InfoHub Logo

جەردىڭ اسەمدىگىن قانشالىق جانات دەپ ماقتاعانمەن، ونىڭ ومىرلىك داڭقىن شىعاراتىن دا؛ ايالاپ، سۇيىسپەنشىلىكپەن ساندەندىرەتىن دە ەل مەن جەردىڭ ءوز پەرزەنتى — ادامدار. جەردىڭ شىن قازىنا، ەڭ قىمبات ءىنجۋ-مارجانى دا سول ادامدار. جەتىسۋ جەرىنىڭ داڭقى ونەرپاز ۇل-قىزدارىنىڭ ارقاسىندا ەجەلدەن اسقاق.

قازاقتىڭ ءقادىرلى ۇلدارىنىڭ ءبىرى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ءومىرىنىڭ سوڭى وسى ولكەدە ءوتتى. قازاقتىڭ بار-جوعى وتىز جىل عانا ءومىر سۇرگەن عۇلاما وقىمىستىسى جەتىسۋ جەرىنىڭ تابيعاتىن، وندا ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان قازاق حالقىنىڭ ادەت-عۇرپىن، ادەبيەتى مەن مادەنيەتىن زەرتتەپ، تالاي-تالاي قۇندى پىكىرلەر جازىپ قالدىردى.

1864 جىلى كوكتەمدە شوقاننىڭ گەنەرال چەرنيايەۆتىڭ اسكەري ەكسپەديسياسىنا شاقىرىلعاندىعى تاريحتان ءمالىم. ال ەكسپەديسيانىڭ نەگىزگى ماقساتى قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىن روسسياعا باعىندىرۋ بولعانى تاعى بەلگىلى. شوقاننىڭ ويىنشا، ەلدى باعىندىرۋ كەلىسسوز ارقىلى بەيبىت جولمەن شەشىلۋگە ءتيىس ەدى، الايدا اۋليەاتا قالاسىن الاردا قاتىگەز گەنەرال چەرنيايەۆ وتارشىل مىنەزبەن قارۋ جۇمساپ، جازىقسىز جانداردى قىرعىنعا ۇشىراتتى. ونىڭ ول ارەكەتى قازاق شوقان تۇرماق، روسسيانين، وزىق ويلى ادامدارىنىڭ ءوزىن قاتتى تىكسىندىردى. چەرنيايەۆ سەكىلدى قاتىگەز وتارشىلدىڭ قول استىندا شوقان قىزمەت ىستەي المادى، 1864 جىلدىڭ جازىندا ول قاتىگەز گەنەرالدىڭ قىلىعىنا قارسى بولعان ءبىر توپ وفيسەرمەن بىرگە ۆەرنىي قالاسىنا قايتادى. اۋرۋدان، جاعدايدىڭ قيىنشىلىعىنان ابدەن قالجىراعان شوقان ءوزىنىڭ تۋعان جەرى ومبىعا بارعىسى كەلمەيدى. ءسويتىپ، البانداردىڭ اعا سۇلتانى تەزەك تورەنىڭ اۋلىندا قالۋدى ۇيعارادى. سوندا بارىپ تەزەك تورەنىڭ قارىنداسى ايسارىعا ۇيلەنەدى. التىنەمەل تاۋىنىڭ باۋرايىنداعى كوشەنتوعان دەگەن جەردە تەزەكتىڭ اۋلىندا 1865 جىلدىڭ اپرەلىندە شوقان وتىز جاسىندا اۋىر ناۋقاستان قازا تابادى. ول ارا قازىرگى تالدىقورعان وبلىسىنىڭ كەربۇلاق اۋدانىنا قارايدى.

شوقان ولەتىنىنە كوزى جەتكەن سوڭ اكەسىنە حات جازىپ، ايەلى ايسارىنى جەتىسۋدان ەلگە الىپ كەتۋدى وتىنەدى. ونىڭ سول سوڭعى ءوتىنىشىن ورىنداۋ ماقساتىمەن جازدا كوكشەتاۋدان التىنەمەلگە ارنايى ادامدار كەلەدى. ولار شوقاننىڭ باسىنا كۇيگەن كىرپىشتەن كۇمبەز تۇرعىزادى. ول كۇمبەزدىڭ فوتوسۋرەتى جانە ءپوتانيننىڭ قارىنداشپەن سالعان سۋرەتى ساقتالعان، ال ءبىراق كۇمبەزدىڭ ءوزى ساقتالماعان، كەيىن ءمۇجىلىپ بىتكەن.

1881 جىلى شوقاننىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىن باعالاعان تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورى كاۋفماننىڭ تىلەگىمەن ونىڭ باسىنا كولپاكوۆسكيي ءمارماردان قۇلپىتاس قويادى. قۇلپىتاسقا قازاقشا جانە ورىسشا جازۋلار جازادى. ول جازۋدىڭ تەكسىن كاۋفماننىڭ ءوزى قۇراستىرىپتى دا، ونى ي. يبراگيموۆ دەگەن كىسى اۋدارىپتى. قۇلپىتاستىڭ ءمارمارىن ەكاتەرينبۋرگتەن الدىرىپتى، ودان ومبىعا جەتكىزىپ، سودان سەمەي ارقىلى التىنەمەلگە اكەلىپتى. ول قۇلپىتاستىڭ دا ءبىراز وزىندىك تاريحى بار. سونىڭ ءبارىن 1978 جىلى «جالىن» الماناعىندا (№ 1) باسىلعان «شوقان ءۋاليحانوۆ جانە جەتىسۋ» اتتى ماقالاسىندا ءارىپباي الىبايەۆ جولداس ناقتى مىسالدارمەن كەلتىرەدى. ول ماقالادا التىنەمەل باۋرايىنداعى ەل-جۇرتتىڭ شوقان بەيىتىن قالاي كۇتكەنى، باسىنا قورعان تۇرعىزعانى، اقىرىندا رەسپۋبليكا باسشىلارىنىڭ ارالاسۋىمەن قازىرگى ەسكەرتكىشتىڭ ورناۋ تاريحى جان-جاقتى باياندالادى. 1958 جىلى ورناتىلعان ەسكەرتكىشتىڭ تۇبىنەن كولپاكوۆسكيي قويعان جازۋلى ءمارمار تاس تا ورىن العان. شوقان ءومىرىنىڭ سوڭى وتكەن التىنەمەل باۋرايىندا ءقازىر شوقان اتىندا كولحوز، وندا وقىمىستىنىڭ ءومىرى مەن تۆورچەستۆوسىنا ارنالعان مۋزەي بار.

شوقان ءومىرى جايىندا اكادەميك جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆ «اققان جۇلدىز» رومانىن، «شوقان ءۋاليحانوۆ» پەساسىن جازعانى بەلگىلى. جازۋشى ساۋىربەك باقبەرگەنوۆتىڭ «قويانكوزگە قۇلاعان جۇلدىز»، «مەن ءسىزدى سۇيەمىن» اتتى پوۆەستەرى دە شوقان ءومىرىنىڭ ءار كەزەڭدەرىنە ارنالعان. ورىس جازۋشىسى س. ماركوۆ شوقان ومىرىنە ارناپ «بيىككە بەتالعاندار» اتتى رومان، جازۋشى ساپارعالي بەگالين «شوقان اسۋلارى» اتتى پوۆەست، ال قازاقستان لەنين كومسومولى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى جارىلعاپ بەيسەنبايەۆ «شوقان ىزىمەن» اتتى دەرەكتى وچەركتەر جازدى. ي. سترەلكوۆا 1975 جىلى ورىس تىلىندە «دوستىم مەنىڭ، باۋرىم مەنىڭ» اتتى پوۆەست-حرونيكا؛ ال 1983 جىلى «تاماشا ادامداردىڭ ءومىرى» اتتى سەريا بويىنشا «ءۋاليحانوۆ» دەگەن كىتابىن موسكۆادان باسىپ شىعاردى. ال شوقاننىڭ ءومىرى مەن تۆورچەستۆوسىنا ارنالعان عىلىمي زەرتتەۋلەر مەن ماقالالار قانشاما دەسەڭشى؟! 1961 جىلى قازاق سسر عىلىم اكادەمياسى شوقان شىعارمالار جيناعىنىڭ بەس تومدىعىن اكادەميك ءا. مارعۇلاننىڭ زەرتتەۋ ماقالاسىمەن ورىس تىلىندە شىعارعان-دى. رەسپۋبليكا جۇرتشىلىعى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ تۋعانىنا 150 جىل تولۋ مەرەكەسىن اتاپ ءوتۋ قارساڭىندا قىزۋ ازىرلىكتەر جۇرگىزۋدە.

شوقاننىڭ جەتىسۋ جەرىندە بولۋ جانە جەتىسۋ جەرىن جازۋ تاريحى — ۇلكەن زەرتتەۋگە لايىقتى نارسە. شوقاننىڭ ءومىر تاريحىن شولا قاراعاننىڭ وزىندە-اق جەتىسۋعا بايلانىستى ءبىراز ماڭىزدى دەرەك بايقاۋعا بولادى. بۇل ولكەگە ونىڭ الدەنەشە رەت جولى تۇسكەن. العاش شوقاننىڭ جەتىسۋعا اياق باسۋى — 1855 جىلى. گەنەرال گاسفورتپەن بىرگە ول بۇل ساپارىندا ورتالىق قازاقستاندى، جەتىسۋ مەن تارباعاتايدى ارالايدى. ونىڭ وقىمىستىلىق قابىلەتى دە وسى جولى ءبىراز ادامداردىڭ كوزىنە شالىنادى، اسىرەسە گاسفورت قاتتى ريزا بولىپ، وعان اسكەري اتاق بەرۋگە ۇسىنىس جاسايدى.

1856 جىلدىڭ ماي ايىندا شوقان م. حومەنتوۆسكييدىڭ اسكەري-عىلىمي ەكسپەديسياسىمەن بىرگە ساياحاتقا شىعادى. سول ساپارىندا الاكولدەن ىستىقكولگە دەيىنگى ارالىقتاعى جەتىسۋ جەرىن تاعى مۇقيات ارالايدى. «ىستىقكول ساپارىنىڭ كۇندەلىگى» اتتى شىعارماسىندا شوقان وسى جولدا العان ءوز اسەرىن، جەر مەن سۋعا بايلانىستى ويلارىن، پىكىرلەرىن عىلىمي نەگىزدە جازىپ قالدىرعان. سول جىلدىڭ اۆگۋست ايىندا شوقان قۇلجا قالاسىنا بارادى. ول ساپاردىڭ بارلىق ساياسي، گەوگرافيالىق ماڭىزىن قازىرگى وقىرمان ويداعىداي بىلۋگە ءتيىس، ويتكەنى ونىڭ ءبارىن قۇلجا ولكەسى جايىنداعى شىعارمالارىندا شوقان ەگجەي-تەگجەيلى جازعان-دى. ال بىزگە ەڭ كەرەگى — بۇل جولى شوقاننىڭ قازىرگى كەربۇلاق، گۆارديا. پانفيلوۆ اۋداندارىنىڭ تەرريتورياسى ارقىلى وتكەندىگى. «جۇڭگو يمپەرياسىنىڭ باتىس ولكەسى جانە قۇلجا قالاسى» اتتى كۇندەلىك جازبالارىندا شوقان قازىرگى پانفيلوۆ اۋدانىنىڭ بەلجايلاۋى، جاركەنت قالاسى جايىندا قۇندى-قۇندى پىكىرلەر ايتادى.

1857 جىلى شوقان جەتىسۋ ولكەسىنە تاعى ورالادى، قىرعىز ەلىن ارالايدى. سودان قاشان قاشقارياعا اتتانعانىنشا ول جەتىسۋ جەرىندە بولادى. ال 1858 جىلدىڭ 28 يۋنىنەن 1859 جىلدىڭ 12 اپرەلىنە دەيىن — 10 اي 14 كۇن بويى — ءوزىنىڭ ايگىلى قاشقارياعا ساپارىن ويداعىداي ورىنداپ شىعادى.

شوقان بۇدان كەيىن 1861 جىلى دا الماتىدا بولدى دەگەن دەرەك بار (ءا. الىبايەۆ). ال ودان كەيىنگى جەتىسۋ جەرىنە ءبىرجولا ورالۋى، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، 1864 جىلدىڭ كوكتەمى. وسىندا شوقان تەزەك تورەنىڭ قارىنداسى ايسارىعا ۇيلەنەدى. ەل اۋزىنان ەستىگەن اڭگىمەلەرىنە سۇيەنىپ، ءا. الىبايەۆ جولداس شوقاننىڭ ايەلىنىڭ اتى ايسارى ەمەس، ايسارا بولۋى كەرەك دەگەن جورامال ايتادى، الايدا ول پىكىردىڭ انىق-قانىعىنا جەتۋ قوسىمشا زەرتتەۋلەردى قاجەت ەتەدى.

شوقان ومىرىنە، سونداي-اق جەتىسۋ جەرىنىڭ تاريحىنا ءبىراز بايلانىسى بار ادامنىڭ ءبىرى — تەزەك تورە. ول — ءادىل سۇلتاننىڭ بالاسى سۇيىك ابىلايحانوۆتان تۋعان، ارعى اتاسى — حان ابىلاي. ءادىلدىڭ ەكى بالاسى بولعان: ءبىرى — ەرالى، ەكىنشىسى — نۇرالى. قولايلى قونىس ىزدەپ كوپ كوشىپ-قونعاندىقتان، سان رەت جۇرت جاڭالاعاندىقتان، ەل نۇرالىنى كوشەن دەپ، ەرالىنى تەزەك دەپ اتاپ كەتىپتى (ءا. الىبايەۆ). شوقاننىڭ ايەلى — تەزەكتىڭ اعاسى نۇرالىنىڭ قىزى.

تەزەك تورە ەپتەپ ولەڭ شىعاراتىن، قالاي بولعاندا دا قازاقتىڭ ونەرلى ادامدارىنا ەرەكشە ءىلتيپات جاساعان، كەرەك جەرىندە ولاردى سىيلاعان، ەندى ءبىر جاعدايلاردا ولاردان قورىققان دا ادام سياقتى. قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى تەزەك جايىندا ءتاپ-تاۋىر دەرەكتەر ساقتاعان.

تەزەك، جالپى، ءوز كەزىندەگى اقىلدى، زامانا اعىمىن دۇرىس اڭعارا بىلگەن بولسا كەرەك. ول ورىستىڭ ساياحاتشى وقىمىستىسى پ. پ. سەمەنوۆ-تيانشانسكييمەن تانىس بولعان، جاقسى سىيلاسقان كىسى ەكەن. سەمەنوۆپەن، شوقانمەن تىكەلەي ارالاسۋى، ءسوز جوق، تەزەككە بەلگىلى دارەجەدە يگى ىقپال ەتتى دەپ ويلايمىز.

جىر الىبى اتانعان جامبىلدىڭ ۇستازى اقىن سۇيىنبايمەن، ايتىستىڭ اسقان شەبەرى باقتىباي اقىنمەن، ايگىلى تۇبەكپەن قاقتىعىسۋلارى تەزەكتىڭ ءبىراز قىرلارىن اشادى. باقتىبايدان جەڭىلگەننەن كەيىن، قاسىندا وتىرعان قوجبانبەت بيگە: «قوجبانبەت، مەن سياقتانعان تورە تۋادى، سەن سياقتانعان بي تۋادى. قايتپاي-قاجىماي، ويىنداعى سوزىنەن جاڭىلماي ايتاتۇعىن باقتىبايداي اقىن تۋمايدى»،— دەۋى؛ ءسۇيىنبايدى:

«جاقسى اقىن ۇيگە كەلسە، قىدىر — ىرىس،
ايتقانى ءسۇيىنبايدىڭ ءبارى دۇرىس.
كورگەندى نە دە بولسا بەتكە ايتاتىن،
ادامنان سيرەك تۋار مۇنداي تۋىس»، —

دەپ باعالاۋى تەزەكتىڭ دە كوكىرەگى وياۋ ەكەندىگىن اڭعارتادى. ايتكەنمەن ونىڭ قاناۋشى تاپتىڭ وكىلى بولعاندىعىن، ۇرلىق-قارلىققا، زورلىق-زومبىلىققا جول بەرگەندىگىن ءبىز ۇمىتپاۋعا ءتيىسپىز.

كەزىندە تەزەكتەن ىقپاي، ونىڭ ءمىنىن بەتىنە باتىل ايتقان باقتىباي مەن تۇبەك اقىن دا قازىرگى تالدىقورعان وبلىسىنىڭ تەرريتورياسىندا ءومىر سۇرگەن. ەكى اقىننىڭ دا ءومىرى مەن تۆورچەستۆوسى ازىرگە از زەرتتەلگەن. قاراتال وڭىرىندە ءومىر سۇرگەن باقتىباي اتاقتى اقىن اسەتپەن دە ايتىسىپتى، ونىڭ باسقا دا شىعارمالارى سوڭعى كەزدەردە بەلگىلى بولا باستاپ وتىر. ال تۇبەك اقىننىڭ تەزەك تورەمەن قالاي جولىققانىن، قالاي قاقتىعىسقانىن تالدىقورعاندىق قارت اقىن مۇقاش بايباتىروۆ تولىق جىرلايدى، وكىنىشكە وراي، ول كىسىنىڭ جىرلاۋ نۇسقاسى زەرتتەۋشىلەردىڭ نازارىنا ازىرگە ىلىگە قويعان جوق.

