InfoHub Logo

قىز-كەلىنشەك قاي اۋىل، قاي اۋداندا، قاي وبلىستا جوق؟ بارىندە بار. ءبىراق... نەگە ەكەنىن، ونەر مەن ەڭبەك داڭقىنا بولەنگەن قىز بەن كەلىنشەكتەر شوعىرى بۇل وبلىستا ايرىقشا. ول شوعىردىڭ باسى، ارينە، سوناۋ سارا اقىننان باستالادى. قازاق حالقىنىڭ مادەنيەت تاريحىندا سارا تۇلعاسى ەرەكشە بيىك. ول — حالىق مەرەيىن كوتەرىپ تۇرعان تاريحي ادام. ال اقىن سارانىڭ سىڭلىلەرى دە ەل تاريحىن ەرەن ەڭبەكتەرىمەن جازىپ كەلەدى.

1938 جىلى نۇريپا دوسقوجايەۆا قازاق سسر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولدى. ال مال ءوسىرۋشى، ساۋىنشى ساليقا وڭعاربايەۆا 1،2-سايلانعان سسسر جوعارعى سوۆەتىنىڭ دەپۋتاتى بولدى، ەڭبەك قىزىل تۋ، «قۇرمەت بەلگىسى» وردەندەرىمەن ناگرادتالدى. سوسياليستىك ەڭبەك ەرى ءماميلا الىمبايەۆا 2-سايلانعان سسسر جوعارعى سوۆەتىنىڭ دەپۋتاتى بولدى. ءقازىر كيروۆ اۋدانىنىڭ «ەڭبەكشى» سوۆحوزىندا ءۇش سوسياليستىك ەڭبەك ەرى بار. ولاردىڭ ءبىرى ەجەلگى وزات قىزىلشاشى، سوسياليستىك ەڭبەك ەرى، سسسر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى بيتاي تاتەنوۆانىڭ ونىڭ تاجىريبەسى تالاي جىلدار بويى جاستارعا تالىم-تاربيە مەكتەبى بولىپ كەلدى. ال سوسياليستىك ەڭبەك ەرى، زۆەنو جەتەكشىسى زاكاريا سەيىتوۆانىڭ ەڭبەك تاجىريبەسى دە ءوز الدىنا ەڭبەك مەكتەبى. ال قازاق سسر جوعارعى سوۆەتىنىڭ دەپۋتاتى، سوسياليستىك ەڭبەك ەرى، «ەڭبەكشى» سوۆحوزىنىڭ ديرەكتورى زىليحا تامشىبايەۆانىڭ ەڭبەك جولى، ۇيىمداستىرۋشىلىق شەبەرلىگى ءقازىر رەسپۋبليكا كولەمىندە بارشاعا ۇلگى. كەزىندە ق. بايسەيىتوۆ پەن ق. شاڭعىتبايەۆتىڭ «بەۋ، قىزدار-اي» پەساسىنا وسى زىليحا ءومىرىنىڭ سەبەپ بولعانىن ادەبيەت سۇيگىش قاۋىم جاقسى بىلەدى.

تالدىقورعان اۋدانىنىڭ ءبىر عانا XXII پارتسەزد اتىنداعى كولحوزىندا 8 ايەل سوسياليستىك ەڭبەك ەرى اتاعىن العان. ولار: تاشەنبالا ايداربەكوۆا، ساۋمال نوعايبايەۆا، قانتشا ەسبولاتوۆا، نۇريلا جيدەبايەۆا، سارا الىمبەكوۆا، قالدىبالا تەرگەۋوۆا، ءزارىش دايىروۆا، فەودوسيا يۆانوۆنا گايۆورونسكايا. مۇنداي باتىر ايەلدەر ءۇشىن اۋىل، اۋدان، وبلىس قانا ەمەس، رەسپۋبليكا ماقتانادى.

ايگىلى جۇگەرىشى، سوسياليستىك ەڭبەك ەرى، ۇيعىر قىزى ءماريام نيازوۆانى دا پانفيلوۆ اۋدانىنىڭ ەڭبەكشىلەرى ورىندى ماقتانىش ەتەدى. سول اۋداننىڭ «كيروۆ» كولحوزىندا سوسياليستىك ەڭبەك ەرلەرى كۇلاش ايتجانوۆا، ادالات زايناۋدينوۆا سياقتى ءماريامنىڭ لايىقتى ءىزباسارلارى ەڭبەك ەتەدى. بۇل اۋداندا العاش سوسياليستىك ەڭبەك ەرى دەگەن جوعارى اتاققا يە بولعان ادام مالشى ايتبالا ابدانوۆا ەدى.

