تار جول، تايعاق كەشۋ
رومان-ەسسە
(1927)
تارتۋ
تىرشىلىكتىڭ ەسكىرگەن
ءونىمسىز تاسىلدەرىن تاستاپ،
ءونىمدى ونەر تاسىلدەرىن جاساۋشى؛
ەسكىرگەن نادان ادەتتى،
باقىتسىز تۇرمىستى جويىپ،
باقىتتى جاڭا تۇرمىس جاساۋشى؛
قازاقستاننىڭ جاس جۇمىسكەر تابىنىڭ
ەكپىندى جاستارىنا،
ۇلى وزگەرىس، ۇلى اسۋداعى
كورگەن،
بىلگەن
اڭگىمەلەردى كىتاپ قىلىپ
تارتامىن.ساكەن.
1926 جىل، 17 ءساۋىر.
بەتاشار
بۇل «تار جول، تايعاق كەشۋ» اڭگىمەسىنىڭ باس جاعى بۇرىن «قىزىل قازاقستان» جۋرنالىنا بولشەكتەنىپ باسىلعان ەدى. سول باسىلعانداردى جيىپ، جوندەپ، تاعى قوسىپ جازىپ كىتاپ قىلدىم. ءبىراق ۋاقىتتىڭ تارلىعىنان اسىعىس جازىلدى. ءسوزدى شەبەرلەپ، تۇزەتىپ ءتىزىپ وتىرۋعا ۋاقىت جوق... ماقسۇت: 1916-17-18-19 جىلدارداعى تاريحي قوزعالىستىڭ، ۇلى وزگەرىستىڭ (ريەۆوليۋسيانىڭ) قازاقستانداعى ءوزىم كورگەن، ءوزىم بىلگەن وقيعالارىنان باسپا جۇزىندە قالدىرۋ.
مۇندا تالاي كىسىلەردىڭ اتتارى اتالدى. تاريحي قوزعالىستىڭ كورگەن، بىلگەن وقيعالارىن جازعان سوڭ، ارينە، كىسىلەردىڭ اتتارى كىرمەسكە بولمايدى. ماقسۇت بىرەۋدى كوتەرۋ، بىرەۋدى جامانداۋ ەمەس. زور قوزعالىستىڭ، زور وزگەرىستىڭ ءار كەزىندە، ءار ءتۇرلى پىكىر، ءار ءتۇرلى ارەكەت بولعان. ول — تىرشىلىكتىڭ، تاريحتىڭ ءىسى.
ازىن-اۋلاق قازاقتان شىققان، ۇلى وزگەرىسكە قاتىسقانداردىڭ ۇستازى رەسەي بولشيەۆيك پارتياسى بولىپ، ريەۆوليۋسيانىڭ جالپى جاۋلارىنا قارسى شىعىسقاندا، كۇرەسكەن دۇشپانىنىڭ ءبىرى «الاش» ەدى.
بۇل كىتاپتا «الاش» تۋرالى كوپ اڭگىمەلەر ايتىلدى. «الاش» تۋرالى اڭگىمەلەر ايتىلعاندا الگى ايتقانداي سول الاشوردادا بولعانداردى ايىپتاماق نيەتىمەن ايتىلىپ وتىرعان جوق. تەك تاريحي ماعلۇمات رەتىندە عانا باسپا جۇزىنە شىقسىن دەگەن ويمەن ايتىلدى.
«الاش» دەگەن،«الاشوردا» دەگەن بولدى. ونىڭ وكتيابر توڭكەرىسىنە قارسىلىق ەتكەنىن جۇرت ءوزى دە ءقازىر تەگىس كورىپ وتىر. ۇلى وزگەرىس، ريەۆوليۋسيا ۋاقىتىندا «الاشوردادا» بولعان ادامداردىڭ تالايى اداسقانىن موينىنا الىپ، سوۆەت ۇكىمەتىنە مويىنسۇندى. تالايى بولشيەۆيك پارتياسىنا كىرىپ تە وتىر. «اداسقاننىڭ ايىبى جوق قايتىپ ءۇيىرىن تاپقان سوڭ».
بۇل كىتاپقا «قىزىل قازاقستاندا» جازىلعان ماقالالارىمنىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋ» دەگەن اتىن قويدىم. «ۇلى وزگەرىس»، «ۇلى وتكەل»، «ۇلى اسۋ» دەگەن اتتار ويىما كەلىپ ەدى. كوزبەن كورگەندەرىم كىتاپتا كوبىرەك ايتىلعان سوڭ، «تار جول، تايعاق كەشۋ» دەگەن اتتى لايىقتىراق تاپتىم. بۇل اتتى، جالپى، سۋرەتتى ماعىنادا الدىم. گازەتتەردەن ماعلۇماتتار كوپ كىردى. ءبىراق «بىرلىك تۋى»، «جاس ازاماتتار»، «ءۇش ءجۇز»، «تىرشىلىك» گازەتتەرىنىڭ كەرەكتى نومەرلەرى قولىما تۇسپەدى. ويتكەنى مەن بۇل كىتاپتىڭ كوپ جەرلەرى تاريحي ماعلۇمات بولۋعا جارار دەپ ءبىلدىم.
ساكەن.
1926 جىل، 17 ءساۋىر.
قىزىلوردا.
I. ريەۆوليۋسيانىڭ الدىڭعى جىلى — 1916 جىل
ومبىنىڭ ۋچيتەلسكايا سەمينارياسىن ءبىتىرىپ، 1916 جىلى ماي ايىندا اقمولا ۋەزىنە كەلدىم. كۇزگە قارسى اقمولا ۋەزىندە نۇرا وزەنىنىڭ بويىنداعى بۇعىلى ەلىندە جاڭا اشىلماق اۋىلدىق شكولاعا بالا وقىتۋعا تاعايىندالدىم. وقۋ باستالۋىنا ەكى-ۇش ايداي بوس ۋاقىت بولعان سوڭ، سول جىلى جالپى روسسيادا بولعان اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ ساناق قىزمەتىنە كىردىم.
اقمولا ۋەزىنىڭ بارلىق قازاق ەلىن وڭتۇستىككە جانە سولتۇستىككە ءبولىپ، ەكى جاعىنان ەكى ساناق كوميسسياسى شىقتى. وڭتۇستىككە شىققان ساناق كوميسسياسىنىڭ باستىعى تومسك ۋنيۆەرسيتەتىن سول جىلى عانا بىتىرگەن اسىلبەك سەيىت ۇلى بولدى. سولتۇستىككە باراتىن ساناق كوميسسياسىنىڭ باستىعى مەن بولدىم. ءبىز بەس كىسىمىز. ارالاپ ەسەبىن الاتىن ەلىمىز — ون ەكى بولىس ەل.
جازدىڭ باسى. ەلگە شىقتىق. اقمولا قالاسىنان كۇنباتىسقا قاراي شىعا وتىز بەس شاقىرىم ەسىل بويىنداعى ەلگە بارىپ تۇستىك. ەلىنىڭ بولىسىن، ستارشىندارىن جيناپ، كەلگەن جۇمىسىمىز تۋرالى ءتۇسىندىرىپ، ەلدى جيناتىپ، مالىنىڭ، جانىنىڭ، ەگىنىنىڭ، سوقا-سايماندارىنىڭ، نۇسقالارىمىز بويىنشا ساناعىن الا باستادىق. ول ەلدىڭ ساناعىن الىپ بولىپ، ەسىل بويىن جاعالاپ، ەكىنشى ەلگە ءجۇرىپ كەتتىك. جانە ول ەلدىڭ ساناعىن الىپ بولىپ، اقمولانىڭ «اقسيراقكول» دەگەن اتباسارمەن شەكتەس، ەڭ شەتكى ءبىر ەلگە بارىپ تۇستىك. ەلىنىڭ كوبى «شۇبىرا» دەگەن جەردە. بولىس، ستارشىن، ءتىلماش، پوشتابايلارمەن «شۇبىراعا» كەلدىك.
«شۇبىرا» دەگەن — قالىڭ، ءجيى، سۋلى تومار. توماردىڭ ءىشى، اينالاسى، ماڭى — جايقالعان كوك شالعىن. ۇشى-قيىرى جوق ءتارىزدى، ىلعي بەلەس. ءار بەلەستىڭ استى ويپاڭ تومار. ماڭايدا كورىنگەن تاۋ دا جوق، ورمان دا جوق، ادىر دا جوق، جالعىز-اق بەلەس-بەلەس پەن كوك ءيىر قالىڭ تومار. شۇبىرانىڭ قالىڭ ەل وتىرعان جەرىندە كىشكەنە وزەنسىماق بار. بەلەس تە، تومار دا، جاي ويپاڭ جەر دە — ءبارى دە كوگال. بارىنە دە تۇتاس جاسىل كىلەم جايعانداي. جاسىل كىلەمگە ءتۇرلى جىبەكپەن كەستەلەپ ءتۇر سالعانداي. جازدىڭ باسى. جازدىڭ تامىلجىپ تۇرعان جاس ۋاقىتى. سۋى مولىراق توماردىڭ باسىندا، وزەن ولكەسىنە جاعالاي، اينالا جايىلىپ ءتىزىلىپ وتىرعان قالىڭ ەل. بىزگە وڭاشا، ءبىر توماردىڭ باسىنا ءۇي تىكتى. بولىس، ستارشىن، ءتىلماش وزدەرىنە دە بىزبەن قاتار ءبىر ءۇي تىكتى. كوك شالعىنعا تىككەن ۇيلەرگە توسەنىش كەرەك تە ەمەس. سوندا دا كوك شالعىن ۇستىنە كىلەم توسەدى. ۇيگە قازاقشا دوڭگەلەك الاسا ۇستەلدەردى اكەلىپ ورناتتى. تىككەن ۇيگە كىرىپ، قاعازدارىمىزدى جايىپ تاستاپ، جينالعان جۇرتتان ساناق الا باستادىق.
ون ەكى بولىس ەلدىڭ ءبىر شەتى مەن ءبىر شەتى مىڭ شاقىرىمداي.
بۇل ەل — باي. باي ەل كۇيلى. قىمىزدىڭ مول ۋاقىتى. قازاق ۇيقىسى قانىپ تۇرعاننان كەشكە شەيىن مەڭ-زەڭ، القا-سالقا بولىپ قىدىرىپ قىمىز اۋلاۋدا.
جۇرتتىڭ كوبى جۇمىسسىز بولسا دا ساناق العان جەردەن شىقپايدى. سىلقىلداعان بوسبەلبەۋ، ارامتاماق، بۋىنا سەمىرگەن بۇقالارداي مىرزالاردىڭ باققانى كۇندە كەشكە ويىن، كۇلكى، ساۋىق، قىزويناق، ءان سالۋ، ولەڭ ايتۋ. جاقسى ءانشى، دومبىراشىلار كوپ. باس قوسىپ جينالسا، كۇجىلدەپ-كۋىلدەپ، سىلق-سىلق كۇلىپ، ءبىرىن-بىرى سىقاق قىلعاننان باسقا جۇمىستارى جوق. بولىستىڭ، ستارشىننىڭ، بيلەردىڭ ءبارى — جۋان، ءدۇمدى مىرزالار. جينالىپ وتىرىپ سويلەسكەندەرىنە قاراپ وتىرساڭ، ءبارى دە كوككە تويىپ توپتانىپ، توپىراق شاشىپ، كۇجىلدەگەن بۇقالار ءتارىزدى. ماڭقيعان سەمىز وگىزدەر ءتارىزدى. جالعىز-اق ەرتەدەن كەشكە شەيىن قىبىرلاپ، كۇنگە كۇيىپ قاپ-قارا بولىپ، ماڭدايلارىنان تەرى شىپ-شىپ شىعىپ، پىسىناپ، بايدىڭ جۇمىسىن قىلىپ مالايلار جۇرەدى، مالشىلار جۇرەدى. كۇن ىستىقتا قاپ-قارا بولىپ تۇتىگىپ، مال باعاتىن دا مالايلار، كۇنگە شىجىپ شىبىنداعان اساۋ بيەلەرمەن ارپالىسىپ ساۋىن ساۋىپ، قىمىز جاسايتىن دا مالايلار. جاپان ءتۇزدى قىدىرىپ، ەرىندەرى كەزەرىپ، تەزەك تەرىپ اكەلىپ، وت جاعىپ، اس پىسىرەتىن دە مالايلار. ءوزىنىڭ قولىمەن جاساعان ءىسىنىڭ راحاتىن كورە المايتىن دا جالعىز-اق سول مالايلار.
قازاق مالىن جاسىرادى. جاسىرمايتىن قازاق كەمدە-كەم.
شۇبىراداعى ەلدىڭ ساناعىن الىپ بولدىق. ەندى جۇرمەكپىز. ءبىراق ەشكىم اسىقپايدى. ءبىز دە اسىقپايمىز. شۇبىراداعى ەلدى قيىپ تاستاپ كەتكىمىز كەلمەيدى. بۇل ەلدەن شىققان سوڭ، باراتىن ەلىمىز الىس. بولىس پەن ءتىلماش، ستارشىن بىر-ەكى كۇن جاتۋىمىزدى سۇراعان سوڭ، بىر-ەكى كۇنگە توقتادىق. قارا سابانىڭ جاندى قۇمار قىلاتىن ءتاتتى ءيىسى اڭقىعان سارى قىمىزى. باعلان توقتىنىڭ ەتى. تازا اۋا، كوكوراي شالعىن، سىڭسىعان باي بەيبىت ەل كىمدى اينالدىرمايدى.
كۇن تومەن تۇسكەن ۋاقىت ەدى. كۇننىڭ دەنەگە جىبەك تورعىنداي ىستىق لەبى قايتىپ، جەر دە، اسپان دا كوك تورعىنداي ەدى. جەر-دۇنيە تىپ-تىنىش. سول كەزدە بارلىق جاراتىلىس جازدىڭ جۇپارىنا ماس بولىپ ماناۋراپ تۇرعان ءتارىزدى. جەر-دۇنيە تىپ-تىنىش. شۇبىراداعى سىڭسىپ وتىرعان ەل دە تىپ-تىنىش. بەلەسكە شىعىپ قاراساڭ، توڭىرەك قاپتاعان مال، بىرداي بولىپ تىزىلگەن ەل...
ءۇش جىگىت اتقا ءمىنىپ، بوي كوتەرىپ كەلۋگە شىقتىق. اتتارىمىز دا سەيدىن، كوڭىل دە سەيدىن. بەلەسكە شىقتىق، تومارلاردى ارالادىق. كۇنباتىسقا قاراي جۇگىرتىپ كەتىپ، ەلدىڭ ەڭ شەتىنە شىقتىق. اتباسار ۋەزى مەن اقمولانىڭ شەكاراسىنا كەلدىك. ءبىر بەلەسكە شىعىپ، اتتارىمىزدىڭ باسىن تارتىپ، جان-جاققا قاراپ تۇردىق. اتتارىمىز ويقاستاپ، جەر تارپىپ، اۋىزدىقتارىن قارش-قارش شاينايدى. توڭىرەك ىلعي ءبىر بەلەس، ىلدي، ويپاڭ. تۇتاسقان قاپ-قارا كوك. قالىڭ كوك ءشوپ، كوك شالعىن تۇتاسىپ، جەر-دۇنيەنى قاپتاعان ءتارىزدى. جەر ءۇستى قاپ-قارا كوك تەڭىز ءتارىزدى. كۇن ەڭكەيگەن مەزگىل ەدى. التىن كۇن اسپاننان سۇلۋ جەرگە ەڭكەيگەن ءتارىزدى. كۇننىڭ التىن شۇعىلاسى كوك تەڭىزدەي تۇنعان توڭىرەكتى نەشە قۇبىلتادى. اقىرىن ەسكەن مايدا ەسكەك تۇتاسقان كوك تەڭىزدى اقىرىن عانا قوزعايدى. قارا كوك جەردىڭ قيىرسىز ءۇستى تۇتاسىمەنەن اقىرىن عانا ىرعالادى. جەر ءۇستى ۇشى-قيىرى جوق القارا كوك تەڭىزدەي قۇلپىرادى. تەڭىزدەي ىرعالادى. قۇلپىرعان جەردىڭ قىرسىز شەتى اسپان كوكپەن قابىسقان ءتارىزدى. توڭىرەك تىپ-تىنىش. كۇنباتىستا، اتباسارعا قارايتىن جاقتا، الىستان بۇلدىراپ قاتار جاتقان ەكى كول كورىنەدى... قارا كوك قامىستارى مۇنارتادى. سول ەلدىڭ جىگىتى — جولداسىمنان، مۇنارتىپ بۇلدىراعان كولدەردى سۇرادىم.
— اناۋ نە كول؟ — دەدىم.
— ول — اۋپىلدەك، الاكول، — دەدى.
— ۋاي! اۋپىلدەگىڭ الگى، كادىمگى ولەڭدەگى «اۋپىلدەك» پە؟ — دەدىم.
— يە، سول ولەڭدەگى اۋپىلدەك. سول ولەڭدى شىعارعان قىزدى العان ادام، سول اۋپىلدەكتى مەكەن قىلاتىن ەلدىكى عوي. ەلى ءقازىر سول كولدىڭ ار جاعىندا وتىر. ءبىراق بۇل جەردەن كورىنبەيدى، — دەدى.
— ە، ە، ولەڭدەگى اۋپىلدەك وسى دەسەيشى... ول كەلىنشەك ءقازىر ولگەن عوي، ءا؟ — دەدىم.
— ءيا، ولگەن، بەيشارا، سول قايعىدان ءولدى عوي! — دەدى...
ۇشان-تەڭىز بەلەستەردىڭ ورتاسىندا، ات ۇستىندە، الگى كولدەرگە قاراپ تۇردىق...
«سۇيگەنىنە بارا الماعان، مالعا ساتىلعان سورلى قىز قايعىدان ءولدى عوي...»
...كوز الدىما كەلىپ ەلەستەدى: ونىڭ جىلاعانى... ساتىلىپ بارعان جەرىنەن اۋپىلدەك كولىن جاعالاپ، نەشە رەت جاياۋ قاشقانى كوز الدىما ەلەستەدى... تاپ وسىنداي تىپ-تىنىش جەر مەن كوك... توڭىرەك تىم-تىرىس، ەلسىز، شالقىعان كول. جىلاپ كەلىپ، كول جاعاسىندا وتىرعان جالعىز ايەل. ماناۋراعان جەر مەن كوك — مەڭىرەۋ. مەڭىرەۋ جاراتىلىس كوزدىڭ جاسىن كورمەيدى. جىلاعان جاننىڭ قايعىسىن سەزبەيدى. جالعىز-اق ەڭىرەگەن ايەلمەن بىرگە كولدىڭ قامىستارى عانا تەڭسەلىپ سىبدىرلاسىپ، سۋسىلداسىپ سويلەيدى. كولدەگى قۇستار عانا ەڭىرەگەن ايەلمەن بىرگە سىڭسىپ، شۋلاپ جىرلايدى... ايەل جىلايدى... ايەل جىرلايدى.
قامىسى اۋپىلدەكتىڭ مۇشە-مۇشە،
سارعايدىم وسىناۋ كولدىڭ سۋىن ىشە!
قوس قانات قۇسقا بىتكەن ماعان بىتسە،
بارار ەم قالقاجانعا الدەنەشە!..
قار باستى اۋپىلدەكتىڭ قامىستارىن،
ايتادى اركىم كورگەن قاسىرەت-زارىن،
تۇسەدى قايعىلىعا قارا تۇمان،
كىم بىلەر سول تۇماننىڭ اشىلارىن؟!
ەرىكسىز اۋپىلدەكتى مەكەن ەتتىم،
جاسىم جاس، ون التىعا جاڭا جەتتىم!
ايىرعان ەكى اشىقتى ەڭىرەتىپ
ىسىنە بار ما شارا قۇدىرەتتىڭ!..
تاعى دا كوپ سۋرەت كوز الدىما ەلەستەپ، ءبىراز اۋپىلدەككە قاراپ تۇرىپ قايتتىق...
كەشكە جاقىنداعى ءبىر اۋىلدا ەل جىگىتتەرى ويىن جاسادى. ويىن جاساۋشى جىگىتتەردىڭ باستىقتارى — ستارشىندار، بولىستىڭ ءتىلماشى، بايسەيىت جانە باسقا پىسىق جىگىتتەر.
ويىنعا ءبىزدى دە شاقىردى. ءبىز ءتورت كىسىمىز. ەكەۋى نوعاي جىگىت، بىرەۋى ورىس، ءتورتىنشىسى مەن. ورىس ميحايل دەگەن شالداۋ كىسى. ەكى نوعاي جاس جىگىتتەر. ەكەۋى دە ءمۇعالىم. بىرەۋى عالىمجان، اقمولاداعى قالالىق نوعاي مەكتەبىنىڭ ءمۇعالىمى. بىرەۋى نۇرعايىن، قازاق اراسىندا ورىسشا مەكتەپتە ۋچيتەل. ويىنعا ميحايل مەن نۇرعايىن بارمادى. نۇرعايىننىڭ سول كۇنى ءبىر ءتىسى اۋىرعان ەدى. ويىنعا عالىمجان ەكەۋمىز باردىق.