جەتىسۋ جەرىنىڭ مادەني تاريحىنان ۇلكەن ورىن الاتىن ادامنىڭ ءبىرى — اقىن، كومپوزيتور، ءانشى اسەت نايمانبايەۆ. اسەت باسقا جاقتا تۋعانمەن، ونىڭ ەس بىلگەن بالالىق ءومىرى دە، جىگىتتىك، ازاماتتىق شاعى دا جەتىسۋدىڭ لەپسى ۋەزىندە وتەدى. ونىڭ كوپ ارالاعان، تۇراقتاعان جەرى — قازىرگى تالدىقورعان وبلىسىنىڭ ءۇشارال، اندرەيەۆ، لەپسى؛ سەمەي وبلىسىنىڭ ماقانشى اۋداندارى.

ەلۋ بەس جاسقا كەلىپ قايتىس بولعان اسەت (1867-1922) سوڭىنا باي ادەبي جانە مادەني مۇرا قالدىرعان ادام. ونى قازاقتىڭ ەجەلگى ونەرى اقىندار ايتىسىنىڭ ايگىلى كلاسسيگى دەۋگە بولادى. اسەت تۆورچەستۆوسىن ءومىربايانىنىڭ قىزعىلىقتىلىعىنا، شىتىرماندىعىنا باسا نازار اۋدارماي-اق، شىعارمالارىنىڭ كوركەمدىك مانىنە قاراپ تا جەتە تانىپ بىلۋگە بولادى. ونىڭ ولەڭدەرىن، ايتىستارى مەن قيسسالارىن ءومىرى، ءومىر تاريحى دەپ تانۋ ءلازىم. «اسەت ويتكەن»، «اسەت بۇيتكەن» دەگەن سان الۋان الىپ قاشتى سوزدەردىڭ تورەلىگىن دە، شىندىعىن دا بۇكپەسىز اشىپ بەرەتىن ەڭ سەنىمدى قازى — ونىڭ ءوز ولەڭدەرى.

اسەت وقىعان، ءوز كەزەڭى ءۇشىن اجەپتاۋىر كوزى اشىق، ءبىلىمدى اقىن بولعان. ونىڭ وي ءورىسى، ءبىلىم دارەجەسى ايتىس كەزىندە ايتقان پىكىرلەرىنەن دە، كەلتىرگەن مىسالدارىنان دا اڭعارىلادى. ورىس حالقىنىڭ ۇلى اقىنى الەكساندر پۋشكيننىڭ «ەۆگەنيي ونەگين» پوەماسىن قازاقشا قيسسا ەتىپ جىرلاۋى، شىعىس حالىقتارىنىڭ، اتاپ ايتقاندا، اراب جانە پارسى ادەبيەتىنىڭ كەيبىر ۇلگىلەرىن قازاقشا قيسساعا اينالدىرۋى؛ قازاق اراسىنان شىققان كەشۋباي اتتى ۇلگىلى ازاماتتىڭ ءومىرىن داستان ەتۋى — سونىڭ ءبارى اسەتتىڭ تۆورچەستۆولىق دياپازونىنىڭ كەڭدىگىن دالەلدەيدى.

اسەت، ارينە، تاپ قايشىلىعىن عىلىمي تۇرعىدا تۇسىنبەدى، تاپ كۇرەسىنە تىكەلەي ىسىمەن ارالاسپادى، الايدا سوزىمەن دە، ىسىمەن دە ادىلدىكتى جاقتادى، تورەلەردىڭ، بايلاردىڭ ەلگە زياندى ارەكەتتەرىن اشكەرەلەدى. ادىلدىكتى جاقتاۋ، ادامگەرشىلىكتى ۋاعىزداۋ اسەت تۆورچەستۆوسىنىڭ ءومىر وزەگى بولدى. ول ءتىپتى وسى ماقسات ءۇشىن ءدىني سيۋجەتتەردى دە كەڭىنەن پايدالاندى.

اسەتتىڭ انشىلىگى مە، كومپوزيتورلىعى ما الدە اقىندىعى ما — قايسى قىرى باسىم دەگەندە كەسىپ جاۋاپ بەرە المايسىڭ، مۇمكىن دە ەمەس، ونىڭ انشىلىگىنە تورەلىك ايتۋ، ارينە، قيىن، ويتكەنى ءوز قۇلاعىڭمەن ەستىمەگەن داۋىسقا قالايشا باعا بەرەرسىڭ. ءبىراق ونىڭ ولەڭدەرىندەگى «ارىنداپ ءان سالا ما دارىماعان»، «ءان سالساڭ، اسەتتەي سال اسەمدەتىپ»، «ايعايعا قايران داۋسىم ەرىنبەگەن» ءتارىزدى ءوز سوزدەرىنە، كوز كورگەندەردىڭ كۋالەندىرۋىنە قاراپ، زور داۋىستى ءانشى بولعاندىعىن بولجايمىز، اندەرىنىڭ جوعارى داۋىسپەن شىرقاۋدى قاجەت ەتەتىندىگى دە ونىڭ ءوز داۋسىنان حابار بەرگەندەي.

اسەتتىڭ «ءىنجۋ-مارجان» ءانى — ەستايدىڭ «قورلانى» سياقتى ماحاببات گيمنىندەي ءان. اۋەندىك قۇرىلىسىنىڭ كۇردەلىگىلى دە، اۋەزدىلىگى دە «قورلانعا» ۇقسايدى. بۇل انگە بايلانىستى ءبىر كۇدىك — قازىرگى ايتىلىپ جۇرگەن ولەڭى اۋەن مانىنە، ءاننىڭ ماقساتىنا ۇيلەسپەيدى، سوعان قاراعاندا، بۇل سوزدەر «ءىنجۋ-مارجاننىڭ» وزىنىكى ەمەس. ويتكەنى عاشىقتىق انىنە «اۋەلەتىپ ءان سالسا ءانشى اسەت» دەۋ دە، ««اسەتتەي سال، ءان سالساڭ اڭىراتىپ» دەۋ دە جاراسىپ، جىمداسىپ تۇرعان جوق. ءار ەكى جولدان كەيىن الماسىپ كەلەتىن «ەركەم، سەنى ساعىندىم»، «ساعىنباسقا نە شارا» سەكىلدى قايىرما تىركەستەر دە، «سەيپىلمالىك — جامالداي بەينەتىڭە كونسەم-اي، قوزى كورپەش — بايانداي ءبىر مولادا ولسەم-اي» دەيتىن نەگىزگى قايىرما دا ءبىز ايتىپ جۇرگەن ءان تەكسىنىڭ مانىنەن مۇلدە الشاق. ال «ءىنجۋ-مارجاننىڭ» ءوز ءسوزىن تابۋ مۇمكىن بە، جوق پا دەگەن ماسەلە — اسا شەشۋى قيىن ماسەلە، ءبىراق ءۇمىت ۇزۋگە ءتيىستى ەمەسپىز.

«ءىنجۋ-مارجان» اسەتتىڭ جاس كەزىندە شىعارعان العاشقى اندەرىنىڭ ءبىرى بولسا كەرەك. سەبەبى ماحاببات جايىنداعى ءان دە، ولەڭ دە ادامنىڭ جاستىق شاعىندا تۋۋعا ءتيىس. ونىڭ ۇستىنە اسەتتىڭ «قوزى كورپەش — بايانداي» دەگەن ءسوزدى ايتۋى دا بەكەردەن-بەكەر بولماسا كەرەك. ونىڭ جىگىتتىك داۋرەنى لەپسى ۋەزىندە وتكەنى، ال قوزى مەن باياننىڭ بەيىتى دە سول ولكەدە ەكەندىگى بەلگىلى. قوزى مەن باياننىڭ كۇمبەزىن كورگەن جاس جىگىت ادال ماحاببات جايىندا قيالدامادى، ولار جايىنداعى جىردى ەستىپ تەبىرەنبەدى دەيسىز بە؟ «سەيپىلمالىك — جامالداي» دەۋىنە قاراعاندا، ول ءاندى شىعارعان كەز اسەتتىڭ مەدرەسەدە وقىپ جۇرگەن نەمەسە ونى وقىپ كەتكەن كەزى دە بولار. ايگىلى «مىڭ ءبىر تۇندە» ايتىلاتىن ماحاببات حيكاياسى جاس اقىننىڭ قۇلاعىنا سول مەدرەسەدەگى وقۋ ارقىلى جەتكەنى ءشۇباسىز سەكىلدى.

اسەتتىڭ «قيسمەت» ءانى دە ءوز سوزىمەن ايتىلىپ جۇرگەن جوق جانە ول ءاندى اسەتتىڭ ءوزى دە اۋەل باستان بەلگىلى ءبىر تۇراقتى سوزبەن ايتپاعان سەكىلدى. ءوزىنىڭ ۇزاق ولەڭدەرىن، قيسسالارىن ول ءار كەز وسى انمەن ورىنداپ وتىرعان بولۋ كەرەك، سوندىقتان قازاق سسر ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتيسى دانەش راقىشيەۆتىڭ ايتىپ جۇرگەن تەكسىن وسى انگە تۇراقتاندىرۋ ابدەن دۇرىس دەپ بىلەمىز. ال «قيسمەت» ءسوزىنىڭ ءمانى كوپتەن بەرى بەلگىسىز بولىپ كەلگەن ەدى، ونى قازاقى ماعىناعا جاقىنداتقىمىز كەپ، اركىم ءار ءتۇرلى جورامالداپ كەلدىك. جورامالدان شىندىققا شىعۋىمىزعا 1983 جىلى موسكۆانىڭ ساياسي باسپاسى شىعارعان «اتەيستىك سوزدىك» كىتابى سەبەپ بولدى. وندا «قيسمەت» (كيسمەت) ءسوزى تۇرىك ءسوزى دەپ كورسەتىلگەن (222-بەت). ال ول يسلام دىنىندە جەر بەتىندەگى بارلىق ارەكەت، ادام تاعدىرى اللانىڭ الدىن الا شەشىمى بويىنشا بولادى دەگەندى بىلدىرەدى ەكەن. قازاقشالاعاندا، شامامەن، «جازمىش»، «پەشەنە» دەگەن ماعىناعا جاقىندايدى.

ءقازىر انشىلەر حالىق ءانى دەپ جۇرگەن «سمەت» اتتى ءان بار. ونىڭ ءسوزى اقىن يسا بايزاقوۆتىكى، ءانىن ءبىلىپ، ولەڭىن ەشكىم ەسىندە ساقتاماعان سوڭ، يسا وعان جاڭا تەكست شىعارعان. ال ەندى «سمەت» ءسوزىنىڭ ماعىناسىن ىزدەگەن كەيبىرەۋلەر ونى «سۆەتمەت» دەگەنمەن ياعني «ءتۇستى مەتاللۋرگيا» سوزىمەن بايلانىستىرىپ ءجۇر. وتىزىنشى جىلداردا «سۆەتمەت» ءسوزى قازىرگىدەي كەڭ قولدانىلماعان ەدى جانە قازىرگى كونەكوز قارتتار ول ءسوزدىڭ بۇل انگە ەش قاتىسى جوقتىعىن ايتادى. «سمەت» ءانى — وتىزىنشى جىلداردان بۇرىن دا بار ءان. بىزدىڭشە، وسى «سمەت» تە، اسەتتىڭ «قيسمەتى» دە ءبىر ءاننىڭ وزگەرتىلىپ ايتىلىپ جۇرگەن ەكى نۇسقاسى. وعان ەكى ءاندى سالىستىرا تىڭداپ وتىرىپ وڭاي كوز جەتكىزۋگە بولادى. ەكى ءاننىڭ ەكپىندەتە ايتىلاتىن باستالۋ كەزى دە، ءۇزىپ-ۇزىپ ايتىلاتىن قايىرماسى دا وتە ۇقساس. ايىرماشىلىقتىڭ ءوزى ەكپىنگە، سوزىلىمدىلىعىنا عانا بايلانىستى. ونداي-ونداي وزگەشەلىكتەرىنە بولا بىرنەشە نۇسقادا ايتىلىپ، تارتىلىپ جۇرگەن اندەر مەن كۇيلەر قازاقتا از ەمەس. ماسەلەن، «قوسباساردىڭ»، «قوس القانىڭ»، «بۇلبۇل» مەن «بايجۇمانىڭ» بىرنەشە نۇسقالارى بار. «نازقوڭىر»، «جيىرما بەس»، «بۋرىلتاي»، «قورلان» اندەرى دە بىرنەشە نۇسقادا ايتىلىپ ءجۇر. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، «سمەت» دەگەن دە «قيسمەت» ءسوزىنىڭ ايتىلا كەپ وزگەرگەن ءتۇرى، ال ءان دە اسەت ءانىنىڭ وزگەرە ورىندالىپ جۇرگەن ءبىر نۇسقاسى دەپ بىلگەن ءجون سياقتى.

اسەت — كوپ ايتىسقان اقىن. ونىڭ باقتىبايمەن، رىسجانمەن، ماليكە قىزبەن، سامەت تورەمەن، اراپ اقىنمەن، كارىبايمەن ايتىسقانى بەلگىلى، سامەت تورە قازىرگى الاكول اۋدانىنىڭ قىزىلاششى دەگەن جەرىن مەكەندەگەن، ونىڭ اكەسى مالاي تورە دەگەن كىسى بولعان. قىزىلاششى دەگەن جەر — ءقازىر كيروۆ اتىنداعى سوۆحوزدىڭ ورتالىعى. ال اراپ اقىننىڭ مەكەنى وسى اۋدانعا قاراستى بەلقۇدىق دەگەن جەر بولىپتى. اراپتىڭ اكەسى ءامىر، ونىكى انداس دەگەن كىسى ەكەن. «ءامىر تامى» دەگەن جەر الاكولدە ءالى دە بار.

بىر-ەكى اۋىز سوزبەن اسەت قاقتىعىسقان ادامدار وتە كوپ، ونىڭ ءبارىن ىزدەپ تاۋىپ، اسىل مۇرانى قاعازعا ءتۇسىرىپ قالۋ — بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ باستى پارىزى. ونىڭ ومىرىنە، تۆورچەستۆوسىنا بايلانىستى داۋلى ماسەلەلەر دە تولىپ جاتىر. سەمەي قالاسىنداعى اباي مۋزەيىندە اسەت پەن ءارىپ تە ايتىسقان دەگەن دەرەك جازۋلى تۇر، ول ايتىستان بىر-ەكى شۋماق ءۇزىندى دە كەلتىرىلگەن. اباي، اسەت جانە ءارىپ ۇشەۋى ءبىر جەردە قولما-قول جارىسا ولەڭ شىعارعان دەگەن دە اڭگىمە ايتۋشىلار بار. ونىڭ ءبارى — بولاشاق زەرتتەۋدى، دالەلدەۋدى كۇتەتىن ماسەلەلەر.

اسەت جازعان داستاندار مەن قيسسالار ءبىر توبە. الاكول اۋدانى «كوكتۇما» سوۆحوزىنىڭ «اقشي» فەرماسىندا تۇراتىن سۇلەيمەن ابدىلدايەۆ دەگەن اقساقال اسەت ايتىستارى مەن قيسسالارىن تۇگەلدەي دەرلىك ءبىلۋشى ەدى، 1984 جىلدىڭ قىسىندا قايتىس بولدى. 1983 جىلى 17-18 نويابر كۇندەرى سۇلەيمەن اقساقال بىزگە اسەتتىڭ ىرىسجانمەن ايتىسىن، «كەشۋباي» اتتى داستانىن، «فرانسۋز»، «ءۇش جەتىم قىز» («ءسامسايا»)، «شەريزات»، «بارات قىز» قيسسالارىن جىرلاپ بەردى. اسەتتىڭ بۇلاردان وزگە «ءساليقا — سامەن» داستانى، «اعاش ات»، «ەۆگەنيي ونەگين» قيسسالارى بار ەكەنى دە بەلگىلى. اسەت ا. پۋشكيننىڭ «ەۆگەنيي ونەگين» رومانىن اۋدارماعان، ونىڭ مازمۇنىن نەگىزگە الا وتىرىپ قيسسا ەتىپ قازاقشا جىرلاعان.

اسەت اقىننىڭ فوتوسۋرەتى ساقتالعان، ونى 1977 جىلى جازۋشى ساپارعالي بەگالين «مادەنيەت جانە تۇرمىس» جۋرنالىندا جاريالادى، اقىندى فوتوسۋرەتكە شىنجاڭ ولكەسىندە مۇقامەتجان يۋسۋپوۆ دەگەن كىسى تۇسىرگەن.

اسەت ايتىسا ءجۇرىپ كوپ اقىندى جەڭگەن، باقتىباي مەن كارىبايدان عانا جەڭىلگەن. ونىڭ كارىبايمەن ايتىسىنىڭ ەكى نۇسقاسى بەلگىلى. بىرىندە ايتىس ءۇشىنشى جاقتا باياندالادى، ال ەكىنشىسىندە كارىبايدىڭ ءوز اۋزىنان قيسسا ەتىپ جىرلانادى. ايتىستى قيسسا ەتىپ جىرلاۋ قازاق داستۇرىندە وتە كەڭ تاراعان. ءبىرجان مەن سارانىڭ، اسەت پەن ىرىسجاننىڭ ايتىستارى ەل اۋزىندا قيسسا بولىپ ساقتالعان.

كونە كوز قارتتاردىڭ اڭگىمەسىنە قاراعاندا، اسەت اقىن كەزىندە ايتىستىڭ باسقا تۇرلەرىنە دە قاتىسقان. ماسەلەن، شىڭجاڭ ولكەسىندەگى قازاقتار اراسىندا «تاۋ ايتىس»، «سۋ ايتىس» سياقتى ايتىس ءتۇرى بولعان. ول ايتىس بويىنشا ءار اقىن ءوزىنىڭ تاۋىن نەمەسە سۋىن ولەڭگە قوسقان، كىم جاقسى جىرلاسا، تاپقىرلىق تانىتسا، سول جەڭگەن. اقىنداردىڭ نەنى جىرلاۋىنا بايلانىستى ايتىستىڭ اتى دا شارتتى تۇردە «جايلاۋ ايتىس»، «قىستاۋ ايتىس» بولىپ اتالعان. بۇل — قازىرگى بەلگىلى تاقىرىپ بويىنشا قولما-قول ولەڭ شىعارۋعا وتە جاقىن ءادىس. اسەت ونداي ايتىستارعا دا قاتىسقان دەگەن ءسوز بار.

