سۇتقورەكتىلەر كلاسى
اقتوبە وبلىسى شالقار اۋدانى
توعىز ورتا مەكتەبىنىڭ بيولوگيا ءپانى ءمۇعالىمى
وتەگەنوۆا شاربانۋ مۇحامبەتيار قىزى
بيولوگيا 7 سىنىپ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: «سۇتقورەكتىلەر كلاسى»
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: وقۋشىلاردىڭ تاقىرىپ بويىنشا العان بىلىمدەرىن تەكسەرۋ جانە جەتىلدىرۋ، قوسىمشا مالىمەتتەر ارقىلى وقۋشىلاردىڭ سۇتقورەكتىلەر تۋرالى بىلىمدەرىن كەڭەيتۋ؛
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتىن، بيولوگيا پانىنە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن دامىتۋ، سۇتقورەكتىلەر تۋرالى بىلىمدەرىن كەڭەيتىپ،
دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋ،
تاربيەلىلىك: وقۋشىلاردى سۇتقورەكتىلەردىڭ تابيعاتتاعى ءرولىن سەزىنۋگە، ولاردى قورعاي بىلۋگە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: قورىتىندى ساباق
ساباقتىڭ ءتۇرى: پانورامالىق ساباق.
وقىتۋ فورماسى: توپتىق، جۇپتىق.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: سلايدتار، ءتۇرلى – ءتۇستى سۋرەتتەر، جانۋارلار كارتاسى.
ءپانارالىق بايلانىس: گەوگرافيا، ەكولوگيا.
ساباق بارىسى: ءى. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى.
1. وقۋشىلاردىڭ ساباققا قاتىسۋى، دايىندىقتارى تەكسەرىلەدى.
2. سىنىپ وقۋشىلارى ءۇش توپقا بولىنەدى.
ءى توپ - «بارىس» توبى
ءىى توپ - «كامشات» توبى
ءىىى توپ - «قۇندىز توبى»
1. پانورامالىق ساباق
ا) سايىس ساباق
ب) ۆيدەوكانال ساباعى
ۆ) ساياحات ساباق
ا) سايىس ساباق
ءى.«كىم جىلدام؟»/ قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ ماقساتىندا ءار توپقا ارنايى سۇراقتار بەرىلەدى/
«بارىس» توبىنا ارنايى سۇراقتار
1. سۇتقورەكتىلەر دەپ اتالۋ سەبەبى؟
2. سۇتقورەكتىلەردى زەرتتەيتىن عىلىم
3. سۇتقورەكتىلەردىڭ تەرىسىندە بولاتىن بەزدەر
4. قاڭقاسى قانداي بولىكتەردەن تۇرادى؟
5. تىستەرى قانداي توپتارعا بولىنەدى؟
6. تىنىس الۋ مۇشەلەرىن اتا
«كامشات» توبىنا ارنايى سۇراقتار
1. قان تاراتۋ جۇيەسىندە قۇستار مەن سۇتقورەكتىلەردىڭ قولقا تامىرىندا قانداي
ايىرماشىلىق بولادى؟
2. سۇتقورەكتىلەر ميىنىڭ ەرەكشەلىگى
3. سەزىم مۇشەلەرىندەگى ەرەكشەلىكتەر
4. سۇتقورەكتىلەر ۇرىعىنىڭ دامۋ ەرەكشەلىگى
5. ۇرىق جولداسى دەگەنىمىز نە؟
6. سۇتقورەكتىلەردىڭ ەكولوگيالىق توپتارى
«قۇندىز توبىنا» ارنايى سۇراق.
1. ۇشاتىن سۇتقورەكتىلەردىڭ ەرەكشە بەلگىلەرى
2. ىلكى اڭدارعا قانداي جانۋارلار جاتادى، اتالۋ سەبەبى؟
3. قالتالى سۇتقورەكتىلەردىڭ ەرەكشە بەلگىلەرى
4. سۇتقورەكتىلەر مەن جورعالاۋشىلاردىڭ قۇرىلىسىنداعى ۇقساستىق نەنى كورسەتەدى؟
5. سۇتقورەكتىلەردى قورعاۋ شارالارى
ءىى. لەزدىك سۇراقتار «ەڭ، ەڭ، ەڭ....»
«بارىس» توبىنا ارنايى سۇراقتار
1. ەڭ بيىك سۇتقورەكتى /كەرىك /
2. ەڭ جۇردەك سۇتقورەكتى /قابىلان /
3. مۇحيتتاعى ەڭ الىپ سۇتقورەكتى /كوك كيت /
4. قۇرلىقتاعى ەڭ ۇلكەن جانۋار /ءپىل/
5. ەڭ ءىرى تۇياقتى سۇتقورەكتى /بەگەموت /
«كامشات» توبىنا ارنايى سۇراقتار
1. قۇرلىقتاعى ەڭ اقىلدى سۇتقورەكتى /ادام ءتارىزدى مايمىلدار /
2. ەڭ اقىلدى تەڭىز جانۋارى /دەلفين /
3. ەڭ تەرىسى قالىڭ جانۋار /مورج/
4. ەڭ الىپ قولقاناتتى سۇتقورەكتى /ۇشقىش تۇلكى/
5. ەڭ الىپ جىرتقىش /اق ايۋ /
«قۇندىز توبىنا» ارنايى سۇراق.