ءىشىن جوندەگەن، جاعالاي كەستەلى تۇس كيىز ۇستاپ، كىلەم توسەگەن، بەزەگەن، وڭاشا وتاۋ ءۇي. لىق تولعان قىز-كەلىنشەك پەن بوزبالا. ءبىز بايسەيىت پەن عالىمجان جانە بەس-التى ەل جىگىتتەرى — ءبارىمىز وتاۋعا كىرىپ كەلدىك. ءبىزدى كۇتىپ جاتىر. جوعارى، ارالاستىرىپ وتىرعىزدى. جۇرت وتاۋدا دوڭگەلەك اينالىپ وتىر. بىزگە تاياۋ، بىزگە قارسى ءبىر ءانشى ستارشىن مەن تاعى دا سونداي بەس-التى باستىق جىگىتتەر كەلىپ وتىردى. ءبىرازدان سوڭ بولىس پەن بەس-التى ءىرى كىسىلەر دە كەلىپ، تورگە شىعىپ وتىردى. بولىس پەن ءبىراز عانا ءىرى كىسىلەردەن باسقا جىگىتتەر مەن قىز-كەلىنشەك ارالاسىپ وتىر. بايسەيىت، عالىمجان ۇشەۋمىزدى دە ءبىرىڭعاي قاتار، قىزداردىڭ ارالارىنا وتىرعىزعان. جاعالاي قىمىز بەرىپ جاتىر. قىمىز ءىشىپ بولعانعا قاراماي-اق جۇرت دۋىلداسىپ ويناپ وتىر. قىز-كەلىنشەكتەر بارىن كيگەن. قوزعالسا، شاشتارىنا تاققان كۇمىس شولپىلارى، بىلەزىكتەرى سىلدىرايدى. جىبەك كيىمدەرى كولدىڭ قوزعالعان كوك قۇراعىنداي سۋدىرلايدى. ءبارى دە ادەپپەن سىزىلىپ، قاسىنداعى جىگىتتەرمەن اڭدىسىپ سويلەسىپ وتىر. كۇنى بويى قىمىز ىشكەن جۇرت تاعى دا قىمىز ىشكەن سوڭ تەگىس قىزىپ الدى. ەكى-ۇش جەردە شام جانۋلى. وتاۋ لىق تولعان. وتاۋ سىقىرلايدى. بولماي كىرىپ كەتكەن بالا-شاعالاردى شىعارىپ، ەسىك جاقتا ەكى-ۇش جىگىت ءجۇر. ءانشى ستارشىن جىگىت ءبىزدىڭ قارسى الدىمىزدا دومبىرانى بەزەپ، سىڭقىلداتىپ شەرتىپ وتىر. وتىرعان جاننىڭ ءبارى دە ءتىپتى ىشپەي ماس. قوپ-قويۋ سارى ۋىز قىمىز. كوكپەڭبەك بولىپ جايناعان جاز. جازدىڭ بارقىتتاي جۇمساق كەشى. نەشە ءتۇرلى كىلەم، تۇس كيىز، پەردە ۇستاپ بەزەگەن وتاۋ. ارقانىڭ جۇتىنعان، مولدىرەگەن سۇلۋلارى. ءبارى قوسىلعاندا كىمدى ماس قىلماس، كىمدى بالقىتپاس. ءتۇرلى ويىن وينالىپ جاتىر. ويىننىڭ ءبارىنىڭ دە شارتى ولەڭ مەن ءان بولىپ شىعىپ جاتىر. دومبىرا قولدان-قولعا كوشەدى. ءاندى ءبىر جىگىتتەن ءبىر جىگىت اسىرىپ سالادى. ءبىر قىزدان ءبىر قىز اسىرىپ سالادى. جەكە-جەكە دە سالادى. ەكى-ەكىدەن قوسىلىپ تا سالادى. نەشە ءتۇرلى قۇبىلعان، بۇرالعان، كەستەلى، ورنەكتى سۇلۋ ءان ەستىلەدى. نەشە ءتۇرلى ولەڭ ەستىلەدى. عالىمجان ەكەۋمىزدىڭ ارامىزداعى قىز جەكە ءان سالدى. تاعى ءبىر قىزبەن قوسىلىپ سالدى.
ءبىر كەزدە بايسەيىت ەكەۋمىزدىڭ ارامىزداعى قىز ءان سالدى. بۇل ءبىر — ورتا بويلى، قارا تورى جاستاۋ قىز. جاسى نە ون بەس، نە ون التىدا، كوپ بولسا ون التى، ون جەتىدە. بۇعان ءان سالاتىن كەزەك كەلگەندە وتىرعان جۇرت تىنا قالدى.
كەيبىر باستىق جىگىتتەر:
— قابيبا دومبىرامەن ايتسىن، دومبىرامەن! — دەدى. وزگە قىزدار دومبىرامەن ايتقان جوق ەدى.
— بۇل بالا دومبىرامەن ايتۋشى ما ەدى؟ — دەدىم.
— ءيا، ءيا، دومبىرامەن ايتاتىن بالا، — دەستى.
قابيبا دومبىرانى الدى. دۋىلداپ وتىرعان جۇرت تەپ-تەگىس تىنعان. دومبىرانى الىپ، جوندەلىپ، قوزعالىپ وتىردى. مەن دە قوزعالىپ، قابيبانىڭ ورنىن كەڭىتتىم.
قابيبا ماعان قاراپ جىميىپ:
— وتىرا بەرىڭىز بۇرىنعىڭىزداي، — دەدى.
— قانە، قانە، شىراعىم، بوگەلمە، انا قاسىڭدا وتىرعان سىي بالالار لەبىزىڭدى ەستىسىن!.. — دەستى.
قابيبا دومبىرانى دىڭىلداتىپ بۇراپ، كۇيگە كەلتىرىپ، ادەمى سۇيرىكتەي ساۋساقتارىمەن پەرنەلەردى سىدىرتىپ، جەلدىرتىپ دومبىرانى قاعىپ-قاعىپ جىبەردى.
— ە، شىراعىم!.. — دەپ بولىسپەن قاتار وتىرعان ۇلكەندەر قوزعالىپ قويدى.
كەۋدەسىن قوزعاپ، ىلگەرى كەرىڭكىرەپ تاستاپ، قابيبا دومبىرامەن بىرگە شىرقاپ قويا بەردى.
ۇيدەگى لىق تولعان جۇرت تىم-تىرىس. بارلىق جۇرتتىڭ كوزى قابيبادا. سىلدىراعان ادەمى داۋىسپەن قابيبا شىرقادى. ءانىنىڭ، داۋىستىڭ ىرعاعىنا ەرتىپ، دومبىرانى دا شىرقاتتى... جاز كۇنى جىرلاعان بوزتورعاي شىرقاپ-شىرقاپ، مىڭ قۇبىلتىپ داۋسىن قۇيقىلجىتىپ، كوككە قاراي ورلەيدى. قالتىراعان، سىلدىراعان داۋىسپەن بىرگە قاناتتارىن قالتىراتىپ قاعىپ، بيىك شارىققا كوتەرىلەدى. ءبىر ۋاقىتتا توڭكەرىلىپ، ۇيتقىپ، قۇيقىلجىعان داۋىسپەن تومەن تۇسەدى. ءبىر ۋاقىتتا شارق ۇرىپ سەرپىلگەن داۋىسپەن قايتا كوككە شىعادى. كوكتە ءجۇرىپ شىر كوبەلەك اينالىپ، تاعى مىڭ قۇبىلتىپ جىرلايدى. ءبىر ۋاقىتتا دوڭگەلەنىپ تۇرا قالىپ، ءبىر نوقاتقا قادالىپ، قاناتتارىن قالتىراتىپ، ادەمى، زارلى سۇلۋ داۋىسپەن جىردى ءۇزىلتىپ-ۇزىلتىپ، تۇيدەك-تۇيدەك تىزبەكتەيدى. ءسويتىپ، بوزتورعاي مىڭ قۇبىلتىپ جىرلايدى...
بوزتورعايدىڭ جىرىن تىڭدايسىڭ. جالعىز سەن ەمەس، بوزتورعايدىڭ جىرىن جەر مەن كوك تە تىڭدايدى. بوزتورعايدىڭ جىرى ماۋجىراعان جەر مەن كوكتى تەربەتەدى... ءمىنى، تاپ سول بوزتورعاي قابيبادا بوزتورعايداي شىرقاپ سۇلۋ داۋسىن كوككە ورلەتتى. بۇل دا داۋسىن كوكتە نەشە ءتۇرلى قۇبىلتىپ توڭكەردى. بۇل دا داۋسىن قالتىراتىپ، نەشە ءتۇرلى قۇبىلتتى، نەشە ءتۇرلى ويناتىپ داۋسىن تومەن قالىقتاتتى. جانە نەشە رەت شارق ۇرىپ سەرپىلدىرىپ داۋسىن كوككە شىعاردى... ءبىر ۋاقىتتا داۋسىن ءۇزىپ قابيبا توقتاتتى. وتىرعان جۇرت ارەڭ قوزعالدى. انگە سۇقتاندى. ادەمى داۋىسقا سۇقتاندى. قابيبا دومبىرانى تاياۋ وتىرعان ءبىر جىگىتتىڭ الدىنا سۇلىق قويا سالدى. جۇرت تۇس-تۇسىنان قابيباعا: «تاعى دا، تاعى دا!» — دەپ جابىرلادى. ءبىز دە تاعى دا ايتۋىن سۇرادىق. قابيبا تاعى دا ايتتى. تاعى دا ءۇش-تورت انگە سالدى. ەندى قابيبانىڭ انىنەن باسقا ءان ەستىگىمىز كەلمەدى. ويىن قىزدى. جۇرت قابيبا ءانىنىڭ اسەرىمەن اۋەلەنىپ الدى. مەنىڭ قاسىمداعى عالىمجان تۋعالى قازاقتىڭ مۇنداي ويىنىن، مۇنداي ءان ەستىگەن جوق ەكەن. ەندى عالىمجاننىڭ ەسى شىعىپ كەتتى...
تاڭ اتىپ كەلە جاتقاندا ويىن تارقادى.
ءبىز جاياۋ ۇيگە قايتتىق. ۇيگە كەلىپ جاتىپ ۇيقىعا كىرگەنشە، عالىمجاننىڭ اقىل-ەسى كىرىپ جەتكەن جوق.
ۇيگە قايتىپ كەلە جاتقانىمىزدا:
— نۋ ساكەن، قازاقتى مەن جاڭا عانا ءبىلدىم! شارىق مۋزىكاسىنىڭ نە ەكەنىن جاڭا عانا اڭلادىم. قازاق بولماعانىما ىرزا ەمەسپىن. قازاق ىشىندە وسپەگەنىمە ىرزا ەمەسپىن! — دەدى. جانە: — ۇيلەنبەي تۇرعان كەزىمدە قازاقتىڭ مۇنداي ەكەنىن بىلسەم، قالادان بەزىپ، قازاق اراسىنا ءسىڭىپ كەتەر ەدىم! — دەدى.
شۇبىرادان اتتاندىق. ەندىگى باراتىن ەلىمىز الىس. تاڭ ەرتەدەن قوس-قوس اتپەن كەشكە شەيىن جۇگىرتىپ، ارا قونىپ، ارەڭ جەتتىك.
اقسيراقكول ەلىنەن (شۇبىرادان) شىعىپ كەلىپ ساناعىن العان ەلىمىز «مونشاقتى» ەلى، «قارابۇلاق» ەلى، «قىزىلتوپىراق» ەلى، بۇلار — ءۇش بولىس ەل.
بۇل ەلدەردىڭ ساناعىن الىپ بولىپ، قانجىعالى «قورجىنكول» ەلىنە كەلدىك. «قورجىنكول» ەلى سەمەي گۋبەرنياسىنىڭ پاۆلودار ۋەزىمەن شەكتەس بولادى. قانجىعالى «قورجىنكول» ەلىنە ءيۋننىڭ اقىرعى كەزىندە كەلدىك. ەلى بولىستىققا تالاسقان ەكى پارتيا. ءبىر پارتيانىڭ باسى بولىس، ەكىنشى پارتيانىڭ باسى تاعى دا ءبىر جۋان، بىلقىل مىرزا. بولىستارى ءامىرىن ەلىنە قاتتىراق جۇرگىزىپ، تىزەسىن ەلگە قاتتىراق باتىرىپ، كوپشىلىكتى وزىنە قارسى قىلىپ العان ەكەن. ءبىر بولىس ەلدەگى مىڭ جارىمداي ۇيدە بولىس جاعىندا ءجۇز شامالى-اق ءۇي قالعان ەكەن. ءبىراق بولىس قالام قولىندا بولعان سوڭ قاسقىرداي ءدۇرديىپ، بۇرىننان ىقتاپ قالعان ەلدى بەتتەسكەندە ءالى دە قورقىتاتىن ءتۇرى بار ەكەن. بولىس اۋىلىنا كۇن بۇرىن حابار جىبەرگەن ەدىك. اۋىلى «اششىكول»، «قاسقاات» دەگەن قاتار ەكى ادەمى كولدىڭ باسىندا ەكەن. كۇن تومەن سالبىراپ تاۋ باسىنا تايانعان كەزدە ءبىر بەلەس توبەدەن اسىپ ءتۇسىپ، «اششىكولدىڭ» قۇبىلا جاق ۇستىنەن شىعا كەلدىك.
كولدىڭ ءبىر جاق باسىندا از عانا ءۇيلى ەكى-ۇش اق اۋىل. ەكىنشى جاق باسىندا تاعى دا از عانا ءۇيلى ەكى-ۇش اۋىل. تورت-بەس اتتى كىسى كولدىڭ بەرگى باسىندا، كولگە جىلقى جاۋىپ ءجۇر ەكەن. قارا جولمەن كولگە قاراي ەنتەلەتىپ كەلە جاتقان ءبىزدى كورىپ، جىلقى جاۋىپ جۇرگەن اتتى كىسىنىڭ ءبىرى بىزگە قاراي ءجۇردى. كەلە جاتقان ادام جۇزىكتىڭ كوزىنەن وتكەندەي ادەمى جاراۋ اتقا مىنگەن، استىندا اق كۇمىس ەر-توقىمى كۇنمەن شاعىلىسىپ، جارق-جارق ەتەدى. ادەمى قارا ات جىگىتتىڭ استىندا. ۇستىندەگى كۇمىس ەر-توقىمدى جارقىلداتىپ، ويقاستاپ، سىلاڭ-سىلاڭ ەتەدى. قارا اتتىڭ ۇستىندەگى ۇزىن اققۇبا جىگىت. ۇستىندەگى كيىمدەرىنىڭ جالعىز-اق شاپانى قازاقشا. وزگەسى ادەمى قالا كيىمدەرى. باستا ادەمى پاناما قالپاق، اياقتا ادەمى باتەڭكە. مەن تاني كەتتىم. بۇل — تولەۋباي. بۇل — ءقازىر وسى «قورجىنكول» ەلىنىڭ بولىسىنىڭ ءتىلماشى. بولىس — وسى تولەۋبايدىڭ اكەسىمەن ءبىر تۋىسقان ولجاباي دەيتىن كىسى. تولەۋباي مەنىمەن جاسىنان اشىنا ەدى. ەكەۋىمىز اقمولادا بىرگە وقىپ جۇرگەندە ءبىر ۇيدە ءبىر جىل بىرگە جاتقان ەدىك.
— اسسالاۋمالەكىم!
— ۋاليكىمسالام!
— ۋا، مال-جان امان با؟
— ۋا، شۇكىر! وي-بوي-وي! كورىسەتىن كۇن دە بولادى ەكەن عوي!
امانداستىق. وقىپ جۇرگەندەگى تانىسپەن شۇرقىراسىپ، قۋانىسىپ، شۇيىركەلەسىپ قالدىق.
ءبىزدى بولىستىڭ كانديداتى-ورىنباسارى، نەمەرە ءىنىسىنىڭ ۇيىنە اكەلىپ ءتۇسىردى. ءبىراز سويلەسكەننەن كەيىن تولەۋباي ماعان قاراپ:
— سەن ەسىتتىڭ بە، قازاقتان اسكەر جۇمىسىنا جىگىت الاتىن بولىپتى دەيدى عوي؟.. بىزگە ون توعىز بەن وتىز ءبىردىڭ اراسىنداعىلاردىڭ ەسەبىن الىپ جىبەر دەگەن وتنوشەنيە بار، — دەدى.
مەن:
— جوق... ءبىز ونداي ءسوزدى ەستىگەنىمىز جوق. قالاي الادى ەكەن، كىمدى الادى ەكەن؟.. قاشان الادى ەكەن؟.. — دەپ بۇل حاباردى ەستىمەگەنىمىزدى ءبىلدىردىم.
— بۇل حابارعا جۇرت نانار-نانباسىن بىلمەيدى، ۇرپيىڭكىرەپ، قۇلاعىن ءتۇرىپ قانا وتىرعان ءتۇرى بار. وسى حاباردىڭ انىعىن ءبىلىپ كەلۋگە، كوكەم قالاعا كەتىپ ەدى. كەشە كەلمەكشى كۇنى ەدى، كەلە المادى... ەندى بۇگىن كەلەر دەيمىن، — دەدى...
بۇل تۋرالى جانە باسقا دا ءتۇرلى اڭگىمەلەسىپ وتىردىق.
بولىستىڭ اۋىلى قاتار بىتكەن ەكى ادەمى كولدىڭ جاعاسىندا، اۋىل كوكوراي شالعىننىڭ ۇستىندە. ءبىز وتىرعان ءۇي — التى قانات اق وتاۋ، ءىشى تازا. جاساۋلى ەمەس، ءبىراق توسەنىشتەر جاقسى. كەرەگە-ۋىقتارى سىرلى... تىسقا شىعىپ-كىرىپ، ساماۋىردى جوندەپ قايناتىپ، باسقا شاي جابدىقتارىن ىڭعايلاپ، بولىس ورىنباسارىنىڭ قاتىنى ءجۇر.
كۇن قىزارىپ باتۋعا تايانعان. كۇننىڭ كۇندىزگى ىستىعى قايتقان. كول باسىنىڭ اۋاسى جانعا جۇمساق، قوڭىر مايدا مەزگىل. دومبىرا تارتىپ، مالداسىن قۇرىپ بولىستىڭ ورىنباسارى وتىر. ىرگەگە جاعالاي قاباتتاپ سالعان كورپەلەردىڭ ۇستىندە جانە ىرگەگە جاعالاي تاستاعان دىڭكيگەن كىرلەۋ تارتقان اق تىستى جاستىقتارعا سۇيەنىپ ءبىز جاتىرمىز. كۇن ىستىقتا جولدى-جولسىز جەرلەرمەن جۇرگەن سوڭ، سولقىلداق اربانىڭ سوققانىنان شارشاپ قالعان ەكەنبىز. جاستىققا شىنتاقتاپ قيسايىپ جاتىرمىز.
دوڭگەلەك الاسا ۇستەلدى جاسادى. شاشاقتى، گۇلدى كوكشىل داستارقاندى جايدى. قىزىل كاردەن شىنى اياقتاردى سىلدىراتىپ جاساپ، قىمىزعا يلەگەن، جاڭا پىسىرگەن اق باۋىرساقتى داستارقانعا توكتى. ۇلكەن قىلىپ شاققان ءتۇيىر سەكەردى ۇستەلگە جاۋدىردى. ەكى شىنى تاباققا سارى ماي سالىپ، كۇجىلدەتىپ اقساماۋىردى كەلتىرىپ، شايعا يشارات قىلدى... ۇستەلگە ءيىرىلىپ وتىرىپ شايدى ىشتىك. ول ەكى ارادا ماڭايداعى ءۇش-تورت كولدىڭ باسىنداعى ەلدىڭ ادامدارىن جيناتۋعا بولىستىڭ ءتىلماشى بۇيرىق قىلىپ، كىسى شاپتىرىپ جىبەردى.
كەش باتقان سوڭ سوندا تۇنەپ، ەرتەڭىندە ءتىلماش ءوز ۇيىنە قوناققا شاقىرىپ، سوندا باردىق. جۇرت ازداپ جينالىپ جاتىر... ءتۇس ۋاقتىسىندا قالادان ءتىلماشتىڭ اكەسى، بولىستىڭ اعاسى بارەكەڭ كەلدى. اۋىل جىگىتتەرى سالەم بەرىپ الدىنان شىعىپ، اتىن ۇستاپ، اتتان ءتۇسىرىپ الىپ، قۇرداي جورعالاپ، ەسىك اشىپ ەنگىزىپ، كۇتىپ جاتىر. ۇيدە وتىرعان ءبىراز ەل كىسىلەرى تۇرەگەلىپ، بارەكەڭمەن قول ۇستاسىپ امانداستى. ءبىز دە امانداستىق. جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ ەكى كوزى بارەكەڭدە. توسەك جاعىنا، ءتوردىڭ الدىنا شىعىپ، بارەكەڭ شارشاعان تۇرمەن، بىردەمەگە قاتتى كۇيىنگەن تۇرمەن، «ۋھ!»، «اھ».. دەپ، ەكى يىعىنان دەم الىپ شەشىنىپ جاتىر.
جۇرت امانداسىپ:
— قالادان نە حابار بار؟ — دەدى.
بارەكەڭ وتىرىپ جاتىپ: «ۋھ! شۇكىر... نە حابار سۇرايسىڭدار... قازاقتان كىسى الاتىن بولدى عوي. ءمىنى، جارلىعى!» — دەپ، قالتاسىنان بۇكتەلگەن، جۋان ارىپتەرمەن ورىسشا باسقان ءبىر جارنامانى الىپ، ءتىلماش بالاسىنا تاستاي بەردى.
بالاسى الىپ وقىدى.
جاعالاي وتىرعان جۇرتتا جانە تىستان كىرىپ، ەسىك الدىندا ءيىن تىرەسىپ، تەلمىرىپ قاراپ تۇرعان جۇرتتا ءۇن جوق، ءبارىنىڭ وڭدەرى قاشىپ كەتكەن. جارنامانى بارەكەڭ بالاسىنا تاستاي بەرگەندە، ۇيدەگى بارلىق قازاقتىڭ ءوڭى قاشىپ كەتتى. جارنامانى ماعان بەردى. مەن دە الىپ قارادىم.
«25 يۋندە پاتشا اعزامنىڭ جارلىعى بويىنشا قازاق حالقىنىڭ ون توعىز بەن وتىز ءبىر جاستىڭ اراسىنداعى ەركەگى اسكەرلىك جۇمىسقا الىنادى...» — دەپ، اقمولا گۋبەرناتورىنىڭ قىلعان جارناما بۇيرىعى ەكەن. ۇيدەگى جۇرت ۇرەيلەندى. مەنەن مۇنىڭ «ءمانىسىن» سۇرادى.