اسەتتىڭ كەمپىرباي اقىننىڭ كوڭىلىن سۇراي بارعانداعى ولەڭى دە مۇقيات زەرتتەۋدى كۇتىپ تۇرعان دۇنيە. ول ولەڭ قازىرگى ءبىز بىلەتىن باسپا ءجۇزىن كورىپ جۇرگەن نۇسقادان الدەقايدا كولەمدى. سول كولەمدى نۇسقا ب. بەيسەباي ۇلىنىڭ جازدىرۋىندا عىلىم اكادەمياسىندا ساقتاۋلى، ءبىراق، نەگە ەكەنىن، ازىرگە عالىمدار ول نۇسقانى زەرتتەۋ نىساناسىنا اينالدىرماي ءجۇر. بۇل ولەڭ اسەتتىڭ ادامدىق، ازاماتتىق قاسيەتتەرىن تانۋدا كوپ قىزمەت اتقارا الادى. اقىن اعانىڭ اۋرۋ ەكەنىن ەستىپ، كوڭىل سۇراۋعا الىستان كەلۋىنىڭ ءوزى اسەتتىڭ ۇلكەن ادامگەرشىلىگىن دالەلدەيدى. ول كەمپىربايعا: «ادامنىڭ ءبىرى ەمەسسىڭ انشەيىن جاي. جەتى كۇن جولاۋشىلاپ كەلىپ تۇرمىن... ىنىلىك سالەمىمدى بەرىپ تۇرمىن»،— دەيدى. وسىنداي-وسىنداي دەرەك بەرەتىن ولەڭ جولدارى ارقىلى دا اسەت اقىننىڭ ءومىربايانىن تولىقتىرا ءتۇسۋدىڭ رەتى كەلەتىن ءتارىزدى.

وسى ولەڭنىڭ ءانى دە اسەتتىكى دەپ ويلايمىز. ويتكەنى كەمپىرباي ەكەۋىنىڭ امانداسىپ باقۇلداسۋىنىڭ ءبارىن ولەڭمەن بىزگە جەتكىزىپ وتىرعان ادامنىڭ ءوزى اسەت. سونى جۇرتقا انگە ساپ ناسيحاتتاۋشى اسەت بولۋعا ءتيىس. ونىڭ ۇستىنە ءانشى جانىبەك كارمەنوۆ ايتىپ جۇرگەن بۇل اۋەن اسەت ستيلىنە وتە ۇقساس. سوندىقتان ءان دە اسەتتىكى دەۋگە قاقىلىمىز قالايدا اسەت پەن كەمپىربايدىڭ اراسىندا قيماس ارالاستىق بولعان، وعان كەمپىربايدىڭ مىنا ءسوزى دە دالەل:

«بەك ءومىر ەسكە ءتۇسىپ جاسىمداعى،
حال سۇراپ اسەتپىسىڭ قاسىمداعى.
قاراۋىتىپ قارا كور كەلدى بىلەم،
الاسارت جاستىعىمدى باسىمداعى».

اسەت تە ءا دەپ امانداسقاندا، «قوسىلىپ ءجۇرۋشى ەدىك جاسىمىزدا،— دەيدى، سونىڭ ءبارى جايدان-جاي ايتىلا سالعان سوزدەر بولماسا كەرەك. زەرتتەۋشى عالىمداردى وسى تەكتەس جارتى اۋىز ءسوز دە قۇپيا قويماعا جەتەلەپ اكەلۋى ابدەن مۇمكىن.

اسەت اقىننىڭ مۇراسىن ساقتاۋشىلار ەل اراسىندا ءالى دە كوپ. ونىڭ ءبىراز شىعارمالارىن اقسۋلىق اقىن قۋات تەرىبايەۆ كەزىندە ەل اراسىنا كوپ ناسيحاتتاعان ەكەن. جەتىسۋ جۇرتشىلىعى اسەت ەسىمىن ءاردايىم زور ىلتيپاتپەن اتايدى، ۇلكەن اقىننىڭ ومىرىنە بايلانىستى ەلدى مەكەندەر مەن ازامات اتتارىن ماقتانىشپەن ەستە ساقتايدى.

جەتىسۋ جۇرتشىلىعى عانا ەمەس، كۇللى قازاق حالقى ەسىمىن زور ماقتانىشپەن اتايتىن اقىن سارا وسى ولكەدە 1878 جىلى تۋىپ، 1916 جىلى 38 جاسىندا دۇنيە سالعان. ونىڭ ادەبي مۇراسى جينالىپ، 1980 جىلى «جازۋشى» باسپاسىنان «تورداعى توتى» دەگەن اتپەن جارىق كوردى. ول جيناققا سارانىڭ ايگىلى ءبىرجان سالمەن ايتىسى، باسقا دا اقىندارمەن قاقتىعىسى، سونداي-اق ءبىر توپ ولەڭدەرى ەنگەن.

اقىن سارانىڭ ءومىرى مەن تۆورچەستۆوسى جايلى كەزىندە م. اۋەزوۆ، س. مۇكاكوۆ، ع. مۇسىرەپوۆ، ق. جۇمالييەۆ، ە. ىسلمايلوۆ، م. عابدۋللين، ب. كەنجەبايەۆ، ءى. وماروۆ، ش. احمەتوۆ، س. قايناربايەۆتار كەلەلى-كەلەلى پىكىرلەر ايتقان. ونىڭ ءومىرباياندىق دەرەكتەرىن عىلىمي نەگىزگە ءتۇسىرىپ، ەل اۋزىندا ساقتالعان ولەڭدەرىن جيناپ جاريالاۋ جولىندا كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن ادام — ءقازىر اقسۋ اۋدانىنىڭ ورتالىعى جانسۇگىروۆ سەلوسىندا تۇراتىن تاڭىربەرگەن قاليلاحانوۆ اقساقال. جوعارىدا اتالعان «تورداعى توتى» كىتابىنا ءالعىسوز رەتىندە «اقىن سارا» اتتى ماقالا جازىپ، سول كىتاپتىڭ جارىق كورۋىنە ناقتى ەڭبەك سىڭىرگەن دە سول كىسى.

قازاقتىڭ ءدۇلدۇل كومپوزيتورى، اسقاق ءانشىسى ءبىرجان سال اقىن سارامەن 1895 جىلى ەشكىولمەس تاۋىنىڭ باۋىرىندا ايتىسقان. ءبىرجان ول كەزدە 61 جاستا بولسا، سارا بار-جوعى 17-دە ەدى. ەكى اقىننىڭ ايتىسىن 1928 جىلى قازا بولعان شوپشەك ۇلى احمەت دەگەن كىسى ءوز كوزىمەن كورەدى (ءى. وماروۆ). بۇل ايتىستىڭ ەكى نۇسقاسى ساقتالعان. ءبىرىنشى نۇسقاسىن 1898 جىلى قازاندا «قيسسا. ءبىرجان سال مەنەن سارا قىزدىڭ ايتىسقانى» دەگەن اتپەن شايحۇليسلاموۆ جۇسىپبەك قوجا باستىرادى. ول نۇسقانىڭ ىشىندە: «ءالقيسسا، جۇسىپبەك قوجاعا سارا قىزدىڭ بىرجانمەن ايتىسقانىن قىزدىڭ ءوزى اۋزىنان وسىلاي دەپ باستان-اياق بايان قىلعانى ايتىسقاننىڭ كەلەر جىلىندا»،— دەگەن دەرەكتى مالىمەت بار. دەمەك، جۇسىپبەك قوجا بۇل ايتىستى سارانىڭ ءوز اۋزىنان جازىپ العان عوي. ءبىز كەيدە وسىنداي جازبا دەرەكتەرگە دەن قويماي، قايداعى ءبىر الىپ-قاشتى اڭگىمەلەرگە اۋەستەنىپ كەتەمىز دە، انىق نارسەنىڭ ءوزىن تۇمانداتىپ جىبەرەمىز.

ايتىستىڭ ەكىنشى نۇسقاسى دا قازاندا 1899 جىلى «قيسسا. ءبىرجان سال مەن اقىن سارانىڭ ايتىسقانى» دەگەن اتپەن باسىلىپ شىعالى. بۇل نۇسقانىڭ كولەمى بىرىنشىگە قاراعاندا ءسال كوبىرەك (173 جول). ءسىرا، ءارىپ اقىنعا بايلانىستى قاۋەسەتتەر سول قوسىمشاعا بايلانىستى وربىگەن بولار. ارتىق جولداردىڭ يەسى ءارىپ تاڭىربەرگەنوۆ بولۋى ابدەن ىقتيمال. ال ايتىستىڭ نەگىزگى تەكسى ەكى نۇسقادا دا بىردەي.

سارانىڭ اكەسى — تاستانبەك، شەشەسى — جانشوكە دەگەن كىسى. بىرجانمەن ايتىسقان سوڭ جيەنقۇلعا تەلىنگەن باسى ازاتتىق العانمەن، سارا ءبارىبىر سۇيگەن جىگىتى كۇسەمبايعا تيە المايدى، اقىرى 1897 جىلى بەكباي دەگەن كىسىمەن قوسىلادى، ول كۇيەۋى 1931 جىلى 60 جاسىندا قايتىس بولىپتى. سوندا، ولار ۇيلەنگەندە سارا 19 جاستا، ال باكباي 26 جاستا بولعان.

اقىن سارانىڭ ءومىرى م. تەلەبايەۆتىڭ «ءبىرجان — سارا» وپەراسىنا ارقاۋ بولدى، وپەرانىڭ ليبرەتتوسىن عالىم-اقىن قاجىم جۇمالييەۆ جازدى. جازۋشى بەك توعىسبايەۆ «اقىن سارا» اتتى پەسا جازىپ، ول وبلىستىق تەاتردا قويىلدى. تۋىستارىنىڭ، كوزىن كورگەن ادامداردىڭ ايتۋلارىنا سۇيەنىپ، اقىن سارانىڭ سۋرەتىن قازاق سسر حالىق سۋرەتشىسى ءابىلحان قاستەيەۆ سالىپ شىقتى، ال ونىڭ ەسكەرتكىشىن سسسر ارحيتەكتورلار قوعامىنىڭ مۇشەسى م. م. ۆاششەنكو جاسادى. قاپال اۋدانىندا ەشكىولمەستىڭ باۋرايىندا «اقىن سارا» اتتى سوۆحوز بولىمشەسى بار، تالدىقورعاندىق اقىن-قىزدارلى جۇرتشىلىق قۇرمەتپەن «اقىن سارانىڭ سىڭلىلەرى» دەيدى، سارا ەسىمىن حالىق قاتتى قاستەرلەيدى.

قازاق سوۆەت ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى جانە نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى ءىلياس جانسۇگىروۆ 1394 جىلى قازىرگى تالدىقورعان وبلىسىنىڭ Aقسۋ اۋدانىندا قاراعاش دەگەن اۋىلدا تۋعان. 1984 جىلى جازدا ونىڭ 90 جىلدىعىن بۇكىل رەسپۋبليكا جۇرتشىلىعى سالتاناتپەن اتاپ ءوتتى. ونىڭ مۇراسى تەك قازاق ەمەس، بۇكىل سوۆەت ادەبيەتىنىڭ قازىناسىنا قوسىلعان اسىل مۇرا بولىپ ەسەپتەلەدى. پارتيا مەن ۇكىمەتىمىز ءىلياس اقىننىڭ وتان الدىندا سىڭىرگەن ەڭبەگىن جوعارى باعالادى. قازاقستاننىڭ ءبىرسىپىرا سەلو، سوۆحوزى جانە مەكتەپتەرى ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ ەسىمىمەن اتالادى. تالدىقورعان قالاسىندا I. جانسۇگىروۆ اتىنداعى پەداگوگيكالىق ينستيتۋت بار. 1973 جىلى نەگىزى قالانعان بۇل ينستيتۋتتا ءقازىر 5 فاكۋلتەت، 23 كافەدرا بار، وندا 190 وقىتۋشى جۇمىس ىستەيدى، ونىڭ 41-ىندە عىلىمي اتاق بار. ينستيتۋت جانىندا 1978 جىلدان بەرى ستۋدەنتتەردىڭ «جەتىسۋ» اتتى ءان-بي ءانسامبلى جۇمىس ىستەيدى، ول 1979 جىلى كوركەمونەرپازدار كوللەكتيۆىنىڭ بۇكىلوداقتىق بايقاۋىندا لاۋرەات اتاندى. سونداي-اق ينستيتۋتتا ستۋدەنتتەردىڭ كۇشىمەن ورىس حالىق اسپاپتارى وركەسترى قۇرىلعان. كوپ جىلدار بويى ينستيتۋت جانىندا I. جانسۇگىروۆ مۋزەيى جۇمىس ىستەپ كەلدى، ءقازىر ول مۋزەيدىڭ قورى تالدىقورعان قالاسىندا اشىلعان اقىن مۋزەيىنە بەرىلدى.

تالدىقورعان وبلىستىق دراما تەاترىنا، وبلىس ورتالىعىنداعى مادەنيەت سارايىنا ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ اتى بەرىلگەن. اقسۋ اۋدانىنىڭ ورتالىعى قالا ۇلگىسىندەگى پوسەلكە «جانسۇگىروۆ» اتالادى اقىن ومىرىنە ارناپ تالدىقورعاندىق دراماتۋرگ قۇداش مۇقاشيەۆ «دالا داستانى» اتتى پەسا جازدى، ول م. اۋەزوۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك اكادەميالىق دراما تەاترىندا قويىلدى ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ بەس تومدىق شىعارمالار جيناعى 1960-1966 جىلداردا باسىلىپ شىقتى.

ءىلياس تۆورچەستۆوسىنا باستى ىقپال ەتكەن — حالىق اۋىز ادەبيەتى مەن اباي ولەڭدەرى. كەيىن، موسكۆاداعى كوممۋنيستىك جۋرناليستيكا ينستيتۋتىن بىتىرگەن سوڭ، ول ورىس ادەبيەتىنەن، سول ارقىلى دۇنيە ءجۇزى ادەبيەتىنىڭ وزىق ۇلگىلەرىنەن ءونىمدى ۇيرەنە باستادى. ءىلياس جانسۇگىروۆ اقىن اسەتتى كوردى مە. جوق پا — بەلگىسىز، ءبىراق بەلگىلى دارەجەدە ونىڭ تۆورچەستۆوسىنا العاشقى كەزدە اسەت ولەڭدەرىنىڭ دە اسەر ەتكەنى بايقالادى «ءانشى» دەگەن اتپەن اسەت ولەڭىن ىلەكەڭنىڭ ءوز ولەڭدەرىمەن بىرگە ساقتاپ كەلۋى دە بەكەر eمec. ال «انشىگە» اتالاتىن ءىلياستىڭ العاشقى ولەڭدەرىنىڭ بىرىندەگى:

«قايعىلى، مۇڭدى، ونەرلى، شەرلى جانعا
وي سالار، ويىن تۇرتەر، جىبىرشىتار.
ەلىتەر ەكىلەنتەر ەلبىرەتەر —
تولعانتار، تولعاق سالار تولىقسىتار»، —

— دەگەن جولدار؛ «بۇلبۇلعا» اتتى ولەڭىندەگى:

«سايرادىڭ قۇيقىلجىتىپ، قۇبىلجىتىپ،
تامساندىم تاماعىمنىڭ سۋىن جۇتىپ
تولقىتىپ، تولىقسىتىپ، ەمىرەنتىپ،
قيقۋعا قىزىقتىردىڭ، قىلدىڭ ىنتىق»،—

دەگەن لىقسىپ توگىلگەن تىركەستەر ەرىكسىز اسەتتىڭ:

«ءان سالساڭ اسەتتەي سال اسەمدەتىپ،
قوزدىرىپ دەلەبەنى، داسەرلەتىپ.
شىرقاتىپ شىعانداتىپ شالىقتاتىپ،
شاپشىتىپ شۇمەكتەتىپ، نوسەرلەتىپ»،—

دەگەن جولدارىن ەسكە تۇسىرەدى. ءسوز جوق، بۇل ۇقساستىقتار — العاشقى ۇيرەنۋدىڭ، ىنتىعۋدىڭ اسەرى. اسەت اقىن اقسۋ، قاپال توڭىرەگىن كوپ ارالاعان، باقتىباي اقىنمەن ايتىسقاننان كەيىن ماماننىڭ اۋلىندا ءبىر ايعا جۋىق ايالداپتى دەگەن دە اڭگىمە بار. سوعان قاراعاندا، ىلەكەڭە اسەت اقىننىڭ اسەر ەتۋى ابدەن مۇمكىن.

ءىلياس اقىننىڭ قالامىنان شىققان «كۇي»، «دالا»، «كۇيشى»، «قۇلاگەر» پوەمالارى جانە «گيمالاي» ولەڭى — تاقىرىپتىڭ-يدەيالىعى جاعىنان دا، كوركەمدىك-سۋرەتكەرلىگى جاعىنان دا قازاق سوۆەت ادەبيەتىنىڭ ۇزدىك ۇلگىلەرى، كلاسسيكاسى. بۇل شىعارمالارىنداعى وي كەلىسىمى، توگىلگەن ءسوز ۇيلەسىمى، كوركەم سۋرەتكەرلىك، تابيعي جىمداسقان ۇيقاس — بارلىعى دا انا ءتىلىمىزدىڭ اسقان قۇدىرەتتىلىگىن كورسەتەتىن نارسەلەر. سول قۇدىرەتتى قولىمەن جاساعان اقىندى حالىق قالايشا قۇرمەتتەمەسىن؟!

