ءجۇزىپ، ءسال-پال تىڭ-تىڭداپ، سۋ ىشىندە مالتي بەردى. «قىبىرلاعان قىر اسار» دەگەن وسى. تابانى دا جەرگە ءتيدى. ءانۋاردىڭ جاعاعا كەلگەن سوڭ دا سۋدان شىقپاي ءبىراز تۇردى. نەمىستەردىڭ تاسىر-تۇسىر جۇرگەنى، شۇلدىرەپ سويلەگەنى ءبارى-بارى ەستىلىپ تۇر. جۇرەگى اتقاقتاي سوعىپ، بويىن قورقىنىش بيلەدى. ءومىر مەن ءولىمنىڭ اراسى قانداي جاقىن ەدى؟ جان قانداي ءتاتتى، شىركىن! ءبىراق، تاپسىرمانى ورىنداماي كەرى قايتۋ ولىمنەن دە جامان. مۇزداي سۋ دا دەنەسىن دىرىلدەتىپ بارادى. كوزىن اشىپ قاراپ ەدى، اناداي جەردە قايىق كورىندى، نەمىستەردىڭ قايىعى. تەز شەشىمگە كەلمەسە بولمايدى.
ءقازىر فريستەر مۇندا كەلۋى مۇمكىن. وسىنىڭ ءبارى سەزىپ تۇر، ءانۋار. دۇرسىلدەگەن جۇرەگىن توقتايىن دەپ بويىن تىكتەدى. وسى كەزدە...وسى كەزدە، جاعالاۋدا عايىپتان پايدا بولعان اق ساقالدى شال: «بالام. قورىقپا شىعا بەر! ساعان ەشكىم تيمەيدى»-دەدى. ءتۇسى ەكەنىن، ءانى ەكەنىن تۇسىنبەي قالدى بۇل. شامالىدان سوڭ-اق، ساقالدى قاريانىڭ اناسى كورىندى.
«بالام، قورىقپا شىعا بەر»- اناسى دا اۋليە اتانىڭ ءسوزىن قايتالادى.
- ساعان ەشكىم تيمەيدى. اتاڭ سەنى قورعاپ تۇر تايسالما! «يا، بيسسميلا»- دەپ سۋدان قارعىپ شىققان ءانۋار قايىقتىڭ جانىنا جەتىپ باردى. سۋ جاڭا قايىق! ەكى ەسكەگى دە ورنىندا. ىشىندە ءبىر ۆينتوۆكا، ءبىر كاسكا جاتىر. دەرەۋ ءجىبىن شەشىپ، ءوز جاعالاۋىمىزعا قاراي ەسە جونەلدى. قۋانعانىنان الدە قورىققانىنان ەكەنىن بىلمەدى، ءبىر ەرەكشە كۇش پايدا بولدى. لەزدە جەتىپ كەلدى. مۇنداعىلار دا باقىلاپ وتىر ەكەن. باس سالىپ مۇنى قۇشاقتاپ جاتىر. كەۋدەسىنە قىسقان پولك كومانديرى، پولكوۆنيك يساكوۆ: «باتىرسىڭ ءانۋار، ناعىز باتىرسىڭ!»-دەدى جۇرەگى جارىلا. قايىقتا سەگىز ادام مىنگىزگەن ءانۋار قايتادان جاۋدىڭ جاعالاۋىنا جونەلدى. اپارىپ تاستايدى دا قايتا كەلەدى. ءتورتىنشى رەت ءوتىپ كەلە جاتقاندا شىركەۋ ۇستىنە ورنالاسقان مينومەتشىلەر بايقاپ قالىپ، وقتىڭ استىنا الدى. ءاۋپىرىم تاڭىرىمەن ءوز جاعالاۋىنا ازەر جەتتى.
- ءقازىر ونىڭ كوزىن جويامىز، - دەگەن زەڭبىرەكشىلەر دە سوزىندە تۇردى. جول قايتا اشىلدى. سونىمەن نە كەرەك، ءانۋار قايىعىمەن ون-ون بەس رەت قاتىناپ، الدىڭعى شەپتەگى روتانىڭ سەكسەن بەس سولداتىن قارسى جاعالاۋعا وتكىزدى. سوڭىندا كومانديرلەردى دە جەتكىزدى.