— مەن نە دەيىن؟.. اسكەر جۇمىسىنا كىسى كەرەك بولعان سوڭ، قازاقتان الايىن دەگەن عوي!.. — دەدىم.
اسكەردىڭ قارا جۇمىسى دەگەنگە نانبايدى.
— بۇل انشەيىن الداعان ءىس قوي. سولداتتىڭ ناعىز ءوزى عوي بۇل... وي، قۇداي-اي، بۇل نە دەگەن سۇمدىق؟.. وي، ءپىرىم-اي! — دەستى. جۇرت ءتىپتى ۇرەيلەندى...
ول ەلدىڭ ساناعىن تەزىرەك الىپ، ارمەن ءجۇرىپ كەتتىك. بولىس اۋىلىنان شىعا، ەكى-ۇش شاقىرىمداي جەردەگى قاسقاات كولىنىڭ باسىنداعى ءبىر اۋىلعا قوندىق. ەرتەڭىندە ەكى ءبولىنىپ جۇردىك. عالىمجان مەن ميحايل ءبىر بولەك سپاسسك، قاراعاندى ەلىنە كەتتى. ءبىز، نۇرعايىن ەكەۋىمىز، قاسىمىزدا ءبىر قازاق پوشتابايىمىز بار، سىلەتى بويىنداعى ەلگە كەتتىك. ءجۇرىپ وتىرىپ، ءجۇز شاقىرىمداي جەردەگى ەكىنشى بولىسقا — سىلەتى ەلىنە جەتتىك.
بولىستىڭ ءوز اۋىلىنا بارماي، بەرگى ءبىر قالىڭ ەلىنە تۇستىك. ەلگە ىمىرت جابىلا بارعانبىز. بارىسىمەن، تىنىعىپ جاتىپ، ەرتەڭىنە ار جاعىنداعى، اۋىلى ەلۋ شاقىرىمداي جەردەگى بولىسىنا كىسى جىبەردىك.
ول كۇنى بولىس كەلمەدى. بولەك تىگىپ بەرگەن ءبىر جاپپادا ءبىز تىنىعىپ جاتىرمىز. كۇن ىستىق. ەل، سۋى جوققا تاڭدىق ءبىر وزەنشە جاردىڭ جاعالارىندا ەل قالىڭ، ءوزى كەدەيلەۋ. قازاقتار جينالىپ ءجۇر. بولىس پەن ءتىلماش كەلمەيدى، ءبىز ءىس باستاي الماي جاتتىق.
سول ەلدىڭ ستارشىنى كەلگەن. ستارشىن ءبىر سابا قىمىز اكەلىپ، ءبىز جاتقان جاپپانىڭ ىشىنە ەنگىزىپ قويدى. قىمىزدى ءىشىپ جاتىرمىز، جاقسى قىمىز. اكەلگەن توقتىنى سويىپ، ەتىن سول ءۇيدىڭ جانىنان قازعان جەروشاققا اسىپ جاتىر. ءۇيدىڭ ماڭايىندا جينالعان قازاق ىستىق كۇنگە كۇيىپ، توپتانىپ ءار جەردە وتىرىپ، جەمتىككە ۇيمەلەگەن كۇشىگەندەرشە ۇيمەلەسىپ سويلەسىپ ءجۇر. ءۇيدىڭ ىشىنە جاعالاي جايىلعان كيىزدىڭ ۇستىنە كىلەم توسەپ جانە جاعالاي ىرگەگە كورپە توسەپ، ىرگەگە جاعالاي جاستىق تاستاعان. جاستىقتارعا سۇيەنىپ، كورپەلەردىڭ ۇستىندە ءبىز جاتىرمىز. اندا-ساندا تىسقا شىعىپ كەلەمىز.
كۇننىڭ ىستىعىنىڭ اسەرىنەن، جاڭا ىشكەن قىمىزدىڭ اسەرىنەن تەرشىپ، ومىراۋ تۇيمەمىزدى اعىتىپ، جەلپىنىپ، وز-وزدەرىمىزبەنەن الەكپىز.
كۇن تومەن تۇسكەندە بولىس پەن ءتىلماش كەلدى. ەكەۋى دە ات قاعىپ، كۇنگە كۇيىڭكىرەپ كەلگەن ەكەن. اتتارىنان ءتۇسىپ، ءۇيدىڭ جانىندا تىسقا شىعىپ تۇرعان بىزبەن امانداستى.
بولىس كەلگەن سوڭ قازاقتار توپتانىسىپ، كوبىرەك جينالىسىپ قالدى. بولىس پەن ءتىلماش ۇيگە كىردى. اڭگىمەلەسىپ وتىردىق. شاي ىشتىك. شاي ءىشىپ بولعان سوڭ، بولىس پەن ءتىلماش تۇرىپ، ءبىر ۇيگە بارىپ ورنىعۋعا، تاياۋ اۋىلعا كەتتى.
كەشكە بولىس پەن ءتىلماشتى شاقىرىپ الىپ، ەرتەڭ ەرتە ساناققا كىرىسۋگە كەرەكتى قاعازدى دايارلاتىپ، ءار ستارشىننىڭ سپيسوكتەرىن دايارلاتىپ، جاتقانشا ءىس ىستەپ وتىردىق.
ساناققا كەرەكتى ىستەردى ءبىتىرىپ، اس جەپ، جاتتىق. جازعى ءتۇن قىسقا، تاڭ وتە تەز اتادى...
كۇن كوتەرىلىپ، ساسكە بولعانشا ۇيىقتادىق. كوپ ۇيىقتاي بەرەر ەدىك، ءبىز جاتقان وڭاشا ءۇيدىڭ سىرتىنان شىققان كوپ ادامنىڭ كۇڭىرەنگەن جىلاۋى وياتتى.
ءتۇسىم عوي دەپ ءبىراز جاتتىم. كۇڭىرەنگەن، ىزىڭداعان، جىلاعان داۋىس قۇلاعىما كۇڭگىرت ەستىلەدى.
ىزىڭداعان دىبىس بىرتە-بىرتە جاقىنداپ، انىعىراق ەستىلدى. ايەلدەردىڭ داۋىستارى ءتارىزدى. شۋلاعان، جامىراعان داۋىستار، ولارعا ارالاسقان ەركەكتەردىڭ سويلەگەن داۋىستارى ەستىلدى. ۇيگە بىرەۋ كىرىپ، قاسىمىزداعى جىگىتتى وياتىپ، ەكەۋى سويلەسىپ كۇلىستى. كىرگەن كىسى كۇبىرلەپ:
— اقىماق قاتىندار، وكىرگەن سيىر ءتارىزدى-اۋ وزدەرى! بۇلارعا نە جوق ەكەن؟.. ءبارى، وسى، تاڭ اتپاي جينالىسىپ، شۋلاسىپ جىلاۋدا، — دەدى.
وعان ءبىزدىڭ قاسىمىزداعى جىگىت تامسانىپ كۇبىرلەدى.
— ونىسى نەسى، انىعىنا جەتپەي، وكىرگەن سيىرداي شۋلاسقانى؟ ءا-اي، قاتىن يت-اي، اقىماقتىعىڭ وسى-ay! — دەدى.
كوزىمدى اشتىم. ءۇيدىڭ ءىشى كوتەرىلگەن كۇننىڭ ىستىعىنان ىسىڭقىراعان. تۇندىك اشىلعان جوق. ازىراق ءبىر جاق شەتى قايىرىڭقىلانعان. ءۇيدىڭ ءىشى جارىق. ءبىزدىڭ جولداسپەن سويلەسىپ وتىرعان جىگىتتىڭ قاعاز پاكەت سالعان ۇلكەن اسپا بىلعارى قالتاسى بار. قايىس وتكىزىپ ومىراۋىنا اسقان جارقىراعان جەز زناگى (بەلگىسى) بار. تايدىڭ تۇياعىنداي. ءار جەرىنە جەزدەن بەلبەۋ سالعان جالپاق قارا قىلىشى بار. بۇلارىنىڭ ءبارىن شەشىپ الىپ، كەرەگەگە، تۇسىنا قىستىرىپ قويدى. ءوزىنىڭ قارا بەشپەتىنىڭ يىعىنا تاققان ورگەن قىزىل جىپتەن پوگون «شەنى» بار. تۇرىنە، سىرتقى بەلگىلەرىنە قاراعاندا، قالادان كەلگەن شابارمان جاساۋىل ەكەنىن ايتپاي-اق بىلەتىن.
مەن باسىمدى كوتەردىم.
جاساۋىل مەنىمەن امانداستى... ءۇيدىڭ ارتىندا ەداۋىر جەردە جىلاعان، ىزىڭداعان داۋىس ءالى ەستىلىپ تۇر. جاساۋىلدان قىسقاشا ءجون سۇراپ، ءۇيدىڭ ارتىنداعى شۋدىڭ جايىن سۇرادىم.
— اقىماق قاتىندار عوي، تاڭەرتەڭ ومبى جاقتان كەلگەن بىرەۋلەردىڭ سوزىنەن جانە مەن كەلگەن سوڭ بەت الدىنا ۇرەيلەنىپ، «بالالارىمىزدى سولداتقا الادى» دەپ، جينالىسىپ، جىلاسىپ جاتىر. اقىماق قوي، جىلاعاندا قولدارىنان ەش نارسە كەلمەيدى، ايتەۋىر، اقىماقتىقپەن دالباسا قىلادى، — دەدى.
تەز تۇرىپ كيىندىم. نۇرعايىن دا تۇرىپ كيىندى... اڭگىمە بىلاي بولعان ەكەن:
ءبىزدىڭ جاتقان ەلىمىز ومبى ۋەزىمەن شەكتەس. «اسكەر جۇمىسىنا قازاقتىڭ ون توعىز بەن وتىز ءبىر جاستىڭ اراسىنداعىسى تەگىس الىنادى» دەگەن سوڭ، ومبى ۋەزىندەگى جۇرگەن وسى ەلدىڭ بىر-ەكى جىگىتتەرى قورقىپ، قاشىپ كەلىپتى. كەلگەندە ولار اڭگىمەنى كوپىرتىپ، تۇرلەندىرە سويلەپ، بىرتە-بىرتە وڭدەپ: «ويباي، سولدات الاتىن بولدى. مىنا جاقتا، ومبى ۋەزىندە الۋعا كىرىسىپ جاتىر. قارا جۇمىسقا دەگەنى وتىرىك. سوعىسىپ جاتقان مايداننىڭ ەڭ الدىنا اپارىپ قازاقتى شەپ قىلماق دەيدى. ەندى ولگەننەن باسقاسى جوق...» — دەپ كەلىپتى. جانە ولار كەلىپ وتىرعاندا، قالادان تۇندەلەتىپ، ءبىزدىڭ جاتقان جەرىمىزگە مىنا جاساۋىل كەلىپتى. جاساۋىلدان اۋىل ادامدارى بۇل حاباردىڭ ءمانىسىن سۇراسا، ول ودان سايىن قورقىتىپتى:
— ە، نەسى بار! راس، ءبارىڭدى سولداتقا الادى. السا قايتەدى ەكەن؟.. بارمايسىڭدار ما؟.. بۇل پاتشانىڭ جارلىعى. پاتشانىڭ جارلىعى ەكى ەمەس. ونان دا «قۇداي» دەپ، دايارلانا بەرىڭدەر. مىنا مەن بولىستارىڭا ۇسكىرىكپەن بۇيرىق اكەلىپ وتىرمىن. بالەم ەندى سەندەر دە سولدات بولىڭدار... — دەپتى.
ەندى قازاقتىڭ ۇرەيى كەتپەي ءقايتسىن!..
«وي، اللا-اي! وي، قۇداي-اي، بۇل نە دەگەن سۇمدىق!.. قۇداي-اي، ءپىرىم-اي، بۇل نە دەگەن زامان بولدى! اللا-اي! «اقسارباس!» وي، اللا-اي، «بوزقاسقا!..» — دەپ، قازاق وگىزدەي وكىرىپ جىلاي باستاعان. قاتىندار كۇڭىرەنىپ، شۋلاسىپ، بالالارىن، باۋىرلارىن ايتىپ، ازان-قازان بولىپ، اۋىل-اۋىلدان توپتانىسىپ شىعىپ، جينالىسىپ جىلاپ، ءبىز جاتقان ءۇيدىڭ تۇسىنا كەلگەن...
ءبىز تۇرعان سوڭ قاتىندار توپتانىسىپ، ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ جانىنا كەلدى. قاتىندارمەن بىرگە ءبىراز ەركەكتەر دە كەلدى.
قاتىندار شۋلاپ، جامىراپ سويلەپ كەلەدى:
— بالالارىمىزدى سولداتقا الۋعا كەلگەن ەكەنسىڭدەر! سەندەردىڭ «ساناق الامىز» دەگەندەرىڭ سولداتقا الۋعا جارايتىن ادامداردىڭ سانىن الايىن دەگەندەرىڭ ەكەن. سەن قازاق بولساڭ دا ورىسقا ساتىلىپ، ءبىزدى ورىسقا ۇستاپ بەرەيىن دەپ كەلگەن ەكەنسىڭ! شىراعىم، قازاق ەمەس پە ەدىڭ؟.. مۇسىلمان ەمەس پە ەدىڭدەر؟.. بۇلارىڭ قالاي؟.. جاپ-جاس بالاسىڭدار. بۇل نە قىلعاندارىڭ؟.. وستە مە ەكەن؟.. ءبىز ساعان ساناق بەرگىزبەيمىز. ءوزىڭ كەلگەن ىزىڭمەن قايت. بىزگە تيمە، — دەستى.
ءبارىنىڭ وڭدەرى قاشقان. ۇرىككەن. ۇرەيى ۇشقان. ايتقان سوزگە تۇسىنبەيدى. ءسوزدى تىڭدامايدى. قاتىنداردىڭ كوبىنىڭ قولىندا تاياق، شوتتىڭ سابى. ەركەكتەر ادەيى قاتىنداردى سويلەتىپ قويا بەرىپ، وزدەرى ۇندەمەيدى. ءبىراق وسىنى وزدەرى بىلدىرتپەگەن بولادى. قاتىنداردى توقتاتىپ باسقان بولادى. ءبىراق ىشكى قۋلىقتارى قاتىنداردان دا جامان كورىنەدى. حالىققا اقىل عىپ ايتىپ، ءىستىڭ ءمانىسىن ءتۇسىندىرىپ سويلەدىك. بولىسىن، ءتىلماشىن شاقىرىپ، ارەڭ دەپ توقتاتتىق. ءبىزدىڭ ساناعىمىزدىڭ كىسى الىناتىن ىسپەن بايلانىسىنىڭ جوق ەكەنىن ايتتىق. ارەڭ دەپ قاتىنداردى توقتاتىپ، ەركەكتەردى جيناپ، شالا-پۇلا ساناق العان بولدىق.
ءبىراق حالىقتىڭ بىزگە قاراۋى وزگەردى. ەل بىزگە نانبايتىن ءتارىزدى، «ۇكىمەتكە كەرەكتى ادامنىڭ سانىن الىپ بەرەيىن دەپ ءجۇر» دەپ جورىعانداي ءتۇرى بار.
ەلدە مىنەتىن اربا جوق. ءبارىن تىعىپ قويسا كەرەك. اۋىلدىڭ ستارشىنى ءبىر اربانى ارەڭ تاۋىپ اكەپ جەكتى. بىزدە ءجۇرىپ كەتتىك. بولىس پەن ءتىلماش تا اۋىلدارىنا اسىعىپ ءجۇرىپ كەتتى. ماناعى قالادان كەلگەن جاساۋىل قازاقتىڭ ون توعىز بەن وتىز ءبىردىڭ اراسىنداعى جاستارىن اسكەري قارا جۇمىسقا الۋ تۋرالى بۇيرىق اكەلگەن ەكەن. بۇيرىق تىعىز. تەز سول ون توعىز بەن وتىز ءبىردىڭ اراسىنداعى جاستاردىڭ سانىن الىپ، قالاعا جەتكىزۋگە بولىس-بولىسقا بۇيىرىپتى. سول سەبەپتى بولىس اۋىلىنا اسىعىس ءجۇرىپ كەتتى.
ءبىز ول ەلدەن شىعىپ، اقمولا ۋەزى مەن پاۆلودار ۋەزىنىڭ شەكاراسىنداعى ولەڭتى دەگەن وزەننىڭ بويىنداعى، قارا جول اۋزىنداعى مال دوكتورى تۇراتىن جەرگە سوقپاقپىز.
ەكى ارا ەكى ءجۇز شاقىرىمداي جەر، ەلى سيرەك... ءبىز الگى جاتقان اۋىلىمىزدان شىعىپ كۇنشىعىس-وڭتۇستىككە قاراي ءجۇرىپ، بەس شاقىرىمداي جەردەگى سول ەلدىڭ ءبىر اۋىلىنا كەلدىك. تەز لاۋ بەرە قويماعان سوڭ، قاسىمىزداعى جىگىت ءوزى سالت اتقا ءمىنىپ، جەلى باسىنان ات ۇستاماق بولىپ ءجۇرىپ، اۋىلدىڭ ءبىر جىگىتىمەن شاڭ-شۇڭ جانجالداسىپ قالدى. ءبىز بايدىڭ ۇيىندە وتىر ەدىك. ءبىزدىڭ جىگىت ءتۇسى بۇزىلىپ ەنتىگىپ، ۇيگە كىرىپ كەلدى. «ءبىر جىگىت ات بەرمەي، ءوزىمدى بوقتاپ، ۇرىپ جىبەردى. ات بەرەتىن ەمەس...» — دەدى.
مەن تىسقا شىعىپ ازىراق اشۋ قىلىپ، بايعا اقىرىپ، قىر كورسەتىپ، قاعاز-قارىنداش الىپ، بايدىڭ جانە جانجال قىلعان جىگىتتىڭ ەسىمدەرىن قاعازعا جازىپ العان بولدىم. باي ازىراق قورقىپ، تەزىرەك ات ۇستاتىپ، لاۋ بەردى.
ءجۇرىپ كەتتىك. مىنگەن اتىمىزدىڭ ءبىرى بايدىڭ جەلىسىنىڭ باسىنان ۇستالعان توقپاق جالدى كوك ايعىر. كوك ايعىرعا ءبىزدىڭ جىگىت سالت ءمىندى. ايداڭقىراپ ءجۇرىپ كەتتىك. ەندىگى ماقسات قازاقتان ساناق الۋ ەمەس، ولەڭتىدەگى مال دوكتورىنا تەزىرەك جەتىپ، سول جەردەگى مالدىڭ سانىن الىپ، قالاعا تۋرا قايتۋ. ەندى قازاقتان ساناق الۋعا بولمايتىنىن بىلدىك.
جولشىباي بىر-ەكى اۋىلعا تۇستىك. ەركەگى كوبىرەك اۋىل ات بەرەتىن ءتۇرى جوق جانە جىلقىلارى دا شامالىراق، كەدەيلەۋ ەل ەكەن. قازاق ەلەۋرەڭكىرەپ العان ءتارىزدى.
كەشكى كۇن باتۋعا اينالعاندا، ءبىر جالعىز اۋىلعا كەلدىك.
جىلقىلارى جوق كەدەي اۋىل ەكەن. بىرەن-ساران ءمىنىپ جۇرگەن اتتارىن تىعىپ، بىزگە كولىك بەرگەن جوق. ءمىنىپ كەلگەن وزگە اتتارىمىزدى سول اۋىلدان قايىرىپ، الگى بايدىڭ كوك ايعىرىن الىپ قالعانبىز. ەندى جالعىز سوعان اربانى ارەڭ دەپ جەگىپ، ءشۇۋ دەپ ءجۇرىپ كەتتىك. ايعىر اساۋ ەكەن. تۋلاپ، اربانى دالا مەن تاۋعا الا جونەلدى. جولسىز جەرمەن اربانى اندا-ساندا اياعىن جەرگە ءبىر-بىر تيگىزىپ، قاڭعالاق ويناتىپ، تارسىلداتىپ الىپ قاشىپ كەلەدى. ايعىر تۋلاي شابادى. ايعىردىڭ باسىنا جىگىت يە بولا الماي، ءالى جەتپەي كەلەدى. بوجى تىزگىننەن ۇستاپ مەن دە جىگىتپەنەن قوسىلا تارتتىم. بولاتىن ەمەس. ءبىز ءبىر توبەدەن اسقاندا، قامىتتىڭ قۇلاق باۋىنان اربانىڭ تەرتەسى سىپىرىلىپ كەتىپ، سالدىر-گۇلدىر ەتىپ، استى-ۇستىنە كەلىپ، وپىر-توپىر بولدى... اربانىڭ استىندا قالىپ، تەز اۋناپ، دومالاپ ۇشىپ تۇرەگەلدىك. بەل ءجىبى اتتىڭ ەرشىگىنە ءىلىنىپ قالىپ، اربانىڭ الدىڭعى بەلدىك ەكى دوڭگەلەگىمەن، بەلجىپتىڭ ءبىر ۇشى بايلانعان تەرتەسىن ايعىر تەپكىلەپ سۇيرەتىپ، ءبىزدى اينالا شاۋىپ ءجۇردى.
قامالاپ ايعىردى ۇستادىق. ايعىر قالش-قالش ەتەدى. ارەڭ دەپ اربانى جيناپ، ايعىردىڭ كوزىن بەلبەۋمەن تارتىپ، ەرنىن قايىسپەن بۇراپ، قايتا جەگىپ، اقىرىن ءجۇرىپ كەتتىك.