«كۇيشى» پوەماسىنداعى قاراشاش پەن كۇيشى جىگىتتىڭ ىشتەي ارباسۋى، حان كەنەنىڭ قارىنداسىنا كۇيشى جىگىتتىڭ كۇيمەن سىر ايتۋى، اقىرىندا بارىنەن دە بەزىپ، باس بوستاندىعىن سۇراپ الۋى — وسىنىڭ ءبارىنىڭ پسيحولوگيالىق-درامالىق كوركەمدىكپەن شەشىلۋى — وقىرماننىڭ سيىنان ولمەي كەتپەيتىن سۋرەتتەر. ونەرپاز كۇيشىنىڭ شەبەرلىگى قانداي، ول تارتقان كۇيلەردىڭ قۇدىرەتى قانداي؟! قارادان شىققان قۇل دەپ باعالاي تۇرا ءبىر ءسات جىگىت تارتقان كۇي اسەرىمەن حانشا قاراشاش بىلاي تولقيدى:

«بۇل سورلى دۋلات پا ەكەن، ءۇيسىن بە ەكەن؟
كۇيشىم بوپ ومىرىنە ءجۇرسىن بە ەكەن؟
سۇيكىمدى جىگىتتىڭ بۇل بۇلب ۇلى عوي
قاراشاش وسىعان-اق ءتيسىن بە ەكەن؟» —

دەپ جانتالاسادى.

ءىلياستىڭ «كۇي» اتتى شىعارماسىنداعى «قوبىزشى مولىقباي شال ماتايلاعى» دەيتىن مولىقباي قازىرگى اقسۋ اۋدانىنىڭ «قىزىل تاڭ» قوي سوۆحوزى تەرريتورياسىندا ءومىر ءسۇرىپتى. مولىقبايدىڭ اكەسى بايساق تا، ونىڭ اكەسى بۇعىباي دا اسقان قوبىزشى ادامدار بولىپتى. مولىقبايدىڭ قارا قوبىزى اكەسى بايساقتان قالعان مۇرا كورىنەدى، اتاقتى كۇيشىنىڭ ول قوبىزى ءقازىر تالدىقورعان وبلىستىڭ ولكەتانۋ مۋزەيىندە ساقتاۋلى. كەيبىر دەرەكتەرگە قاراعاندا، مولىقباي اقساقال ەپتەپ ولەڭ دە شىعارعان كورىنەدى. ول كىسى 1924 جىلى تالدىقورعان قالاسىندا قايتىس بولىپتى.

ءىلياس، جالپى، ونەر ادامدارىن وتە قاستەرلەگەن كىسى. اسەتتى، مولىقبايدى، ءسارىۇيسىن كۇيشىنى قۇرمەتتەۋى، اقانسەرىدەي ەل ارداعىنا ارناپ «قۇلاگەر» اتتى پوەما جازۋى وسىعان دالەل.

«تەگىندە، تەگىن بە ەكەن اقان سەرى،
بۇل دا ءبىر ەمەس پە ەكەن ەلدىڭ ەرى؟
ءوز ۇلىن، ءوز ەرلەرىن ەسكەرمەسە
ەل، تەگى، السىن قايدان كەمەڭگەردى؟!» -

دەۋى دە تەگىن ەمەس.

ءىلياس «جولداستار» اتتى رومان، «يساتاي-ماحامبەت»، «كەك»، «تۇركسىب» درامالارىن، كوپتەگەن فەلەتوندار مەن ساتيرالىق اڭگىمەلەر دە جازعان، اۋدارمالار جاساعان. ءىلياس حالىقتىڭ ادەبي مۇراسىن جيناپ، ونى كىتاپ ەتىپ باستىرۋعا دا كەپ كوڭىل بولگەن. ونىڭ جيناۋىمەن اقان سەرىنىڭ ولەڭدەرى، شاكارىم قۇدايبەرگەنوۆ جىرلاعان «ءلايلى-ماجنۇن» پوەماسى، ءسۇيىنباي ارون ۇلىنىڭ، البان اسان اقىننىڭ ولەڭدەرى كەزىندە جەكە-جەكە كىتاپ بولىپ باسىلعان-دى.

ءىلياس تۋعان تالدىقورعان وبلىسى تالانتتى اقىن جازۋشىلارعا ەجەلدەن باي. قازاق سوۆەت ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى مارقۇم عالي ورمانوۆ، قازاق سسر مەملەكەتتىك، قازاقستان لەنين كومسومولى جانە دجاۆاحارلال نەرۋ اتىنداعى حالىقارالىق سىيلىقتاردىڭ لاۋرەاتى ءانۋار ءالىمجانوۆ، جازۋشىلار كاكىمجان قازىبايەۆ، سايىن مۇراتبەكوۆ، كەمەل توقايەۆ، اقىندار قاستەك بايانبايەۆ، ساكەن يماناسوۆ، راحمەتوللا نۇرپەيىسوۆ، تۇرسىنزادا ەسىمجانوۆ، مارفۋعا ايتحوجينا — وسى وبلىستا تۋىپ وسكەن تالانتتار. حالىق اقىندارى قالقا جاپساربايەۆ، تەمىرعالي رۇستەمبەكوۆ، ارتىق جەكسەنبەكتوۆتەر دە تالدىقورعان ەڭبەكشىلەرىنىڭ جارقىن ءومىرىن جىرلاپ وتكەن جاندار.

جەتىسۋ جەرىن اتاقتى ءبىرجان سالدىڭ عانا ەمەس، بالۋان شولاق پەن ءانشى مايرانىڭ دا تابانى باسقان. بالۋان شولاق جەتىسۋ جەرىندە شامامەن 1913-1916 جىلدار ارالىعىندا بولعان سياقتى جانە ءۇش-تورت جىلداي ايالداعان كورىنەدى. ءوزىنىڭ تۋىپ-وسكەن كوكشەتاۋىنا قايتار كەزدە ول:

«امان بول، شاپىراشتى، البان، دۋلات،
دەرتىمە شيپا بولدىڭ جۇرگەندە ۋلاپ.
جالايىر، قاڭلى، وشاقتى، جالپى ءۇيسىندى.
ارالاپ سايراندادىم اۋناپ-قۋناپ»، —

دەپ قوشتاسۋ ولەڭىن دە شىعارىپتى. وسى ساپارىندا ول ءانشى بالا كەنەنمەن كەزدەسەدى، وعان مەيىرى ءتۇسىپ باتاسىن بەرەدى.

وسى كۇنگى اقسۋ اۋدانىنىڭ ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى سوۆحوزىنا قاراستى قاراعاش دەگەن جەردە 1910 جىلى مامانيا مەكتەبى اشىلعانى بەلگىلى. ول 200-گە تارتا شاكىرتى بار سەگىز كلاستىق مەدرەسە بولىپتى. قازاق حالقىنىڭ كلاسسيك اقىنى ءىلياس جانسۇگىروۆ تە سول مەكتەپتەن ساۋات اشىپتى. 1910 جىلدىڭ كۇزىندە اقسۋداعى وسى مەكتەپكە ديرەكتور بولىپ قارقارالى ۋەزىنەن مۇستاحىم مالدىبايەۆ دەگەن جىگىت سەمياسىمەن كوشىپ كەلەدى. ال ونىڭ ايەلى ايگىلى ءانشى مايرا ەدى. ولار مامانيا مەكتەبىندە ءبىر جىلداي بولادى، م. مالدىبايەۆ كەتكەننەن كەيىن ول مەكتەپكە ۋفاداعى «عاليا» مەدرەسەسىن بىتىرگەن فايزىراحمان جيھانداروۆ دەگەن تاتار جىگىت ديرەكتور بولىپتى. مايرا ءانشى ءبىر جىل ىشىندە اقسۋ، قاپال، تاسبەكەت، بايانجۇرەك، كۇرەڭبەل، باسقان، التىنارىق، ساعابۇيەن بويىنداعى ەلدەردى ارالاپ ءوز ونەرىن كورسەتىپتى. مايرانى جۇزبە-جۇز كورىپ ءانىن ەستىگەن اقسۋلىق نۇرسەيىت جاقىپوۆ، مولدابەك سۇلەيمەنوۆ سىندى اقساقالدار ەكەن.

جەتىسۋ جەرىندە جاناق اقىن دا بولعان. ءوزىنىڭ نەگىزگى مەكەنى ۇلىتاۋ جاعى بولعانمەن، جاناق قامبار ۇلى جەتىسۋ ولكەسىنە ءجيى ات ءىزىن سالىپ تۇرعان. ول ايتىستا نايماننىڭ تۇبەك باستاعان ون التى اقىنىن جەڭگەن دەگەن اڭگىمە بار. ايتىستىڭ اسقان شەبەرى جاناق ومىرىندە سابىرباي دەگەن اقىننان عانا بوگەلسە كەرەك. جاناق جايىندا ءۋاليحانوۆ تا، ۆ. ۆ. رادلوۆ تا جازعان. شوقان ودان «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ» جىرىن، ال رادلوۆ «جاناق پەن بالا اقىننىڭ ايتىسىن» جازىپ العان. جاناق اقىننىڭ ولەڭدەرى ىشىندەگى بىزگە تولىعىراق جەتكەنى دە جانە ەڭ ءماندىسى دە ونىڭ رۇستەم تورەگە ايتقانى بولۋ كەرەك. جاناقتىڭ ول ولەڭى شەرنياز اقىننىڭ بايماعامبەت سۇلتانعا، ءسۇيىنباي مەن باقتىبايدىڭ تەزەك تورەگە ايتقاندارى سارىنداس. جاناق ولەڭ ارناپ وتىرعان رۇستەم — اقىن ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ «رۇستەم قىرعىنى» اتتى پوەماسىنا كەيىپكەر بولعان قانىپەزەر ادام. جاناق ولەڭىنىڭ ۋىتتىلىعىمەن، ءسوزىنىڭ شىنشىلدىعىمەن سونداي قانىپەزەردى دە يىلتكەن.

تالدىقورعان وبلىسىندا تۋىپ-وسكەن تاعى ءبىر تۋما تالانت — قازاق سسر حالىق سۋرەتشىسى، رەسپۋبليكا مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى ءابىلحان قاستەيەۆ. ونىڭ تۋعانىنا 80 جىل تولۋىن جۇرتشىلىق 1984 جىلدىڭ قىسىندا كەڭىنەن اتاپ ءوتتى. قازاق سسر مەملەكەتتىك كوركەمونەر مۋزەيىنە ءابىلحان قاستەيەۆتىڭ اتى بەرىلدى. قاستەيەۆتىڭ تۆورچەستۆوسى، ءومىرى جايلى ف ءدىنيسلاموۆ، ن. ورازبەكوۆ «ءابىلحان قاستەيەۆ» (1964)، ە. ۆاندوۆسكايا «ا. كاستەيەۆ» (1955)، ە. مينكۋلسكايا «ا. كاستەيەۆ» (1956) اتتى كىتاپشالار جازدى. جازۋشى ءامىرتاي بەرييەۆ «ونەر» باسپاسىنان «ونەردەگى ونەگەلى ومىرلەر» سەرياسى بويىنشا 1982 جىلى ءابىلحان اعانىڭ ومىرىنەن «ارمانىنا جولىققان ادام» دەگەن اتپەن عۇمىرناما كىتاپ شىعاردى.

ەگەر مەنەن: «بارىنشا ادال، ادامداردى تانىماي-بىلمەي تۇرىپ الالامايتىن، ءتىپتى كەزىندە وزىنە قيانات جاساعان ادامداردىڭ ءوزىن دە ەل-جۇرتتىڭ مۇددەسىنە وراي كەشىرە بىلەتىن؛ ادامداردىڭ ءار ىسىنە ەلدىك، حالىقتىق تۇرعىدان قاراپ قانا باعا بەرەتىن ءبىر ادامدى ومىرىڭدە كوردىڭ بە؟»— دەپ سۇراسا، مەن ماقتانىشپەن: «كوردىم. ول — ءابىلحان اعا!» — دەر ەدىم ويلانباستان. ونداي ادامدى كورۋ، ونىمەن سويلەسىپ پىكىرلەسۋ تۆورچەستۆو ادامى ءۇشىن سيرەك كەزدەسەتىن باقىت دەپ ويلايمىن. قاي ونەردىڭ دە بولماسىن تەمىر وزەگى ادالدىق ەمەس پە، ال ومىرىڭدە ادالدىقتىڭ يدەالى بولارلىق بىردە-بىر ادامعا جولىقپاي تۇرىپ ادالدىق جايىندا جازۋ قيىن-اق قوي. ومىردە ناعىز ادال ادامداردىڭ بولاتىنىنا كوزى جەتپەگەن، كوڭىلى سەنبەگەن كىسىلەر قانشاما تالانتتى بولعانمەن دە، تۇبىندە الدەكىمدەرگە ورىنسىز ىقىلاس جاساپ، ۇساق پەندەشىلىككە ورىن بەرىپ الادى. ونداي وسالدىقتان، ورىنسىز بۇرىپ، ءجونسىز ىقىلاس بىلدىرۋدەن ءابىلحان اعا ادا ەدى. ۇلكەن-كىشى ونى الدىمەن سول ادالدىعى ءۇشىن سىيلايتىن. ءوزىنىڭ جاعدايىنان بۇرىن وزگەنىڭ جاعدايىن جاساۋدى ويلايتىن ادام ەدى.

ءابىلحان قاستەيەۆ — قازاق سوۆەت بەينەلەۋ ونەرىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى. ول ۇزاق جىلدار بويى، 1945 جىلدان 1956 جىلعا دەيىن، قازاق سسر سۋرەتشىلەر وداعى باسقارماسىنىڭ پرەدسەداتەلى بولىپ قىزمەت اتقاردى. ول قازىرگى پانفيلوۆ اۋدانىنا قاراستى كيروۆ كولحوزىنىڭ شەجىن دەگەن اۋىلىندا 1904 جىلدىڭ 1 يانۆارىندا دۇنيەگە كەلگەن، 1973 جىلى 69 جاسىندا الماتىدا قايتىس بولدى. جاس كەزىندە اكەدەن ايرىلعان بالا بايدىڭ قويىن باعادى، قوي باعا ءجۇرىپ تاسقا قاشاپ سۋرەت سالادى، تاستان قاشاپ ءار ءتۇرلى بەينەلەر جاسايدى. كەيىن تۇركسىب تەمىر جولىن سالۋعا قاتارداعى جۇمىسكەر رەتىندە قاتىسادى. سوندا ءجۇرىپ سۋرەت سالعىشتىعىمەن كوزگە تۇسەدى. 1929 جىلى الماتىداعى ن. گ. حلۋدوۆتىڭ ستۋدياسىنا قابىلدانادى. 1931-1934 جىلدارى موسكۆاداعى كرۋپسكايا اتىنداعى كوركەمسۋرەت ستۋدياسىندا وقيدى.

«مەكتەپتە»، «كوگىلدىر كيىمدى قازاق قىزى»، «تۇركسىب»، «پىشەن شابۋ»، «كولحوز تويى»، «ەسكى جانە جاڭا تۇرمىس»، «قازاقستاندا قىزىل ارميانىڭ ۇيىمداستىرىلۋى» سياقتى تۋىندىلارى وعان جۇرتشىلىق نازارىن قاتتى اۋداردى. 1944 جىلى ءابىلحان قاستەيەۆكە رەسپۋبليكادا ءبىرىنشى رەت قازاق سسر حالىق سۋرەتشىسى دەگەن قۇرمەتتى اتاق بەرىلدى.

ءا. قاستەيەۆ — رەسپۋبليكا شەجىرەسىن قىلقالاممەن جازىپ شىققان ادام. ول سۋرەت ارناماعان رەسپۋبليكا ومىرىندەگى ەلەۋلى وقيعالار كەمدە-كەم. ونىڭ قىلقالامىنان مىڭنان استام كوركەم تۋىندىلار شىققان، سونىڭ دەنى سوۆەتتىك قازاقستاننىڭ مادەني جانە ەكونوميكالىق جەتىستىكتەرىن كورسەتەدى. قاستەيەۆ جاڭالىققا وتە ەلگەزەك قاراعان، ەلدىڭ ومىرىندەگى تاريحي بەلەستەرگە ءاردايىم ءبىرىنشى بولىپ ۇلەس قوسىپ وتىرعان. «تۇركسىب»، «قىزىل وتاۋ»، «جايلاۋداعى راديو»، «تاۋداعى مۇز ايدىنى»، «تىڭ يگەرۋ»، «سوكولوۆ-سارىباي كەنى»، «بەسجىلدىق قۇرىلىستارى»، «قازاقستان بايلىعى»، «قاپشاعاي سۋ ەلەكتر ستانسياسى» سياقتى تۋىندىلارى بۇل پىكىرىمىزگە تولىق دالەل بولا الادى.

ءا. قاستەيەۆ پورترەت سالۋدىڭ اسقان شەبەرى سانالادى. ونىڭ «انا سۋرەتى» اتالاتىن پورترەتىن دۇنيە جۇزىلىك شەبەر تۋىندىلاردىڭ قاتارىنا جاتقىزۋعا بولادى. قازاق ايەلىنىڭ ويلى ءارى وتكىر كوزقاراسىن، ءاجىم باسقان مەيىرىمدى بەت ءپىشىنىن، ساليقالى ادامعا لايىق سابىرلى وتىرىسىن سۋرەتشى تەڭدەسسىز شەبەرلىكپەن بەرە العان. ايەلدىڭ قىمقىرعان ەرنىندە، دوڭگەلەك يەگىندە بىردەن بايقالاتىن ۇلتتىق مىنەز بار.