- ءابۋتالىپوۆ ساعان مىڭ العىس! سوۆەت وداعىنىڭ باتىرىنا ۇسىنىلسىن، - دەدى كوماندير قايىقتان تۇسە بەرە. اۆتوماتىن الا ءانۋار قيان-كەسكى ۇرىسقا كىرىسىپ كەتتى. وق بوراپ تۇر. جاۋ قاپتاعان قالىڭ اسكەر. اسپان جەرگە، جەر اسپانعا شىققانداي قيامەت. ءبىر بايقاعانىندا وڭ جاق قاپتالدان نەمىستىڭ «تيگرى» ارىلداپ شىعا بەردى. ساقپان اتقان قارۋلى قول قاپى كەتپەدى. ءانۋاردىڭ گراناتاسى تانكىگە ءدال ءتيدى. تەمىر تاجال بۇرق ەتتى دە جالىنعا ورىندى. تاعى ءبىر برون ترانسپورتەر جاقىنداپ قالىپتى. دەرەۋ گراناتىن كوزدەي لاقتىرىپ، پۋلەمەتتەن وقتى سەبەلەپ جىبەردى. سەكىرە قاشقان وفيسەر جەر جاستاندى. ءۇشىنشى تانكتە الدىڭعىلاردىڭ جولىن قۇشتى. وسى ۇرىستا الدىڭعى شەپكە رۋمىن، ۆەنگرلەردى قالقان ەسەبىندە ۇستايدى ەكەن. تۇتقىنداردىڭ كوبىسى دە سولار، 47ء-سى تازا نەمىس بولىپ شىقتى.
وسى ەرلىگى ءۇشىن ءانۋار ءابۋتالىپوۆ كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ 1945 جىلعى 24ء-شى ناۋرىزداعى جارلىعىمەن كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن يەلەندى. نەمىس باسقىنشىلارىنان ۆەنگريا، چەحوسلوۆاكيا، رۋمىنيا، اۆستريا جەرىن ازات ەتتى.
ءانۋار ءابۋتالىپوۆ سوعىستان سوڭعى بەيبىت ومىردە دە ەرەن ەڭبەك يەسى ەكەندىگىن تالاي رەت دالەلدەدى. سان-سالالى شارۋاشىلىققا ەتەنە ارالاسىپ، لەنين وردەنىن كەۋدەسىنە قادادى. «تۇگىسكەن» كەڭشارىندا 1984 جىلعا دەيىن كۇرىششى بولىپ ەڭبەك ەتتى، زەينەتكەرلىككە شىقتى. بەرەكەلى وتباسىنىڭ بەرىك ۇستانىمى ەنەكەڭ، جۇبايى ءۇمسالام توعىز بالا تارىقتىرماي ءوسىردى. ءبارى ءۇيلى-باراندى ءقازىر. ءبىر-بىر قىزمەتتىڭ قۇلاعىن ۇستاپ، تاۋەلسىز ەلىنە قىزمەت ەتۋدە. وتىز توعىز نەمەرە، ءۇش شوبەرە سۇيگەن، ءانۋار اقساقال، سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە تاياسا دا، ءالى ءبىر جىگىتتىك كۇشى بار قارۋلى. قولدارىندا كەنجە ۇلى ەسەنقوجا، كەلىنى كۇلاش بار. كۇلاش ءارۋاق قونعان اتاقتى ايتىس اقىنى ماناپ كوكەنوۆتىڭ قىزى.
ۇلى وتان سوعىسى اياقتالعاننان كەيىن مىنە، 65 جىل بولىپ وتىر. الايدا ۇلى جەڭىسكە ۇلەس قوسقان قارسىلاسۋ قوزعالىسىنىڭ جاۋىنگەرلەرى، اسىرەسە قازاقستاندىقتاردىڭ ەرلىكتەرى تەك قانا قازاق حالقىنىڭ ەمەس، سونىمەن قاتار ازات ەتكەن يۋگوسلاۆيا، فرانسيا، چەحوسلاۆاكيا حالىقتارىنىڭ ساناسىنا بەرىك ورنىققان.
نەمىس فاشيستەرىنە قارسى كۇرەسكەن ءبىر قانشا قازاق ازاماتتارى شەت مەملەكەتتەردە قالىپ قويعان. اتاپ ايتقاندا، گەرمانيالىق كابي سۋمەردىڭ مالىمەتى بويىنشا باتىس ەۆروپادا قازاقتاردىڭ 1600 وتباسى تۇرادى. ءبىر عانا ميۋنحەن قالاسىندا 40 وتباسى تۇرادى، وسىنداي سەبەپتەرمەن شەت ەلدە جۇرگەن قازاق ازاماتتارىنىڭ ەندىگى ارمانى-جاس ۇرپاقتى، ۇل-قىزدارىمىزدى اتا-مەكەنگە تابىستىرۋ. ءبىز جارىقتا جۇرسەك تە جۇرەگىمىز تۋعان جەردە دەپ وزدەرىنىڭ تۋعان جەرىنە، اتا-مەكەنگە كەلگىسى كەلەتىنىن ايتادى. ەكىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىستىڭ زاردابىن قانداي جانە ونىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن جاڭعىرىپ كەلە جاتقان جاعىمسىز جاقتارى نەدەن باستالادى دەگەن ساۋال اركىمدى مازالايتىنى انىق.