كۇن باتتى. ەل كورىنبەدى. كەش بولدى... ىمىرت جابىلدى... ەل جوق. دىبىس جوق. كۇنباتىس قۇبىلا جاق — ادىر. كۇنشىعىس جاق — دالا. توڭىرەك تىم-تىرىس. ءتىرى جان جوق. اسپان بۇلتتى. جاڭبىر بولماسا يگى ەدى دەپ قورقامىز. ءبىر تارلاۋ جولمەن ءجۇرىپ كەلەمىز. جول جالعىز اياق سوقپاق بولدى. اياڭداپ كەلەمىز... كوپ جۇردىك. ءبىر مەزگىلدە ايعىر بولدىردى. جاياۋ جۇردىك. ايعىر سالت اربانى اياڭداپ تارتىپ كەلەدى. ابدەن ءتۇن بولدى. تۇرىپ تىڭداپ-تىڭداپ جۇرەمىز. دىبىس جوق. سوقپاق بىرتە-بىرتە ازايىپ، اقىرىندا، ءبىر ءشوپتى، قۇراقتى، كەڭ اششىلى قۇلماقاندى سۋسىز كولگە كەلىپ ءبىتتى.
سوقپاق بىتكەن سوڭ كەدىر-بۇدىر تومارلارعا، شۇقاناقتارعا سوقتىعىپ كەلەمىز. دۇلەيگە ءتۇسىپ كەتتىك. مۇرىنعا سۋسىز سورتاڭ كولدىڭ ساسىق ءيىسى كەلەدى. قوپانىڭ اششى ءيىسى كەلەدى. سۇرىنە-جىعىلا ارەڭ دەگەندە كولدىڭ اراسىنان شىعىپ، جولسىز بەتالدى وڭتۇستىككە قاراي جۇرە بەردىك. اياڭنان ارتىق جۇرمەيمىز. اربانىڭ جانىندا جاياۋمىز. ايدالاعا شىقتىق. اسپانداعى قالىڭ بۇلت بىرتە-بىرتە اجىراپ اشىلدى. بۇلت تارقاپ، اسپان اشىلسا دا ءتۇن قاراڭعى. ءبىر ۋاقىتتا سوقپاق كەز بولدى. سوقپاققا تۇستىك. جولداس جىگىت كوك ايعىردىڭ ۇستىندە، ءبىز ەكەۋمىز اربانىڭ سوڭىندا سالپاقتاپ جاياۋ كەلەمىز. ءجۇرىپ-جۇرىپ تاڭعا تايانعاندا، ءبىر جەرگە كەلىپ، اتتى دوعارىپ جاتتىق. اتتى قاڭتارىپ ارباعا بايلاپ تاستادىق. ءوزىمىز اربانىڭ قاسىنا جەرگە ۇيىقتاپ قالدىق. جازدىڭ قىسقا تاڭى تەز اتتى. تاڭ ادىردان اسىپ، تالاۋراپ-تاڭداقتانىپ كەلە جاتقاندا-اق وياندىق. تۇرىپ اربانى جوندەگەنشە جەر ءجۇزى كورىنىپ قالدى. قاسىمىزداعى توبەگە شىعىپ قارادىق. بەت الدىمىزدا، قۇبىلا جاقتا، قاپتاپ جاتقان جىلقى كورىندى. تۇندەگى ءجۇرىپ كەلگەن سوقپاعىمىزدىڭ بەتى سولاي ەكەن. سوقپاققا ءتۇسىپ ءجۇرىپ كەتتىك. ايعىردىڭ كوزىن تاڭىپ العامىز. جىگىت ايعىردىڭ ۇستىندە. نۇرعايىن ەكەۋمىز اربادامىز. جىلقىعا تايانىپ، ءبىر بەلگە شىعا كەلگەنىمىزدە، الدىمىزدا تورت-بەس اۋىل كورىندى. قاتارىنا كەلگەندە جىلقىدان بىزگە قاراي بىر-ەكى جىلقىشى شىقتى. ءبىز جىلقىدان ات مىنۋگە ويلاپ، جىلقىشىعا بۇرىلىپ جولىقتىق. بۇل جىلقىشى استىنداعى اتىن جەگىپ، شەتكى اۋىلعا كەلدىك. پاۆلودار ۋەزىنە قاراعان ەلدىڭ شەتى ەكەن. اۋىل جاڭا تۇرعان ەكەن. ەركەگى از، ءبىرلى-جارىمدى ەركەك، قاتىن، بالا جينالىپ كەلدى.
— كىم بولاسىزدار؟.. قاي جاقتان كەلەسىزدەر؟ — دەپ تاڭىرقاسىپ جاتىر.
ەندى وتىرىك ايتتىق. ساناق الۋشى ەدىك دەمەي، جەر ولشەۋشى زەملەمەرمىز، اقمولا، ومبى، پاۆلودار ۋەزدەرىنىڭ شەكاراسىن كورىپ ءجۇرمىز، — دەدىك.
«ەندى ولەڭتىدەگى دوكتورعا بارامىز»، — دەدىك.
مەنىڭ ۇستىمدەگى كيىمدەر سەميناريا شكولاسىنىڭ فورماسى: سارى تۇيمەلى كيىمدەر بولعان سوڭ، مەن «جەر ولشەۋشى تورەنىڭ ءوزى» بولا قالدىم. نۇرعايىن ءتىلماش بولا قالدى. مەن قازاقشا بىلمەيمىن. ورىسشا سويلەيمىن. نۇرعايىن پەريەۆود قىلادى. ءبىر قازاقتىڭ ۇيىنە تۇستىك. شارشاپ كەلگەن بەتىمىزبەن مەن جاستىققا قيسايىپ جاتىرمىن. نۇرعايىن وتىر. جىگىتتەرىمىز اربانىڭ قاسىندا، ۇيگە كىرمەي تۇرعانىمىزدا، جينالعان قاتىندار جانە ءبىر ەركەكتەر مەنى «ورىسقا ۇقسامايدى، قازاق ءتارىزدى ەكەن» دەستى.
— ياپىرىم-اي، قۇددى قازاق! اۋسايشى! ەي، قازاق بالاسى عوي مىنا تورە، شىراعىم، ءوزى قازاقشا بىلە مە؟ — دەدى ءبىر اققۇبا قاتىن.
— قازاقشا بىلمەيدى. بۇرىن اكەسى قازاق ەكەن، ورىسقا شوقىنىپ كەتكەن. بۇل ءوزى ادەيى قازاق اراسىن ارالاپ جۇرگەندە قازاقتى جاقىن تارتىپ ءجۇر! — دەدى نۇرعايىن.
— ە، ە، الدا بايعۇس-اي! سولاي ما! باسە، قازاقتان اۋمايدى، كوزىن قاراشى! — دەدى الگى قاتىن.
ەندى تاعى دا بەتىمە قاراپ، اينالدىرا بەرمەسىن دەپ، شارشاعان بولىپ، بەتىمدى بۇركەپ جاتىرمىن. بىرەن-ساران ۇيگە كىرىپ، ءسوز سۇراعان كىسىلەرمەن نۇرعايىن سويلەسىپ وتىر. كوپ سويلەگەن قازاقتاردى ءوتىنىپ ۇيدەن شىعارىپ جىبەرەدى.
— تورە شارشاپ كەلىپ ەدى، ويانىپ كەتەر، بارا تۇرساڭىز قايتەدى، — دەدى. جانە: — تورە ويانعانشا، سونسوڭ مىنا شايىن ءىشىپ بولعانشا، اتتاردى دايارلاپ قويىڭىزدار، — دەيدى. قازاقتار ۇيدە بولماعان كەزدە، ماعان ەپتەپ ورىسشالاپ قويادى. ازىراق كوزدىڭ شىرىمىن الىپ، شاي ىشتىك. كوك ايعىردىڭ يەسى كەلىپ، ايعىرىن الىپ كەتتى.
ول اۋىلدان لاۋ ءمىنىپ، تەز ءجۇرىپ كەتتىك.
سول كۇنى بەسىن اۋعان كەزدە ولەڭتىدەگى مال دوكتورىنا كەلدىك. دوكتوردىڭ قاسىندا مال فەلدشەرى قازاق قۇسايىن قوجامبەرلى ۇلى ءبىزدىڭ اعايىن. مەنىمەن ءبىر تۇقىمداس جىگىت. قۇسايىن قاتىن-بالاسىمەن سول جەردە ەكەن. ەندى سولارعا كەلىپ، كەنەلدىك تە قالدىق. ول كۇنى سوندا قونىپ، ەرتەڭىندە اقمولاعا قاراي ءجۇرىپ كەتتىك. سول قانجىعالىنىڭ ەرەيمەن ەلى دەگەن ەكىنشى ءبىر بولىسىنىڭ اۋىلىنا كەلدىك. قازاق ابدەن ەرەۋىلدەپ، اتقا ءمىنىپ العان. قونعان اۋىلدىڭ ەركەكتەرى كورىنبەيدى. ءبىر جەردە جينالىستا بولسا كەرەك. ءبىزدى بايدىڭ قاتىندارى مەن مالايلارى ءبىر يەسىز ۇيىنە ءتۇسىردى. قاراڭعى ۇيدە جاتتىق. ەرتەڭىندە ءبىر جايداق ارباعا جامان تۇيەنى جەگىپ، ەكىنشى اۋىلعا اپارىپ سالدى. بىرتە-بىرتە ساتىلاپ، العاشقىدا ايتقان قانجىعالىنىڭ اششىكول باسىنداعى ءبىرىنشى بولىسىنىڭ اۋىلىنا كەلدىك. ابدەن ەلىرىپ، اتقا ءمىنىپ العان ەل. گۋ-گۋ ءسوز. توپ-توپ جينالىس. جۇرتتىڭ ءسوزى «سولداتقا قازاقتى الۋ» اڭگىمەسى، قازاقتىڭ وعان «بارماۋعا ءتيىستى» ەكەندىگى. كوڭىلدەرىنە قيعاش ءسوز ايتقاندى دۇشپان دەپ بىلەدى. جۇرت ابدەن كوتەرىلگەن.
تولەباي مەن اعاسى ولجاباي جانە بارەكەڭمەن اڭگىمەلەسىپ، بوي جازىپ قالدىق.
ول اۋىلدان شىعىپ، قالاعا قاراي جۇردىك. توپ-توپ، كەۋ-كەۋلەگەن قازاق. كوزىنە ورىس كورىنسە، جۇندەي تۇتپەك. ءبارى قولدارىنا تۇكىرەدى. كەشكە ءبىر قازاقتىڭ اۋىلىنا كەلدىك. وتە قورقىنىشتى. ساناق الۋعا شىققانىمىزدى ءبىلىپ وتىرعان ەلدىڭ جاستارى بىزگە سەنبەيتىن ءتارىزدى. قازاق ەندى لاۋ بەرمەك تۇگىل، ءوزىمىزدى امان جىبەرۋى ەكىتالاي. ءبىز تۇسكەن ءۇي ءبىزدى تانيتىن، بالاسى ازىراق ورىسشا وقىعان جاھۋدا دەگەن كىسىنىكى بولىپ شىقتى. ءبىز ۇيگە كىرىپ وتىرىسىمەن، اتقا مىنگەن، ەلىرگەن تورت-بەس قازاق جىگىتتەرى ۇيگە كىرىپ، ءبىزدى «تەرگەپ»، ءجون-جوبالارىمىزدى سۇراي باستادى. ءبىز پاتشانىڭ ءادىل ەمەس ەكەنىن ايتىپ، قازاقتىڭ كەمشىلىكتەرىن ايتىپ وتىردىق. ءۇيدىڭ يەسى جاھۋدا اقساقال بىزبەن تانىس كىسى بولعان سوڭ، ءبىزدىڭ ءوزىمىز پاتشانى جامانداپ وتىرعان سوڭ، كوتەرىلگەن جاستار بىزدەن ەشبىر ىلىك تابا الماعان سوڭ جەلىككەندىك قىلا المادى.
ەندى ورىس پوسەلكەلەرىنە كىرىپ، سول پوسەلكەلەردى باسىپ قالاعا كەلدىك. قالا ۇرەيلەنگەن. قالا قورقۋدا ەكەن. جالپى قازاق كوتەرىلگەن. «قازاق قالاعا كەلىپ، قالانى شاۋىپ الماق دەيدى» دەگەن ءسوز جايىلعان. قالانىڭ تۇرعىن ورىستارىندا ۇرەي جوق.
«...ءتىنالى دەگەن ەلگە بارعان يۆانۋشكين دەگەن پريستاۆتى تىنالىلەر ءولتىرىپ تاستاپتى. وعان اسكەر شىقپاق. ومبىدان اسكەر كەلەدى» دەگەن حاباردى جۇرت الىپ قاشىپ ءجۇر. «گۋبەرناتور ەچۋرا ماسالسكيي كەلە جاتىر» دەيدى. «الىستاعى قىردىڭ قازاقتارى اسكەر دايارلاپ جاتىر. وزدەرى ورتاسىنان پالەن جەردە پالەندى حان سايلاپتى. تۇلەن جەردە تۇلەندى حان سايلاپتى. وزدەرى مىلتىق پەن ءوق-دارى دايارلاپ جاتىر دەيدى. نايزا، قانجار، ايبالتا ىستەپ جاتىر دەيدى. وق وتپەيتىن كيىمدەر جاساپ الىپتى دەيدى. جاستاردى جيناپ اسكەر ىسىنە ۇيرەنىپ جاتىر دەيدى دەگەن سوزدەر دۇڭك-دۇڭك ەتەدى.
قالادا ءبىر جۇماداي بولدىم. قالا ابدەن ەلەڭدەپ، ۇرەيلەنىپ الىپتى. جۇرتتىڭ بۇرىنعى ويىن-كۇلكىسى جوق... اقمولا ۋەزىنىڭ وڭتۇستىك جاعىنا دوكتور اسىلبەك سەيىت ۇلى باس بولىپ كەتكەن ساناقشىلار دا كەلدى. ولاردى تىنالى-تەمەش دەگەن ءبىزدىڭ ەلدەر ۇستاپ، ۇرىپ، نەشە كۇن كوگەندەپ بايلاپ، شاشتارىن العىزىپ، ناماز وقىتىپ، قاماپ وتىرعان جەرىندە، اقمولادان بارعان ءبىر بالۋان جۇمان دەگەن ساۋداگەر بوساتىپ الىپتى.
گۋبەرناتور كەلدى. ۋپراۆاعا قازاقتىڭ دالاداعى جانە قالانىڭ ماڭىنداعى اقساقالدارىن، بيلەرىن، ستارشىندارىن، بايلارىن جيناپ، گۋبەرناتور ءسوز سويلەدى. جاي بۇقارا حالىق تا كوپ جينالدى. مەن دە گۋبەرناتوردىڭ ءسوزىن تىڭداۋعا بارىپ تۇردىم.
گۋبەرناتوردىڭ ءتۇسى جازعىتۇرعى كۇيتتەنىپ شابىنعان بۋرا ءتارىزدى. ءتۇسى سۋىق، وتە قاھارلى. جۇرت بورىكتەرىن قولىنا ۇستاپ، ءيىن تىرەسىپ جينالىپ تۇردى. بايلارى، بيلەرى الدىندا، ءتىلماش ارقىلى گۋبەرناتوردىڭ بورىكسىز باستارعا ايتقان ءسوزى مىناۋ: «اقمولا قازاقتارى پاتشانىڭ اسكەري قىزمەتىنە بارماۋعا، پاتشانىڭ جارلىعىنا مويىنسۇنباي، بۋنت شىعارىپ، كوتەرىلىس جاساماق بولىپ جاتىر»، — دەگەن حاباردى ەستىپ كەلدىم. قازاقتىڭ مۇنىسى قۇتىرعاندىق، اقىماقتىق. ورىستىڭ اسكەرىنە، ورىستىڭ قارۋ-جاراعىنا قازاق قارسى تۇرا الا ما؟.. قازاق بۇل اقىماقتىعىن تاستاسىن!.. سەندەر، اقساقالدار، بولىستار، بايلار — قازاق حالقىنىڭ ءقادىرلى ادامدارىسىڭدار. سەندەر ءبىر جۇمانىڭ ىشىندە ەل-ەلگە شىعىپ، قازاقتى اسكەر جۇمىسىنا بارۋعا كوندىرىپ كەلىڭدەر. ءويتىپ كەلمەسەڭدەر، وزدەرىڭدى جازالاندىرامىن. قىرعا، ءار ەلگە اسكەر شىعارىپ، قازاقتى قويداي قىردىرامىن!.. قازاقتى شالعىمەن شاپقان شوپشە شاپتىرامىن! پۋلەمەت دەگەندى بىلەسىڭدەر مە، ءبىر مينۋتتە پالەن وق اتادى. وقتى جاڭبىرشا جاۋدىرادى! سول پۋلەمەتپەن اسكەر شىعارامىن!.. ءبىر جۇمادا سەندەر بارىپ، حابار الىپ كەلە الماساڭدار، اسكەردى قىرعا، جان-جاققا شىعارىپ، جول بويى كورىنگەن قازاقتى اتقىزا بەرەمىن! پۋلەمەتتەردى وق وتپەيتىن اۆتوموبيلگە سالىپ الىپ جۇرەدى. قازاق قويشا قىرىلادى... ەسىتتىڭدەر مە!.. بىلدىڭدەر مە؟.. ءبىر جۇمادا ءبارىڭ جان-جاقتاعى ەلگە شاۋىپ، قازاقتى كوندىرىپ كەلمەسەڭدەر، وزدەرىڭدى اباقتىعا جابامىن، قىرعا تۇس-تۇستان اسكەر شىعارامىن... 15 مينۋت وزدى-وزدەرىڭ اقىلداسىڭدار. 15 مينۋتتان سوڭ ماعان جاۋاپ بەرەسىڭدەر»، — دەدى.
جينالىپ تۇرعان اقساقالداردىڭ، بايلاردىڭ سۇرلارى كەتتى. وڭدەرى قاشتى، ءبارى داعداردى. جاندارى مۇرىندارىنىڭ ۇشىنا كەلدى. اقساقالدار قاۋقىلداپ ساستى. تىسقا شىعىپ، قورانىڭ ىشىنە القا-قوتان، مالداستارىن قۇرىپ وتىردى. جەمتىككە ۇيمەلەگەن كۇشىگەندەرشە قوجىرايىپ وتىرىسىپ، سويلەسىپ اقىلداستى.
— وي، اللا-اي، ەندى قالاي قىلامىز؟ — دەستى.
كەيبىرەۋلەرى:
— ۇزاعىراق مۇرساتانا سۇرايىق، ەلدىڭ كوبى الىس قوي، — دەدى.
داعدارعان باستار جامىراسىپ:
— سۇيتەيىك! سۇيتەيىك! — دەستى. گۋبەرناتوردان ءبىر جۇمادان گورى ۇزاعىراق مۇرساتانا سۇراماق بولدى. 15 مينۋتتان سوڭ بورىكسىز باستار تەرەڭ تولقىعان اعىن تاسقىن سۋدان قورقىپ ۇيمەلەگەن قويلارشا، توپىرلاسىپ گۋبەرناتورعا بارىپ، ۇزاعىراق مۇرساتانا سۇراپ ەدى، گۋبەرناتور كونبەدى.
گۋبەرناتورعا قارسى ءسوز ايتار كىسى قايدا؟.. بارلىعى ءبىر اۋىزدان، جاندارىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، تولقىعان، كوتەرىلگەن ەلدى تىيىپ، توقتاتىپ، ءبىر جۇمانىڭ ىشىندە كوندىرىپ كەلۋگە ەلگە شىقپاق بولدى. كوبى ەلدىڭ كونبەيتىنىن بىلەدى. ءبىراق ءبارى دە گۋبەرناتوردىڭ قاھارىنا شىداي الماعاندىقتان ەلگە شىقپاقشى.
اقساقالدار، بايلار قىسىلىپ، لاجدارى قۇرىپ، تەز ەلگە شىقپاق بولىپ، كۇڭىرەنىپ تارقادى. اۋىر كۇرسىنىپ «وي، اللا-اي» دەستى.
تەز، الاسۇرىپ دايارلانىپ، ءار «وتاعاسى» ءوزىنىڭ «ءقادىرى جۇرەر» دەگەن ەلىنە شىقتى.
ءسۇيتىپ، اقساقالدار مەن بايلار شابۋىلداپ كەتتى.
مەن دە ەلدىڭ حال-جايىن كورۋگە اقساقالداردىڭ ىزىمەن ەلگە شىقتىم.
II. قازاق قوزعالىسى
(1916 جىل)
اقمولا قالاسىنان قىرداعى ەلگە قاراي مەن دە ءجۇردىم. كەيبىر پوسەلكەلەردى باسىپ، كوبىنەسە قازاق اراسىمەن كەلە جاتىرمىن. قالاعا تاياۋ پوسەلكەلەرمەن ارالاس وتىرعان قازاق ەلى قورقىپ، بۇعىڭقىراپ، جاي قوبالجىپ وتىرعان ءتۇرى بار. بۇل ەلدەردىڭ كەيبىر جىگىتتەرى عانا اتتارىن بايلاپ، ءىستىڭ قالاي بولۋىن بايقاپ وتىرعان ءتارىزدى. ات بايلاعان جىگىتتەردىڭ ءبارى-اق رەتى كەلسە، الىستاعى جاساق جيناپ جاتىر دەگەن ەلدىڭ بىرىنە قاشىپ كەتپەك. ءبىراق ايتكەنمەن دە قالاعا تاياۋ ەلدەردىڭ كوبى ونشا كوتەرىلگەن كورىنبەيدى. كەيبىر اۋىلدار اقىرىنداپ جىلجىپ كوشىپ، ىرگەلەرىن اۋدارىڭقىراپ وتىرعان جايى بار. ءبىراق جالپى ەلدە ءبىر ءتۇرلى اۋىر مەڭىرەۋ قايعى، مەڭىرەۋ قورقىنىش بار. ورىس پەن قازاق اراسى جامان.