حالىقتىق تالانتتى، ادال ەڭبەگىمەن اتى شىققان ۇل-قىزدارىنىڭ پورترەتىن سالۋدى ابەكەڭ ومىرلىك پرينسيبىنە اينالدىرعان. قازاقتىڭ باتىر ۇلى، 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ قولباسى امانكەلدى يمانوۆتىڭ پورترەتىن ابەكەڭنىڭ قالاي سالعانىن ەل-جۇرت ابدەن جاقسى بىلەدى. قازاقتىڭ ايتىسكەر اقىنىنىڭ ءبىرى ءسۇيىنباي ارون ۇلىنىڭ سۋرەتىن سالۋ جولىندا دا ابەكەڭ ۇزاق ەڭبەكتەنەدى. بىردە-بىر سۋرەتى ساقتالماعان ادامداردىڭ بەينەسىن كوز كورگەن كىسىلەردىڭ ايتۋىمەن جاساپ شىعۋى ابەكەڭنىڭ ءارى ەڭبەكقورلىعىن، ءارى ىزدەنىمپازدىعىن، سونىمەن بipگe سوزدەن سۋرەت كورە بىلەتىن كەمەڭگەرلىگىن اڭعارتسا كەرەك. ول پورترەتىن جاساعان اباي مەن جامبىل، ءسابيت مۇقانوۆ پەن كەنەن ازىربايەۆ، نۇرمولدا الدابەرگەنوۆ پەن نىعمەت ساۋرانبايەۆ، سوسياليستىك ەڭبەك ەرلەرى ت. قادىروۆ پەن ءماريام نيازوۆا، قازاقتىڭ ارداگەر ۇلدارى توقاش بوكين مەن عاني مۇراتبايەۆ، تاعى باسقالارى —قازاق حالقىنىڭ مادەني جانە ەكونوميكالىق وسۋىنە وزىندىك ۇلەس قوسقان، ۇلەس قوسىپ كەلە جاتقان ادامدار.

ءا. قاستەيەۆ — وزىنەن كەيىنگى جاستارعا مىنەزىمەن، ونەرگە دەگەن ادالدىعىمەن ۇستاز بولا بىلگەن كىسى. قازىرگى قازاق كوركەمونەرىن ورگە سۇيرەپ كەلە جاتقان تالانتتى ۇرپاقتىڭ ءبىرازى ابەكەڭنىڭ تاربيەسىن، ۇلگىسىن كورگەندەر. قازاقستان سۋرەتشىلەر وداعى باسقارماسىنىڭ پرەدسەداتەلى ش. نيازبەكوۆ؛ قازاق سسر حالىق سۋرەتشىسى، رەسپۋبليكا مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى ا. عالىمبايەۆا؛ قازاق سسر حالىق سۋرەتشىسى، سسسر كوركەمسۋرەت اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت مۇشەسى، رەسپۋبليكا مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى ك. تەلجانوۆ؛ قازاق سسر حالىق سۋرەتشىسى، رەسپۋبليكا مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى X. ناۋرىزبايەۆ؛ قازاق سسر ەڭبەك سىڭىرگەن وپەرا قايراتكەرلەرى م. كەنبايەۆ، س. مامبەيەۆ؛ قازاق سسر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتتارى ءا. حايداروۆ، ءۇ. اجييەۆ، تاعى باسقالارى — ابەكەڭنىڭ تالىم-تاربيەسىن العان سۋرەتشىلەر. ال تالانتتى جاس سۋرەتشى اناربەك ناقىسبەكوۆ — ابەكەڭنىڭ ءىزىن قۋىپ كەلە جاتقان تالدىقورعان وبلىسىنىڭ تۇلەگى.

تالدىقورعاندىق تالانتتاردى اۋىزعا العاندا، كۇلاش پەن قانابەك بايسەيىتوۆتەرگە ايرىقشا توقتالماي كەتۋ ۇلكەن كۇنا بولار ەدى. قانابەك بايسەيىتوۆ 1905 جىلى 15 مارتتا قازىرگى قاراتال اۋدانىنىڭ «قالپە» سوۆحوزىنا قاراستى ايدار دەگەن جەردە، ال كۇلاش (شىن اتى گۇلباھرام) جاسىن قىزى 1912 جىلى 2 مايدا الماتى قالاسىندا تۋعان. قانابەك قازاق مۋزىكالىق تەاترىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ جانە قازاقتىڭ ۇلتتىق وپەرا ونەرىندەگى تۇڭعىش رەجيسسەرلەردىڭ ءبىرى بولدى، قازاق سسر حالىق ءارتيسى اتاندى، رەسپۋبليكانىڭ مەملەكەتتىك سىيلىعىن الدى. ق. شاڭعىتبايەۆپەن بىرلەسىپ «بەۋ، قىزدار-اي»، «وي، جىگىتتەر-اي» پەسالارىن، «دوستىق جولى» بالەتىنىڭ، «ايسۇلۋ»، «التىن تاۋلار» وپەرالارىنىڭ ليبرەتتوسىن جازدى. «امانكەلدى»، «ەۆگەنيي ونەگين»، «كنياز يگور»، «دۋداراي»، «التىنشاش»، «دايسي» وپەرالارىن ساحناعا قويدى؛ تولەگەننىڭ، ابايدىڭ، تارعىننىڭ، ارىستاننىڭ، سۇگىردىڭ ساحناداعى بەينەلەرىن جاسادى؛ «امانكەلدى»، «بوتاكوز»، «وجەت قىز»، «اساۋ ەرتىس جاعاسىندا» فيلمدەرىنە قاتىستى. ول ءوزىنىڭ ءومىرى مەن تۆورچەستۆوسى جايىندا «قۇشتار كوڭىل» اتتى مەمۋارلىق كىتاپ جازدى.

كۇلاش اندەرى دە تالدىقورعان وبلىسىمەن تىعىز بايلانىستى. قاناعاڭمەن بىرگە دە، جەكە دە ول سان رەت مۇندا بولىپ، ەل-جۇرت الدىندا ءوز ونەرىن كورسەتىپ وتىرعان. قانابەك بايسەيىتوۆتىڭ اعايىن ءىنىسى ءقازىر «قالپە» سوۆحوزىندا تۇراتىن مىرجىقوۆ قاسىمحان قارت: «اكەسى اۋقاتتى ادام بولعان دەگەن ارىزدان قورقىپ، قاناعاڭ كوپ جىلدار بويى اۋىلعا كەلمەي ءجۇردى. كۇلاش ەكەۋى العاش رەت 1943 جىلى جازدا كەلدى، قاستارىندا قۇرالاي دەگەن قىزدارى بار. وندا ءبىز «العا» كولحوزى اتالامىز. كۇلاش باسىنا اق بەرەت كيگەن ەكەن، اۋىلعا كەلگەن سوڭ، مۇنىم-اۋىل ادامدارىنا ەرسى كورىنەر، بولمايدى ەكەن دەپ، شىت تارتىپ الدى»،— دەيدى. مىرجىقوۆ اقساقال كۇلاشتىڭ اكەسى جاسىنمەن دە جاقسى تانىس بولىپتى. «1944 جىلى الماتىعا باردىم. كۇلاش قىرعىزستانعا كەتىپتى. ۇيدە قىزدار مەن جاسىن قۇدا بار ەكەن. جاسىن جاقسى كىسى ەدى، ايعايلاپ ءان ايتىپ وتىراتىن، سۇيەگى توبىقتى»،— دەيدى.

ەڭبەك وزاتتارىنا ناگرادا تاپسىرۋعا بايلانىستى ۇكىمەت ادامدارىمەن بىرگە كۇلاش پەن قانابەك تالدىقورعانعا 1948 جىلى دا كەلىپ كونسەرت قويىپتى. قاسىمحان اقساقالدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، قانەكەڭ جاسىندا ەشكىمگە وكپەلەمەيتىن، باسى ءداۋ، بايسالدى ەكەن. سونىسىنا بولا جەڭگەلەرى ونى ءزىلباس اتاپتى.

كۇلاش — قازاق حالقىندا ۇلى اكتريسا دەگەن اتقا يە بولعان بىردەن-بىر ادام. ول 24 جاسىندا سسسر حالىق ءارتيسى اتاندى. ەكى رەت سسسر مەملەكەتتىك سىيلىعىن الدى. قازاق سسر حالىق ءارتيسى ءرابيعا ەسىمجانوۆا: «ساحناعا كۇلاشتاي قىز جىبەك ورالماسا، قانابەكتەي تولەگەندى ىزدەپ تابۋ قيىن. ولار تەك ساحنادا ەمەس، ومىردە دە، سەميادا دا قىز جىبەك پەن تولەگەندەي قول ۇستاسىپ ءوتتى»،— دەپ جازدى «قازاق ادەبيەتىنىڭ» 1982 جىلعى 8 وكتيابرىندە جاريالانعان «ساعىنىش» اتتى ماقالاسىندا.

قازاق سوۆەت ساحناسىنىڭ الىبى، سسسر حالىق ءارتيسى قاليبەك قۋانىشبايەۆ 1957 جىلى كۇلاش قايتىس بولعاندا:

«كوپ جۇرەكتىڭ جانشىلىپ،
ەلجىرەگەن كەزى بۇل.
ءبىر مينۋتتە ءۇزىلدى-اۋ
باقشاداعى قىزىل گۇل.
سۇرعىلت تارتىپ بار ايماق،
ورتاقتاستى قايعىعا،
ەل بۇلب ۇلى كۇلاشتىڭ
قالدى ارتىندا باي مۇرا»، —

دەپ ەت جۇرەگى ەزىلە جازسا، اكادەميك-جازۋشى سوسياليستىك ەڭبەك ەرى عابيت مۇسىرەپوۆ 1972 جىلى («قازاق ادەبيەتى»، 24 نويابر): «كۇلاش جاساعان بەينەلەردىڭ دارالىعى، نانىمدىلىعى سونشا — ءاربىر جاڭا سپەكتاكلدەن كەيىن كۇلاش كوپكە دەيىن ايمان، قىز جىبەك، باتتەرفلياي، ءاقجۇنىس، قاديشا، اجار، سارا اتالىپ ءجۇرۋشى ەدى»،— دەپ جازدى، تۋعان حالقى، ونىڭ ۇل-قىزى ۇنەمى وسىلاي كۇلاشتى ساعىنا ەسكە الادى. جاس جازۋشى سارا لاتييەۆا كۇلاشتىڭ ءومىرى مەن تۆورچەستۆوسى جايىندا «بۇلبۇل» اتتى دەرەكتى كىتاپ جازدى. قازاقتىڭ اباي اتىنداعى مەملەكەتتىك لەنين وردەندى اكادەميالىق وپەرا جانە بالەت تەاترىنىڭ باتىس جاعىنداعى كوشە، الماتىداعى ونجىلدىق مۋزىكا مەكتەبى كۇلاش بايسەيىتوۆانىڭ ەسىمىمەن اتالادى.

اسا كورنەكتى قازاق سوۆەت كومپوزيتورى، سسسر حالىق ءارتيسى، سسسر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، قازاق سسر گيمنى اۆتورلارىنىڭ ءبىرى — مۇقان تولەبايەۆتى تالدىقورعاندىقتار جەرلەسى رەتىندە زور ماقتانىش تۇتادى. مۇقان تولەبايەۆ 1913 جىلى 13 مارتتا بورىلىتوبە اۋدانىنىڭ شۇبارتۇبەك اتالاتىن جەرىندەگى قاراشىعان دەگەن مەكەندە «ۇلگى» كولحوزىندا تۋدى. مۇقاننىڭ ونەر جولىن قۋۋىنا شەشەسى ءتاجىبالا مەن اعاسى اپىربايدىڭ كوپ ىقپالى بولعان دەسەدى. شەشەسى ءتاجىبالا ازداعان اقىندىعى دا بار، ءانشى كىسى بولىپتى. ال جاقىن اعاسى اپىرباي سول توڭىرەككە بەلگىلى اقىن ءارى كۇيشى ادام كورىنەدى. اپىربايدىڭ اكەسى اۋەلباي مەن مۇقاننىڭ اكەسى تولەباي ءبىر تۋىسادى ەكەن. اپىربايدىڭ زايىبى زىليحا دەگەن كىسى ءقازىر لەپسى پوسەلكەسىندە تۇرادى، جاسى 85-تە. كەيبىر دەرەكتەردە اپىربايدى مۇقاننىڭ ناعاشى اعاسى دەپ قاتە جازىلىپ جۇرگەنىنە ول كىسى قاتتى كەييدى. ويتكەنى، قازاق جونىمەن كەلگەندە، اعا-جەڭگەلىكتەرىن بىلاي قويعاندا، اپىرباي مۇقانعا كىشى اكەسى، ال زىليحا كىشى شەشەسى ەسەپتى.

مۇقاننىڭ اۋلىندا اتالاس اعايىن قۇل اقىن دەگەن وتكەن. ول كىسى 1916 جىلى قايتىس بولعان كورىنەدى. بورىلىتوبە، اقسۋ اۋداندارىنىڭ كونە تۇرعىندارى قۇل اقىنعا بايلانىستى كوپتەگەن قىزىقتى اڭگىمەلەر ايتادى. م. تولەبايەۆ تا قۇل اقىننىڭ ءومىرى مەن تۆورچەستۆوسىنا قاتتى دەن قويىپ، ول تۋرالى ەستىگەندەرىن ەرەكشە سەزىممەن ايتا ءجۇرىپتى. اپىربايدىڭ زىليحاعا ۇيلەنۋىنە قۇل اقىن سەبەپ بولعان دەسەدى. زىليحانىڭ اكەسى جاقىپپەن قۇل اقىن جاقسى سىيلاسقان ەكەن. زىليحانى جاس كەزىندە قۇل اقىن تالاي رەت الدىنا الىپ تا وتىرىپتى. ولەڭگە، ونەرگە ەرەكشە ءىلتيپاتى بار زىليحانى — قۇل اقىن بالا كەزىنەن جاقسى كورىپتى. دومبىراسىنا شاشاق تاعىپ، ءوزىنىڭ ۇستىنە سىلدىرماق تۇيمەلەر قاداپ جۇرەتىن، اشەكەيگە اۋەس كىسى بولىپتى قۇل. ءبىر كۇنى دوسى جاقىپتىكىنە كەلىپ، دومبىرا تارتىپ وتىرسا، ونىڭ قىزى زىليحا اقىننىڭ اشەكەيلى تۇيمەسىنە قىزىعىپ بىرەۋىن سۇراپتى. بالانىڭ كوڭىلىن جىقپاي، قۇل ءبىر تۇيمەسىن ءۇزىپ بەرەدى. كەيىن، بويجەتىپ، ءوزى دە ولەڭ شىعاراتىن حالگە جەتكەن كەزىندە، زىليحا قۇل اقىنعا: «جاس كەزىمدە تۇيمەڭىزدى قيىپ بەرىپ ەدىڭىز، ەندى ولەڭىڭىزدى بەرىڭىز!» — دەيدى. قۇل ريزا بولىپ: «قالقام، ولەڭىمدى دە بەردىم!» — دەپ باتاسىن بەرىپتى. ءسويتىپ، زىليحا اۋىل اراسىندا بەلگىلى ولەڭشى قىز اتانادى. مىنە، وسى تۇستا قۇل اقىن زىليحانى ءىنىسى اپىربايعا الىپ بەرمەك بولادى. ءسويتىپ، قىز اكەسى جاقىپقا ءوز ويىن ايتادى. جاقىپ وعان كەلىسەدى، ءبىراق سول ەكى ارادا قۇل اقىن قايتىس بولىپ كەتەدى.

زىليحا 18-دەن اسقاندا، اپىربايدىڭ اعايىن-تۋىستارى قۇدا بولۋعا كەلەدى. ولاردى جاقىپ جىلى قاباقپەن قارسى الادى. ەكى جاقتىڭ كەلىسىم اڭگىمەسى كەزىندە قىز اكەسى: «ماعان قالىڭ مالدىڭ قاجەتى جوق. اپىرباي مەن زىليحا ايتىسسىن، اپىرباي جەڭسە، قىزىمدى قالىڭ مالسىز-اق بەرەيىن»،— دەيدى. جاقىپتىڭ ءويتىپ ايتۋ سەبەبى، ءسىرا، قۇل اقىنعا بەرگەن ۋادەسىنە بايلانىستى بولۋ كەرەك. جاقىپ الگى ءسوزدى ايتقان كەزدە، ونىڭ ءىنىسى جاڭاباي دەگەن نامىستانىپتى: «قالىڭسىز قىز ۇزاتا ما ەكەن؟ اتا جولىن قالاي بۇزامىز؟» — دەيدى. سوندا جاقىپ ىنىسىنە اشۋلانىپ: «جالعىز قىزىمدى مالعا ساتا المايمىن. اپىرباي ونەرىن اسىرسىن دا السىن»،— دەيدى.