1. ەڭ الىپ مىسىق تۇقىمداس /امۋرلىق تيگر /
2. ەڭ الىپ ورمان تۇياقتىسى /بۇعى /
3. ەڭ سيرەك كەزدەسەتىن تۇلەن /روسسا تۇلەنى /
4. ەڭ شولگە ءتوزىمدى جانۋار /تۇيە /
5. ەڭ داۋسى اششى اڭ / باقىراۋىق مايمىل/
ءىىى. « جۇمباق سۋرەت» / بەرىلگەن ساندى تاڭداۋ ارقىلى كورسەتىلەتىن جانۋارلارعا تولىق
سيپاتتاما بەرۋ /
1. كوالا بار عۇمىرىن اعاشتىڭ باسىندا وتكىزەدى. كوالا ءسوزى « سۋ ىشپەيمىن» دەگەن ماعىنا بەرەدى. ول ەۆكاليپتتىڭ جاپىراقتارى مەن وسكىنىن جەيدى، سۋدى جاپىراقتاردىڭ ءسولى الماستىرادى. دەنە تۇرقى 60 - 85 سم شاماسىندا بولاتىن كوالالار اۆستراليانىڭ ىلعالدا ورماندارىندا مەكەندەيدى.
2. قۇرلىقتاعى ۇلكەن جانۋار – ءپىل، ونىڭ بيىكتىگى شوقتىعىمەن ەسەپتەگەندە 4 مەتر، سالماعى 7 تونناعا جەتەدى. ءبىر ءپىل كۇنىگە 200 كگ ءشوپ، بۇتا سياقتى وسىمدىكتەر جەيدى. ءبىر كۇندە ءپىل 200 ليتر سۋ ىشەدى. پىلدەر 60 جىلداي ءومىر سۇرەدى، ولار وتە شىدامدى.
3. كەنگۋرۋ - قالتالى سۇتقورەكتىلەرگە جاتادى. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى اۆستراليادا، وڭتۇستىك امەريكادا تارالعان. ۇرپاعىن انالىقتارى قۇرساعىنداعى قالتاسىنا سالىپ، ونىڭ ىشكى جاعىنداعى ءسۇت بەزدەرىنەن بولىنەتىن سۇتىمەن اسىرايدى. دەنە تۇرقى 5 مەتر، سالماعى 80 كگ - عا دەيىن جەتەدى. ول سەكىرگەندە 10 - 12 مەترگە دەيىن سەكىرەدى، ال ساعاتىنا 50 كم جىلدامدىقپەن جۇگىرەدى.
ب) ۆيدەوكانال ساباعى
ساباق بارىسىندا 4 - 5 وقۋشى بيولوگ – عالىمداردىڭ ءرولىن اتقارادى. باسقالارى جازباشا سۇراق ازىرلەيدى، بيولوگ – عالىمدار سول سۇراقتاردىڭ ىشىنەن ەڭ قىزىقتىلارىنا جاۋا دايىندايدى.
ءبىر - ەكى وقۋشى ارنايى ءبىر ۆيدەوكانالدىڭ تىلشىلەرى بولىپ تاعايىندالادى.
ءمۇعالىم جۇرگىزۋشى بولادى.
1. تەرميندەر اۋكسيونى
2.«سۇتقورەكتىلەر رەكوردى» رەپورتاجى
3. بيولوگ - عالىمدارمەن تىكەلەي جۇزدەسۋ
4. قىزىقتى دەرەكتەر
1. تەرميندەر اۋكسيونى سۇتقورەكتىلەردىڭ سۋرەتتەرى بەرىلەدى، ونىڭ استىڭعى جاعىنا تەرمين سوزدەر جازىلادى.
تاپسىرما: تاڭداعان سۋرەتكە تولىق سيپاتتاما بەرە وتىرىپ، تەرمين ءسوزدىڭ ماعىناسىن انىقتاۋ.: ماممولوگيا، ۇرىق جولداس، قالتالى سۇتقورەكتى، كوكەت، ىلكىاڭدار.
تىلشىلەر ازىرلەگەن سۇتقورەكتىلەر تۋرالى رەپورتاج
2. «سۇتقورەكتىلەر رەكوردى» رەپورتاجى
1. جانۋارلار الەمىنىڭ تىرشىلىك ۇزاقتىعى
سۇتقورەكتى جانۋارلاردىڭ ىشىندە ەڭ ۇزاق ءومىر سۇرەتىنى ءۇندى ءپىلى بولسا كەرەك. ول 70 - 80 جىل، زۋبر - 50 جىل، بۇعى - 25 جىل، جولبارىس – 50 جىل، ايۋ - 30 - 50 جىل، قاسقىر - 15 جىل، تۇلكى
10 - 12 جىل، بورسىق - 16 جىل، شيمپانزە - 35 جىل، جىلقى - 50 - 64 جىل، يت - 18 - 34 جىل، مىسىق - 20 - 37 جىل، تۇيە 34 جىل ءومىر سۇرەتىن كورىنەدى.
2. ەڭ ءىرى سۇتقورەكتىلەر.
جەر بەتىندە ەرتەدەن تىرشىلىك ەتەتىن balaenoptera muscules كوك كيت – ەڭ ءىرى سۇتقورەكتى بولىپ تابىلادى. ول ءتىپتى ەڭ ءىرى دينوزاۆردان دا ۇلكەن. انالىق كيتتىڭ ۇزىندىعى 33، 58 م نەمەسە 110 فۋتقا سايكەس،. ەڭ اۋىر ايگىلى كيتتەردىڭ سالماعى 190 تونناعا دەيىن جەتكەنىن قازبا قالدىقتارى دالەلدەگەن، بۇل دەرەك 30 ءپىل نەمەسە 150 بۇقانىڭ سالماعىنا ساي كەلەدى.
قۇرلىقتاعى ەڭ ءىرى سۇتقورەكتى – ول افريكالىق ءپىلدىڭ اتالىعى، بيىكتىگى 3، 96 م، 12 توننانى قۇرايدى.
3. سۇتقورەكتىلەردىڭ جۇيرىگى.