ەڭبەگىمەن ەر اتانعان قىز-كەلىنشەكتەردى تۇگەل تىزىمدەپ اتاپ شىعۋدىڭ ءوزى ارنايى انىقتامالىقسىز مۇمكىن ەمەس. وبلىستا ليۋبوۆ سەمەنوۆنا سالنيكوۆا سوسياليستىك ەڭبەك ەرى اتاندى. جاقىندا اللا سەرگەيەۆنا كيم سسسر جوعارعى سوۆەتىنىڭ دەپۋتاتتىعىنا سايلاندى. ۆەرا يوسيفوۆنا ليۋتوۆا سوسياليستىك ەڭبەك ەرى اتاعىن الدى. بۇكىلوداقتىق لەنين كومسومولى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى باعدات قوجابايەۆا «قىزدار، تراكتوردى مەڭگەرەيىك!» دەگەن ۇران تاستاپ، ءوز قۇربىلارىن مەحانيزاتور بولۋعا شاقىردى. ال ونىڭ جەرلەسى پانفيلوۆ اۋدانى كيروۆ اتىنداعى كولحوزدىڭ «ۇشقىن» قوي ءوسىرۋشى كومسومول-جاستار بريگاداسىنىڭ مۇشەسى ساتىلحان نۇسىپبەكوۆا 1975 جىلى ءونىمدى ەڭبەگى ءۇشىن بۇكىلوداقتىق لەنين كومسومولى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى اتاندى. سول اۋداننىڭ «ءۇشارال» كولحوزىنىڭ جۇگەرىشىسى كۇلعايشا بەردىعۇلوۆا جوعارى ءونىم العانى ءۇشىن قازاق سسر مەملەكەتتىك سىيلىعىنا يە بولدى.

وبلىستىڭ دراما تەاترىنىڭ ءارتيسى ا. ي. رۋتەيەۆاعا قازاق سسر حالىق ءارتيسى دەگەن جوعارى اتاق بەرىلگەن. تالدىقورعان وبلىسىنىڭ 58 مىڭ ايەلى سوۆەت وداعىنىڭ وردەندەرىمەن جانە مەدالدارىمەن ناگرادتالعان، ال 2679 ايەلى «ارداقتى انا» قۇرمەتتى اتاعىنا يە. ماسەلەن، ون ءبىر بالا تاربيەلەپ ءوسىرىپ وتىرعان شوپان قايشا مىرزاحمەتوۆا كيروۆۋ اۋدانىنىڭ مۇسابەك سەڭگىربايەۆ اتىنداعى سوۆحوزىندا ىستەيدى، ال ون ءبىر بالانىڭ اناسى ساۋىنشى تورەحان ورالبايەۆا سول اۋداننىڭ كۋيبىشيەۆ اتىنداعى كولحوزىندا تۇرادى. ولاردىڭ بالالارىنىڭ الدى ءقازىر تۋعان اۋلىندا قىزمەت جاساپ ءجۇر.

وبلىستا 12 مىڭ ءمۇعالىم بار، ولاردىڭ 1586-سى «قازاق ءسسر-ىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءمۇعالىمى»، «حالىق اعارتۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى» قۇرمەتتى اتاقتارىن العان. ال 7 مىڭعا جۋىق مەديسينا قىزمەتكەرلەرىنىڭ 13ء-ى «قازاق ءسسر-ىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن دارىگەرى»، 96-سى «دەنساۋلىق ساقتاۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى» اتاقتارىنا يە بولعان. ءسوز جوق، وبلىستاعى مۇعالىمدەر مەن دارىگەرلەردىڭ دەنى قىز-كەلىنشەكتەر. قۇمدى جەر، شالعاي اۋدان اتالىپ كەلگەن لەپسىنىڭ م. گوركيي اتىنداعى قوي سوۆحوزىندا 25 جىلدان بەرى فەلدشەر-اكۋشەر بولىپ كۇلمان توتىكبايەۆا جۇمىس ىستەپ كەلەدى. ۇزاق جىلعى ەڭبەگىن باعالاپ، وعان ۇكىمەتىمىز 1983 جىلى 24 وكتيابردە «قازاق ءسسر-ىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن دەنساۋلىق ساقتاۋ قىزمەتكەرى» دەگەن قۇرمەتتى اتاق بەردى. كۇلمان توتىكبايەۆا — اۋدان بويىنشا مۇنداي ابىرويلى اتاققا يە بولىپ وتىرعان ءبىرىنشى ادام. كۇلمان — ءوزى دە التى بالا ءوسىرىپ وتىرعان قۇرمەتتى انا. كۇلمان سياقتى كۇندەلىكتى ەڭبەگىمەن ەلگە قالتقىسىز قىزمەت جاساپ كەلە جاتقان قىز-كەلىنشەكتەرى وبلىستا كوپ-اق.