ورىستار، پوسەلكە مۇجىقتارى قازاقتارعا: «كوپ جەرگە يە بولىپ وتىرىپ، پاتشانىڭ ءامىرى بويىنشا اسكەري جۇمىسقا بارماي، نارازىلىق ءبىلدىرىپ جاتىرسىڭدار»، — دەپ قاس بولادى.
قازاقتار دا: «جەرىمىزدى، سۋىمىزدى ءبىر الدى، ەندى ادامىمىزدى الىپ، گەرماننىڭ وعىنا ايداپ شەپ قىلايىن دەگەنى — ءبىزدى ءبىرجولا قۇرتايىن دەگەنى. گەرمانعا بارىپ قىرىلعانشا، ءوز جەرىمىزدە شەيىت بولامىز»، — دەپ، جالپى ورىستارعا قاس.
استىرتىن جاۋلاسۋ اسىرەسە الىس جەردەگى، شەتكى ورىس پوسەلكەلەرى مەن قازاق اراسىندا جامان كورىنەدى.
اقمولادان وڭتۇستىككە قاراي، ءبىزدىڭ اۋىلعا قاراي جۇرگەندە جولدا، نۇرا دەگەن وزەننىڭ بويىندا، زاحار پوسەلكەسى بار. اقمولادان ءجۇز ەلۋ شاقىرىمداي. زاحاردا سول اقمولا ۋەزىنىڭ جىراق وڭتۇستىگىن باعىپ وتىرعان پريستاۆ تۇرادى. سول زاحارعا كەلدىم. پريستاۆقا جولىقتىم. قازاققا جانى اشىعان بولىپ وتىر...
ەڭ شەتكى پوسەلكەدەن شەتكى قازاق اۋىلىنا مەنى ورىس جەمشىگى ارەڭ اپاردى. اپارىپ، تەز ءتۇسىرىپ تاستاپ قايتتى. بۇل اۋىل — ءبىزدىڭ تورقا دەگەن ەلدىڭ جولبولدى دەگەن اۋىلى. ماعان جاقىن اۋىل ەدى. قازاقتار جينالىپ كەلىپ، ۇيمەلەسىپ، جابىرلاسىپ امانداسىپ، مەنەن ءار ءتۇرلى ءسوز سۇراپ جاتىر. مەن كوپباي وتاعاسىنىڭ ۇيىنە كىرىپ وتىردىم. اعايىن بولعان سوڭ جانە الىس جەردەن كەلە جاتقان سوڭ، مەنى كۇتتى. قالانىڭ حال-جايىن سۇرادى: «ورىستار نە قىلار ەكەن؟» — دەيدى... «اسكەر شىعايىن دەگەنى راس پا؟» — دەيدى. «قالاي بولار ەكەن؟»، «نە قىلار ەكەن؟» — دەيدى.
بۇل شەتكى جەردىڭ قازاقتارى جينالىسىپ، ەداۋىر كۇپىلدەپ، قوزعالىپ العان كورىنەدى. ورىسپەن سوعىسپاق. ءار جىگىت اتىن بايلاپ، سويىل، نايزا، ايبالتالارىن سايلاعان. اۋىل ارالارىندا كەلە جاتقان، كەتىپ بارا جاتقان توپ-توپ اتتى كىسىلەر. قولدارىندا، تاقىمدارىندا سايعاق. شوشايعان سايعاقتارىنىڭ ۇشتارى كۇنگە شاعىلىسادى. جاسىنا، ۇلكەنىنە ءبىر مەڭىرەۋ كۇش بىتكەن. ءبارى دە تاۋەكەلگە بەل بايلاعان. نۇرانىڭ ولكەسىندەگى ەل السەن قاجىنى وزدەرىنىڭ ورتاسىنان حان سايلاپ العان.
ايتقان ۋايىم ءسوز ەشكىمنىڭ قۇلاعىنا كىرەتىن ەمەس... ۆينتوۆكا، پۋلەمەت، زەڭبىرەككە قارسى قولدارىنداعى قۇلاش ءتوس اعاشتىڭ نايزا، شوقپاردىڭ كۇشىن ءبىر سىناماي، جينالعان جۇرتتىڭ توقتايتىن ءتۇرى جوق.
«جەرىمىزدى، سۋىمىزدى الىپ، ەندى وزىمىزگە اۋىز سالعان ورىسپەن سوعىسىپ، شەيىت كەتسەك، ارمانىمىز جوق!» — دەسەدى.
كيىز ۇيدە قاباتتاسىپ، دوڭگەلەي اينالىپ وتىرىپ، گۋىلدەپ سويلەپ، سۋداي تاسيدى. ەش سوزگە تابان تىرەپ، اقىلعا كەلەتىن ءتۇرى جوق سياقتى.
وندا قونىپ، ەرتەڭ ەرتە ءوزىمىزدىڭ ەلگە قاراي ءجۇردىم. كەشكە ەلگە جەتتىم. ءبىزدىڭ ەل ءتىپتى مىقتاپ كوتەرىلگەن. جۇرت جينالىپ سويلەسۋدە. شارۋادا ەشكىمنىڭ جۇمىسى جوق، ءوزى بۇرىن دا سالاق، جالقاۋ ەل، ونىڭ ۇستىنە، كارى-جاسى تۇگەل كوتەرىلىپ الىپتى. حان سايلاماق. حاندىققا امەت قاجىنى لايىقتاعان. جانە بىر-ەكى قاجىنى وعان ۋازىرلىككە لايىقتاعان. جاستاردىڭ كوبى نايزا، قانجار، ايبالتا سوقتىرىپ جاتىر. اۋىل ارالارىندا توپ-توپ بولىپ ات ۇستىندە جۇرگەن جىگىتتەردىڭ نايزا، ايبالتالارى جارق-جۇرق ەتەدى. جۇرت گۋىلدەپ ابدەن كوتەرىلگەن.
«گەرمانياعا، كەرمانعا بارىپ ولگەنشە، ءوزىمىزدىڭ كىر جۋىپ، كىندىك كەسكەن جەرىمىزدە ولگەنىمىز جاقسى»، — دەسەدى.
«نە بولسا دا تاۋەكەل»، «قازاتتىققا شىعامىز»، «نيەتى قازات»، «قازاتتىققا شىققان ساۋاپ»، «قازاتتا ءجۇرىپ ولگەن كىسى شەيىت»، — دەسەدى.
قاتىن-بالا، كەمپىر-شال ەڭىرەپ جىلاۋدا. اسىرەسە ەڭىرەپ، كوزىنىڭ جاسىن كول قىلىپ وتىرعان — جىگىت بالالارى بار سورلى انالار. انا سورلىنىڭ قايعىسى قارا تۇمان، ىشتەن شىققان بالاسى — كوزىنىڭ اعى مەنەن قاراسى. گەرمانعا بارسا دا، جوق بارماي، سول جەردە ورىسپەن سوعىسىپ شەيىت بولسا دا، سورلى اناعا وڭاي تيمەيدى. انا سورلى كۇندىز-تۇنى بالاسىن ويلاپ ۋھلەپ، اش وزەگى ورتەنىپ، كوز جاسىن كول قىلىپ توگەدى...
ءبىزدىڭ ەلمەن جاپسار اعايىن قارەكە دەگەن ەكى بولىس ەل قياشتىڭ نۇرلانىن حاندىققا بەلگىلەپتى. نۇرلان كوپ جىل بولىس بولعان كىسى ەدى. «ەل ادامدارى» سونى لايىقتاپتى. «تىنالىدە ون بەس مىڭ اسكەر جينالىپتى. قىرىق دۇكەن قۇرىپ، مىلتىق سوعىپ جاتىر» دەيدى. «وق وتپەيتىن كيىم جاساپتى» دەيدى. «ءدارى جاساپ جاتىر» دەيدى. «قۋىنىش قاجى حان بولىپتى» دەيدى. «ءبىزدىڭ جاققا جينالىڭدار دەپ سالەم ايتىپتى» دەيدى. «ءتىنالى جاققا پالەنشە، تۇگەنشە ات سالىپتى» دەيدى. «تىنالىدەن بەرگى ءوزىمىزدىڭ «قاراعاش» ەلى سارباز جيناپتى» دەيدى. «شوڭەكەڭنىڭ (شوننىڭ) وسپانىن حان كوتەرىپتى» دەيدى. «وسپان ءبىزدىڭ ەلگە كىسى سالىپتى» دەيدى. «تىنالىدەن عالاۋىتدين دەگەن مولدا شىعىپتى. «كاپىر جەڭىلەدى. مەن اسكەردىڭ الدىندا بولامىن، ەشكىمگە وق دارىمايدى دەپتى»، — دەيدى دەپ، حالىق گۋ-گۋ ەتەدى. «ءتىنالىنىڭ ار جاعىندا، تورعاي دۋانىنا قاراعان ەلدەر دە حان سايلاپتى. اتباسارعا قاراعان ەلدەر دە حان سايلاپتى»، — دەيدى.
قايتسە دە ەل گەرمانعا بارماسقا بەت العان. ءبىر ۇرپيگەن، ءبىر كوتەرىلگەن ەل، بىردەمەگە سوقپاي قايتار ەمەس.
ءار جەردە شاريعات ايتاتىن مولدالار شىققان. بۇل مولدالار: «قازاقتان سولدات المايمىن» دەگەن ۋادەسىن بۇزعان پاتشاعا قارسى سوعىسۋ «كۇنا ەمەس» ەكەنىن جانە «ەندى قازاتتىققا شىعۋدىڭ كۇللى مۇسىلمانعا ءسۇننات» ەكەنىن قۋاتتاپ، ەلگە ءپاتۋا تاراتىپ جاتىر.
«قارقارالى ۋەزىنە قاراعان ەلدەر دە كوتەرىلىپ، اسكەر جيىپ جاتىر دەيدى. ءبىر كۇمىسبەك دەگەن مولدا شىعىپتى» دەيدى. ەلگە: «قورىقپاڭدار: ەنشاللا، مۇسىلمان جەڭەدى. ورىس كەلسە، كوزدەرىن شاڭ قاپتار. اتا الماس قازاقتى. اتسا دا، وعى تيمەس دەپتى»، — دەيدى.
وعان جۇرت ابدەن ەلىككەن. جۇرت «وي، قۇداي-اي، بەرە گور!» — دەيدى...
«قوي جايىپ جۇرگەن ءبىر شال انۋاربەكتى كورىپتى. اسپانمەن ايىرپلانمەن ۇشىپ بارادى ەكەن. قويدىڭ قاسىنا كەلىپ قونىپتى. شال شوشىپ قالىپتى، انۋاربەك تەز ايىرپلاننان ءتۇسىپ شالعا كەلىپ: «قورىقپا، مەن انۋاربەك. ەلدى بايقاۋعا كەلىپ ەدىم. ەلدىڭ بارىنە ايت، قورىقپاسىن. مەن تاعى دا كەلەمىن. ءقازىر اسىعىسپىن»، — دەپ، ءوزى تاعى دا ۇشىپ كەتىپتى دەيدى.
«تىنالىمەن حابارلاسۋ كەرەك. ەندى دايارلانۋ كەرەك!» — دەپ كۇجىلدەيدى.
الگى اقمولا گۋبەرناتورىنىڭ ءامىرى بويىنشا ەلگە شىققان اقساقالداردىڭ سوزدەرى جۇرتقا وتپەسىن كوزبەن كوردىم.
مەن «بۇل قورقاتىن ءىس ەمەس، بۇلىنبەي-جارىلماي قايتا قازاق جاستارى سولداتقا بارىپ، اسكەردىڭ ونەرىن ۇيرەنىپ الىپ كەلىپ، مىلتىقپەن پاتشاعا قارسى تۇرۋ كەرەك»، — دەپ ايتىپ كوردىم. ارينە، ونىمدى تىڭدايتىن بولمادى. ءبىراق تابان تىرەپ سوعىساتىن ەمەس، قىر كورسەتىپ، كوشە قاشاتىن ءتارىزدى. نە قىلسا دا اسكەر جۇمىسىنا بارماسقا لاج قىلاتىنى انىق ءبىلىندى.
«قالادان اسكەر شىعايىن دەپ جاتىر»، — دەپ، ۇركۋگە قوپاڭداۋدا. ورىس پوسەلكەلەرىنە جاقىن كەيبىر ەلدەر قىرعا قاراي، قالىڭ قازاقتىڭ ىشىنە قاراي، جىلجىپ كوشە باستاپ جاتىر. بۇلاردىڭ كوشە باستاعانى وتىرعان ەلدى ونان سايىن قوپاڭداتتى.
«ون توعىز بەن وتىز ءبىردىڭ اراسىنداعى جاستاردىڭ ورىسقا سپەسكەسىن بەرمە»، — دەپ ەل بولىستارعا قىر كورسەتىپ قويدى. بولىستاردى قالاعا بارعىزباي قويدى. سپاسسك زاۆودىنا كەتىپ بارا جاتقان ءبىزدىڭ ەلدىڭ بۇرىنعى ەسكى بولىسىنىڭ بالاسىن، سول جىلعى بولىستىڭ ءىنىسىن الگى «حاننىڭ» ءبىر ءۋازىرى جولدان توسىپ، ءبىر اۋىلدا كەزدەسىپ، ۇرىپ، اۋىلعا قايتاردى.
ءۋازىر بولىستىڭ ىنىسىنە: سەن قايدا باراسىڭ؟ — دەگەن.
اناۋ: زاۆودقا بارامىن، — دەگەن.
ءۋازىر: زاۆودتا نە جۇمىسىڭ بار؟ — دەگەن.
اناۋ: ۋات تەبە راس! (ۆوت تەبە راز!) — دەگەن.
ءۋازىر جىگىتتى قامشىمەن سالعان: ءماساعان، ۋاتتيبيناس! — دەگەن.
جۇرتتىڭ گۋىلدەسىپ جينالۋى دا كۇننەن-كۇنگە ءورشىپ كوبەيۋدە. ەلدىڭ قوپاڭداپ، ۇرەيلەنۋى دە كۇننەن-كۇنگە كۇشەيۋدە. ورىس پوسەلكەلەرىنە جاقىنداۋ وتىرعان كەيبىر ەلدەردىڭ ۇركىپ، الىستاعى ەل ىشىنە قاراي كوشۋى دە كوبەيدى. جۇرت كۇڭىرەنە باستادى. «تىنالىگە اسكەر شىقتى» دەگەن ءسوز جايىلدى. جۇرت اتقا تەگىس مىنۋگە اينالدى. ايبالتا، نايزالارىن جارقىلداتىپ، جىگىتتەر توپ-توپ بولىپ شىعا باستادى. قاتىن، بالا، كەمپىر، شالدىڭ بۇدان دا جامان جىلاۋىنا جانە ەلدىڭ ناۋىت بولۋىنا كوز جەتتى. ەلدىڭ ءوزى دە ونى سەزەدى. ءبىراق جۇرت ولىمگە بەل بايلاپ، ورىستىڭ اسكەرىمەن ءبىر سوعىسىپ، ۇرىكپەك. ولگەن ولگەن جەردە، قالعان قالعان جەردە جوسىماق... جۇرت كۇڭىرەنىپ الدى. جۇرت جەرىمەن، سۋىمەن قوشتاسا باستادى. قولدان كەلەر ءىس جوق. سالقىن قانمەن ەلدىڭ تولقىنىنا قاراپ وتىرۋعا شىداي الماي، جۇرەككە اس باتپادى. كوكىرەك قاسىرەتكە تولدى. كۇڭىرەنىپ «ۋھ» دەگەندە كوكىرەگىنەن جالىن شىعىپ، ەڭىرەگەن انانىڭ كوز جاسىن كورىپ، دۇنيەدەن، مالدان، جاننان بەزىپ، ولىمگە شىنداپ بەل بايلاعان ەلدىڭ ازاماتتارىن كورىپ، ەلدىڭ تەككە قانعا بويالىپ، پاتشانىڭ سولداتتارىنان قاتىن، بالا، قارىنداس ءجابىر، زورلىق كورەتىنىن ءبىلىپ، جالعىز باسقا كۇندىز-تۇنى قايعىلى قارا تۇمان ۇيمەلەدى. سەزگىش جۇرەكتىڭ نازىك تامىرلارى شەرتىپ قالسا، ءۇزىلىپ كەتەتىندەي كۇيگە كەلىپ، قاتتى بۇرالعان دومبىرانىڭ ىشەگىندەي جۇرەكتىڭ نازىك تامىرلارى سىزىلىپ، اقىرىن ەڭىرەپ قالتىرايدى. ءبىر جاعى ۇرەيلەنىپ، ءبىر جاعى مەڭىرەۋ كۇشپەن ولىمگە بەل بايلاعان ەل ەشبىر سوزگە تۇسىنبەيدى... ەل تۇڭعيىق، جالپاق تەڭىزدەي قوزعالدى... تۇڭعيىق قارا تەڭىزگە قارا داۋىل سوقتىقتى. تەڭىز شايقالىپ كۇڭىرەندى. تۇنىپ جاتقان مەڭىرەۋ كۇشىن كۇڭىرەنىپ، تولقىپ كوبىگىمەن سىرتقا شاشتى. كۇڭىرەنىپ تولقىعان نادان ەلدى اقىلعا كەلتىرۋ قيىن...
نە قىلارىمدى بىلمەي، بوسقا دال بولىپ مەن ءجۇردىم. انا سورلى جىلايدى. ماعان تەتە ءىنىم دە جىلايدى. و دا شەيىت بولۋعا بەل بۋعان...
قالاعا ءجۇردىم. جالپى ەل مالدان بەزىپ، باس قايعىسىنا تۇسكەن ءتارىزدى بولسا دا، باي اعايىندار كەدەي تۋىسقاننان مالىن ارتىق كورەدى. ەكى باي اعايىننان زاحار پوسەلكەسىنە شەيىن جەگىپ قايىرۋعا ات سۇراپ الا المادىم. مىڭعا جاقىن جىلقىلارى بار، ءبىراق ماعان جەگۋگە بەرەتىن اتى جوق!.. ءبىر اعايىننىڭ ارباسىن الىپ، بىر-ەكى ناشارلاۋ اعايىنداردىڭ بىر-ەكى اتىن سۇراپ جەگىپ، ساتاي جانقۇتتى ۇلى ەكەۋمىز قالاعا جۇردىك.
تامىز ايى. ەگىن الىپ بولعان كەز. كۇن ءالى جىلى. ءجۇرىپ وتىرىپ، كەشكە ءوزىمىزدىڭ ەسەن وزەنىنىڭ كۇنباتىس جاق قىرقاسىنداعى ءبىر قۇدىقتارعا كەلسەك، ءبىر ەل بەت-بەتىمەن قونىپ جاتىر ەكەن. ەل ابىگەر. ەركەكتەردىڭ ءبارى دە ات ۇستىندە. شۋلاسىپ ءتورت تۇلىك مال بىر-بىرىنە ارالاسقان. مالدىڭ دەنى قۇدىق باسىندا قاعىسىپ توپىرلاپ تۇر. كۇن باتقان، اقشام ۋاقىت. ەلدىڭ ءبارىنىڭ تىككەندەرى جاپپا، جاپپالاردىڭ قاسىندا شاشىلىپ جينالماي جاتقان جۇك. قىبىرلاعان قاتىن-بالا. بىرەۋگە جولىعىپ سۇراستىرساق، انەۋگى، قالادان كەلە جاتىپ سوققان ءوزىمىزدىڭ جولبولدى دەگەن اعايىن ەلىمىز ەكەن. قونۋعا ءبىر ۇيگە كەلىپ تۇستىك. جاپپاعا كىرىپ وتىردىق.
حال-جايىن سۇراپ بىلدىك. بۇل ەل سول كۇنى شەتكى ورىس پوسەلكەلەرىنەن كەلگەن 25-تەي سولداتپەن ەرەۋىل جاساسىپتى. سولداتتار مىلتىق اتىپ، بىر-ەكى جىگىتتىڭ استارىنداعى اتتارىن جارالاپتى. سولداتتاردىڭ باستىعى زاحارداعى پريستاۆ ەكەن. بۇل ەل پريستاۆتىڭ ءبىر قازاق جاساۋىلىن تۇتقىنعا الىپ، كوشە قاشىپ، وسى اراعا كەلگەن ەكەن.
اڭگىمە بىلاي باستالىپتى: شەتكى ءبىر پوسەلكەنىڭ ون ەكى اتى جوعالىپتى. سول اتتاردى، ورىستار بۇرىنعى ادەتى بويىنشا تولەتۋگە وسى تاياۋ وتىرعان اۋىلدارعا ات يەلەرىن ەرتىپ جيىرما شاقتى سولدات پەن پريستاۆ كەلىپتى. ەل، بۇل ون ەكى اتتى ۇرلاۋدان امان بولعان سوڭ، بۇرىنعىداي تولەي بەرمەي، ەرەۋىل جاساپتى. سولداتتار مىلتىق اتىپتى. قازاقتار شابۋىل جاساپتى. ەكى اتىنا وق ءتيىپتى. سولداتتار باتا الماي قايتىپتى. قازاقتار كوشە جونەلىپتى... ءسۇيتىپ، ءبىز وتىرعان ۇيگە جينالعان اعايىندارمەن سويلەسىپ وتىردىق...