سوعىس باستالار الدىندا وداق بويىنشا قازاق حالقىنىڭ سانى 3 ملن 250 مىڭعا جەتىپ، وقيعالاردان كەيىن قايتا تولىعىپ كەلە جاتقان بولاتىن.
سوعىسقا قاتىسقاندار، سونىڭ ىشىندە تىكەلەي مايدانعا 500 مىڭ قازاق ازاماتى اتتانعان، سونىڭ 350 مىڭ ازاماتى، ياعني 70%-ى سوعىستا قازاعا ۇشىراعان، وسىنداي سوعىستىڭ قازاق حالقىنا قانشاما زاردابىن تيگىزگەنىن كورۋگە بولادى.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
1. ا. حامزين «فرانسياداعى قازاق جاۋىنگەرى»//لەنينشىل جاس. 1982جج 06 مارت
2. ك. ەجەنوۆا. وني سراجاليس ۆ فرانسيي. // گوريزونت. 1987 ج №31
3. نوۆينكوۆ ۆ «ليۋدي نيەۆوستريەۆاننوي سۋدبى» // كازاحستانسكايا پراۆدا. 1941 گ 20 اپرەليا
4. ن. مۋسابايەۆ، ا. مۋسابايەۆا. ورتايماعان قازانى-قاسيەتتى قازالى
5. قاريالار ەستەلىكتەرىنەن
قازالى اۋدانى، ايتەكە بي كەنتى، س. سەيفۋللين اتىنداعى
№165 مەكتەپتىڭ تاريح ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
جادييەۆا ءلاززات شىنتاس قىزى
سىر ەلى ازاماتتارىنىڭ ەۋروپانى ازات ەتۋگە قوسقان ۇلەسى
بيىلعى جىلى ۇلى وتان سوعىسىنداعى جەڭىستىڭ 67-جىلدىعى، تاريح ءوز دەگەنىن الۋدا. سول جەڭىسكە جارتى عاسىردان استام ۋاقىت ءوتىپ ەل جاڭارىپ وزگەرىستەر بولىپ جاتىر. الايدا بۇل جەڭىستىڭ قۇندىلىعى قانشا ۋاقىت وتسە دە ءوزىنىڭ ءمانىن جويار ەمەس، تاريحتا ماڭگى قالادى. قازاقستان تاريحىندا قازاق حالقىنىڭ ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسقانى ەرلىگى ءاليا، مانشۇك سياقتى باتىر قىزدارىمىزدىڭ اتى ءتول تاريحىمىزدان ورىن الدى. الايدا قازاقستاندىق ازاماتتاردىڭ اسىرەسە ەۆروپانى ازات ەتۋگە قاتىسقان نەمەسە قارسىلاسۋ قوزعالىسىنا قاتىسقانى جايلى مالىمەتتەر تاريحىمىزعا تولىق ەنبەدى دەپ ەسەپتەسەك جاڭىلمايمىز. ويتكەنى قازاقستاندىقتاردىڭ شەتەلدىكتەردە ءجۇرىپ قارسىلاسۋ قوزعالىسىنا قاتىسقاندىعى جونىندەگى مالىمەتتەر 50ء-شى جىلداردىڭ سوڭعى شيرەگىندە عانا باسپاعا شىعا باستادى.
سوعىس جىلدارىندا فاشيستىك گەرمانيا باسىپ العان سوۆەتتىك تەرريتوريالاردان گەرمانياعا جانە ول وككۋپاسيالاعان ەلدەرگە كاتورگالىق جۇمىستارعا ايدالىپ كەتكەن مىڭداعان سوۆەت ادامدارى بولعانى ءمالىم. فاشيستىك ەزگىدەن شەتەلدىكتەردى ازات ەتۋ تاقىرىبى از زەرتتەلگەن تاقىرىپ بولىپ تابىلادى. قازاقستاندىق جاۋىنگەرلەردىڭ ەۆروپانى فاشيستىك ەزگىدەن قۇتقارۋ تىڭ تاقىرىپ بولىپ تابىلادى.
ەۋروپاعا فاشيستىك باسقىنشىلاردان ازات ەتۋگە ءوزىمىزدىڭ سىر ەلىنىڭ ازاماتى سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى ءانۋار ءابۋتالىپوۆ تە بولدى. ول كىسى ءوزىنىڭ ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىنداعى شەتەلدىك ازاتتىق ميسسيالارىن قالاي ورىنداعان تۋرالى بىلاي سۋرەتتەيدى. بۇل كىسى سىر ەلىندەگى سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن العان 2ء-شى باتىردىڭ ءبىرى. ءقازىر ءتىرى جاڭاقورعان اۋدانى تۇگىسكەن كەڭشارىندا سوعىستان كەيىن ەڭبەك ەتىپ لەنين وردەنىمەن ناگرادتالعان.