بۇل گەپارد جىلدامدىعىن ساعاتىنا 96 كم، ءتىپتى كەيدە 105 - 115 كم - گە دەيىن جەتكىزە الادى.
اشىق دالالى جەردە ءومىر سۇرەتىن جانۋارلار شاپشاڭ قوزعالادى. قويان ساعاتىنا 40 - 50 كم، بوكەن - 70 - 80 كم، جيراف - 45 - 50 كم، ارىستان - 75 - 80 كم، زەبر - 60 - 65 كم، جابايى ەسەك - 50 - 55 كم جىلدامدىقپەن جۇگىرە الادى ەكەن.
4. سۇتقورەكتىلەردىڭ دەنە تەمپەراتۋراسى.
جىلىقاندى جانۋارلاردىڭ دەنە تەمپەراتۋراسىنىڭ قالىپتى كورسەتكىشىنە كەلەر بولساق،
جىلقى - 37 - 38، ءىرى قارا - 38 - 39، قوي، ەشكى - 38 - 40، يت - 37 - 39، مىسىق 38 - 39، سولتۇستىك بۇعىسى - 37، 5 - 35، 6، قۇندىز 39 - 40 گرادۋس بولادى ەكەن.
5. سۇتقورەكتىلەردىڭ باسى مەن ميىنىڭ سالماعى.
بەگەموتتىڭ باسىنىڭ سالماعى 900 كگ بولعانمەن، ميىنىڭ سالماعىمەن ماقتانا المايدى.
ءپىلدىڭ ميىنىڭ سالماعى - 5 كگ، ادامدىكى - 1400 گ، جىلقىنىكى - 500 گ، سىردىكى 350 گ،
شوشقانىكى - 150 گر.
جۇرگىزۋشى: - قىزىقتى اڭگىمەلەرىڭىزگە كوپ راحمەت! ەندى ءبىزدىڭ بيولوگ – عالىمدارىمىز سىزدەردىڭ سۇراقتارىڭىزعا جاۋاپ بەرەدى.
1. ورمانشى قۇندىزداردىڭ تىرشىلىگىنە باقىلاۋ جۇرگىزە وتىرىپ، ولاردىڭ كۇدىكتى دىبىس شىعىسىمەن جاعالاۋدى تاستاي سالا، سۋعا سۇڭگىپ كەتەتىنىن اڭعاردى. ول ءوزىنىڭ جالپاق، جالاڭاش قۇيرىعىمەن سۋدى قاتتى شولپىلداتىپ تا ۇلگىرەدى. قۇندىزداردىڭ مىنەز - قۇلقىنداعى ەرەكشەلىكتى قالاي تۇسىندىرۋگە بولادى؟
جاۋابى: بۇل ارەكەتتەرىمەن قۇندىز باسقالارىن ءقاۋىپ - قاتەردەن ساقتاندىرادى.
2. جارقاناتتار – نەگىزىنەن ءتۇن جاندىكتەرى. قاراڭعىدا ۇشقاندا جانە قورەك ۇستاعاندا قولدانىلاتىن سەزىم مۇشەلەرىن اتاڭدار.
جاۋابى: جارقاناتتار قاراڭعىدا ەحولوكاسيانى قولدانىپ، دىبىس مۇشەلەرىنىڭ كومەگىمەن باعدارلايدى. ولار جيىلىگى جوعارى دىبىس جىبەرەدى دە، زاتقا ءتيىپ كەرى قايتقان دىبىستى مۇشەلەرى ارقىلى ۇستايدى.
3. ىستىق كۇندەرى يتتەر نەگە ءتىلىن سالاقتاتىپ جۇرەدى؟
جاۋابى: يتتە تەر بەزدەرى وتە از، سوندىقتان دەنەسىن سالقىنداتۋ ءۇشىن ىستىق كۇندەرى يت ءتىلىن سالاقتاتىپ جۇرەدى.
4. ەكولوگتار قىزىقتى فاكتىنى انىقتادى: ادامدار سۋ قويمالارىنداعى كامشاتتاردى اۋلاپ ازايتا باستاسا، ونداعى بالىقتار كوبەيە تۇسەدى، سوڭىنان قايتا ازايىپ كەتەدى. ەگەر سول وزەندەردە كامشاتتار بالالاعان بولسا، وندا بالىقتار تاعى دا كوبەيەدى. وسىنىڭ سەبەبى نەدە؟
جاۋابى: كامشاتتار پوپۋلياسياداعى اۋرۋ جاندىكتەردى قورەك ەتە وتىرىپ، ىندەتتىڭ تارالۋىن ساقتايدى، ءارى ونداعى بالىقتاردىڭ تىعىزدىعىن رەتتەۋشى قىزمەتىن اتقارادى.
جۇرگىزۋشى:- بيولوگ - عالىمدارىمىزعا كوپ راحمەت. ولاردىڭ جاۋاپتارى وتە قىزىقتى جانە جان -
جاقتى بولدى. كەز كەلگەن ۆيدەوكانال سۇراقتار مەن تاپسىرمالارسىز بولمايدى. سوندىقتان
كەزەكتى «ەسكەرتكىش ورناتىلعان سۇتقورەكتىلەر» ايدارىنا بەرەمىز.
3. ەسكەرتكىش ورناتىلعان سۇتقورەكتىلەر:
بۇكىل الەمدە جانۋارلارعا قويىلعان ەسكەرتكىشتەر كوپ. سولاردىڭ كەيبىرەۋلەرىنە توقتالايىق.
1. شۆەيساريادا يتكە ەسكەرتكىش قويىلعان، بۇل سەنبەرلەر 186 ادامدى ۇيىندىلەر اراسىنان الىپ شىققان.