الگى تۇتقىنعا العان قازاق پوشتابايدى اتىمەن، قارۋ-سايماندارىمەن ماعان قوسىپ جىبەرمەك بولدى جانە پريستاۆكا: «ون ەكى اتتان امانبىز، تولەتۋگە زاكون كوتەرسە تولەيىك. ءبىراق بۇل اتتى ىزدەۋگە بىزگە مۇرساتانا بەر»، — دەپ حات بەرمەك بولدى. اڭگىمە ىشىندە مىنانداي ءبىر ۋاقيعا ەستىلدى: الگى جيىرما بەس سولدات شەتكى پوسەلكەدە وتىرىپ، سول پوسەلكەنىڭ جانىنان قىرداعى ەلگە قاراي ءۇش ءجۇز تۇيەمەن استىق الىپ بارا جاتقان قارقارالى ۋەزىنە قارايتىن شۇبىرتپالى دەگەن ەلدىڭ قالاشىلارىن ۇستاپتى. قالاشى قارسىلىق قىلىپتى. قالاشىنىڭ باستىعى اعىباي باتىردىڭ نەمەرەسى ەكەن. قۇر قول بەلسەنىپ، «اعىبايلاپ» اتىن ورعىتىپ، مىلتىقتى اسكەرگە قارسى شىعىپتى. ارينە، اسكەر قۇر قول قالاشىلاردى بىت-شىت قىلىپتى. پريستاۆ قالاشىنى ناۋىت قىلىپ، ۇرىپ-سوعىپ، ەكى ادامىن ءولتىرىپ، ءبىر تۇيەسىن اتىپ، استىقتارىن شاشىپ-توگىپ، نارسەلەرىن تالاپ، زاحار پوسەلكەسىنە اپارىپ قاماپ قويىپتى. الگى قولعا تۇسكەن پوشتابايدىڭ استىنداعى كۇمىس ەرلى كوك ات، سول قالاشىلاردىڭ باستىعى، اعىبايدىڭ نەمەرەسى سەيىتكەمەلدىڭ اتى ەكەن... اۋىلدىڭ ءۇش-تورت ادامى الدىمىزداعى ءۇش-تورت شاقىرىمداي ەسەن وزەنىنىڭ بويىنداعى ۋساباي ءبيدىڭ اۋىلىنا شەيىن بىزبەن ەرىپ ءجۇردى. ۋسابايدىڭ اۋىلىنا تۇستەندىك. پريستاۆقا جازباق قاعازدارىن جازىپ، ۋسابايدىڭ ءمورىن باستى. ءبىز ءجۇرىپ كەتتىك. ۇلكەن تۇستە ەسەننىڭ بويىندا وتىرعان ۋسابايدىڭ اۋىلىنان شىعىپ، قارا جولمەن، ىلعي بۇلاڭ قۇيرىق جۇرىسپەن ءجۇرىپ وتىرىپ، كەشكە ەڭ شەتكى پوسەلكەگە كەلدىك. بۇل پوسەلكە الگى اۋىلدارعا جالا سالىپ، جانجال قىلعان پوسەلكە. پوسەلكەمەن ول اۋىلداردىڭ اراسىندا ءقازىر ەشبىر ەل جوق. جول بويى بىزگە ءتىرى جان كەزدەسكەن جوق. ءتىرى قارا كورىنگەن جوق. قىرداعى قازاقتاردىڭ شەتى — سول ءبىز شىققان ۋسابايدىڭ اۋىلى. پوسەلكەنىڭ، ورىستىڭ شەتى — وسى ءبىز كەلگەن قوسقورا پوسەلكەسى.
پوسەلكە ۇلكەن ەمەس. پوسەلكەگە كىردىك. بىرەۋدەن قوناتىن ءۇي سۇرادىق. وتكەن-كەتكەندەر تۇسەتىن ءۇيدى كورسەتتى. سوعان كەلدىك. كەلسەك، ءۇيدىڭ ماڭايىندا توپتانعان مۇجىقتار، ءبارى جيىلىس قىلىپ، كەڭەسىپ بولىپ، ۇيدەن شىعىپ تۇرعان ءتارىزدى. مۇجىقتار ءيىرىلىپ بىزگە كەلدى. ءجونىمىزدى ايتتىق.
مۇجىقتار ءبىزدىڭ قاسىمىزداعى جاساۋىل پوشتابايدى تاني كەتتى. ونىڭ بىزبەن قالاي كەلگەنىن ايتتىم. مۇجىقتار پوشتابايدىڭ قايتىپ كەلگەنىنە قۋانار دەسەم، ءبارى شۋىلداپ، گۇجىلدەپ، پوشتابايعا ەنتەلەپ كەلىپ ۇرسىپ، بالاعاتتاپ، كەيبىرەۋلەرى بوقتاپ، پوشتابايدىڭ ءوزىن ايىپتاي باستادى. ايىپتاعاندا: «قازاقتاردىڭ قولىنا سەن ءوزىڭ ادەيى بارىپ ءتۇستىڭ...» — دەدى. «ءوزىڭ ادەيى قازاققا كەتكىڭ كەلدى»، — دەدى. مۇجىقتار ماعان دا الا كوزدەرىمەن قاراپ قويىپ، پوشتابايدى بوقتاپ جاتىر. «ا، ا، ءيتتىڭ بالاسى! سەن نەگە قازاقتاردىڭ قولىنا باردىڭ؟ سۆولوچ! پوگاننىي! ءولتىرۋ كەرەك سەنى! الداۋىش!..» — دەپ كىجىندى.
پوسەلكەدە سولداتتار بار ەكەن. سونىڭ بىر-ەكەۋى كەلدى. كەلە-اق بىزگە قوجاڭداپ كۇجىلدەي باستادى.
ءبىزدى: «قازاقتاردىڭ باقىلاۋشىسى»، — دەدى.
ءبىزدى تۇتقىنعا الماق بولدى. اربادان تۇستىك. مۇجىقتار اتتارىمىزدى بايلاپ قويدى. پوشتابايدىڭ اتىنا بىرەۋى ءمىنىپ كەتتى. ءبىز ۇيگە كىردىك. مۇجىقتار دا تولىپ ۇيگە كىردى. ستاروستاسى كەلدى.
ماعان اقىرىپ: «سەن كىمسىڭ؟..» — دەدى.
مەن ءجونىمدى ايتتىم. مۇجىقتار قامالاپ، كارلەنىپ، جەپ قويايىن دەپ تۇر.
— جوق، ءبىز بىلەمىز، سەن بۋنت قىلىپ جاتقان قازاقتاردىڭ باستىعىسىڭ! سەن ادەيى ءبىزدىڭ قالانىڭ جايىن بىلەيىن دەپ كەلدىڭ! سەندەردىڭ ماقسۇتتارىڭ ءبىزدىڭ قالانى شاپپاق!.. ءبىز بىلەمىز!.. — دەدى.
— قاعازىڭ بار ما؟ — دەدى.
مەن قاعازىمدى كورسەتتىم. وقىدى. ستاروستا ازىراق باسىلدى. ءبىراق وزگە مۇجىقتار باسىلاتىن ەمەس. ءبارى گۇجىلدەپ ۇيگە لىق تولىپ بولدى. ەلەۋرەپ، قوزعالىپ، ءبارى ەدىرەيىپ تۇكسيىپ الدى.
— ا-ا، قاعاز دەگەن نە؟.. قاعازدى ولار جاساپ الا الماي ما؟ بۇلار شپيون (جاسىرىن باقىلاۋشى). بۇلاردى ءولتىرۋ كەرەك! — دەدى.
تۇرلەرى جامان. قاندارى قاشقان. ءبارى ەنتەلەپ، ءيىن تىرەسىپ گۋ-گۋ ەتەدى. بارىنىڭدە ەسى كەتكەن.
«ولگەن دەگەن وسى»... ءتۇرتىپ قالسا شىرت ەتىپ تۇتانىپ كەتەيىن دەپ تۇر. بىرەۋى باستاسا، وزگەسى جۇندەي ءتۇتىپ اكەتپەك. مۇجىقتاردان ادام نۇسقاسى كەتىپ قالدى...
«ءيا، ءولدى دەگەن وسى. ويدا جوقتا ءولدى دەگەن وسى! ياپىرىم-اۋ، شىنىمەن بىتكەنى مە؟» — دەگەن ويلار نايزاعايدىڭ وعىنداي جىلدام تىزبەكتەلىپ، باسقا كەلىپ ەلەستەپ تۇر.
مەن ستاروستاسىنا: «سەن وسى پوسەلكەنىڭ باستىعىسىڭ، مىنالار نە قىلسا دا تۇبىندە زاكون الدىندا سەن جاۋاپ بەرەسىڭ. سەن اقمولا وقۋ ينسپەكتورىنىڭ مەنىڭ اتىما بەرگەن قاعازدارىن وقىدىڭ. مىنالاردىڭ بارلىق ىستەرىنىڭ پالەسى ساعان قالادى. سەن مىنالاردى باس، تارقات. كەرەك بولسام، مەن قاشپايمىن!..» — دەدىم.
ستاروستانىڭ ازىراق ەسى كىردى. ولتىرۋدەن باسقانى ايتپاي تۇرعان ەنتەلەگەن مۇجىقتارىنا اقىردى:
— توقتا، سويلەمەڭدەر... ەرتەڭ سەندەر ءۇشىن مەن جاۋاپ بەرە المايمىن! — دەپ اقىرىپ ەدى، مۇجىقتار ەداۋىر باسىلىپ قالدى.
سول ارادا پوسەلكەدەگى سولداتتاردىڭ ۇلكەنى (ستارشيى) كەلدى. كەلە-اق تەرگەپ، ءبىزدى ءتىنتتى. پىشاقتارىمىز بار ەدى، الدى. ساندىعىمىزدى اشىپ كوردى. قاعازدارىمىزدى الدى. ءسۇيتىپ، ەكى سولدات الىپ كەلىپ، مىلتىقتارىمەن ءبىزدى كۇزەتتىرىپ قويىپ، وزگەلەرى تارقادى.
ەكى سولدات ءبىزدى تۇنىمەن كۇزەتىپ وتىردى. تىسقا رۇقسات سۇراپ شىعامىز. سولداتتار مىلتىقتارىمەن بىرگە شىعادى. ستاروستا مەن بىر-ەكى مۇجىق جانە بىر-ەكى سولدات قايتا-قايتا كەلىپ وتىرىپ كەتەدى. كەلىپ وتىرىپ، بىرەسە: «اقمولادان جاڭا ءۇش ءجۇز سولدات كەلدى»... — دەپ كەتىپ، بىرەسە: «ون شاقتى پۋلەمەت كەلدى. ونىڭ ءبىرازىن كوشەگە قۇرىپ قويدىق. بۇل پۋلەمەتتەر ىلعي وسىندا تۇرادى»، — دەپ، ءوزدى-وزى بىزگە ەستىرتىپ سويلەسىپ كەتەدى. مەن ازىراق سوزدەرىنە قاتىناسامىن. قاسىمداعى جولداسىم (ساتاي جانقۇتتى ۇلى) ورىسشا بىلمەيدى. ەكى كوزى شاراسىنان شىعىپ، زارەسى قالماي وتىر. وتە قورقىنىش كەزدە جولداسىما ءسوز قاتۋعا بولمادى. ەندى مۇجىقتار تارقاعان سوڭ، ءسوز قاتىپ، «قورىقپا» دەپ قويدىم. جولداسىمدا ءۇن جوق... مۇجىقتار كارلەنىپ، قولدارىنا تۇكىرىپ العان كورىندى. قازاقپەن ابدەن جاۋلاسىپ الىپتى. قازاق پەن ورىس ەپتەپ ءبىرىنىڭ-بىرى شەتكە شىققاندارىن ولتىرە باستاعان.
ءبىز ۇيىقتاۋعا كىرىستىك. مۇجىق ءۇيىنىڭ ءبىر بولمەسىنە جەر ەدەنگە توسەك سالىپ جاتتىق. سولداتتار وتىردى... تاڭ اتتى. ەرتەڭ ەرتە ءبىر مىلتىقتى سولدات، ەكى مۇجىق پەن ستاروستا ءبىزدى كونۆويلاپ، زاحار پوسەلكەسىندەگى پريستاۆقا الىپ جونەلدى.
ءتۇس كەزىندە زاحارعا كەلدىك، زاحارعا تايانعاندا، زاحاردىڭ توڭىرەگىندەگى قىرلاردىڭ باسىندا تۇيەگە مىنگەن بىرەۋلەر ءجۇردى. كۇنمەن شاعىلىسىپ، تۇيەدەگى ادامداردىڭ قولدارىندا بىردەمەلەر جارق-جۇرق ەتەدى. تايانا كەلىپ سۇراستىرىپ قاراسام، زاحاردى كۇزەتىپ جۇرگەن سولداتتار ەكەن. مىنگەندەرى باناعى ايتقان سولداتتار ۇستاعان، قارقارالىدان استىق الۋعا كەلگەن شۇبىرتپالى تۇيەلەرى ەكەن. زاحاردى كۇزەتىپ، قاراۋىلداپ جۇرگەندەرى — قازاقتاردان قورقادى.
پريستاۆقا الىپ كەلدى. انەۋگىدەن پريستاۆ مەنىمەن تانىس. انەۋگۇنى قالادان كەلە جاتقاندا تانىسقانبىز. پريستاۆ جۇگىرىپ تىسقا شىعىپ، امانداسىپ، كەلىس ءتۇرىمىزدىڭ ءمانىسىن سۇرادى. پريستاۆ كۇلىپ كونۆويدى قايتارىپ، ءبىزدى بوساتتى. كونۆوي پريستاۆقا ىرزا بولماي كەتتى. پريستاۆ ۇيىنە كىرىپ وتىردىق. سويلەستىك، پريستاۆ ەلدىڭ جايىن سۇرادى. ەلدىڭ ناداندىعىن ايتتىم. «جولبولدىنىڭ» قاعازىن بەردىم. ناۋىت بولىپ پريستاۆتىڭ قولىندا قاماۋلى جاتقان ءۇش ءجۇز تۇيەلى قالاشىنىڭ جايىن سۇراپ، بوساتۋىن ءوتىندىم.
— قالاعا شابارمانمەن قاعاز جىبەرىپ قويىپ ەدىم. ەرتەڭ-بۇگىن حابار كەلەدى. سول كەلگەن سوڭ رەتىنە قاراي كورەيىن، — دەدى.
قالاشىلارمەن جولىعۋعا رۇقسات سۇرادىم. قالاشىلاردىڭ باستىقتارىن العىزدى. قالاشىلار كەلدى. باستىقتارى — ەكەۋ، بىرەۋى — شۇبىرتپالى اعىباي باتىردىڭ نەمەرەسى سەيىتكامال ەكەن، كوپ تاياق جەپ، بەتتەرىنە جارا ءتۇسىپ جۇدەپ قالعان ەكەن. سويلەستىم. كوڭىلدەرىن جۇباتىپ سوزدەر ايتتىم... قازاقتاردى قايتا الىپ كەتتى.
اقمولادان كەلەتىن حاباردى كۇتىپ جاتتىم. قاسىمداعى جولداسىما (ساتايعا) پريستاۆتان قاعاز الىپ بەرىپ، ەلگە، ەلدىڭ باستىقتارىنا، «حانىنا» حات جازىپ بەرىپ قايتاردىم...
زاحاردا ءبىر قازاق جوق. ەلدىڭ ءحالى قايعىلى. ناقاقتان-ناقاق شاشىلىپ، توگىلىپ، قورلىق كورىپ، كوپ كىسىسى اتىلىپ، قىردىڭ قالاشىلارى جاتىر. بارلىعى ءبىر جەردە ءيىرۋلى. كۇزەتكەن سولداتتار ولاردىڭ ماڭايىنان ەشكىمدى جۇرگىزبەيدى... ول كۇنى جاتتىم... ويىمنان قالىڭ نادان ەلدىڭ قازىرگى ءحالى، ولاردىڭ ىلگەرگى بولاشاعى كەتپەدى. ءبىر وتە قىمبات ادامىم الىستا قالعانداي جۇرەك كۇيەدى دە جانادى. جۇرەكتىڭ ءوزى نازىك، ءوزى سەزگىش تامىرلارى شەرتىپ قالسا، ۇزىلگەلى تۇرعانداي. ازىراق لەپ بەرسە، قوزعالىپ، دىڭىلداپ جىلاپ جىبەرگەندەي. جاتا المايمىن. وتىرا المايمىن. باس، اقىل قالىڭ تۇماننىڭ قۇرساۋىندا. نە كوپتىڭ ىشىندە جوق، نە قالادا جوق. اداسقان، كۇللى دۇنيەدە جالعىز قالعان سياقتى ءبىر جانمىن. ۋھ! جالعىزدىق!..
تىسقا شىعىپ، كوشەدە ءجۇرىپ، دۇكەننىڭ الدىنا كەلدىم. دۇكەن كارىم مۇقسىنوۆ دەگەن نوعايدىكى ەكەن. نوعايدىڭ ەلۋگە كەلگەن قارتايعانداۋ قاتىنى تىسقا شىعىپ، مەنى كورىپ ۇيىنە شاقىردى. كىردىم. نوعاي ءوزى قالادا ەكەن. ەكى جىگىت بالاسى سولداتتا. قولىندا كەلىنى جانە ون ەكى، ون ءۇش جاسار ەركەك بالاسى عانا بار ەكەن.
ۇيىنە كىرىپ سويلەسىپ وتىردىم. بالالارىن ايتىپ، قامىقتى. ەكى قامىققان كوڭىل اڭگىمەلەسىپ وتىردىق. شاي قويدى. شاي ىشتىك. سويلەسىپ وتىرمىز. جۇكتىڭ ۇستىندە تۇرعان سىرنايعا كوزىم ءتۇستى:
— ونى كىم وينايدى؟ — دەدىم. بايبىشە:
— ۇلكەن بالامنىڭ گارمونى (سىرنايى) ەدى. ءقازىر مىنا ەندىگى قاراپ وتىرعان كىشكەنە بالام وينايدى، ويناسىن تىڭداعىن كەلسە؟ — دەدى. مەن:
— دۇرىس، ويناسىن، تىڭدايىن! — دەدىم.
بايبىشە بالاسىنا:
— قاراعىم، اعاڭ تىڭداسىن، ءبىر كۇي ويناپ جىبەرشى! — دەدى.
بالا گارموندى الىپ ويناتتى. گارمون ەكى قاتار ءتىلدى — دۆۋح-ريادكا. بالانىڭ ءوزى گارموننان ۇلكەن دە ەمەس. بالا گارموندى الىپ قوزعاعاننان-اق مۇڭدى، قاسىرەتتى كۇي سارناپ جىلاي باستادى. بالا گارموندى ويناتتى. كۇي قاسىرەتتى. كۇي جالىندى... دىرىلدەپ سىزىلعان نازىك دىبىس. دىرىلدەپ جىلاعان، كۇيىنگەن سارىن بىرەسە كۇيىنىپ زارلادى. بىرەسە ەڭىرەپ جىلادى. بىرەسە قالتىراپ، جۇرەكتىڭ مۇڭدى قاسىرەتىن شاقتى. بىرەسە ەلجىرەپ، بىلقىلداپ، ءۇزىلىپ-ۇزىلىپ وكسىدى... بالا گارموندى ويناپ وتىر. مويىندارىمىزدى سالىپ، جىلاعان كۇيدى تىڭداپ، ەكى قامىققان قاسىرەتتى ءبىز وتىرمىز. جىلاعان كۇيگە قوسىلىپ، ەرىپ، ەلجىرەپ، اقىرىنداپ جۇرەك تە قوزعالدى. جۇرەكتىڭ نە نازىك سەزگىش تامىرلارى اقىرىنداپ ەڭىرەي باستادى. كوڭىل دە ەرىدى. جان قورعاسىنداي بالقىدى. بىرتە-بىرتە جىلاۋ كۇشەيدى. بايبىشە دە جىلادى. مولتىلدەپ اققان كوزدىڭ جاسىن جەڭىمەن سۇرتە باستادى. ەلجىرەگەن، كۇيىنگەن جۇرەك مەنىڭ دە بارلىق ءجان-تانىمدى بيلەپ الىپ كەتتى. كوزىمە ىستىق جاس كەلدى، ءبىراز شىدادىم. كەرنەگەن قاسىرەت قويمادى. ەڭىرەگەن كۇي مەنى دە قوسىپ الىپ كەتتى. مەنىڭدە كوزىمنەن ىستىق جاس اعىپ قويا بەردى... ءبىرازدان سوڭ تۇرىپ، بايبىشەگە قاراماي شىعىپ كەتتىم...
قالىن بۇقارا، ەزىلگەن ەلگە قورقىنىش كىرگەندە، سورلىلاردىڭ قاسىندا بولا المادىق. كۇش قايدا؟.. كوكىرەك كۇيەدى...
ەرتەڭىندە اقمولادان پريستاۆتىڭ شابارى كەلدى. قالاداعى باستىق ۇلىق «تۇتىلعان قالاشىلاردى اقمولاعا اكەلسىن» دەپتى.
قالاشىلار قالاعا ايدالماق بولعان سوڭ، ەندىگى جابىرلەنگەنىن كورەيىن دەپ ارتىما قاراماي، تەز اقمولاعا ءجۇرىپ كەتتىم.
اقمولاعا كەلدىم. بۇعىلىداعى اۋىلدىق شكولاعا شىقپاقپىن. ءبىراز عانا كۇن ءوتتى. قالادا ءجۇرمىن. قالاشىلاردى اكەلىپ ءبىر سۋىق پودۆالعا قاماپ تاستادى.
قىرعا لەك-لەك اسكەر شىعىپ جاتىر. تالاي ەلدى شاۋىپ، تالاي قازاقتى اكەپ تۇرمەگە جاۋىپ جاتىر. الىستاعى ەل ۇرىككەن. مال تالانعان. جان توناۋعا تۇسكەن. جازاسىز جان اتىلعان. ەكى-ۇش «حان» بولعان نادان سورلىلاردى اكەپ تۇرمەگە قاماپ تاستادى. ۇستالىپ، اباقتىعا جابىلعان «حانداردىڭ» ءبىرى — السەن قاجى. بىر-ەكەۋى شوڭ بالالارى. قازاقتار تۇرمەگە سىيماي، پودۆالدارعا دا قاماپ جاتىر. تۇرمەدەگىلەردەن حابار الىنادى: «بۋنت باستىقتارىن» تۇرمەنىڭ ۇلىقتارى كۇندە دۇرەلەيدى. «حانداردان» كۇندە جاۋاپ الىپ، ۇرىپ قويادى دەيدى. السەن قاجىنى ۇرۋمەن تۇرمەدە ءولتىردى. قالاعا اسكەر، وفيسەرلەر تولىپ كەتكەن. جاقىنداعى ەل قورقىپ، «ادام بەرمەك» بولعان.