ءسويتىپ، زىليحا 19-عا تولعاندا، ساۋساقتى دەگەن جەردە (قازىرگى م. گوركيي اتىنداعى سوۆحوزدىڭ تەرريتورياسىندا) قىز بەن جىگىت ايتىسادى. ول ايتىستىڭ رەت-رەتىن زىليحا اپاي ۇمىتىڭقىراپ قالعان ەكەن، دەگەنمەن ويلانا كەلىپ كەيبىرىن ەسكە ءتۇسىردى. ەكەۋى اۋەلى تاۋ ولەڭ ايتىسىپتى. ءارقايسى ءوز جەرىندەگى تاۋدى ماقتاپ، قارسىلاسىنىڭ ولەڭگە قوسقان تاۋىنا ءمىن تاعا سويلەيدى. سونان وتىرىك ولەڭ ايتىسقا كوشەدى. ايتىسا-ايتىسا كەلىپ، بىردە زىليحا.

— بيىك تاۋدىڭ شىعاتىن قياسى بار،
باۋرىندا قالىڭ وسكەن مياسى بار.
مەنى ءقايتىپ جەڭەسىڭ، اقىن جىگىت،
تاڭدايىمدا ولەڭنىڭ ۇياسى بار، —

دەپ سەس كورسەتەدى. اپىرباي دا وسال جاۋاپ قايتارمايدى، ەكەۋىنىڭ قاقتىعىسى بىلاي بىتەدى:

— ساعىم-ساعىم ەندەشە، ساعىم-ساعىم،
ساعىنعاندا قايدا ەدىڭ سولقىلداعىم.
ون اۋىزدى بولساڭ دا ورالتارمىن،
جولدا ءتۇسىپ قالماسا ءتىل مەن جاعىم،—

دەيدى اپىرباي. سوندا زىليحا بىلاي دەيدى:

— كوشكەندە جىلقى ايدايمىن شالباسپەنەن،
ورتان جىلىك بىتەدى جامباسپەنەن.
وسى جاسقا كەلگەنشە ايەل الماي،
كۇنىڭ ءوتىل كەتىپتى-اۋ دالباسپەنەن.

وعان وراي اپىرباي دا بىلاي جاۋاپ قاتادى:

— اۋلىم كوشىپ بارادى قوعالىعا،
بۇركىت سالعان شىعادى جوعارىعا.
وسى جاسقا كەلگەنشە ەرگە بەرمەي،
اكە-شەشەڭ قالىپتى-اۋ وبالىڭا.

سونىمەن قىز جەڭىلەدى دە، اپىرباي وعان قالىڭ مالسىز ۇيلەنەدى. زىليحا كەلىن بوپ تۇسكەننەن كەيىن، تولەبايدىڭ دا شەشەسىنىڭ اتى زىليحا بولعاندىقتان، جۇرت ەندى اپىربايدىڭ ايەلىن نۇريحا دەپ اتاپ كەتەدى. جۇرت تا، ول كىسىنىڭ ءوزى دە ءالى كۇنگە نۇريحا دەگەن اتتى جاتىرقامايدى.

مۇقان تولەبايەۆ ولە-ولگەنىنشە اعا-جەڭگەسى اپىرباي مەن زىليحانى قاتتى قۇرمەتتەپ ءوتىپتى. اپىربايدىڭ اسەرىمەن جاس كەزىنەن دومبىرا تارتىپتى، ءان ايتىپتى. اپىرباي 1934 جىلى قايتىس بولادى، مۇقان اعاسى ولگەننەن كەيىن دە جەڭگەسىنىڭ ۇيىنە ءجيى كەلىپ، ودان ءاردايىم ءان، ولەڭ تىڭداپ وتىرعان كورىنەدى.

مامىرحان بالاسى قۇل اقىن اپىرباي مەن مۇقانعا تۋىس بولىپ كەلەدى ەكەن. مۇقان قۇل ولەڭدەرىن سۇيسىنە تىڭداپ وسەدى، ءتىپتى ول جايىندا وپەرا جازسام با دەپ تە جۇرگەن كەزدەرى بولىپتى. جالپى، سول وڭىردە ونەردى ناسيحاتتاۋدا قۇل اقىننىڭ كادىمگىدەي ءرولى بولعاندىعى بايقالادى. قۇل اقىن شىعاردى دەگەن بىر-ەكى ءاندى ايتۋشىلار ءالى دە ەل ىشىندە بار ەكەن. قۇل ءتىلى اششى، بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەي تۋرا ايتاتىن ادام بولسا كەرەك. ءبىر جىلى قۇلمان دەگەن بىرەۋ بولىستىققا تالاسادى. قۇلمان پۇشىق كىسى ەكەن، ونىڭ بولىس بولعىسى كەلىپ جۇرگەنىن ەستىگەن قۇل:

— بايگەگە ماڭقا ايعىردى قوسقان بولدىق،
جولىنان كەلە مە دەپ توسقان بولدىق.
وسى جولى ماڭقا ايعىر ىلىنبەسە،
كەنجەباي مەن مەدەتكە بوستان بولدىق، —

دەيدى. ونى ەستىگەن قۇلمان اقىننىڭ استىنداعى سارى الا اتىن تارتىپ الادى. قۇل ەندى قارا الا ات ساتىپ الادى دا، قۇلماننىڭ اۋلىنا ادەيى كەلىپ، ءۇي سىرتىنان سۇراۋ سالادى. ۇيدەن قۇلمان جۇگىرىپ شىققاندا ولەڭدەتىپ قويا بەرەدى:

— انا ايدا تارتىپ الدىڭ سارى الانى،
وسى ايدا ساتىپ الدىم قارا الانى
مۇرىنىڭدى جەگەن قۇرت مەن دەپ جۇرسەڭ،
ناسىبايعا قوسىپ ات ارالانى.

شايعا شىعارىپ ىشەتىن ءمۇساتىردىڭ ءبىر ءتۇرىن «ارالا» دەيدى ەكەن. وسىنداي-وسىنداي سوزدەرىنە قاراعاندا، قۇل اقىننىڭ ءومىرى مەن تۆورچەستۆوسىندا كوڭىل اۋدارارلىق جاعدايلار بار سياقتانادى. 1880 جىلدار شاماسىندا قۇل اقىن ومبىعا بارىپتى، سول ارادا ورىس ونەرپازدارىنىڭ وركەسترمەن مۋزىكا ويناعانىن كورىپ، اۋلىنا كەلگەن سوڭ، سارىات دەگەن جەردە 5-6 دومبىراشىنىڭ باسىن قوسىپ دومبىرا وركەسترىن ۇيىمداستىرادى. دومبىراشىلاردىڭ ءبارى كيىمدەرىنە سىلدىرماقتى تۇيمە تاعادى، بىركەلكى كيىنەدى. ارينە، بايلار قۇلدىڭ وركەسترىنە وسقىرىنا قارايدى، جاقتىرمايدى. اقىرىندا وركەستر تاراپ تىنادى. سول كەزدە قۇل «ماۋكىمسال» دەيتىن ءان شىعارىپ:

«ءبىراز كۇن ساپ اتانىپ سايراندادىم،
حالقىمنىڭ قۇرمەتىندە جايراڭدادىم.
شاپسام ءدۇلدۇل، سايراسام بۇلبۇل ەدىم،
كەمەم شىعىپ سايازعا قايراڭدادىم»،—

دەپ قايعىرعان كورىنەدى.

شەشەسى ءتاجىبالانىڭ حالىق اندەرىن كوپ بىلەتىن ءانشى بولۋى، اعاسى اپىرباي مەن جەڭگەسى زىليحانىڭ ولەڭشى ەكەندىگى، قۇل اقىننىڭ تۋىس بولىپ كەلۋى — ءبارى دە مۇقان تولەبايەۆتىڭ ونەرگە بالا جاستان قۇشتار بولۋىنا يگى ىقپال ەتكەن ورتا. مۇقان ونەرىنىڭ حالىقتىق كولوريتپەن، ۇلتتىق ناقىسپەن دامۋىنا، ءسوز جوق، وسكەن ورتاسى مەن العان تاربيەسى اسەر ەتتى.

مۇقان تولەبايەۆ جۇرتشىلىققا الدىمەن ءانشى رەتىندە تانىلادى. 1934 جىلعى الماتى دا ەتكەن حالىق ونەرپازدارىنىڭ بۇكىلقازاقستاندىق 1-سەزىنە ءانشى بولىپ قاتىسادى. سول سلەتتە كوزگە تۇسكەن ول 1936 جىلى موسكۆا كونسەرۆاتورياسى جانىنان اشىلعان قازاق ستۋدياسىنا وقۋعا جىبەرىلەدى. كەيىن، 1951 جىلى، موسكۆا كونسەرۆاتورياسىن بىتىرەدى. ونىڭ العاش شىعارعان اندەرى جۇرتشىلىقتىڭ كوڭىلىنە جىلى ۇيالايدى. ونىڭ «وتان»، «كەستەلى ورامال»، «توس مەنى، توس» سياقتى اندەرى ەل ىشىنە تەز تاراپ، بىردەن كوپشىلىك ىقىلاسىنا بولەندى. مۇقاننىڭ «قازاقستان» اتتى سيمفونيالىق پوەماسى مەن «كوممۋنيزم وتتارى» كانتاتاسى — قازاق سوۆەت مۋزىكاسىنىڭ تاريحىندا ەرەكشە ورنى بار شىعارمالار. الايدا مۇقان تۆورچەستۆوسىنىڭ شىڭى — «ءبىرجان — سارا» وپەراسى. بۇل وپەرا — ءبىر عانا مۇقاننىڭ نەمەسە بۇكىل قازاق ونەرىنىڭ عانا ەمەس، جالپى سوۆەت وداعى ونەرىنىڭ ۇزدىك تابىسىنىڭ ءبىرى. ول جايىندا قازاق سسر تاريحىندا: «بۇل شىعارما ءوزىنىڭ يدەيالىق مازمۇن-ماعىناسىنىڭ تەرەڭدىگىمەن، مۋزىكالىق قۇرىلىسىنىڭ وزىندىك سونىلىعىمەن سوۆەتتىك جانە دۇنيە جۇزىلىك مۋزىكا ونەرىنىڭ ەڭ تاماشا تۋىندىلارىنىڭ قاتارىنان ورىن الادى»،— دەپ ءادىل باعا بەرىلگەن.

«ءبىرجان — سارا» وپەراسى — قازاق ونەرىنىڭ ماقتانىشى. بۇل وپەرا ۇلتتىڭ كلاسسيكامىزعا جاتادى. مۇقان ول شىعارماسىن 1946 جىلى جازىپ ءبىتىردى. 1949 جىلى وپەرانىڭ اۆتورى مۇقان تولەبايەۆقا، قويۋشى رەجيسسەرى قۇرمانبەك جانداربەكوۆكە، ءبىرجان ءرولىن ويناعان انۋاربەك ۇمبەتبايەۆ پەن بايعالي دوسىمجانوۆقا، سارا بولىپ ويناعان كۇلاش بايسەيىتوۆا مەن شابال بەيسەكوۆاعا، سۋرەتشى اناتوليي نەناشيەۆقا سسسر مەملەكەتتىك سىيلىعى بەرىلدى.

مۇقان تولەبايەۆ — بولدىم-تولدىم دەپ توقمەيىلسۋدى بىلمەگەن تالانت، «ءبىرجان — سارا» وپەراسىنىڭ دۇنيەجۇزىلىك تابىسى ونى ماستاندىرا العان جوق. ول ءوزىن حالىققا ودان دا زوردى بەرۋگە ءتيىس اداممىن دەپ ەسەپتەدى. سوندىقتان دا ول «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ» وپەراسىن جازۋعا وتىردى. ونىڭ بۇل وپەراعا بارۋىندا دا ءبىراز سىر بار سياقتانادى.

مۇقان بالا جاسىنان قوزى مەن باياننىڭ ماحاببات حيكاياسىن ەستىپ وسكەن بولۋ كەرەك. ويتكەنى قوزى مەن باياننىڭ ماحاببات كۇمبەزى بۇرىنعى لەپسى ۋەزىنە قاراستى اياكوزدىڭ قاسىندا عانا عوي. قودار قازعان قۇدىقتاردىڭ ورنى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالىپ كەلەدى ەكەن. سول ارادا «قىرىق قۋدىڭ» اتالاتىن جەر اتى دا ساقتالىپتى. قۋدىڭ قازىپ شولدەن امان شىعارعاننان كەيىن قارابايدىڭ توقسان مىڭ جىلقىسىن ايداپ اكەپ قودار لەپسى وزەنىنەن سۋعارىپتى-مىس. سول 90 مىڭنىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولى وي ءتۇسىپ ءالى كۇنگە دەيىن سايلاۋىت بولىپ جاتىر ەكەن. «سول جول — مىناۋ»،— دەپ لەپسىنىڭ ازاماتتارى تاس جولدان اياكوز جاققا قاراي 8-9 شاقىرىم جەردەن وتەتىن ۇزىننان ۇزاق جايداق ويپاڭدى كورسەتەدى. ونىڭ ءبارىن كەزىندە مۇقان كورمەدى دەيمىسىز، ەستىمەدى دەيمىسىز. ونى كورىپ، ونى ەستىگەن ونەرپاز جان تالايدى ويلاپ، تالايدى قيالداعان بولار-اۋ. اڭىزدىڭ وقيعاسى ءوزىنىڭ تۋىپ-وسكەن جەرىنە تىكەلەي بايلانىستى قوزى مەن باياندى مۇقان جازباعاندا كىم جازۋعا ءتيىستى ەدى دەگەن ويعا ەرىكسىز قالاسىڭ. سولاي ەتۋ ونىڭ پەرزەنتتىك پارىزى دا عوي. تەك، امال نە، قايران وپەرا اياقتالماي قالدى. م. تولەبايەۆتىڭ ودان باسقا اياقتالماي قالعان «نياز بەن راۋشان» اتتى وپەراسى دا بار.

م. تولەبايەۆ 1956 جىلدان 1960 جىلعا دەيىنگى ارالىقتا قازاقستان كومپوزيتورلار وداعى باسقارماسىنىڭ پرەدسەداتەلى بولىپ قىزمەت اتقاردى. ناۋقاستان 1960 جىلى 2 اپرەلدە الماتىدا قايتىس بولدى. تۋعان وبلىسىندا ونىڭ اتىندا سوۆحوز، ورتا مەكتەپ بار، استانامىز الماتىنىڭ ەڭ سايالى كوشەسىنىڭ ءبىرى تالانتتى كومپوزيتوردىڭ اتىمەن اتالادى. سەمەيدە م. تولەبايەۆ اتىنداعى مۋزىكالىق ۋچيليششە بار. «ونەر» باسپاسى 1983 جىلى ونىڭ 70 جىلدىعى قۇرمەتىنە «نۇرلى جۇرەك» اتتى ەستەلىكتەر كىتابىن شىعاردى. تالدىقورعان وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيىندە مۇقان تولەبايەۆتىڭ كۇيساندىعى ساقتاۋلى. ونىڭ دا كىشىگىرىم وزىندىك تاريحى بار.

1944 جىلدىڭ ماي ايىندا مۇقان ەلدەگى ءىنىسى ابىلماجىنگە حات جازىپ، اۋىلعا بارىپ جۇمىس ىستەسەم، ول جەردەن كۇيساندىق تابىلار ما ەكەن دەپ سۇرايدى. اعا تىلەگىن ورىنداۋ ماقساتىمەن ءابىلماجىن ەندى كۇيساندىق ىزدەستىرە باستايدى. بۇرىن، اۋدان ورتالىعى بورىلىتوبە بولىپ تۇرعان كەزدە، مادەنيەت ۇيىندە ءبىر كۇيساندىق بولىپتى، ونى 1935 جىلى مۇقان كورگەن دە ەكەن. كەيىن، اۋدان ورتالىعى لەپسىگە كوشكەن كەزدە، سول كۇيساندىق سونداعى ورتا مەكتەپتە قالدىرىلىپتى. ەندى ءابىلماجىن سول كۇيساندىقتى «ۇلگى» كولحوزىنداعى مەكتەپكە اۋىستىرۋعا رۇقسات الادى. سونان سوڭ ول كۇيساندىقتى بورىلىتوبەدەن تۇيەلى اربامەن پريستانعا جەتكىزەدى، ول ارادان كەمە ارقىلى قاراشىعانعا اكەلەدى. ال قاراشىعان مەن «ۇلگىنىڭ» اراسى 16 شاقىرىمداي جەر. اقىرىندا مەكتەپتىڭ وگىز ارباسىمەن كۇيساندىق «ۇلگىگە» دە جەتەدى. ۇزاق جول ءجۇرىپ (ول ءوزى ءاۋ باستا بورىلىتوبەگە بالحاش قالاسىنان اكەلىنگەن كۇيساندىق ەكەن)، ءار ءتۇرلى كولىككە تاپ كەلگەن سول كۇيساندىقپەن م. تولەبايەۆ «ءبىرجان — سارا» وپەراسىنىڭ العاشقى نۇسقالارىن جازعان ەكەن. قازاقتىڭ تالانتتى ۇلىنىڭ كوزىندەي كورىپ، جۇرت ول كۇيساندىققا ءاردايىم ىستىق ىقىلاسپەن قارايدى.