2. كيتتەرگە ارنالعان جالعىز عانا ەسكەرتكىش الياسكادا بار. كيتتەر الياسكانىڭ ەجەلگى تۇرعىندارى – ەسكيموستاردىڭ ءالى كۇنگە دەيىنگى اسىراۋشىسى.
3. سانكت-پەتەربۋرگتە ەكسپەريمەنتالدىق مەديسينا ينستيتۋتىنىڭ الدىندا ادام تۋرالى عىلىمنىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسقان پاۆلوۆتىڭ يتىنە ەسكەرتكىش تۇر. ول 1935 جىلى پاۆلوۆتىڭ ۇسىنىسى بويىنشا تۇرعىزىلعان.
4. انگليا مەن گەرمانيادا «ەڭ سوڭعى ولتىرىلگەن قاسقىرعا» ەسكەرتكىش ورناتقان.
5. چەليابينسك قالاسىنىڭ ەلتاڭباسى مەن سيمۆولى ءتورت قاپ تەڭدەلگەن تۇيە. تۇيە بۇل جەردەن
«ۇلى جىبەك جولى» وتكەندىگىن بەينەلەيدى.
ۆ) ساياحات ساباق:«قازاقستان قورىقتارىنا ساياحات»
تابيعاتتى قورعاۋ - بۇل تابيعي جەر جانە سۋ رەسۋرستارىن ۇتىمدى پايدالانىپ، ساقتاۋدى جانە ۇدايى ءوسىرۋدى قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان مەملەكەتتىك، قوعامدىق، اكىمشىلىك - شارۋاشىلىق، ەكونوميكالىق زاڭدى شارالار جۇيەسى.
1. اقسۋ - جاباعىلى باتىس ءتاڭىرتاۋدىڭ سولتۇستىك اۋداندارىنىڭ تابيعي كەشەندەرىن قورعاۋ ءۇشىن 1926 جىلى قۇرىلعان. قورىقتا مارال، ەلىك، ارقار، سىبىرلىك تاۋتەكە، اقتىرناق ايۋ، ءىلبىس، دوڭىز، جايرا، ءومىر سۇرەدى.
2. الماتى قورىعى ىلە الاتاۋىنىڭ تابيعي كەشەنىن قورعاۋ ءۇشىن 1931 جىلى قۇرىلدى. قورىقتا مارال، ءىلبىس، ارقار، سىبىرلىك تاۋتەكە، اقتىرناق ايۋ، ءومىر سۇرەدى.
3. بارساكەلمەكس قورىعى – ءشول كەشەنىن قورعاۋ جانە سوعان ءتان جانۋارلاردىڭ سانىن قالپىنا كەلتىرۋ ماقساتىندا 1939 جىلى قۇرىلعان. قورىقتا قۇلان، بوكەن، قاراقۇيرىق ءومىر سۇرەدى.
4. ناۋرىزىم قورىعى – دالا فلورالارى مەن فاۋنالارىن قورعاۋ ءۇشىن 1934 جىلى قۇرىلدى.. بۇل قورىقتىڭ باستى بەلگىسى - تاۋ ەلىگى.
5. قورعالجىن قورىعى – قورعالجىن كولدەرىنىڭ تابيعي كەشەنىن قورعاۋ ءۇشىن 1968 جىلى قۇرىلدى.
بۇل قورىقتا سۇتقورەكتىلەردىڭ 37 ءتۇرى بار، سۋىر تىشقان، جابايى شوشقانى اتاۋعا بولادى.
6. مارقاكول - بۇل مارقاكول كولىمەن قوسا وڭتۇستىك التايدىڭ تابيعي كەشەنىن قورعاۋ ءۇشىن 1976 جىلى قۇرىلدى. مۇندا سۇتقورەكتىلەردىڭ 40 ءتۇرى ءومىر سۇرەدى. ولاردىڭ ىشىندە قوڭىر ايۋ، بۇلعىن، مارال ءومىر سۇرەدى.
7. ءۇستىرت - ءۇستىر قورىعى ماڭعىستاۋ وبلىسىندا 1984 جىلى قۇرىلعان. بۇل قورىقتاعى جانۋارلاردىڭ كوبىسى جويىلىپ كەتكەن. سىلەۋسىن، كيىك، دالا ءيتى، تۇلكى، ۇزىن تىكەندى كىرپى. ارحەولوگيالىق زاتتار بۇل قورىقتىڭ باستى بايلىعى.
8. باتىس - التاي - تاۋ لاندشاۆتىسى، سۇتقورەكتىلەردىڭ 50 ءتۇرى مەكەندەيدى. قورىقتا ءتيىن، تىشقان، مارال كەزدەسەدى.
9. الاكول قورىعى 1998 جىلى الماتىدا قۇرىلعان. جاعالاۋدا شوشقا، ەلىك، تۇلكى، قاسقىر جانە ت. ب كەزدەسەدى.
قورىتىندى. مىنە، وقۋشىلار بۇگىن سىزدەر سۇتقورەكتىلەر جايىندا العان بىلىمدەرىڭدى ورتاعا سالا وتىرىپ، تاقىرىپتى قانشالىقتى مەڭگەرگەندىكتەرىڭدى كورسەتتىڭدەر. قىزىقتى اڭگىمەلەر ايتىپ، قىزىقتى ماعلۇماتتارمەن تانىستىڭىزدار. سونىمەن قاتار سۇتقورەكتى جانۋارلاردىڭ ەرەكشە ماڭىزدى تۇرلەرىن كورسەتتىڭىزدەر. ەندى، سىزدەردىڭ ماقساتتارڭىز، سۇتقورەكتىلەردى قورعاۋ، ولارعا قامقورلىق كورسەتۋ.