قالاعا جاقىن، «ادام بەرمەك» بولعان ەلدەردىڭ بيلەۋشىلەرى قالاعا كەلىپ جاتىر... تالانعان قازاق ەلدەرىنىڭ ءتاۋىر، اسىل نارسەلەرى ورىس پوسەلكەلەرىنە تولىپ كەتكەن. كيىز، تەكەمەت، كىلەم، ساماۋىر، شىلاپشىن، ىشىك، كۇمىس ەر، جۇگەن، قۇيىسقان، كۇمىس بىلەزىك، ساقينا، جۇزىك، توقىم جانە باسقا وسىنداي نارسەلەر پوسەلكەلەرگە، ودان اقمولاعا تولىپ كەتكەن.
«ون بەس مىڭ اسكەر جيناپ جاتىر» دەگەن تىنالىگە اسكەر شىعىپ، اۆتوموبيل شىعىپ، اۆتوموبيلمەن ءبىراز اسكەر قايتىپ كەلدى. تاعى دا كوبەيىپ شىعىپ جاتىر، قاراعاشتاعى شوڭ ەلىنەن ءارى كونەك ەلى دەگەن، ءبىزدىڭ اعايىن، ءبىر بولىس توقا بولاتىن. ەلىنىڭ مىقتىسى تاقىر ومار دەگەن كىسى ەدى. قاتاردان قالمايتىن مالى از بولعان سوڭ ەل «تاقىر ومار» اتاعان. سول تاقىر وماردىڭ اۋىلىنا ءبىر باستىعى مەن جەتى سولدات بارىپتى. ومار ءبارىن الداپ ۇيگە ءتۇسىرىپ، جەتەۋىن دە ءولتىرىپتى... ءبىز ساناققا شىعاتىن قانجىعالى دەگەن ەلگە اسكەر شىعىپ، ەلىن شاۋىپ جاتىر. اسكەردى ەرتىپ جۇرگەن ءبىز كورگەن بولىس ولجاباي دەپ ەستيمىز. پارتيا ۋاقىتىندا وشىككەن اۋىلدارىن پاتشا اسكەرىنە ارالاتىپ ءجۇرىپ، قىستاۋلارىن ورتەتىپ، ناقاق ادامدارىن اتتىرىپ جاتىر دەپ ەستيمىز. قىرداعى ەل قيراتىلىپ، ارمەن قاراي ۇركىپ جاتىر. «ۇرىككەن ەلدىڭ جۇرتتارىندا بەسىكتەگى جاس بالالار، اۋرۋلار، كەمپىر-شالدار قالىپ جاتىر» دەپ ەستيمىز. «دۇنيە، مال-مۇلىك شاشىلعان. كەيبىر جەرلەردە كوشە قاشىپ بارا جاتقان ەل جاساۋ مۇلىكتەرىن، ءۇي سايماندارىن مولالارعا تىعىپ جاتىر» دەسەدى. بۇل حابارلاردىڭ ءبارى دە شىن بولىپ شىقتى. جەر قازىپ، نارسەلەرىن ولگەن كىسىنىڭ قابىرى تارىزدەندىرىپ قويىپ كەتەدى ەكەن. سولداتتار تالاي مولانى بۇزىپ، قويماي تاۋىپ العان. تالاي شىن مولالاردى قويماي ىزدەپ، تالقانداپ بۇزعان.
سولداتقا كەز بولعان ەل تۋعالى كورمەگەن ءجابىرىن كوردى. اتىلعان ادام... قىپ-قىزىل دۇرە. ءجابىر-زورلىق كورگەن قىز-قاتىن، جىلاعان بالا. استى-ۇستىنە كەلگەن ەل... قىسقاسى، قىرعا قارا پالە تيگەندەي بولدى.
ءبىر كۇنى كوشەدە كەلە جاتىپ، سەميناريادا بىرگە وقىعان ءبىر كازاك-ورىس بالاسىنا ۇشىراستىم. قىرداعى ءبىر ەلدەن جاڭا عانا قايتىپ كەلىپتى. ۇستىندە جالتىراعان، سىلدىراعان پراپورششيك وفيسەر كيىمى بار. امانداستىق، حالدەرىمىزدى سۇراستىق. «قازاقتىڭ بۋنتىن باسۋعا» كەلگەن ەكەن.
— ءوز قولىڭمەن قازاق ءولتىردىڭ بە، نەشە قازاق ءولتىردىڭ؟ — دەدىم.
زيرانوۆ كۇلىپ:
— ا-ا... ءوز قولىممەن بەس-اق قازاق شاۋىپ ءولتىردىم، — دەدى.
مىنە، حال وسىنداي بولعان!..
ەندى بۇعىلى ەلىنىڭ اۋىلدىق شكولىنا ءجۇرىپ كەتتىم. جاڭا اشىلعان شكولعا بارىپ ورنىعىپ، بالالاردى جيىپ، وقىتا باستادىم. بۇل بۇعىلى ەلى — قالاعا جاقىن بولعاندىقتان، بۋنت جاساماعان ەل. ەل قالادان الپىس شاقىرىمداي جەردە. نۇرانىڭ بويىندا.
ءبىراز كۇن ءوتتى... جاقىنداعى جانە ورتا توڭىرەكتەگى قازاق باسىلدى. جالعىز-اق ءبىزدىڭ ءتىنالى مەن ءبىرسىپىرا الىستاعى ەل باسىلا قويعان جوق. ولاردى ەندى ەپپەن، الداپ شاقىرۋ تاسىلىنە كىردى. اسكەردىڭ كوبى قايتتى. باسىلعان ەلدىڭ ون توعىز بەن وتىز ءبىردىڭ اراسىنداعىلارىن الماق بولدى. اقمولا ۋەزىنىڭ ءۇش جەرىندە جاستاردى قاراپ الاتىن كوميسسيا اشىلدى. ەلدىڭ كوبى اقمولانىڭ وزىندە قارالماق. بولىستار تىزىمدەرىن بەرىپ جاتىر. باي دا، كەدەي دە بالالارىن، ىنىلەرىن قالدىرۋعا الاسۇرۋدا. ەل ءتىپتى ساسىپ ۇرەيلەنگەن. «قورىقپا» دەپ اقىل ايتساڭ دا قۇلاقتارىنا كىرمەيدى.
بولىستار، بيلەر، ستارشىندار «اتقا ءمىندى». كوميسسيالاردىڭ توڭىرەكتەرىندە «جەڭگەلەر» جۇرە باستادى. اركىم بالاسىن، ءىنىسىن الىپ قالۋ ءۇشىن بار مالىن ورتاعا سالدى. كەدەيلەر شابىلدى. ولارعا جاردەم قىلار، بولىسار كىسى جوق. بار مالىن قۋلاردىڭ قۇلقىندارىنا تىقتى. بايلاردان قارا جۇمىسقا باراتىن كىسى جوق. بولىستاردىڭ، بيلەردىڭ قۇلقىندارىنا تىققان مالدارىنىڭ ارقاسىندا ولاردى ءتۇرلى سىلتاۋمەن الىپ قالماق بولىپ جاتىر. ەل توپ-توبىمەن قالاعا شۇبىردى. جىلاۋ زورايماسا، باسىلعان جوق.
جىگىتتەردى الىپ جاتىر. ناشاردىڭ جىلاۋى كۇشەيدى. ناشار مەن مومىن ەندى ادەمى شابىلدى.
الىستاعى ەل كىسىلەرىن بەرگەن جوق. ءبىزدىڭ بولىستاعى ەكى مىڭداي ۇيدەن قىرىق، ەلۋ-اق كىسى «جارايتىن» بولىپتى. وزگەلەرىنىڭ ءبارىن اقشانى الىپ-الىپ، «كەيىنگىگە» قالدىرىپتى.
ەل شابىلۋدا. ۇلىقتاردان ىنساپ كەتكەن. كىم اقشانى كوپ بەرسە، سونىڭ بالاسىن قالدىرادى. جۇرت مالدان شىعىپ كەتتى. بايعا بىلىنەتىن ەمەس. كەدەي سىپىرىلىپ جاتىر. ءبىزدىڭ جاستاردى سپاسسك زاۆودىندا قاراپ جاتىر.
ءبىزدىڭ ەلدىڭ بولىسى — سپاسسكىدەگى سەيىتكامالوۆ دەگەن بايدى «جەڭگە» قىلىپ، ەلدىڭ اقشاسىن سول باي ارقىلى ناچالنيككە توگىپتى. ناچالنيك تە لىقيعان، سەيىتكامالوۆ تا لىقيعان. مالى جوق وتە كەدەيلەر عانا كەتۋى كەرەك. اردان، ۇياتتان بەزىپ، قياناتتىڭ، جاۋىزدىقتىڭ ءداۋىرى ەندى اشىقتان-اشىق ءجۇردى...
اقمولا ۋەزىنىڭ باستىعىنا بارلىق بولعان جانە بولىپ جاتقان جابىرشىلىكتىڭ ءبارىن ايتىپ، بوتەن اتپەن حات جازدىم. حاتىمدا ءسوزىمنىڭ ارتىن سالماقتى قىلىپ: «كىم بىلەدى، ءالى ادىلدىك تە كەلەر، جاۋىزداردىڭدا جازالارىن تارتاتىن ۋاقىتى جەتەر»، — دەدىم.
ەشتەڭە بولعان جوق.
مەن تاعى قالاعا ءجۇردىم.
قالانىڭ ءحالى سۇمدىق. سەڭدەي سوقتىققان حالىق. «ساۋدانى» جۇرت اشىق سويلەپ ءجۇر. اقشا ىزدەگەن حالىقتا قيساپ جوق. ارام، قۋ ساۋداگەرلەر سوڭىرا قوي الۋعا، اقشانى قازاقتارعا ارزان قويعا بەرىپ شىتىرلاتىپ جاتىر. ارينە، اقشا بەرگەندە قويدىڭ جارتى باعاسىن بەرەدى.
ولاي بارسا دا تالانعان، بىلاي بارسا دا الدانعان سورلى حالىق.
«شابىلماساڭدارشى، قورقاتىن نە بار ەندى؟ بالالارىڭ بارا بەرسىن! ەندى وزدەرىڭ قۇريسىڭدار عوي»، — دەپ، ءمۇساپىر دەگەن كىسىنىڭ ۇيىندە جينالىپ وتىرعان قازاقتارعا ءسوز سويلەدىم. بولمايدى، ءتىپتى بولمايدى.
اقمولا تولعان قازاق. اقمولانىڭ وزىندە تۇرعان قازاقتىڭ جاستارى «سولداتقا بارامىز» دەپ توپتانىپ كوشەدە سەندەلۋدە. كۇندىز-تۇنى قىمىزشى-قىمىزشىنىڭ ۇيلەرىن جاعالاپ، قىمىز ءىشىپ، ولەڭ ايتىپ، جىرلاپ، دومبىرا، گارمون تارتىپ، ويناپ، گۋلەپ، جىلاپ، ماس بولۋدا. بۇرىن سولداتقا باراتىن پوسەلكەلەردەن جانە قالادان جينالعان ورىستىڭ جاستارى پريەم ۋاقىتىندا گارمون تارتىپ، توپتانىپ ءجۇرىپ، بۇزاقىلىق جاساۋشى ەدى. ءدال سونداي بولىپ ەندى ءبىزدىڭ قالا قازاعىنىڭ جاستارى دا ءجۇر. بۇلاردا دا گارمون. بۇلاردا جانە دومبىرا. بۇلار دا جىرلايدى. بۇلار دا جىلايدى.
ءبىر كۇنى قالانىڭ تانىس جاتاق جىگىتتەرى مەنى ەرتىپ كەتتى. قولدارىندا گارمون. جىرلايدى. بىرگە كەتتىك. قىمىزشى-قىمىزشىلاردىڭ ۇيلەرىن ارالاپ قىمىز ءىشىپ، جىرلاپ، گارمون ويناپ ءجۇرمىز. مەن جاي قىمىز ءىشىپ قانا ەرىپ ءجۇرمىن. جىگىتتەر جىرلايدى. كوبىنەسە نوعايشا جىرلايدى. نوعاي كۇيىنە قازاقشا جىر قوسادى... كۇيىنگەن جانعا، اششى قاسىرەتكە نوعاي كۇيى لايىقتى. نوعاي كۇيى كۇيىكتى. قىمىزعا قىزىپ، كۇيىنىپ، كۇيىكتى كۇيمەن جىلايدى.
باستىم باقىر اقشاعا،
جۇگىرىپ ءتۇستىم باقشاعا.
باستىم باقىر اقشاعا،
جۇگىرىپ ءتۇستىم باقشاعا.
جيىرماعا كەلگەن شاقتا
كەرەك بولدىم پاتشاعا...
جيىرماعا كەلگەن شاقتا
كەرەك بولدىم پاتشاعا... —
دەپ جىرلايدى.
نوعاي كۇيى كۇيىكتى!.. قارمانىپ، جىرلاپ جىلايدى. كۇيىنىپ، جىرلاپ قاقسايدى!.. مەن تۋعالى نوعاي كۇيىنەن كۇيىكتى، اششى، زارلى كۇيدى ءالى ەستىگەنىم جوق!..
ءبىر ۇيگە كەلىپ، ون شاقتى جىگىت سىرا ءىشىپ وتىردىق. جىگىتتەر قىزۋ. بىرەۋى گارمون ويناپ وتىر. وزگەلەرى قوسىلىپ، كەزەك-كەزەك جىرلايدى. ءبىر مەزگىلدە ۇيگە قيلىباي دەگەن جىگىت كەلدى. قيلىباي — اقمولادا بەلگىلى جىگىت. سەرى. جىگىتتەر قيلىبايدى ۇستاي الدى. «ءان سال» دەپ جابىلدى. قيلىباي ءاندى قويا بەردى. ءىشتى. و دا قىزدى. مەنىڭ قاسىما كەلىپ وتىردى. مەنى قۇشاقتاپ: «ۋھ!» — دەدى. «ەندى سولداتقا كەتەمىز عوي...» — دەپ جىلادى.
— ە، سەن قالاي سولداتقا كەتەسىڭ؟ سەن وتىز بىردەن اسقان جوق پا ەدىڭ؟ — دەدىم. قيلىباي ءوزى وتىز بىردەن اسقان جىگىت ەدى.
— ويباي، وتىز ءبىر قۇرعىردان اسقانمىن عوي، ءبىراق سوندا دا كەتەتىن بولدىم، — دەدى.
— ە، قالايشا؟ — دەدىم.
— الگى قالانىڭ جىگىتتەرىنىڭ ەسەبىن الىپ، قاي جىلى تۋعانىن، جاسىن جازىپ ءجۇرىپ الدى عوي، سوندا، قۇدايدىڭ قۇدىرەتى، وز-وزىمنەن بۇلدىرگەنىم عوي، — دەدى.
— قالايشا؟ — دەدىم.
— ءبىر ۇيدە كەلىنشەكتەرمەن قالجىڭداسىپ تۇر ەدىم. قولدارىنا جىگىتتەردىڭ اتىن، جىلىن جازىپ جۇرگەن ءتۇبىر كىناعاسى بار، كەڭسەنىڭ كىسىلەرى كەلدى. ءيتتىن ءبارى مەنى تانيدى عوي. سول جەردە مەنىڭ جاسىمدى سۇرادى. سونان سوڭ مەن انا كەلىنشەكتەردىڭ كوزىنشە وتىز بىردەن اسقانمىن دەپ ايتا الماي، جيىرما بەستەمىن دەدىم. تۇبىرگە جازىپ الدى. سونان سوڭ ىلىكتىم دە قالدىم. ءقازىر ەندى جۇرەسىڭ دەپ تۇر.
— وي، شىركىن-اۋ، و نە قىلعانىڭ؟.. ەندى سوڭىنان نەگە جوندەتپەدىڭ؟ — دەدىم.
سىراعا قىزىپ العان قيلىباي شالا تىلمەن، ورىسشا-قازاقشانى ارالاستىرىپ سويلەيدى. بۇلعاڭداپ قويادى. جىلاپ قويادى.
— ونى ارتىنان جوندەي المادىم. جوندەۋگە بولمادى. «نە مۇمكىن» بولدى. «نە موگۋ... نە مۇمكىن» بولدى. ەندى «نە موگۋ»، «نە مۇمكىن» ەدى، «نە مۇمكىن» دەيدى. مەن:
— وي، «نە مۇمكىنىڭ» قۇرىسىن! — دەدىم.
مىنە، قالىڭ قايعىنىڭ ىشىندە وسىنداي دا كۇلكى بولدى. جۇرت الىنعان جىگىتتەر جاتقان ۇيگە جينالدى. ءبىر كۇنى الىنعان جىگىتتەردىڭ الدىن جىبەرمەك بولدى.
دۇكەن قىلۋعا قىزىل قىشتان سالعان ۇلكەن ءۇي. بۇل ۇيگە — جىگىتتەرگە مەن ەكى-ۇش كەلگەنمىن. ءۇيدىڭ ماڭايى توپىرلاعان حالىق. ۋ-شۋ، جىلاۋ. كەتەتىن جىگىتتەردىڭ جاقىندارى ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعادى. تىستاعى جۇرت كۇتۋدە... ءبىز دە كۇتىپ تۇردىق. مىنە، ءبىرازدان سوڭ سولداتتار شۇباتىلعان اربالى كولىكتەردى اكەلدى. اربالى كولىكتەر شۇباتىلىپ، جىگىتتەر جاتقان ءۇيدىڭ الدىندا تۇردى. جينالعان جۇرت تەلمىرىپ قاراپ تۇر. سولداتتار ۇيگە كىرىپ، ءبىر مەزگىلدە جىگىتتەردى شىعارىپ، تۇرعىزباي كولىككە مىنگىزىپ، شۇباتىپ جونەلتە باستادى.
ازان-قازان، ۋ-شۋ، جىلاۋ. ايقاي-ۇيقاي، جىلاماعان جان جوق. قاتىن-قالاش، بالا-شاعا ەستەن اداستىردى... جىگىتتەردى كوپ جەرگە شەيىن جۇرت شۇبىرىپ، شۋلاپ شىعارىپ سالدى...
مەن ەرتەڭىندە شكولاما قايتتىم. كۇندەر ءوتتى...
قىستىڭ اقىرى بولدى. اقپاننىڭ اقىرى. ورىس گازەتىن الىپ وقىپ جۇرەمىز. پەتروگرادتاعى دۋما اينالاسىنىڭ شۋى بىزدە دە سەزىلە باستادى. مينيسترلەر ءجيى تۇسە باستادى. بىردەمەنى سەزگەندەي جۇرەك اقىرىن لۇپىلدەپ كۇتەدى.
«پاتشا جاقىن ارادا تۇسەدى» دەگەن يمان كوكىرەككە بەكىپ ورناۋدا. جۇرەك كۇتۋدە.
ءبىر كۇنى قۋانىش حابار سارت ەتە ءتۇستى:
پاتشا وكىمەتى قۇلادى!..
III. ريەۆوليۋسيانىڭ العاشقى جىلدارى
(كەرەنسكيي زامانىندا)
«پاتشا ءتۇستى» دەگەن حابار كەلگەندە، قازاق وقىعاندارىنىڭ اراسىندا، اسىرەسە وقىعان جاستاردىڭ اراسىندا جۇرەگى جارىلا قۋانباعان ادام از شىعار.
پاتشانىڭ نە سەبەپتى تۇسكەنىنە العاشقى ۋاقىتتا قازاق ەلى تۇسىنە العان جوق. ءبىراق قازاق ەلىنىڭ ءبارى — اق پاتشانىڭ تۇسكەنىنە جالپى قۋاندى. پاتشانى قازاق ەلى «جەرىمىزدى الدى، سۋىمىزدى الدى، ءوزىمىزدى قورلادى، سولدات الاتىن بولدى، ءدىنىمىزدى جويايىن دەپ ءجۇر...» — دەپ، جەك كورۋشى ەدى. ورىس پاتشاسىمەن سوعىس قىلعان جۇرتتىڭ تىلەۋىن تىلەۋشى ەدى. جاپونيادان جەڭىلگەندە قازاق ەلى «ءا-ا، بالەم!.. شوق!» — دەگەندەي بولىپ ەدى. ونىڭ ۇستىنە 1916 جىل قازاق جۇرەگىنە قان قاتىرىپ، كەك بولىپ ەدى.
«پاتشا ءتۇستى» — دەگەن حاباردى الىسىمەن ومبىدان، اقمولادان حات الا باستادىم. ومبىدا، اقمولادا بىرگە جۇرگەن، ءبىر نيەتتى جولداستاردىڭ ءبارى-اق الدى-ارتىنا قاراماي، پاتشانىڭ تۇسكەنىنە ءماز بولىپ، جيىلىستارعا — توپتارعا ارالاسىپ، «جالپى قازاقتىڭ پايداسىن قورعاپ»، الەۋمەت ىستەرىنە، ساياسات ىستەرىنە قاتىناسا باستاعان كورىنەدى. ارينە، العاشقى كۇندەردە بولشيەۆيكتەردى بىلمەيدى.
تەز اقمولا قالاسىنا كەلدىم. ەلدە دە، قالادا دا پاتشا تۇسكەن سوڭ توپ-توپ جيىلىس. گۋ-گۋ سوزدەر. كۇن سايىن جيىلىس. كۇن سايىن ميتينگ.
ەكى كۇندە ءبىر كوميتەت سايلاۋ. ەكى جەردىڭ بىرىندە بيۋرو سايلاۋ.