قازاق سوۆەت ونەرىن دامىتۋعا بەلگىلى دارەجەدە ۇلەس قوسىپ كەلە جاتقان قازاق سسر حالىق ءارتيسى، رەسپۋبليكالىق مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، قازاقتىڭ م. و. اۋەزوۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك دراما تەاترىنىڭ اكتريساسى بيكەن ريموۆا دا تالدىقورعان وبلىسىنىڭ قاراتال اۋدانىنداعى ويان دەگەن جەردە 1923 جىلى 1 يانۆاردا تۋعان. ول ع. مۇسىرەپوۆتىڭ «اقان سەرى — اقتوقتى» تراگەدياسىندا ءمارزيانىڭ، ع. ءمۇستافيننىڭ «ميلليونەرىندە» پارتورگ جاناتتىڭ، م. يمانجانوۆتىڭ «مەنىڭ ماحابباتىمىندا» جاس عالىم قاماشتىڭ، م. اۋەزوۆتىڭ «ەڭلىك — كەبەگىندە» ەڭلىكتىڭ، ش. ايتماتوۆتىڭ «انا — جەر اناسىندا» جەر-انانىڭ، اۋەزوۆ پەن سوبوليەۆتىڭ «ابايىندا» زەينەپتىڭ ءرولىن ويناپ، كورەرمەندەر تالابىنان شىعا ءبىلدى. «وجەت قىز» كينوفيلمىندە بارشاگۇلدىڭ، «انا تۋرالى اڭىز» فيلمىندە كولحوزشىنىڭ رولىندە ويناپ، كينوونەرىندە دە ءوز قابىلەتىن تانىتتى. م. اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» روماندارىنىڭ جەلىسى بويىنشا ول جازعان «اباي — ايگەرىم» پەساسى جۇرتشىلىقتان جوعارى باعا الدى.

وبلىستاعى وزگەشە تالانتتىڭ ءبىرى — ءانشى، قازاق سسر ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتيسى دانەش راقىشيەۆ. ول 1926 جىلى قازىرگى پانفيلوۆ اۋدانىندا تۋعان. بالا كەزىندە اكە-شەشەسى شىڭجاڭ ولكەسىنە ءوتىپ كەتىپ، سودان 1959 جىلى ول ءوزىنىڭ تۋعان ەلىنە قايتا ورالدى. ونىڭ ەلگە ورالۋى قازاق ونەرى ءۇشىن ۇلكەن تابىس بولدى. ول تابىستىڭ ەڭ باستىسى سول حالىق كومپوزيتورى اسەتتىڭ اندەرىمەن ەل-جۇرت قايتا تابىستى. دانەش راقىشيەۆ ونەر ساحناسىنا شىققانعا دەيىن قازاقستاندا اسەت اندەرىنەن تەك «ءىنجۋ-مارجان» عانا بەلگىلى ەدى. ونىڭ ءوزى كۇيتاباقتاردا، راديودا «اسەت» دەگەن اتپەن ورىندالاتىن. سول ءبىر ءاننىڭ وزىنەن-اق اسەتتىڭ كومپوزيتورلىق، انشىلىك قۋاتى جاقسى اڭعارىلاتىن. ال اسەتتىڭ «قيسمەت» ءانىنىڭ ءبىر نۇسقاسىنا جاتاتىن «سمەت» ءانىن ازىرگە جۇرت اسەتتىكى دەپ مويىنداي قويعان جوق. ول ءاندى قازاق سسر حالىق ءارتيسى ماناربەك ەرجانوۆ تا ايتاتىن، عاريفوللا قۇرمانعالييەۆ تە ايتادى.

بۇرىن تەك اتتارىن عانا اتاپ، ءبىراق ول اندەردىڭ قانداي ءان ەكەنىن بىلمەي جۇرگەن «ۇلكەن ارداق»، «كىشى ارداق»، «ماقپال»، «قاراكوز»، «قيسمەت» سياقتى اسەت اندەرىن ونەر تاريحىندا قايتا تىرىلتكەن دە دانەش راقىشيەۆ بولدى. ول بۇل اندەردى اۋىل ساحنالارىندا، وبلىستىق جانە رەسپۋبليكالىق راديو، تەلەديداردا ورىنداپ، بايتاق قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە تاراتتى. ءسويتىپ، حالىق كومپوزيتورى اسەت نايمانبايەۆتىڭ تۆورچەستۆوسىن بىردەن-بىر ناسيحاتتاۋشى بولدى. ءقازىر ول اندەردى ورىنداۋشى تالانتتار رەسپۋبليكامىزدىڭ قاي قيىرىنان دا تابىلادى.

اسەت تۆورچەستۆوسىنان ايرىقشا ماڭىزدى ورىن الاتىن ونىڭ «اقىرعى ءسوز» اتتى شىعارماسىنىڭ تولىق تەكسىن تابۋدا دا، ءانىن ەلگە جەتكىزۋدە دە دانەش ەڭبەگى وتە باعالى. دانەشكە دەيىن اسەتتىڭ «بولجاۋسىز وسى ەكەن عوي ءولىم دەگەن» دەپ باستالاتىن بۇل شىعارماسىن اركىم ءار ءتۇرلى كولەمدە جازىپ كەلگەن بولاتىن. اقىرى ول ولەڭنىڭ تولىق نۇسقاسى دانەش راقىشيەۆتان شىقتى. بۇرىن-سوڭدى اسەتتە ونداي ءان بار ەكەنىن بىلمەۋشى ەك، ونىڭ ولەر الدىنداعى ەلمەن، جەرمەن قوشتاسۋ ءانىن دە دانەش ونەر تاريحىنا ءبىرجولا قوستى.

دانەشتىڭ ءوز انشىلىگىن، كومپوزيتورلىعىن بىلاي قويعاندا، ونىڭ اسەت تۆورچەستۆوسىن ناسيحاتتاۋ جولىندا سىڭىرگەن ەڭبەگىنىڭ ءوزى-اق ونەر تاريحىنان لايىقتى ورىن الۋىنا جەتكىلىكتى دەپ ويلايمىز.

دانەشتىڭ العاش ەل قۇلاعىن ەلەڭ ەتكىزۋى «اڭشىنىڭ انىنە» بايلانىستى. ءاننىڭ قۇرىلىسى، ءسوزى، ورىنداۋ مانەرى اسا ەرەكشە ەدى. بۇل ءان دە قازاق اندەرىندە ۇمىتىلدى دەپ جورىلعان ءبىر ءان بولاتىن. عىلىمي-فاكتىلىك سالىستىرۋلار ارقىلى بۇل ءاننىڭ ايگىلى ىبىراي ساندىباي ۇلىنىڭ ءانى ەكەندىگىن «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ 1976 جىلعى 7-سانىندا جاريالانعان «جەزتاڭداي ءانشى» اتتى ماقالاسىندا العاش دالەلدەگەن ادام قۋانىش سۇلتانوۆ بولدى. اتاقتى «گاككۋدى» شىعارعان ىبىرايدىڭ ۇمىتىلىپ كەتتى دەگەن تاماشا ءانى ۇزاق ۋاقىتتان كەيىن، ءسويتىپ، اۆتورىن قايتا تاپتى. ول تابىسقا دا دانەش سەبەپ بولدى.

تاعى ءبىر تاماشا ءاننىڭ تاعدىرى دانەشكە بايلانىستى. ول ءان — شىڭجاڭ قازاقتارىنىڭ ىشىنەن شىققان تالانتتى اقىن تاڭجارىق جولدى ۇلىنىڭ ءانى «امانداسۋ». اۋەنى مۇڭدى، ويلى اۋەزدى بۇل ءاننىڭ ءسوزى دە ساعىنىشقا، ىقىلاسقا تولى. «امانداسۋ» ءانى دە قازاق ونەرىنە قوسىلعان قۇندى شىعارما.

ادەبيەتىمىزگە، مۋزىكالىق مادەنيەتىمىزگە وسىنداي-وسىنداي ناقتى ۇلەس قوسقان، وعان قۇندى-قۇندى دەرەكتەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزگەن د. راقىشيەۆتىڭ ەڭبەگى ماداقتاۋعا تۇرارلىق-اق.

ول ءوز رەپەرتۋارى ارقىلى قازاقتىڭ حالىق اندەرى قاتارىن دا مولايتتى. «قوش، الما بەل جارىم»، «جان ساۋلە»، «جان ەركە»، «قوڭىر قاز»، «بوپەم»، «باياناۋىل»، «اياۋلىم»، «يگاي-اۋ» ءتارىزدى اندەردىڭ قازاق مۋزىكا قورىنا قوسىلۋىنا دا دانەشتىڭ تىكەلەي قاتىسى بار.

ال ەندى دانەشتىڭ ءان ايتۋ شەبەرلىگىنىڭ ايرىقشا ەكەندىگىنە داۋ بولماسقا كەرەك. ونىڭ وسى ەرەكشەلىگىنە العاش كوڭىل اۋدارعان ادامنىڭ ءبىرى مۇحتار اۋەزوۆ ەكەن. (س. باقبەرگەنوۆ. «التىنەمەلدەن اسقاندا»، 1961 ج. 76-بەت). ماقپال ءۇندى ءانشىنىڭ داۋىس ەرەكشەلىگىنە، ءان ايتۋ شەبەرلىگىنە اتاقتى ءانشى ماناربەك ەرجانوۆ تا كەزىندە ءدان ريزا بولىپتى.

دانەش راقىشيەۆ ءوزى دە ءان شىعارادى. ونىڭ «ساياسىندا المانىڭ»، «جەر سۇلۋى — جەتىسۋ»، «Coعa كەت»، «باقىتىم بول» سياقتى اندەرىن رەسپۋبليكا ونەرپازدارى ۇلكەن ىلتيپاتپەن ايتىپ ءجۇر. «ونەر» باسپاسى ونىڭ اندەر جيناعىن 1984 جىلى «ماقتانىشىم — ەلىم» دەگەن اتپەن جەكە كىتاپ ەتىپ باسىپ شىعاردى. د. راقىشيەۆ ءقازىر تالدىقورعان وبلىستىق فيلارمونياسىندا قىزمەت ىستەيدى.

تالدىقورعان وبلىسىنىڭ كەربۇلاق اۋدانىندا تۋعان ءانشى قازاق سسر مەملەكەتتىك جانە قازاقستان لەنين كومسومولى سىيلىقتارىنىڭ لاۋرەاتى، قازاق سسر ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتيسى نۇرعالي ءنۇسىپجانوۆتىڭ ءان ايتۋ شەبەرلىگىنە دە رەسپۋبليكا جۇرتشىلىعى ابدەن قانىق. حالىق اندەرىن، حالىق كومپوزيتورلارى مەن قازاق سوۆەت كومپوزيتورلارىنىڭ وزىق تۋىندىلارىن ناسيحاتتاۋدا ن. ءنۇسىپجانوۆ ۇنەمى ەل ريزاشىلىعىنا بولەنىپ كەلەدى.

تۋعان ەل مەن وسكەن جەردى ءوز ونەرلەرىنە ارقاۋ ەتىپ كەلە جاتقان قازاق سسر حالىق ءارتيسى سارا تىنىشتىعۇلوۆانى، ءانشى زەينەپ قويشىبايەۆانى؛ اقىندار توڭباي يسابەكوۆتى، ابەن داۋرەنبەكوۆ پەن جۇماتاي جاقىپبايەۆتى، زايدا ەلعوندينوۆانى؛ جازۋشى وراز ىسمايىلوۆتى، امىرە قاشاۋبايەۆ اتىنداعى رەسپۋبليكالىق كونكۋرستا ءبىرىنشى ورىندى جەڭىپ العان جاس ءانشى مىرزاحمەت مۇقامانوۆتى، تالانتتى ايتىسكەر اقىن قىز جۇماش وسپانبەكوۆانى، ەلۋبايەۆتاردىڭ سەميالىق ءانسامبلىن تالدىقورعاندىقتار ونەرپاز ۇرپاق رەتىندە سىيلايدى.

جەتىسۋ جەرى ەجەلدەن ونەرپازدارعا باي جانە حالىقتىڭ ونەرگە دەگەن قۇشتارلىعى دا ايرىقشا. وسى يگى ءداستۇر جەلىسى ۇزبەي جالعاسىپ كەلەدى.

ءقازىر تالدىقورعاندا وبلىستىڭ دراما تەاتر (قازاق جانە ورىس گرۋپپالارى بار)، فيلارمونيا، تاريحي ولكەتانۋ مۋزەيى، ون مىڭ ورىندىق ستاديون، التى كينوتەاتر بار. وبلىستىڭ قالالارى مەن سەلولارىنداعى ەڭبەكشىلەرگە قىزمەت كورسەتەتىن 330 كلۋب پەن مادەنيەت ءۇيى، 476 كىتاپحانا، 64 كينوتەاتر، 123 اۆتوكلۋب بار. ون توعىز ونەرپاز كوللەكتيۆكە حالىقتىق دەگەن جوعارى اتاڭ بەرىلگەن. وبلىس بويىنشا كوركەمونەرپازدار ۇيىرمەسىنە عانا 40 مىڭعا جۋىق ادام قاتىسادى. وسىنشالىق مادەني ءوسۋ قارقىنىن كورگەندە، ەسىڭە ەرىكسىز تۇسەتىن ءبىر نارسە — وسى وبلىستاعى العاشقى تەاتردىڭ قۇرىلۋى. ول تەاتر اۋەلدە قاراتال كولحوز-سوۆحوزدارىنىڭ، كەيىن قاراتال — اقسۋ كولحوز-سوۆحوزدارىنىڭ تەاترى اتالىپ ەدى.

تەاتر العاشىندا قاراتالدا 1936 جىلى قۇرىلادى، ونى قۇرۋشىلاردىڭ ءبىرى ءقازىر تالدىقورعان قالاسىندا تۇراتىن 76 جاستاعى قارت ونەرپاز — كادەن بالعىنبايەۆ.

— ول كەزدە ءاندى دە، كۇيدى دە پاتەفوننان تىڭداپ ۇيرەنۋشى ەدىك. العاش كوميسسيانىڭ قورىتىندىسى بويىنشا تەاترعا 13 كىسى قابىلداندىق. تۇڭعىش ديرەكتورىمىز قانابەك بايسەيىتوۆتىڭ تۋىسى ماناسبايەۆ سايلانباي دەگەن كەرەمەت ءانشى كىسى بولدى، رەجيسسەرىمىز ابىلاكىم نارتايلاقوۆ دەگەن جىگىت ەدى، كەيىن — سوعىستان ورالمادى،— دەيدى كادەن اقساقال.

تەاتر 1936 جىلى كولحوزدار مەن متس-تەردە كونسەرت قويىپ جۇرەدى دە (ول جىلداردا قاراتالدا 74 كولحوز، 2 متس بار ەكەن)، 1937 جىلى مەملەكەتتىك بيۋدجەتكە وتەدى. ەندى تەاتردا ادام سانى كوبەيەدى. ولار كيىم-كەشەككە كەرەكتى ماتەريالدى تاشكەنت قالاسىنان اكەلىپ، وزدەرى تىگىپ الىپ جۇرەدى، تەاتردىڭ العاش قويعان سپەكتاكلى بەيىمبەت ءمايليننىڭ «تالتاقبايدىڭ ءتارتىبى» ەكەن. كەيىن، 1949 جىلى، تەاتر اقسۋ تەاترىمەن قوسىلادى. 1955 جىلى اقسۋ، قاراتال، ەڭبەكشىقازاق اۋداندارىنىڭ تەاترى نەگىزىندە وبلىستىڭ تەاتر قۇرىلادى. ال 1960 جىلى، وبلىس جابىلعان كەزدە، تەاتر قىزىلوردا قالاسىنا كوشىرىلەدى. سول تەاتردىڭ قۇرامىندا بولعان شولپان باكيروۆا ءقازىر قازاق سسر حالىق ءارتيسى دەگەن قۇرمەتتى اتاققا يە بولىپ وتىر. قاراتال تەاترىنىڭ بەلگىلى ءبىر ءارتيسى بولعان ءانشى عالىمبەك نۇرعازينوۆ ءقازىر لەنين اتىنداعى كولحوزدىڭ حالىق تەاترىندا قىزمەت ىستەپ ءجۇر ەكەن. ال شولپان باكيروۆانىڭ كۇيەۋى تالانتتى ءانشى ءابدىقۇمار كانەتوۆ قايتىس بولىپتى. كەيىنگى جىلداردا تەاتردىڭ باس رەجيسسەرى بولعان قازاق سسر ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتيسى جاقىپ ابىلتايەۆ تا قايتىس بولىپتى.

كادەن اقساقال تەاتر ساحناسىندا ءجۇرىپ قوداردىڭ، شەگەنىڭ، بەكەجاننىڭ، تارعىننىڭ، ەسەننىڭ، جالبىردىڭ، كوتىباردىڭ رولدەرىندە ويناپتى. قارتتىڭ ءوزى شىعارعان كۇيلەرى دە ءبىرشاما ەكەن.

اقسۋ كولحوز تەاترىن ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى رازبەك جالدىبەكوۆ اقساقال دا تەاتر تاريحىنان كوپ بىلەدى ەكەن.

— تەاتردى قۇرۋعا نۇسقاۋ بەرگەندەر سول كەزدەگى اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى نۇرپاپا ءومىرزاقوۆ پەن اۋداندىق كومسومول كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ءابدىعالي امىرەيەۆ ەدى. ءقازىر جانسۇگىروۆ پوسەلكەسىنىڭ ءبىر كوشەسى سول نۇرپاپا ءومىرزاقوۆتىڭ اتىمەن اتالادى. ال امىرەيەۆ كەيىن قازاق سسر جوعارعى سوۆەتى پرەزيديۋمىنىڭ سەكرەتارى بولدى، سودان كەيىن ۇزاق جىل پانفيلوۆ اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەدسەداتەلى بولدى، سودان پەنسياعا شىعىپ قايتىس بولىپتى،— دەدى.

1949 جىلى اقسۋ تەاترىنىڭ قاراتالعا قوسىلۋ سەبەبى اقسۋدا كلۋب بولماپتى. ونىڭ ۇستىنە تەاترعا قارجى بولىنبەپتى. ەكى تەاتر قوسىلدى دەگەن جاي اتى بولماسا، قاراتالعا بار-جوعى 3-4-اق ءتۇتىن كوشىپ بارىپتى. تەاتر تاراتىلعانمەن، كوركەمونەرپازدار كوللەكتيۆى ءوز جۇمىسىن جالعاستىرا بەرىپتى. 1954 جىلى وبلىستا ءبىرىنشى بولىپ اقسۋ حالىق تەاترى قۇرىلىپتى.