توعىز ورتا مەكتەبىنىڭ بيولوگيا ءپانى ءمۇعالىمى
وتەگەنوۆا شاربانۋ مۇحامبەتيار قىزى
بيولوگيا 7 سىنىپ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: «سۇتقورەكتىلەر كلاسى»
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: وقۋشىلاردىڭ تاقىرىپ بويىنشا العان بىلىمدەرىن تەكسەرۋ جانە جەتىلدىرۋ، قوسىمشا مالىمەتتەر ارقىلى وقۋشىلاردىڭ سۇتقورەكتىلەر تۋرالى بىلىمدەرىن كەڭەيتۋ؛
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتىن، بيولوگيا پانىنە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن دامىتۋ، سۇتقورەكتىلەر تۋرالى بىلىمدەرىن كەڭەيتىپ،
دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋ،
تاربيەلىلىك: وقۋشىلاردى سۇتقورەكتىلەردىڭ تابيعاتتاعى ءرولىن سەزىنۋگە، ولاردى قورعاي بىلۋگە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: قورىتىندى ساباق
ساباقتىڭ ءتۇرى: پانورامالىق ساباق.
وقىتۋ فورماسى: توپتىق، جۇپتىق.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: سلايدتار، ءتۇرلى – ءتۇستى سۋرەتتەر، جانۋارلار كارتاسى.
ءپانارالىق بايلانىس: گەوگرافيا، ەكولوگيا.
ساباق بارىسى: ءى. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى.
1. وقۋشىلاردىڭ ساباققا قاتىسۋى، دايىندىقتارى تەكسەرىلەدى.
2. سىنىپ وقۋشىلارى ءۇش توپقا بولىنەدى.
ءى توپ - «بارىس» توبى
ءىى توپ - «كامشات» توبى
ءىىى توپ - «قۇندىز توبى»
1. پانورامالىق ساباق
ا) سايىس ساباق
ب) ۆيدەوكانال ساباعى
ۆ) ساياحات ساباق
ا) سايىس ساباق
ءى.«كىم جىلدام؟»/ قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ ماقساتىندا ءار توپقا ارنايى سۇراقتار بەرىلەدى/
«بارىس» توبىنا ارنايى سۇراقتار
1. سۇتقورەكتىلەر دەپ اتالۋ سەبەبى؟
2. سۇتقورەكتىلەردى زەرتتەيتىن عىلىم
3. سۇتقورەكتىلەردىڭ تەرىسىندە بولاتىن بەزدەر
4. قاڭقاسى قانداي بولىكتەردەن تۇرادى؟
5. تىستەرى قانداي توپتارعا بولىنەدى؟
6. تىنىس الۋ مۇشەلەرىن اتا
«كامشات» توبىنا ارنايى سۇراقتار
1. قان تاراتۋ جۇيەسىندە قۇستار مەن سۇتقورەكتىلەردىڭ قولقا تامىرىندا قانداي
ايىرماشىلىق بولادى؟
2. سۇتقورەكتىلەر ميىنىڭ ەرەكشەلىگى
3. سەزىم مۇشەلەرىندەگى ەرەكشەلىكتەر
4. سۇتقورەكتىلەر ۇرىعىنىڭ دامۋ ەرەكشەلىگى
5. ۇرىق جولداسى دەگەنىمىز نە؟
6. سۇتقورەكتىلەردىڭ ەكولوگيالىق توپتارى
«قۇندىز توبىنا» ارنايى سۇراق.
1. ۇشاتىن سۇتقورەكتىلەردىڭ ەرەكشە بەلگىلەرى
2. ىلكى اڭدارعا قانداي جانۋارلار جاتادى، اتالۋ سەبەبى؟
3. قالتالى سۇتقورەكتىلەردىڭ ەرەكشە بەلگىلەرى
4. سۇتقورەكتىلەر مەن جورعالاۋشىلاردىڭ قۇرىلىسىنداعى ۇقساستىق نەنى كورسەتەدى؟
5. سۇتقورەكتىلەردى قورعاۋ شارالارى
ءىى. لەزدىك سۇراقتار «ەڭ، ەڭ، ەڭ....»
«بارىس» توبىنا ارنايى سۇراقتار
1. ەڭ بيىك سۇتقورەكتى /كەرىك /
2. ەڭ جۇردەك سۇتقورەكتى /قابىلان /
3. مۇحيتتاعى ەڭ الىپ سۇتقورەكتى /كوك كيت /
4. قۇرلىقتاعى ەڭ ۇلكەن جانۋار /ءپىل/
5. ەڭ ءىرى تۇياقتى سۇتقورەكتى /بەگەموت /
«كامشات» توبىنا ارنايى سۇراقتار
1. قۇرلىقتاعى ەڭ اقىلدى سۇتقورەكتى /ادام ءتارىزدى مايمىلدار /
2. ەڭ اقىلدى تەڭىز جانۋارى /دەلفين /
3. ەڭ تەرىسى قالىڭ جانۋار /مورج/
4. ەڭ الىپ قولقاناتتى سۇتقورەكتى /ۇشقىش تۇلكى/
5. ەڭ الىپ جىرتقىش /اق ايۋ /
«قۇندىز توبىنا» ارنايى سۇراق.