1943 جىلعى قىسقى ناۋقاننىڭ قورىتىندىسى سوۆەت قارۋلى كۇشتەرى ءۇشىن ەرەكشە اتاپ ايتارلىقتاي بولدى. ستالينگراد تۇبىندە قورشاۋدا قالعان ءپاۋليۋستىڭ ءۇش مىڭدىق ارمياسى ءبىتتى. شىعىس مايدانعا اتتاندىرىلعان گيتلەردىڭ يتالياندىق وداقتاستارىنىڭ اسكەرلەرى بىت-شىت بولدى. فاشيستىك گەرمانيانىڭ باسقا دا سىبايلاستارى زور جەڭىلىسكە ۇشىرادى. دۇشپان دەميانسك ماڭىنان، ۆزياما مەن رجيەۆ تۇبىنەن قۋىلىپ تاستالدى، وڭ قاناتتان دا الىسقا ىسىرىلدى. سوۆەت اسكەرلەرى تۋعان ەلىمىزدىڭ 480000 شارشى كيلومەترىن باسقىنشىلاردان ازات ەتتى.
سول 1943 جىلدان ون التىنشى قاراشاسى كۇنى مارشال ر. يا. مالينوۆسكيي قولباسشىلىق ەتەتىن ەكىنشى ۋكراين مايدانىنداعى 53-ارميا ستارايا رۋسسا قالاسىن الۋعا بەت الدى. جاس جاۋىنگەر ءانۋار ءابۋتالىپ العاشقى ۇرىسقا وسىلاي كىرىستى. ورمان ىشىندەگى باتپاق ۇستىندە اعاش توسەپ، زەڭبىرەكتەردى، تانكتەردى ىلگەرى جىلجىتىپ كەلە جاتقان ءبىر تۇستا اسپاننان بومبا جاۋىپ بەرەدى. نەمىستەردىڭ «ميستەر شميدت» اتتى يسترەبيتەلى قاپتالىنداعى پۋلەمەتتەن اجال وعىن بۇركىپ وتە شىقتى. كوپ ادام وپات بولدى. وسى قاربالاس شاقتا بومبا جارىلىسىنان قۇلاعان اعاش ءانۋاردىڭ وڭ جاق بەلىنەن جاپىرا ۇرىپ، اناداي جەرگە ۇشىرىپ جىبەردى. ەسسىز قۇلاپ، ءبىر كەزدە ورنىنان سۇيرەتىلە تۇرىپ سەرىكتەرىنە ىلەستى. ايتپەسە بولمايدى. بىرەۋگە قارايتىن مۇرشاسى بار ما؟ سوعىستىڭ ەكى ادامنىڭ توبەلەسى ەمەس قىپ-قىزىل قىرعىن ەكەنىن سوندا ءتۇسىندى. ءانۋار بويىندا قورقىنىش پايدا بولدى. دەگەندە العا ءبىر وجەتتىك سۇيرەدى. مۇمكىن بۇل سوعىسقا اتتانارداعى اكەسىنىڭ ءبىر اۋىز ءسوزى شىعار، مۇمكىن وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك بولار. ءانۋار، وق پەن وتتىڭ ورتاسىنداعى ارپالىس جاس جىگىتتى ەسەيتىپ جىبەردى. ءانۋارعا اسكەري دايىندىق كەزىندەگى شاڭعى تەبۋ، قارۋدى وڭتايلى قولدانا ءبىلۋ، پاراشيۋت پەن اسپاننان سەكىرە ءبىلۋدى ۇيرەنگەندەرى وسى جەردە كادەگە استى. نەمىستەر ستارايا رۋسسادان اسكەرلەرىنىڭ ەكىنشى شابۋىلىنان سوڭ كەيىن شەگىندى...
17 قاراشا كورەستەن ازات ەتىلدى. مىنە، سول كەزدە دۇشپان ءبىزدىڭ تابىستارىمىزدى ونان ءارى ورىستەتپەي قويدى. ول قايتا توپتالىپ الدى، تىڭ رەزەرۆتەرىن ىسكە قوستى دا كييەۆ باعىتىندا ءبىزدىڭ توپتارىمىزدىڭ ءتۇپ-تامىرىنا سوققى بەرە وتىرىپ، قارسى شابۋىلعا شىقتى.