قاراتال مەن اقسۋدىڭ كولحوز-سوۆحوز تەاترى وبلىس كولەمىندە ۇلكەن مادەني قىزمەت اتقاردى. ولار قويعان «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ»، «ەر تارعىن»، «جالبىر»، «قىز جىبەك»، «اقان سەرى — اقتوقتى» سپەكتاكلدەرى سان بۋىن ۇرپاققا ەستەتيكالىق تاربيە بەردى، ولاردىڭ ۇلتتىڭ ونەردى تانىپ-بىلۋدەگى تانىمدىق نەگىزىن قالادى. ول تەاترلارعا سوندىقتان دا ەل ريزا.

بالا كەزىمدە قاراتال تەاترىنا العاش ءتانتى بولعان كەزىم ءالى ەسىمدە. شاماسى، 1949—1950 جىلداردىڭ ءبىرى بولۋى كەرەك. ول كەزدە اقجازىقتاعى ءبىزدىڭ اۋىل «جامبىل» كولحوزى اتالاتىن. سول ۋاقىتتاعى ادىسپەن سالىنعان كولحوزدىڭ ۇزىنشا عانا ءبىر قابات كلۋبى بولدى. ساحنا جاعىن 3-4 كىرپىشكە كوتەرە سالعان، ەدەننىڭ ءوزى بالشىقتان ەدى. ساحناعا جاقىن تۇسقا ءۇپىر-شۇپىر بولىپ وڭكەي كىشكەنە بالالار جەرگە وتىراتىنبىز دا، بىزدەن كەيىن ۇلكەندەر ۇزىن-ۇزىن ساكىگە ورنالاساتىن. ساكىنىڭ ءوزى بارلىق ادامعا جەتپەيتىندىكتەن، زالدىڭ ارت جاعىندا نەگىزىنەن قىز-جىگىتتەر تۇرەگەپ تۇراتىن. ادامنىڭ شىدامىندا شەك جوق-اۋ، تەگى، ويىن بىتكەنشە وتىرماي قاراپ تۇراتىندار كوپ بولۋشى ەدى جانە سولار بىزگە ورىن جەتپەي قالدى دەپ ەشكىمگە دە قىنجىلمايتىن، شاتاق شىعارمايتىن.

ارتيستەر «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋدى» قويدى. حالىق جىرلارىنىڭ ىشىندە مەنىڭ ەڭ جاقسى بىلەتىنىم دە، ەڭ جاقسى كورەتىنىم دە وسى جىر ەدى، سوندىقتان وعان دەگەن ىنتام ايتىپ جەتكىزگىسىز. ول كەزدە بۇل سپەكتاكل مۋزىكالى ەدى، ءان ورىندالاتىن تۇستارى وتە كوپ بولاتىن. قوزىنىڭ ءرولىن عالىمبەك نۇرعازينوۆ ورىندادى. ءان ايتقاندا، كوزى كۇلىمدەپ، ماڭدايى قىرتىستانىڭقىراپ، قاسقا ءتىسى كورىنىپ تۇراتىن، سول كەزدە كورگەننەن كۇنى بۇگىنگە دەيىن مەن ءنۇرعازينوۆتى سىرتتاي ءالى ساعىنا جاقسى كورەم. بالالىق كەزىمنىڭ قىمبات ءبىر ەسكەرتكىشىندەي. سان رەت مەن نۇرعازينوۆتىڭ قوزى كورپەشىنە ۇقساعىم كەلىپ، قاسقا ءتىسىمدى اشىپ، كوزىمدى ەجىرەيتە ءان سالاتىنمىن. اينانىڭ الدىنان شىقپاي، قالايدا ءوزىمدى قوزىعا ۇقساتقىم كەلىپ اۋرەلەنەتىنمىن. نۇرعازينوۆ ويناعان قوزى كورپەش مەنىڭ قابىلداۋىمدا كەرەمەت كوركەم، سىمباتتى، سۇمدىق ءانشى ەدى. ونىڭ ءۇنى كومەيىنەن، ارىدەن شىعاتىن سياقتاناتىن، قانشا ايقايلاسا دا، داۋسى قۇلاقتى كەسپەيتىن، ءاندى جەدەمەلدەتە، ويناقى سالاتىن. مەنىڭ ۇعىمىمدا شىن قوزى كورپەش پەن ءنۇرعازينوۆتىڭ اراسىندا ايىرما جوق ەدى. سپەكتاكلدىڭ ول كەزدەگى نۇسقاسى بويىنشا قوزى كورپەش ەكى اي ون كۇنگە ەلىنە قايتاتىن، اتتانار ءسات بايانمەن ءان ايتىپ قوشتاساتىن. سول اندەردىڭ سارىنى ءالى كۇنگە قۇلاعىمدا ىزىڭدايدى. مەن ولاردى بالالىعىممەن بىرگە ساعىنام.

باياندى، ءسىرا، شولپان باكيروۆا ويناعان بولۋ كەرەك. اپپاق، ادەمى ەدى. جارق ەتىپ ساحناعا بايان شىعا كەلگەندە ۇركىتىپ الارمىن دەگەندەي، دەمىمدى ىشىمە تارتىپ ىنتىعىپ قارادىم. سۇلۋدىڭ سۇلۋى بوپ كورىندى. سول اق ءجۇزدى بايان دا ءالى كوز الدىمدا. ءانى دە، ءجۇرىس-تۇرىسى دا، كەلبەتى دە — ءبارى بايانعا ساي ەدى. بالالىقپەن ءبىز دە سونداي باياندى اڭسادىق.

سپەكتاكلدەن كەيىن ارتيستەر كونسەرت قويدى. حالىق قول سوعىپ قانشا رەت سۇراسا، سونشا peت ساحناعا قايتا شىقتى. ارتيستەر دە، كولحوزشىلار دا تويدىڭ تاماشاسىنا جينالعانداي ەدى. ويىن ءبىتىپ، ۇيگە قايتىپ كەلە جاتقان بەتىمدە، مەن تۇڭعىش رەت شولپان جۇلدىزدى كوردىم. كوزىم تۇسكەن بەتتە سەلك ەتە قالدىم: شىعىس تۇستان ءبىر قىپ-قىزىل وت تامىپ ءتۇسىپ كەلە جاتقانداي كورىندى. قيمىلدايتىن، ءتىرى ءبىر نارسەدەي اسەر قالدىردى. ۇلكەندەردىڭ: «پا-ا، شولپان تۋىپتى عوي!»—دەگەندەرىنەن بارىپ، اتىن كوپ ەستىگەن جۇلدىزدى تۇڭعىش كورىپ تۇرعانىمدى ءتۇسىندىم. سول كۇندى ۇمىتپاۋىما ول دا سەبەپ شىعار، كىم بىلەدى.

قاراتال تەاترىنىڭ سپەكتاكلىنەن كەيىن ءبىزدىڭ بالالىق ويىنىمىزعا دا وزگەرىس كىردى. اعاشتان ويۋلاپ قانجار جاسادىق، قاعازدان ويۋلاپ شالبارىمىزعا ورنەك جامادىق. مەكتەپتىڭ قاسىنداعى مال قورانىڭ اشىق ءبىر تۇسىن تاۋىپ الىپ، ءبىرىمىز قوزى، ەكىنشىمىز قودار بولىپ، ارامىزدا جوق بايانعا تالاساتىنبىز، قىلىشتاساتىنبىز. سپەكتاكلدىڭ ءسوزى ويىمىزدا قالماعانمەن، وقيعانىڭ ۇزىن ىرعاسىنا قاراپ ءوزىمىز ءسوز قۇراستىرىپ الاتىنبىز دا، ال كەپ وزىمىزشە ويىن قوياتىنبىز، ويىن قىزىعىنا ءتۇسىپ كەتىپ، تالاي رەت ساباقتان دا كەشىگىپ قالىپ جۇردىك. ءبىر كۇنى ءمۇعالىمىمىزدى تۋ سىرتىمىزدان كەلىپ: «وي، مىنا مەنىڭ قارا باتىرلارىم قايتەدى، ەي؟»— دەگەندە ءبىر-اق بايقادىق. سويتسەك، ءبىزدىڭ كلاسس تۇگەل ءبىرىنشى ساباققا بارماي قالىپتىق. بوس كلاسقا كىرىپ كەلگەن ءمۇعالىم ءبىراز اڭ-تاڭ بولىپ تۇرادى دا، الدەقالاي ويىن قىزىعىمەن اۋلادا ءجۇر مە دەگەن ويمەن دالاعا شىعادى. شىقسا، مەكتەپتىڭ الدىندا ادام جوق. اقىرىنداپ مەكتەپتىڭ توڭىرەگىن اينالا قاراپ كەلە جاتسا، مال قورا جاقتان دۋ-دۋ كۇلكى، الدەكىمدەردىڭ ساڭق-ساڭق داۋسى ەستىلەدى. بىلدىرمەي جاقىنداپ كەلىپ، ءبىراز ۋاقىت ويىنىمىزدى تۋ سىرتىمىزدان قاراپ تۇرادى دا، ءوزى كۇلىپ جىبەرەدى. كلاسقا كەلگەن سوڭ كورەسىمىزدى كورسەتەر دەپ ەك، ايتەۋىر، ءمۇعالىمىمىز سول قىلىعىمىزدى ەش جازاسىز قالدىردى.

ودان كەيىن «ەر تارعىندى» كورگەنىم دە ەسىمدە. تارعىن بولىپ كادەن بالعىنبايەۆ، ونىڭ باتىر سەرىكتەرىنىڭ رولىندە عالىمبەك نۇرعازينوۆ پەن ءابدىقۇمار كانەتوۆ وينادى. ولاردىڭ ويىنىنداعى باسقا شەبەرلىكتەرىن قايدام، ايتەۋىر، بىرىنەن ءبىرى وتە شىرقاعان ادەمى اندەرى كەرەمەت ءسۇيسىنتتى. اتاعى بار ما، جوق پا، وعان قاراماستان سول ارتيستەر، ءسوز جوق، ءوز ويىندارىمەن بەلگىلى دارەجەدە مەنى تاربيەلەدى، مەنىڭ ازاماتتىعىما ۇلەس قوستى دەپ ويلايمىن. ال وبلىس كولەمىندە مەندەيلەر از بولماسا كەرەك.

ونەردىڭ ەستەتيكالىق اسەرىن، ءمانىن اڭگىمە ەتكەندە، مەنىڭ ەسىمە ىلعي قاراتال، اقسۋ كولحوز-سوۆحوز تەاترىنىڭ تۇسەتىنى وسىدان.

اقسۋلىقتاردىڭ ەجەلدەن ويىن-ساۋىققا، ونەرگە دەگەن قۇشتارلىعى ءالى دە جالعاسىپ كەلەدى. اقىن سارا، ءىلياس، مولىقباي قالاعان مادەني نەگىز ءاز ىرگەسىن كەڭىتىپ، ءقازىر دە قالىپتى حالىق داستۇرىنە اينالىپ وتىر.

— ەكونوميكالىق دامۋدى ءبىز مادەني وسىپ-جەتىلۋدەن ەشقاشان بولە قاراعان ەمەسپىز. ساۋىققوي، جانى سەرگەك، كوڭىلدى، ومىرگە ريزا بولىپ جۇرگەن ادامدار عانا ەڭبەكتە دە ەرلىك ىستەرگە بارا الادى دەپ ويلايمىز. جانە سول پىكىرىمىزدىڭ دۇرىستىعىن ءومىر ءوزى دالەلدەپ كەلەدى،— دەيدى اقسۋ اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى عالىم تۇرعانبايەۆ جولداس.

اقسۋ اۋدانىنداعى شارۋاشىلىڭ باسشىلارى شەتىنەن دومبىرا تارتادى، ءان ايتادى. حالىقتىڭ كوڭىلدى دەمالۋىنا، ونەرمەن سۋسىنداۋىنا الدىمەن باسشىلاردىڭ ءوزى مۇرىندىق بولادى. قازاقستاننىڭ روسسياعا قوسىلۋىنا 250 جىل تولۋى قارساڭىندا اقسۋ اۋدانىنىڭ ورتالىعى جانسۇگىروۆ سەلوسىندا ۆ. ي. لەنينگە ەسكەرتكىش ورناتىلادى، ونىڭ اشىلۋىنا وبلىستىڭ پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى ءا. تىنىبايەۆ جولداس قاتىسادى. بۇل مەرەكەگە اقسۋلىقتار ابدەن تياناقتى دايىندالادى. ولار قازاق حالقىنىڭ 2-3 عاسىرلىق تاريحىن كوزگە ەلەستەتەتىندەي تەاترلانعان كورىنىس جاسايدى. سوناۋ «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلامادان» باستاپ ادامزاتتىڭ كوسەمى ۆ. ي. لەنين ورناتقان جاڭا زاماننىڭ جارقىن بەلەستەرىنە دەيىن — ءبارى دە اقسۋلىقتاردىڭ ءوز كۇشتەرىمەن تەاترلانعان كورىنىسكە اينالىپ الاڭنان وتەدى. مۇنىڭ ءوزى اۋىل ومىرىندە سيرەك كەزدەسەتىن جاڭا ءداستۇر ەدى. ونداي ءداستۇردىڭ جاستار ءۇشىن تاربيەلىك ءمانى دە ۇلكەن. سول مەرەكە كۇنگى كورىنىستىڭ فوتوسۋرەتىنە قاراپ وتىرىپ-اق قاتتى اسەرلەنەسىڭ، ال ونى ءوز كوزىمەن كورگەندەردىڭ قانشالىق شاتتانعانىن ايتىپ جەتكىزۋ قيىن.

بالاعى جىرتىلعان، جەڭى قىرقىلعان جاداپ-جۇدەگەن جاس بالا تۇيەگە مىنگەن اناسى مەن ءىنىسىن جەتەكتەپ كەلەدى، ونىڭ سوڭىندا ۇباپ-شۇباعان جىلاۋ توپ — بۇل «اقتابان شۇبىرىندىنىڭ» كورىنىسى.

مىنبەگە شىعىپ جالىندى ءسوز سويلەپ تۇرعان كوسەم بەينەسى دە كەلىستى جاسالعان. بۇل — قازاق دالاسىنا كەلگەن ريەۆوليۋسيانى بەينەلەيتىن كورىنىس.

ءبىر كەزدە الاڭعا ساڭلاق جەلىسپەن كىل سالت اتتىلار شىعا كەلەدى: امانكەلدى ساربازدارى.

ۇلى وتان سوعىسىنا ارنالعان بىرنەشە كورىنىس بىرىنەن ءبىرى وتكەن شىنشىل. اسىرەسە «ءسۇيىنشى!» اتالاتىن كورىنىستى تەبىرەنبەي كورۋ مۇمكىن ەمەس. اسكەردەن قايتقان بالا مەن كۇتكەن انانىڭ، جاردىڭ كەزدەسۋ ساتتەرى قانداي شىنايى!

تىڭدى يگەرۋ كەزەڭى دە، تاعى باسقا ەل تاريحىنىڭ بەلەس-بەلەسى وتە نانىمدى كورسەتىلىپتى. ءسوز جوق، سونىڭ ءبارى — اقسۋلىقتاردى ەڭبەك ەرلىگىنە جىگەرلەندىرەتىن جاقسى ءداستۇر. ون ءبىرىنشى بەسجىلدىقتىڭ ءۇشىنشى جىلىنىڭ ەڭبەك قورىتىندىسى بويىنشا اقسۋلىقتاردىڭ كپسس ورتالىق كوميتەتىنىڭ، سسسر مينيسترلەر سوۆەتىنىڭ، سسسر جوعارعى سوۆەتى پرەزيديۋمىنىڭ، ۆسسپس پەن ۆلكسم ورتالىق كوميتەتىنىڭ اۋىسپالى تۋىنا يە بولۋى دا تەگىن بولماسا كەرەك.

ەلەپ ەسكەرسە، تالدىقورعان وبلىسىندا وزگەگە ۇلگى ەتەر ءداستۇر دە، ونداي جاقسى ءداستۇردى تۋدىرعان وزىق ويلى ازاماتتار دا از ەمەس، ايتىپ تاۋىسا المايسىڭ. وتانىمىزدى جاۋدان قورعاۋدا باعا جەتپەس قارۋ بولعان كالاشنيكوۆتىڭ اۆتوماتىن كىم بىلمەيدى؟ ال سول كونسترۋكتور كالاشنيكوۆ كەزىندە ماتاي ستانسياسىندا توكار بولىپ قىزمەت اتقارىپتى. ول ءوزى جاساعان قارۋدى لەپسىنىڭ قۇمىنا تىعىپ الىپ اتىپ سىنايدى ەكەن. ميحايل تيموفەيەۆيچ كالاشنيكوۆ 1919 جىلى تۋعان. ول اك، اكم ماركالى اۆتومات، ال رپك، پك، پكت، تاعى باسقا ماركالى اۆتوماتتى پۋلەمەتتەر جاسادى. ۇكىمەت پەن پارتيا ونىڭ ول ەڭبەگىن جوعارى باعالادى. 1950—1954 جىلدارى ول سسسر جوعارعى سوۆەتىنە دەپۋتات بولدى، 1958 جىلى سوسياليستىك ەڭبەك ەرى اتاندى. 1949 جىلى سسسر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ، 1964 جىلى لەنيندىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى بولدى.

ەلدىڭ، جەردىڭ داڭقىن وسىنداي جاندار شىعارادى ەمەس پە؟!

---