1. ەڭ الىپ مىسىق تۇقىمداس /امۋرلىق تيگر /
2. ەڭ الىپ ورمان تۇياقتىسى /بۇعى /
3. ەڭ سيرەك كەزدەسەتىن تۇلەن /روسسا تۇلەنى /
4. ەڭ شولگە ءتوزىمدى جانۋار /تۇيە /
5. ەڭ داۋسى اششى اڭ / باقىراۋىق مايمىل/
ءىىى. « جۇمباق سۋرەت» / بەرىلگەن ساندى تاڭداۋ ارقىلى كورسەتىلەتىن جانۋارلارعا تولىق
سيپاتتاما بەرۋ /
1. كوالا بار عۇمىرىن اعاشتىڭ باسىندا وتكىزەدى. كوالا ءسوزى « سۋ ىشپەيمىن» دەگەن ماعىنا بەرەدى. ول ەۆكاليپتتىڭ جاپىراقتارى مەن وسكىنىن جەيدى، سۋدى جاپىراقتاردىڭ ءسولى الماستىرادى. دەنە تۇرقى 60 - 85 سم شاماسىندا بولاتىن كوالالار اۆستراليانىڭ ىلعالدا ورماندارىندا مەكەندەيدى.
2. قۇرلىقتاعى ۇلكەن جانۋار – ءپىل، ونىڭ بيىكتىگى شوقتىعىمەن ەسەپتەگەندە 4 مەتر، سالماعى 7 تونناعا جەتەدى. ءبىر ءپىل كۇنىگە 200 كگ ءشوپ، بۇتا سياقتى وسىمدىكتەر جەيدى. ءبىر كۇندە ءپىل 200 ليتر سۋ ىشەدى. پىلدەر 60 جىلداي ءومىر سۇرەدى، ولار وتە شىدامدى.
3. كەنگۋرۋ - قالتالى سۇتقورەكتىلەرگە جاتادى. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى اۆستراليادا، وڭتۇستىك امەريكادا تارالعان. ۇرپاعىن انالىقتارى قۇرساعىنداعى قالتاسىنا سالىپ، ونىڭ ىشكى جاعىنداعى ءسۇت بەزدەرىنەن بولىنەتىن سۇتىمەن اسىرايدى. دەنە تۇرقى 5 مەتر، سالماعى 80 كگ - عا دەيىن جەتەدى. ول سەكىرگەندە 10 - 12 مەترگە دەيىن سەكىرەدى، ال ساعاتىنا 50 كم جىلدامدىقپەن جۇگىرەدى.
ب) ۆيدەوكانال ساباعى
ساباق بارىسىندا 4 - 5 وقۋشى بيولوگ – عالىمداردىڭ ءرولىن اتقارادى. باسقالارى جازباشا سۇراق ازىرلەيدى، بيولوگ – عالىمدار سول سۇراقتاردىڭ ىشىنەن ەڭ قىزىقتىلارىنا جاۋا دايىندايدى.
ءبىر - ەكى وقۋشى ارنايى ءبىر ۆيدەوكانالدىڭ تىلشىلەرى بولىپ تاعايىندالادى.
ءمۇعالىم جۇرگىزۋشى بولادى.
1. تەرميندەر اۋكسيونى
2.«سۇتقورەكتىلەر رەكوردى» رەپورتاجى
3. بيولوگ - عالىمدارمەن تىكەلەي جۇزدەسۋ
4. قىزىقتى دەرەكتەر
1. تەرميندەر اۋكسيونى سۇتقورەكتىلەردىڭ سۋرەتتەرى بەرىلەدى، ونىڭ استىڭعى جاعىنا تەرمين سوزدەر جازىلادى.
تاپسىرما: تاڭداعان سۋرەتكە تولىق سيپاتتاما بەرە وتىرىپ، تەرمين ءسوزدىڭ ماعىناسىن انىقتاۋ.: ماممولوگيا، ۇرىق جولداس، قالتالى سۇتقورەكتى، كوكەت، ىلكىاڭدار.
تىلشىلەر ازىرلەگەن سۇتقورەكتىلەر تۋرالى رەپورتاج
2. «سۇتقورەكتىلەر رەكوردى» رەپورتاجى
1. جانۋارلار الەمىنىڭ تىرشىلىك ۇزاقتىعى
سۇتقورەكتى جانۋارلاردىڭ ىشىندە ەڭ ۇزاق ءومىر سۇرەتىنى ءۇندى ءپىلى بولسا كەرەك. ول 70 - 80 جىل، زۋبر - 50 جىل، بۇعى - 25 جىل، جولبارىس – 50 جىل، ايۋ - 30 - 50 جىل، قاسقىر - 15 جىل، تۇلكى
10 - 12 جىل، بورسىق - 16 جىل، شيمپانزە - 35 جىل، جىلقى - 50 - 64 جىل، يت - 18 - 34 جىل، مىسىق - 20 - 37 جىل، تۇيە 34 جىل ءومىر سۇرەتىن كورىنەدى.
2. ەڭ ءىرى سۇتقورەكتىلەر.
جەر بەتىندە ەرتەدەن تىرشىلىك ەتەتىن balaenoptera muscules كوك كيت – ەڭ ءىرى سۇتقورەكتى بولىپ تابىلادى. ول ءتىپتى ەڭ ءىرى دينوزاۆردان دا ۇلكەن. انالىق كيتتىڭ ۇزىندىعى 33، 58 م نەمەسە 110 فۋتقا سايكەس،. ەڭ اۋىر ايگىلى كيتتەردىڭ سالماعى 190 تونناعا دەيىن جەتكەنىن قازبا قالدىقتارى دالەلدەگەن، بۇل دەرەك 30 ءپىل نەمەسە 150 بۇقانىڭ سالماعىنا ساي كەلەدى.
قۇرلىقتاعى ەڭ ءىرى سۇتقورەكتى – ول افريكالىق ءپىلدىڭ اتالىعى، بيىكتىگى 3، 96 م، 12 توننانى قۇرايدى.
3. سۇتقورەكتىلەردىڭ جۇيرىگى.
بۇل گەپارد جىلدامدىعىن ساعاتىنا 96 كم، ءتىپتى كەيدە 105 - 115 كم - گە دەيىن جەتكىزە الادى.