2ء-شى جانە 3ء-شى ۋكراين مايداندارىنىڭ ەندىگىندە كيروۆوگراد، كيروۆوي روگ باعىتتارىندا جانە زاپوروجەنىڭ باتىسىنا تامان جەردە اۋىر شابۋىل ۇرىستارى ءجۇرىپ جاتتى.
كريۆوي روگ ماڭىندا ز. گ. يسكاكوۆتىڭ پولكى بوراعان وقتىڭ استىندا قالدى. قايدا بارىپ اينالسا دا جاۋ زەڭبىرەگى تاۋىپ الادى. ءتۇس اۋا-اق، اسپاندى رەڭسىز بۇلتتار قاپتاپ، كەشكە قاراي قاراڭعىلىق مۇلدە تۇنەرە تۇسكەن. تۇنەك اسپان شامالى سىركىرەپ باستاپ، ازدان كەيىن سەبەلەي ءتۇستى. «ساق بولىڭدار، جىگىتتەر. وسى جەردە ءبىر ساعاتتاي ايالداپ، ورىن اۋىستىرامىز. فونار جاعۋ، تەمەكى شەگۋ بولماسىن!»- دەدى كوماندير. شىنىندا دا ولاي ەتۋ جاۋ قولىنا ءوزىڭدى-وزىڭ بايلاپ بەرۋمەن پارا-پار ەدى. الايدا، قانشا ساقتىق جاساعانمەن جاۋ بۇلاردىڭ باعدارىن لەزدە ءبىلىپ وتىرادى. تۇسىنىكسىز ءبىر كاكىر بار.
قاڭباق ءشوپتى قالقالاي قۇلاعىن ءانۋار وسىلاي ويلادى.
...مىنا جەر قانداي جالاڭقاي ەدى. تەپ-تەگىس-اۋ، تەپ-تەگىس. ءار جەردە عانا قاڭباق سەكىلدى بىردەڭەلەر كورىنەدى. ءبىزدىڭ سىردىڭ جاعاسى قانداي كەرەمەت! سۇلۋ سىر سىلاڭداي اعىپ، ورمان توعايلى مالعا دا، جانعا دا پانا. قاسيەتتى مەكەن قانداي قيىنشىلىق بولسا دا، اتالارىمنىڭ ءبىر ءتۇپ شەڭگەل قىزىعىم، ءبىر ءتۇپ شەڭگەلىم ازىعىم» دەپ قونىس اۋدارمايتىنى سول ەكەن عوي. كەنەت ءبىر نارسە قالباڭ ەتە قالعانداي بولدى. دەمىن شىعارماي ءۇنسىز قادالدى بىرەۋ جىلىستاپ سايعا قاراي ءتۇسىپ كەتتى. ءانۋار دا سابىرسىز الگىنىڭ سوڭىنا ەردى. سالدەن سوڭ-اق، «پريەم، پريەم» دەگەن سەكىلدى داۋىس شىعا باستادى. كوڭىلدە كۇمان قالمادى. مىناۋ انىق جاۋ تىڭشىسى جولبارىستاي اتىلعان ءانۋار ەڭگەزەردەي موردۆاندى بۇرە ءتۇسىپ، شالقاسىنان قۇلاتتى. قارۋلى قولمەن سىعىمداي قىلعىندىرا سۇيرەگەن بويى كومانديردىڭ الدىنان ءبىراق شىعاردى. ول راسىندا جاۋ تىنىسى بولىپ شىقتى. قوينىندا قۇيتاقانداي راسياسى بار ەكەن. ەتىگىنىڭ وكشەسىندەگى شەگە «زازەملەنيە» رەتىندە حابارىن ۇشۋسىز تاراتاتىن كورىنەدى.
ءابۋتالىپوۆ، قىراعىلىق تانىتىپ، جاۋ تىڭشىسىن قولعا تۇسىرگەنىن ءۇشىن العىس جاريالايمىن!-دەدى كوماندير توپ الدىندا.
سوۆەت وداعىنا قىزمەت ەتەمىن.
«1944 جىلعى قازاننىڭ سوڭعى كۇندەرىندە-اق بۋداپەشت باعىتىندا اسا ءبىر قيىن كەسكى ۇرىس باستالدى دا كەتتى. 2ء-شى ۋكراين مايدانىنا دۇشپاننىڭ 39 قۇرامدان جاساقتالعان توبى قارسى تۇردى. جاقسى دايىندالعان قورعانىستىڭ تارماقتى ءتۇرىن پايدالانىپ، قيان-كەسكى قارسىلىق كورسەتتى...ۋكراين مايدانىنىڭ نەگىزگى كۇشتەرىن تيسسا، دۋناي - ەكى وزەن ارالىعىنا شىعارۋ ارقىلى كۇرت وزگەرىس جاسالۋى مۇمكىن دەپ ەسەپتەلىندى».