كۇلماننىڭ جۇمىس ىستەۋ ءادىسى، ەڭبەكسۇيگىشتىگى وزگە قىز-كەلىنشەكتەردىڭ جۇمىس جاعدايىمەن دە ۇندەس شىعىپ جاتادى. ءقازىر كۇلمان ىستەيتىن كولحوزدىڭ ورتالىعىندا 25 ورىندىق ۋچاسكەلىك اۋرۋحانا بار. بۇل—جاعدايى، مۇمكىندىگى مول اۋرۋحانا. ال بۇرىن قانداي ەدى؟ ونى ەسىنە تۇسىرسە، كۇلەكەڭنىڭ قاباعى ەرىكسىز قىرتىستانىپ كەتەدى. تالاي-تالاي قيىندىقتار ءوتتى-اق عوي ونىڭ باسىنان. بۇكىل كولحوزدى ءبىر ءوزى قامتاماسىز ەتتى. كۇن دەمەدى، ءتۇن دەمەدى، تىنىم كورمەدى. سان رەت شاقىرعان جەرگە قىستا «دت-54» تراكتورىمەن، سالت اتپەن باردى. قاردا، بوراندا سۋىققا قالىپ قانشاما رەت قينالدى. ەلگە كومەگىمدى تيگىزەم، قول ۇشىمدى بەرەم دەگەن بيىك مۇددە عانا ونى شارشاتپادى، وزگەلەر ءۇشىن ءوزىن ايامادى. ونىڭ ەڭ جاقسى دەمالىسى باسقالارعا كومەك بەرە العان كەزى بولدى، سوندىقتان ول ەشقاشان شاقىرعان جەرگە بارماي قالعان ەمەس. ول، ءتىپتى، العاشقى تۋعان ءتورت بالاسىنا دا دەكرەتتى دەمالىس الماي جۇمىسىن ىستەي بەردى. ونىسى ەرلىك پە الدە ءوز مىندەتىن تۇسىنگەن تارتىپتىلىك پە؟ بالكىم، ءارى ەرلىك، ءارى تارتىپتىلىك بولار. ادامدارعا دەگەن ىزگىلىك قوي.

كۇلمان توتىكبايەۆانىڭ كۇيەۋى سايداحمەت قۇماروۆ 1955 جىلدان بەرى وسى كولحوزدا راديست بولىپ قىزمەت اتقارادى. ەرلى-بايلى ادامداردىڭ ەڭبەكتە ابىرويلى بولۋى، ارينە، ولاردىڭ ءۇي ءىشى تىرشىلىگىنە دە تىكەلەي بايلانىستى. بۇل جونىندە سايداحمەت اعايدىڭ سەمياسىنا ءمىن تاعا المايسىڭ: جىلى ىقىلاس، ءوزارا مەيىرىم، سىيلاستىق پەن تۇسىنۋشىلىك — بۇل ءتۇتىننىڭ ءتۇپ نەگىزىن ۇستاپ تۇرعان ىزگى قاسيەتتەر.

وسىنداي ەڭبەكقور سەميالاردىڭ وبلىس كولەمىندە كوپتىگى قۋانتادى.

اقىن سارانىڭ ءوز ءىزىن قۋىپ كەلە جاتقان مارفۋعa، زايدا، جۇماش، قازاقشا قۇبىلتىپ ءان سالاتىن ورىس قىزى تاتيانا پولتاۆسكايا — ءبارى دە تۋعان جەردىڭ مارتەبەسىن ارتتىرۋ ءۇشىن ونەر جارىسىنا تۇسكەن قىز-كەلىنشەكتەر. جەتىسۋ جەرى ەڭبەك پەن ونەردىڭ ۇزدىكتەرىنە تولى.

---