اشىق دالالى جەردە ءومىر سۇرەتىن جانۋارلار شاپشاڭ قوزعالادى. قويان ساعاتىنا 40 - 50 كم، بوكەن - 70 - 80 كم، جيراف - 45 - 50 كم، ارىستان - 75 - 80 كم، زەبر - 60 - 65 كم، جابايى ەسەك - 50 - 55 كم جىلدامدىقپەن جۇگىرە الادى ەكەن.
4. سۇتقورەكتىلەردىڭ دەنە تەمپەراتۋراسى.
جىلىقاندى جانۋارلاردىڭ دەنە تەمپەراتۋراسىنىڭ قالىپتى كورسەتكىشىنە كەلەر بولساق،
جىلقى - 37 - 38، ءىرى قارا - 38 - 39، قوي، ەشكى - 38 - 40، يت - 37 - 39، مىسىق 38 - 39، سولتۇستىك بۇعىسى - 37، 5 - 35، 6، قۇندىز 39 - 40 گرادۋس بولادى ەكەن.
5. سۇتقورەكتىلەردىڭ باسى مەن ميىنىڭ سالماعى.
بەگەموتتىڭ باسىنىڭ سالماعى 900 كگ بولعانمەن، ميىنىڭ سالماعىمەن ماقتانا المايدى.
ءپىلدىڭ ميىنىڭ سالماعى - 5 كگ، ادامدىكى - 1400 گ، جىلقىنىكى - 500 گ، سىردىكى 350 گ،
شوشقانىكى - 150 گر.
جۇرگىزۋشى: - قىزىقتى اڭگىمەلەرىڭىزگە كوپ راحمەت! ەندى ءبىزدىڭ بيولوگ – عالىمدارىمىز سىزدەردىڭ سۇراقتارىڭىزعا جاۋاپ بەرەدى.
1. ورمانشى قۇندىزداردىڭ تىرشىلىگىنە باقىلاۋ جۇرگىزە وتىرىپ، ولاردىڭ كۇدىكتى دىبىس شىعىسىمەن جاعالاۋدى تاستاي سالا، سۋعا سۇڭگىپ كەتەتىنىن اڭعاردى. ول ءوزىنىڭ جالپاق، جالاڭاش قۇيرىعىمەن سۋدى قاتتى شولپىلداتىپ تا ۇلگىرەدى. قۇندىزداردىڭ مىنەز - قۇلقىنداعى ەرەكشەلىكتى قالاي تۇسىندىرۋگە بولادى؟
جاۋابى: بۇل ارەكەتتەرىمەن قۇندىز باسقالارىن ءقاۋىپ - قاتەردەن ساقتاندىرادى.
2. جارقاناتتار – نەگىزىنەن ءتۇن جاندىكتەرى. قاراڭعىدا ۇشقاندا جانە قورەك ۇستاعاندا قولدانىلاتىن سەزىم مۇشەلەرىن اتاڭدار.
جاۋابى: جارقاناتتار قاراڭعىدا ەحولوكاسيانى قولدانىپ، دىبىس مۇشەلەرىنىڭ كومەگىمەن باعدارلايدى. ولار جيىلىگى جوعارى دىبىس جىبەرەدى دە، زاتقا ءتيىپ كەرى قايتقان دىبىستى مۇشەلەرى ارقىلى ۇستايدى.
3. ىستىق كۇندەرى يتتەر نەگە ءتىلىن سالاقتاتىپ جۇرەدى؟
جاۋابى: يتتە تەر بەزدەرى وتە از، سوندىقتان دەنەسىن سالقىنداتۋ ءۇشىن ىستىق كۇندەرى يت ءتىلىن سالاقتاتىپ جۇرەدى.
4. ەكولوگتار قىزىقتى فاكتىنى انىقتادى: ادامدار سۋ قويمالارىنداعى كامشاتتاردى اۋلاپ ازايتا باستاسا، ونداعى بالىقتار كوبەيە تۇسەدى، سوڭىنان قايتا ازايىپ كەتەدى. ەگەر سول وزەندەردە كامشاتتار بالالاعان بولسا، وندا بالىقتار تاعى دا كوبەيەدى. وسىنىڭ سەبەبى نەدە؟
جاۋابى: كامشاتتار پوپۋلياسياداعى اۋرۋ جاندىكتەردى قورەك ەتە وتىرىپ، ىندەتتىڭ تارالۋىن ساقتايدى، ءارى ونداعى بالىقتاردىڭ تىعىزدىعىن رەتتەۋشى قىزمەتىن اتقارادى.
جۇرگىزۋشى:- بيولوگ - عالىمدارىمىزعا كوپ راحمەت. ولاردىڭ جاۋاپتارى وتە قىزىقتى جانە جان -
جاقتى بولدى. كەز كەلگەن ۆيدەوكانال سۇراقتار مەن تاپسىرمالارسىز بولمايدى. سوندىقتان
كەزەكتى «ەسكەرتكىش ورناتىلعان سۇتقورەكتىلەر» ايدارىنا بەرەمىز.
3. ەسكەرتكىش ورناتىلعان سۇتقورەكتىلەر:
بۇكىل الەمدە جانۋارلارعا قويىلعان ەسكەرتكىشتەر كوپ. سولاردىڭ كەيبىرەۋلەرىنە توقتالايىق.
1. شۆەيساريادا يتكە ەسكەرتكىش قويىلعان، بۇل سەنبەرلەر 186 ادامدى ۇيىندىلەر اراسىنان الىپ شىققان.