...پولك تيسسا وزەنىنىڭ جاعالاۋىنا كەلىپ توقتاعاندا كۇن قاس قارايعان بولاتىن. لايسون باتپاقتى كەشىپ، جيىرما شاقىرىمنان اسا جاسالعان جورىقتان سوڭ جاۋىنگەرلەرگە ءۇستى-باسىن تازالاپ، كەپتىرىنىپ، قارۋلارىن رەتكە كەلتىرۋگە بۇيرىق بەرىلدى. جەڭىل-جەلپى تاماق تارتىلدى. كومانديرلەر ىلە-شالا كەڭەسۋگە جينالدى. شاماسى، بۇل جەردە شەشۋشى ۇرىس بولماقشى. ويتكەنى، ديۆيزيا كومانديرى گەنەرال-مايور ا. ف. كازانكين دە وسىندا كەلدى. ءماجىلىس ۇزاققا سوزىلمادى. سالدەن سوڭ ەفرەيتور ءانۋار ءابۋتالىپوۆتى كوماندير شاقىرتتى. الدىنا كەلىپ، سىمداي تارتىلعان سۇڭعاق بويلى، قاپساعاي جاۋىرىندا جاس جاۋىنگەردىڭ تۇلا بويى ءۇنسىز شولعان گەنەرال ويعا شومىپ، ولاي-بۇلاي ءجۇردى. ءبىر كەزدە مۇنىڭ الدىنا كەلىپ، جانارىنا قادالا قارادى. بۇل دا كىرپىك قاقپاي قالشيىپ تۇر.
- ەفرەيتور ءابۋتالىپوۆ!- دەدى گەنەرال، ساعان ايرىقشا تاپسىرما بەرگەلى تۇرمىز.
- مىنا تيسسا وزەنىن ءجۇزىپ ءوتىپ، بۇيرىقتى ورىنداۋعا رۇقسات ەتىڭىز، جولداس گەنەرال!-دەپ سىر سۇڭقارى وسىلاي دەپ ساڭق ەتە قالدى.
- جولىڭ بولسىن! ءانۋار كويلەگىنە ءبىر گراناتانى قوسا وراپ باسىنا بايلادى، وڭ قولىنا پيستولەت الىپ كوتەرە سۋعا ءتۇستى. سول قولىمەن سابىرسىز ءجۇزىپ كەلەدى. ءوزى بالا كەزىندە تالاي اسىر سالعان، سىرداريا سەكىلدى ەكەن سىنا وزەن. كوپىرشىپ اققانى دا ەنى دە سوعان كەلەتىن سەكىلدى. قاراكولەڭكە اي جارىعىمەن ءجۇزىپ كەلەدى. قانشا ۋاقىت وتكەندىگىن كىم ءبىلسىن. شامالى ۋاقىت ءجۇزىپ، ءسال-پال تىڭ-تىڭداپ، سۋ ىشىندە مالتي بەردى. «قىبىرلاعان قىر اسار» دەگەن وسى. تابانى دا جەرگە ءتيدى. ءانۋاردىڭ جاعاعا كەلگەن سوڭ دا سۋدان شىقپاي ءبىراز تۇردى. نەمىستەردىڭ تاسىر-تۇسىر جۇرگەنى، شۇلدىرەپ سويلەگەنى ءبارى-بارى ەستىلىپ تۇر. جۇرەگى اتقاقتاي سوعىپ، بويىن قورقىنىش بيلەدى. ءومىر مەن ءولىمنىڭ اراسى قانداي جاقىن ەدى؟ جان قانداي ءتاتتى، شىركىن! ءبىراق، تاپسىرمانى ورىنداماي كەرى قايتۋ ولىمنەن دە جامان. مۇزداي سۋ دا دەنەسىن دىرىلدەتىپ بارادى. كوزىن اشىپ قاراپ ەدى، اناداي جەردە قايىق كورىندى، نەمىستەردىڭ قايىعى. تەز شەشىمگە كەلمەسە بولمايدى.
ءقازىر فريستەر مۇندا كەلۋى مۇمكىن. وسىنىڭ ءبارى سەزىپ تۇر، ءانۋار. دۇرسىلدەگەن جۇرەگىن توقتايىن دەپ بويىن تىكتەدى. وسى كەزدە...وسى كەزدە، جاعالاۋدا عايىپتان پايدا بولعان اق ساقالدى شال: «بالام. قورىقپا شىعا بەر! ساعان ەشكىم تيمەيدى»-دەدى. ءتۇسى ەكەنىن، ءانى ەكەنىن تۇسىنبەي قالدى بۇل. شامالىدان سوڭ-اق، ساقالدى قاريانىڭ اناسى كورىندى.