2. كيتتەرگە ارنالعان جالعىز عانا ەسكەرتكىش الياسكادا بار. كيتتەر الياسكانىڭ ەجەلگى تۇرعىندارى – ەسكيموستاردىڭ ءالى كۇنگە دەيىنگى اسىراۋشىسى.
3. سانكت-پەتەربۋرگتە ەكسپەريمەنتالدىق مەديسينا ينستيتۋتىنىڭ الدىندا ادام تۋرالى عىلىمنىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسقان پاۆلوۆتىڭ يتىنە ەسكەرتكىش تۇر. ول 1935 جىلى پاۆلوۆتىڭ ۇسىنىسى بويىنشا تۇرعىزىلعان.
4. انگليا مەن گەرمانيادا «ەڭ سوڭعى ولتىرىلگەن قاسقىرعا» ەسكەرتكىش ورناتقان.
5. چەليابينسك قالاسىنىڭ ەلتاڭباسى مەن سيمۆولى ءتورت قاپ تەڭدەلگەن تۇيە. تۇيە بۇل جەردەن
«ۇلى جىبەك جولى» وتكەندىگىن بەينەلەيدى.
ۆ) ساياحات ساباق:«قازاقستان قورىقتارىنا ساياحات»
تابيعاتتى قورعاۋ - بۇل تابيعي جەر جانە سۋ رەسۋرستارىن ۇتىمدى پايدالانىپ، ساقتاۋدى جانە ۇدايى ءوسىرۋدى قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان مەملەكەتتىك، قوعامدىق، اكىمشىلىك - شارۋاشىلىق، ەكونوميكالىق زاڭدى شارالار جۇيەسى.
1. اقسۋ - جاباعىلى باتىس ءتاڭىرتاۋدىڭ سولتۇستىك اۋداندارىنىڭ تابيعي كەشەندەرىن قورعاۋ ءۇشىن 1926 جىلى قۇرىلعان. قورىقتا مارال، ەلىك، ارقار، سىبىرلىك تاۋتەكە، اقتىرناق ايۋ، ءىلبىس، دوڭىز، جايرا، ءومىر سۇرەدى.
2. الماتى قورىعى ىلە الاتاۋىنىڭ تابيعي كەشەنىن قورعاۋ ءۇشىن 1931 جىلى قۇرىلدى. قورىقتا مارال، ءىلبىس، ارقار، سىبىرلىك تاۋتەكە، اقتىرناق ايۋ، ءومىر سۇرەدى.
3. بارساكەلمەكس قورىعى – ءشول كەشەنىن قورعاۋ جانە سوعان ءتان جانۋارلاردىڭ سانىن قالپىنا كەلتىرۋ ماقساتىندا 1939 جىلى قۇرىلعان. قورىقتا قۇلان، بوكەن، قاراقۇيرىق ءومىر سۇرەدى.
4. ناۋرىزىم قورىعى – دالا فلورالارى مەن فاۋنالارىن قورعاۋ ءۇشىن 1934 جىلى قۇرىلدى.. بۇل قورىقتىڭ باستى بەلگىسى - تاۋ ەلىگى.
5. قورعالجىن قورىعى – قورعالجىن كولدەرىنىڭ تابيعي كەشەنىن قورعاۋ ءۇشىن 1968 جىلى قۇرىلدى.
بۇل قورىقتا سۇتقورەكتىلەردىڭ 37 ءتۇرى بار، سۋىر تىشقان، جابايى شوشقانى اتاۋعا بولادى.
6. مارقاكول - بۇل مارقاكول كولىمەن قوسا وڭتۇستىك التايدىڭ تابيعي كەشەنىن قورعاۋ ءۇشىن 1976 جىلى قۇرىلدى. مۇندا سۇتقورەكتىلەردىڭ 40 ءتۇرى ءومىر سۇرەدى. ولاردىڭ ىشىندە قوڭىر ايۋ، بۇلعىن، مارال ءومىر سۇرەدى.
7. ءۇستىرت - ءۇستىر قورىعى ماڭعىستاۋ وبلىسىندا 1984 جىلى قۇرىلعان. بۇل قورىقتاعى جانۋارلاردىڭ كوبىسى جويىلىپ كەتكەن. سىلەۋسىن، كيىك، دالا ءيتى، تۇلكى، ۇزىن تىكەندى كىرپى. ارحەولوگيالىق زاتتار بۇل قورىقتىڭ باستى بايلىعى.
8. باتىس - التاي - تاۋ لاندشاۆتىسى، سۇتقورەكتىلەردىڭ 50 ءتۇرى مەكەندەيدى. قورىقتا ءتيىن، تىشقان، مارال كەزدەسەدى.
9. الاكول قورىعى 1998 جىلى الماتىدا قۇرىلعان. جاعالاۋدا شوشقا، ەلىك، تۇلكى، قاسقىر جانە ت. ب كەزدەسەدى.
قورىتىندى. مىنە، وقۋشىلار بۇگىن سىزدەر سۇتقورەكتىلەر جايىندا العان بىلىمدەرىڭدى ورتاعا سالا وتىرىپ، تاقىرىپتى قانشالىقتى مەڭگەرگەندىكتەرىڭدى كورسەتتىڭدەر. قىزىقتى اڭگىمەلەر ايتىپ، قىزىقتى ماعلۇماتتارمەن تانىستىڭىزدار. سونىمەن قاتار سۇتقورەكتى جانۋارلاردىڭ ەرەكشە ماڭىزدى تۇرلەرىن كورسەتتىڭىزدەر. ەندى، سىزدەردىڭ ماقساتتارڭىز، سۇتقورەكتىلەردى قورعاۋ، ولارعا قامقورلىق كورسەتۋ.
You Might Also Like
-
توعىز ورتا مەكتەبىنىڭ بيولوگيا ءپانى ءمۇعالىمى