«بالام، قورىقپا شىعا بەر»- اناسى دا اۋليە اتانىڭ ءسوزىن قايتالادى.
- ساعان ەشكىم تيمەيدى. اتاڭ سەنى قورعاپ تۇر تايسالما! «يا، بيسسميلا»- دەپ سۋدان قارعىپ شىققان ءانۋار قايىقتىڭ جانىنا جەتىپ باردى. سۋ جاڭا قايىق! ەكى ەسكەگى دە ورنىندا. ىشىندە ءبىر ۆينتوۆكا، ءبىر كاسكا جاتىر. دەرەۋ ءجىبىن شەشىپ، ءوز جاعالاۋىمىزعا قاراي ەسە جونەلدى. قۋانعانىنان الدە قورىققانىنان ەكەنىن بىلمەدى، ءبىر ەرەكشە كۇش پايدا بولدى. لەزدە جەتىپ كەلدى. مۇنداعىلار دا باقىلاپ وتىر ەكەن. باس سالىپ مۇنى قۇشاقتاپ جاتىر. كەۋدەسىنە قىسقان پولك كومانديرى، پولكوۆنيك يساكوۆ: «باتىرسىڭ ءانۋار، ناعىز باتىرسىڭ!»-دەدى جۇرەگى جارىلا. قايىقتا سەگىز ادام مىنگىزگەن ءانۋار قايتادان جاۋدىڭ جاعالاۋىنا جونەلدى. اپارىپ تاستايدى دا قايتا كەلەدى. ءتورتىنشى رەت ءوتىپ كەلە جاتقاندا شىركەۋ ۇستىنە ورنالاسقان مينومەتشىلەر بايقاپ قالىپ، وقتىڭ استىنا الدى. ءاۋپىرىم تاڭىرىمەن ءوز جاعالاۋىنا ازەر جەتتى.
- ءقازىر ونىڭ كوزىن جويامىز، - دەگەن زەڭبىرەكشىلەر دە سوزىندە تۇردى. جول قايتا اشىلدى. سونىمەن نە كەرەك، ءانۋار قايىعىمەن ون-ون بەس رەت قاتىناپ، الدىڭعى شەپتەگى روتانىڭ سەكسەن بەس سولداتىن قارسى جاعالاۋعا وتكىزدى. سوڭىندا كومانديرلەردى دە جەتكىزدى.
- ءابۋتالىپوۆ ساعان مىڭ العىس! سوۆەت وداعىنىڭ باتىرىنا ۇسىنىلسىن، - دەدى كوماندير قايىقتان تۇسە بەرە. اۆتوماتىن الا ءانۋار قيان-كەسكى ۇرىسقا كىرىسىپ كەتتى. وق بوراپ تۇر. جاۋ قاپتاعان قالىڭ اسكەر. اسپان جەرگە، جەر اسپانعا شىققانداي قيامەت. ءبىر بايقاعانىندا وڭ جاق قاپتالدان نەمىستىڭ «تيگرى» ارىلداپ شىعا بەردى. ساقپان اتقان قارۋلى قول قاپى كەتپەدى. ءانۋاردىڭ گراناتاسى تانكىگە ءدال ءتيدى. تەمىر تاجال بۇرق ەتتى دە جالىنعا ورىندى. تاعى ءبىر برون ترانسپورتەر جاقىنداپ قالىپتى. دەرەۋ گراناتىن كوزدەي لاقتىرىپ، پۋلەمەتتەن وقتى سەبەلەپ جىبەردى. سەكىرە قاشقان وفيسەر جەر جاستاندى. ءۇشىنشى تانكتە الدىڭعىلاردىڭ جولىن قۇشتى. وسى ۇرىستا الدىڭعى شەپكە رۋمىن، ۆەنگرلەردى قالقان ەسەبىندە ۇستايدى ەكەن. تۇتقىنداردىڭ كوبىسى دە سولار، 47ء-سى تازا نەمىس بولىپ شىقتى.
وسى ەرلىگى ءۇشىن ءانۋار ءابۋتالىپوۆ كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ 1945 جىلعى 24ء-شى ناۋرىزداعى جارلىعىمەن كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن يەلەندى. نەمىس باسقىنشىلارىنان ۆەنگريا، چەحوسلوۆاكيا، رۋمىنيا، اۆستريا جەرىن ازات ەتتى.
ءانۋار ءابۋتالىپوۆ سوعىستان سوڭعى بەيبىت ومىردە دە ەرەن ەڭبەك يەسى ەكەندىگىن تالاي رەت دالەلدەدى. سان-سالالى شارۋاشىلىققا ەتەنە ارالاسىپ، لەنين وردەنىن كەۋدەسىنە قادادى. «تۇگىسكەن» كەڭشارىندا 1984 جىلعا دەيىن كۇرىششى بولىپ ەڭبەك ەتتى، زەينەتكەرلىككە شىقتى. بەرەكەلى وتباسىنىڭ بەرىك ۇستانىمى ەنەكەڭ، جۇبايى ءۇمسالام توعىز بالا تارىقتىرماي ءوسىردى. ءبارى ءۇيلى-باراندى ءقازىر. ءبىر-بىر قىزمەتتىڭ قۇلاعىن ۇستاپ، تاۋەلسىز ەلىنە قىزمەت ەتۋدە. وتىز توعىز نەمەرە، ءۇش شوبەرە سۇيگەن، ءانۋار اقساقال، سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە تاياسا دا، ءالى ءبىر جىگىتتىك كۇشى بار قارۋلى. قولدارىندا كەنجە ۇلى ەسەنقوجا، كەلىنى كۇلاش بار. كۇلاش ءارۋاق قونعان اتاقتى ايتىس اقىنى ماناپ كوكەنوۆتىڭ قىزى.
ۇلى وتان سوعىسى اياقتالعاننان كەيىن مىنە، 65 جىل بولىپ وتىر. الايدا ۇلى جەڭىسكە ۇلەس قوسقان قارسىلاسۋ قوزعالىسىنىڭ جاۋىنگەرلەرى، اسىرەسە قازاقستاندىقتاردىڭ ەرلىكتەرى تەك قانا قازاق حالقىنىڭ ەمەس، سونىمەن قاتار ازات ەتكەن يۋگوسلاۆيا، فرانسيا، چەحوسلاۆاكيا حالىقتارىنىڭ ساناسىنا بەرىك ورنىققان.
نەمىس فاشيستەرىنە قارسى كۇرەسكەن ءبىر قانشا قازاق ازاماتتارى شەت مەملەكەتتەردە قالىپ قويعان. اتاپ ايتقاندا، گەرمانيالىق كابي سۋمەردىڭ مالىمەتى بويىنشا باتىس ەۆروپادا قازاقتاردىڭ 1600 وتباسى تۇرادى. ءبىر عانا ميۋنحەن قالاسىندا 40 وتباسى تۇرادى، وسىنداي سەبەپتەرمەن شەت ەلدە جۇرگەن قازاق ازاماتتارىنىڭ ەندىگى ارمانى-جاس ۇرپاقتى، ۇل-قىزدارىمىزدى اتا-مەكەنگە تابىستىرۋ. ءبىز جارىقتا جۇرسەك تە جۇرەگىمىز تۋعان جەردە دەپ وزدەرىنىڭ تۋعان جەرىنە، اتا-مەكەنگە كەلگىسى كەلەتىنىن ايتادى. ەكىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىستىڭ زاردابىن قانداي جانە ونىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن جاڭعىرىپ كەلە جاتقان جاعىمسىز جاقتارى نەدەن باستالادى دەگەن ساۋال اركىمدى مازالايتىنى انىق.
سوعىس باستالار الدىندا وداق بويىنشا قازاق حالقىنىڭ سانى 3 ملن 250 مىڭعا جەتىپ، وقيعالاردان كەيىن قايتا تولىعىپ كەلە جاتقان بولاتىن.
سوعىسقا قاتىسقاندار، سونىڭ ىشىندە تىكەلەي مايدانعا 500 مىڭ قازاق ازاماتى اتتانعان، سونىڭ 350 مىڭ ازاماتى، ياعني 70%-ى سوعىستا قازاعا ۇشىراعان، وسىنداي سوعىستىڭ قازاق حالقىنا قانشاما زاردابىن تيگىزگەنىن كورۋگە بولادى.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
1. ا. حامزين «فرانسياداعى قازاق جاۋىنگەرى»//لەنينشىل جاس. 1982جج 06 مارت
2. ك. ەجەنوۆا. وني سراجاليس ۆ فرانسيي. // گوريزونت. 1987 ج №31
3. نوۆينكوۆ ۆ «ليۋدي نيەۆوستريەۆاننوي سۋدبى» // كازاحستانسكايا پراۆدا. 1941 گ 20 اپرەليا
4. ن. مۋسابايەۆ، ا. مۋسابايەۆا. ورتايماعان قازانى-قاسيەتتى قازالى
5. قاريالار ەستەلىكتەرىنەن
You Might Also Like
-
قازالى اۋدانى،ايتەكە بي كەنتى، س.سەيفۋللين اتىنداعى