جيىلىس سايىن، ميتينگ سايىن سويلەيتىن «وراتورلار» — شەشەندەر، كوسەمدەر شىققان. بۇرىن كوپ كورىنبەي، بىلىنبەي جۇرەتىن ادامدار جيىلىس مايدانىنا شىققان. جيىلىس سايىن شىعىپ سويلەيتىن بولعان. قالا حالقى گۋ-گۋ قايناعان. ەكپىندەگەن. بارلى-جوقتى، ءجوندى-جونسىز ءسوز جۇندەي سابالعان. نەشە زاماننان بەرى حالىقتىڭ ايتۋعا اۋزى بارماي جۇرگەن سوزدەر ەندى بۇرك-بۇرك قايناپ شىققان. «نيكولاي جاۋىز، قان ىشكىش، نيكولاي زالىم...» — دەگەن سوزدەر اركىمنىڭ-اق اۋزىندا. بۇرىنعى پريكازشىك، شولاق ساۋداگەر، الىپساتار، ۋچيتەل، تەحنيك، ءمۇعالىم، حاتشى، پەريەۆودچيك، فەلدشەر، دوكتور جانە باسقا وسىنداي ادامداردىڭ ءبارى ەندى الەۋمەت پەن ساياسات مايدانىنا شىعىپ، «حالىق اتىنان» سويلەپ، كوسەم بولىپ الىپتى. قالا حالقى جىك-جىككە بولىنگەن. ماسەلەن: كازاك-ورىس، مەششان، مۇسىلمان (تاتار-قازاق)، ۋچيتەلدەر قاۋىمى، قالاداعى سولداتتار. بۇلاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ وزدەرىنىڭ بولەك-بولەك جيىلىستارى بار. قالا مەنەن دالانى باسقارۋعا جالپى كوميتەت سايلاعان. «قۇراما كوميتەت» (كواليسيوننىي كوميتەت) بۇرىنعى پريستاۆتاردى ءتۇسىرىپ، ولاردىڭ ورنىنا جاڭا كىسىلەر سايلاعان. كرەستيانسكيي ناچالنيكتەر تۇسىرىلگەن. ۋەز ءتۇسىرىلىپ، ونىڭ ورنىنا كوميسسار سايلانعان.
مەن دە كەلىپ، قالاداعى قايناپ جاتقان قالىڭ ءسوزدىڭ ورتاسىنا كىرىپ كەتتىم. مەن قالاعا كەلسەم، قالالىق-ۋەزدىك قۇراما كوميتەت سايلانايىن دەپ جاتىر ەكەن.
سايلاۋ تۋرالى ءسوز بولادى دەپ قالا قازاقتارىنىڭ «كوسەمدەرى» مەدرەسەدە جيىلىپ جاتىر ەكەن.
مەن دە باردىم. مەدرەسەنىڭ ءبىر ۇلكەن بولمەسىنە لىق تولعان قازاق. ءسوزدى باستاپ وتىرعان وقىعان جىگىتتەر. مەن دە سوزگە كىرىستىم. ورتاعا تۇسكەن اڭگىمە: «نە قىلامىز؟» دەگەن ماسەلە. پاتشا تۇسكەن سوڭ حالىققا ساياسي ەرىك تيگەن سوڭ، بۇقارا حالىق نە قىلارىن بىلمەيدى. بۇل مەن كيلىككەن جينالىستا «نە قىلامىز؟» دەگەن ماسەلەدەن مىناداي سوزدەر تۋعان:
«ەلدە ءقازىر ۇكىمەت جوق... وعان نە قىلامىز؟ ەلدى بيلەۋ كەرەك. قالاي بيلەۋ كەرەك؟ بۇرىنعى بولىستاردى نە قىلۋىمىز كەرەك؟.. مىنا، قالادا سايلانايىن دەپ تۇرعان ۋەزدىك-قالالىق قۇراما (كواليسيوننىي) كوميتەتكە قىرداعى ەل اتىنان كىسىلەر كىرە مە؟ قانشا كىرەدى، قالاي؟..» — دەگەن تالقىعا تۇسكەن.
اركىم ويىنداعىسىن ايتادى. اركىم نە قىلارىن بىلمەيدى. تاجىريبە جوق، ءتارتىپ جوق، جوبا جوق.
سويلەگەن كىسىلەر كوبىنەسە كۇرمەلىپ، مالتىعىپ، كوت اينالا سويلەيدى. كوبىنەسە تۋرا ۇسىنىس كىرگىزە المايدى. كوبىنەسە ءبىر سوزدەن ءبىر سوزگە كوشەدى. ءبىراق ايتەۋىر ءسوز كوپ... ءبىراز سويلەپ وتىرىپ، ەرتەڭ تاعى دا جينالماق بوپ تارقادىق.
ەرتەڭىنە نوعاي-قازاق بولىپ تاعى دا مەدرەسەگە جينالدىق. نوعايدىڭ بىر-ەكى وقىعان شولاق ساۋداگەرسىماقتارى وزگەدەن گورى «كوسەمدىك» قىلادى ەكەن: سەيىت لاتىپوۆ، ءشارىپ يالىموۆ، — بۇلار اعىپ تۇرعان ءسوز. وزدەرى باتىل، وزدەرى ەكپىندى، وزدەرى «كۇللى مۇسىلمان اتىنان» سويلەيدى ەكەن.
بۇل جينالىستاعى اڭگىمە مىناۋ: «ەرتەڭ قالالىق جاڭا ۋەزدىك قۇراما كوميتەت سايلانعاندا، كوبىنە-ازىنا قاراماي، ءار حالىقتان، ءار تاپتان، ءار قاۋىمنان، ءار ۇيىمنان كىسىلەر بىردەي كىرەدى ەكەن. ماسەلەن: مۇسىلماننان، كازاك-ورىستان، مەششانداردان، سلاۆودكادان، سولداتتاردان، ۋچيتەلدەر قاۋىمدارىنان — بارىنەن قۇراما كوميتەتكە كىسى بىردەي كىرەدى ەكەن.
بۇعان جۇرتتىڭ كوبى ريزا ەمەس. جالعىز-اق كازاك-ورىس ريزا. بۇل ءسوز كەشتە ءاربىر جەردە اڭگىمە بولىپ جاتىر ەكەن.
سەيىت لاتىپوۆ بىزگە بۇل اڭگىمەنى ءتۇسىندىرىپ ايتتى.
— «ءبىز مۇسىلمان قازاق-تاتار حالقى بولىپ، بۇعان قارسى بولۋىمىز كەرەك. ءبىز كوپ بولا تۇرىپ، ورىستىڭ ءار ءتۇرلى ۋاق بولىكتەرىمەن بىردەي بولماۋىمىز كەرەك. قۇراما كوميتەت (كواليسيوننىي كوميتەت) بولماسىن. سايلاۋ جالپى بولسىن. جۇرتتىڭ ءبارى سايلاۋعا بىردەي كىرىسسىن. كوميتەتكە سايلاناتىن كىسىلەردىڭ سپيسكەسىن اركىم ءوزى جازىپ بەرسىن. جازعان قاعازىن بۇكتەپ، سايلاۋ جاشىگىنە اركىم ءوزى سالسىن. سونان سوڭ «كىمدە-كىم داۋىستى كوپ السا، سول كوميتەتكە ءوتسىن»، — دەلىندى.
بۇل ءسوزدى ءبارىمىز دە ماقۇل تاپتىق.
— بۇلاي بولسا، ەرتەڭ بۇرىنعى قالا باسقارماسىنىڭ ۇيىنە (ۋپراۆوعا) ومبىدان وسى كوميتەت سايلاۋىن باسقارۋعا كەلگەن ءبىر كوميسسار جۇرتتى جينايدى. سول جينالعان جەردە ءسوز سۇراپ الىپ، «قۇراما كوميتەتكە» ءبىزدىڭ بارلىق مۇسىلمان حالقى ريزا ەمەس»، — دەپ ايتايىق. ونان سوڭ وسى ريزا بولماۋدى باستاپ وتىرعان ۋچيتەل قاۋىمىنىڭ باستىقتارى: گورباچيەۆ، كولتۋنوۆ دەگەن كىسىلەر. ولار سەميناريادا تۇرادى. مۇسىلمان اتىنان ءقازىر بىر-ەكى كىسى سولارعا بارىپ سويلەسىپ قويايىق، — دەدى.
مۇنى دا ماقۇل تاپتىق.
ەرتەڭ مۇسىلمان اتىنان سويلەۋگە جۇرت لاتىپوۆتى سايلادى، قاسىنا مەنى قوسىپ بەردى. سول جينالىستان كەيىن سەمينارياعا بارىپ، الگى ۋچيتەلدەردىڭ باستىقتارىمەن سويلەسۋدى جانە سول لاتىپوۆ ەكەۋمىزگە تاپسىردى.
ءبىز سەمينارياعا كەلىپ، گورباچيەۆ پەن كولتۋنوۆقا كىردىك. ەكەۋى ءبىر ۇيدە وتىر ەكەن.
بۇلاردى مەنىڭ كورگەنىم سول ەدى. ەكەۋى دە سەميناريانىڭ وقىتۋشىلارى. ريەۆوليۋسيانىڭ نۇسقاۋىنا تۇسىنگەن ادامدار ەكەن. جاستارى وتىز، قىرىققا كەلگەن. ءبىز «مۇسىلمان حالقىنىڭ» قۇراما كوميتەت تۋرالى قىلعان قاۋلىسىن ايتتىق.
بۇلار مۇسىلمانداردىڭ بۇل قاۋلىسىن ءتاۋىر كورىپ قالدى. بىزگە سايلاۋ رەتتەرىن جانە باسقا دا سونداي ءتارتىپ رەتتەرىن ءتۇسىندىرىپ ايتتى.
— ەرتەڭ بۇل ءسوزدى ايتاتىن جالعىز سىزدەر بولمايسىزدار، ەرتەڭ بۇل نارازىلىقتى جۇرتتىڭ ءبارى دە ايتار. ءبىزدىڭ ۋچيتەلدەر قاۋىمى ازعانتاي بولىپ وتىرىپ، ۇلكەن قاۋىمدارمەن بىردەي كوميتەتكە كىسى كىرگىزىپ، كوپشىلىكتىڭ اقىسىن جەمەيدى. بۇل «قۇراما كوميتەت» دەگەندى شىعارىپ وتىرعان بۇرىنعى جامان قۇلىقتى ادامدار. بۇلاردىڭ مۇنىسىن ىستەتپەۋ كەرەك. ەندى بولىنەتىن ەشتەمە جوق. سايلاۋ جالپىعا بىردەي، كوپكە بىردەي بولۋى كەرەك»، — دەدى.
ءبىز ءبىراز ءسوز سۇراپ، قوش ايتىسىپ شىقتىق.
ەرتەڭىندە ومبىدان كەلگەن كوميسسار بۇرىنعى قالا باسقارماسىنىڭ ۇيىندە جيىلىس قۇردى.
بىزدە كەلدىك. جۇرت جيىلىپ جاتىر. ۇلكەن ۇيگە جۇرت لىق تولىپ، ءيىن تىرەسىپ تۇر. ومبىدان كەلگەن كوميسسار — ءبىر سەمىزشە وفيسەر توردە وتىر. قاسىندا تورت-بەس كىسىسى بار. الدارىندا كوك شۇعا داستارقان جاپقان ادەمى ۇستەل. جيىلىس اشىلدى. جيىلىس اشىلعان سوڭ اركىم ءسوز الىپ، الگى «قۇراما كوميتەتتىڭ» سايلاۋ تارتىبىنە ريزا ەمەستىگىن ايتا باستادى.
«مۇسىلمانداردىڭ اتىنان» لاتىپوۆ ايتتى. لاتىپوۆ سويلەۋدىڭ رەتىن بىلەدى. ءوزى باتىل جانە ىسىلىڭقىراعان جىگىت.
كوپشىلىك ءبىرىڭعاي نارازى بولعان سوڭ «قۇراما كوميتەت» بولمايتىن بولدى. ۋاقىتشا كوميسسيا سايلانىپ، قايتادان جالپى قۇپيا رەتپەن ۋەزدىك-قالالىق كوميتەت سايلاناتىن بولدى.
ورىس، قازاق، تاتار سويلەسىپ سپيسكە جاسادىق. جانە ءبىر سپيسكەنى ورىستاردىڭ ءبىر جىگىتى جاساپتى.
سونان سوڭ تاعى دا جىك-جىك بولىپ، بەس-التى سپيسكە جاسالىپ، سايلاۋ بولدى. سايلاۋدىڭ ىشىنە ءبىز دە كىرىستىك. قازاقتان كوميتەتكە بىر-ەكى-اق كىسى ءوتتى. قازاقتان كىسىنىڭ از وتكەن سەبەبى — قازاقتىڭ سايلاۋ تارتىپتەرىنە ابدەن تۇسىنبەگەندىكتەرى بولدى.
سايلانعان كوميتەت ەلگە ۇگىت-ناسيحات، بايانداما قىلدىرۋعا كىسىلەر جىبەرمەك بولدى.
«كوميتەت كىسى جىبەرۋدى ماعان تاپسىردى»، — دەپ يالىموۆ وقىعان قازاقتاردى مەدرەسەگە جينادى. باردىق. كەيبىر وقۋسىز ادامداردىڭ دا جينالىستاردان قالمايتىنى كەلدى. اقمولا جاتاقتارىنىڭ پىسىق ءبىر باستىعى ءبىزدىڭ بالاپان دەگەن كىسى كەلدى. يالىموۆ جينالىستى اشىپ كوپىرىپ، «ءوزىم-وزىم» دەپ سويلەپ وتىردى. قىرعا بىرنەشە كىسى شىعاراتىن بولدىق.
يالىموۆ اقمولانىڭ نوعايى. ءوزى ءبىراز وقىعانداۋ. ءوزى كىرە كونتورىندا قىزمەت قىلادى. جانە كىشكەنە باقال دۇكەنى بار. شولاق كوپەس. ارينە، جۇرگەن-تۇرعان ساۋداگەر قۋلار پىسىق كەلەدى. سول پىسىقتىقپەن، ەندى پاتشا تۇسكەن سوڭ «بارلىق مۇسىلمانداردىڭ اتىنان» سويلەپ ءجۇر. قالالىق كوميتەتكە قازاقتىڭ، نوعايدىڭ كۇشىمەن كىرگەن، مىنەزى ەكىۇرىق، جىندىلاۋ ادام ەدى.
قىرعا قازاق ەلىنە كىسى شىعارۋعا الگى مەدرەسەدە جيىلىپ، سويلەسىپ وتىرعانىمىزدا، ءبىر ءسوزدىڭ رەتىنەن يالىموۆ پەن ءبىزدىڭ بالاپان قاعىسىپ قالدى. بالاپان:
— قىرعا ىلعي قازاق جىگىتتەرىن جىبەرۋ كەرەك، — دەيدى. يالىموۆ نوعاي جىگىتتەرىن كوبىرەك شىعارعىسى كەلەدى. نوعاي بولعاندا، كوبى سول ۋاق بالاعان ساۋداگەرلەرى بولادى.
وسى رەتتە بالاپان ەكەۋى قاعىسىپ قالدى.
يالىموۆ بالاپانعا اقىردى. ۇستەلدى قويىپ قالىپ، تۇرەگەلىپ بالاپانعا ەجىرەيدى. باپاڭ قانشا كوسەم، پىسىق بولعانمەن، قالانىڭ كەدەيى، جاتاعى... ازىراق باسەڭسىپ قالدى. ءبىراق قورىققان جوق.
اقىرىندا، قىرعا قازاعى بار، نوعايى بار بىرنەشە كىسىلەر شىعاتىن بولىپ تارقادىق. تىسقا شىققان سوڭ كەيبىر جىگىتتەر قالجىڭداپ بالاپانعا كۇلدى:
— يالىموۆ سىزگە اقىرىپ تاستادى-اۋ! — دەستى.
ەرتەڭىندە بالاپان مەنىڭ پاتەرىمە كەلدى.
— يالىموۆ دەگەن ءبىر يت قوي ءوزى... مۇنداي ءيتتى انەۋگۇنى قايدان سايلادىق وسى؟ — دەدى.
مەن قالجىڭداپ كۇلىپ:
— ءبىراق ءوزىڭىز كەشە ودان قايمىعىپ قالدىڭىز عوي! — دەدىم. باپان:
— جوق، مەن كەشە ءوزىم قاپىدا قالدىم... ول ماعان ۇيدەپ ايتۋعا «نەيمەيىش پراۆا« (نە يمەەش پراۆو) ەكەن. ونى ءوزىم سوڭىنان ءبىلىپ قالدىم! — دەدى.
بالاپاننىڭ وسى ءسوزى وسى كۇنگە شەيىن اقمولا جىگىتتەرىنىڭ اۋزىنان قالمايدى.
تەز بۇدان كەيىن تاعى دا كوميتەت سايلاۋى بولدى.
قىسقاسى، از ۋاقىتتا اقمولادا تالاي جيىلىس بولىپ، تالاي رەت كوميتەت سايلاۋى بولدى...
ۋەزدىك كوميتەت اتىنان قىرعا كىسىلەر شىعىپ، قازاق اراسىنا دا كوميتەت سايلاۋىن كىرگىزە باستادى. سانسىز جيىلىستىڭ، سانسىز سايلاۋدىڭ جۋان ىشىندە جۇردىك.
ءسوز كوپ. ءپاتۋا جوق. جينالىس كوپ، تياناق جوق. ۇكىمەت ءالسىز. ۇكىمەت كوميتەتتىڭ قولىندا بولماي، اقىرىندا كەرەنسكيي ۇكىمەتىنىڭ ۋەزدىك كوميسسارى كەلدى. ۋەزدىڭ ءامىرى سونىڭ قولىندا بولدى. ءبىراق ونىڭ ءامىرى دە قۋاتتى، كۇشتى ەمەس. جۇرتتىڭ ءبارى ءوزى بەك، ءوزى تورە. سوت داعدارىپ، ميليسيا ءالسىز بولا باستادى. ۇكىمەتكە باعىنۋ ازايا باستادى.
نيكولاي زامانىندا ەل جەگەن بولىستار، ەل جەگەن پريستاۆتار، كرەستيانسكيي ناچالنيكتەر بوس ءجۇردى. كەيبىرەۋلەرى بۇرىنعى ورىندارىنان تۇسسە دە جازالارىن تارتپاي، كەڭشىلىكتە ءجۇردى. ولاردى جازالاندىرايىن دەگەن ۇكىمەت جوق بولدى. بۇرىنعى-بۇرىنعى ەمەس، اسىرەسە كەشەگى 1916 جىلعى قازاقتىڭ بۋنتىندا، قازاق جاستارىن قارا جۇمىسقا العان قارساڭدا، قازاقتى جەگەن، قازاقتى قان قاقساتقان جامان ادامداردىڭ، زالىم ۇلىقتاردىڭ جازالارىن تارتپاي بوس جۇرگەندەرىنە ءىش كۇيەتىن بولدى. نە قىلۋعا بىلمەي، قۇر تەك ءار جەردە ايتىپ قۇر جۇگىرىپ جۇردىك.
سپاسسك زاۆودىندا تۇرىپ، 1916 جىلعى قازاق جاستارىن «پريەمنان قالدىرام»، — دەپ، زاۆودتاعى باي سەيىتكامالۇلىمەنەن بىرىگىپ، ەلدى تۇزدىقتاپ سوققان ناچالنيك گاياكوۆيچ دەگەندى جانە اقمولادا تۇرىپ، اقكول پوسەلكەسىندە تۇرىپ، جاستاردى قاراعاندا ەلدى توقتىشا دومالاتىپ سويعان ورلوۆ دەگەن ناچالنيكتى تۇتقىنعا الىپ، سوتقا بەرىپ، جازاسىن تارتقىزايىق دەگەنىمە ەشبىر دەمەۋ تابا المادىم. ءبىراز تىپىرلادىم دا قويدىم. جازالى ادامدى جازالاندىراتىن ءپاتۋالى، قۋاتتى، ءادىل سوتتى، كۇشتى ۇكىمەتتى تابۋ قيىن بولا باستادى. جۇرت ءوز بەتىمەن كەتتى. جۇرتتىڭ كوبى بوستاندىقتى ءوز ەركىمەن، وزىنشە تۇسىنە باستادى.
بىرەۋدى بىرەۋ باسىنىپ، ءبىر لايىقسىز ءىس ىستەسە، «بۇل قالاي؟» دەسەڭ:
— ە، بۇل سلاۋودا! (سۆوبودا) — دەيتىن بولدى.
قازاقستاننىڭ ءار جەرىندە-اق ۋەزدىك، وبلىستىق سەزدەر اشىلا باستادى. ءساۋىر كەزىندە ومبى قالاسىندا، اقمولا وبلىسىنىڭ وبلىستىق قازاق جيىلىسى دەگەن بولدى. جيىلىسقا ءبىز قۇسايىن فەلدشەر مەن بايسەيىتتى جىبەردىك. بۇلارمەن بىرگە ءوز بەتتەرىمەن قىردىڭ بىر-ەكى جۋاندارى دا كەتتى. ءبىرى تاما جانتورە، ءبىرى جوعارىدا ايتىلاتىن «قورجىنكولدىڭ» ولجاباي بولىسى. سول جيىلىستا وبلىستىق قازاق كوميتەتى سايلاندى.
جيىلىسقا ورىنبوردان، «قازاق» گازەتىنەن ءمىرجاقىپ كەلدى. تەز ودان سوڭ اقمولاعا وبلىستىق كوميتەتتەن ەكى قازاق جىگىتى — ءادىل ۇلى، كەمەڭگەر ۇلى دەگەن كوميسسارلار كەلدى. ولار كەلگەن سوڭ، ۋەزدىك قازاق كوميتەتىن اشتىق. قازاق كوميتەتى قازاق ىستەرىن باسقاراتىن بولدى. ءبىراق كۇش، ۇكىمەت ۋەزدىك كوميسساردىڭ قولىندا.
ءالى دە ۋەزدىك سەزدەر (جيىلىستار) بولىپ جاتىر. كەڭەستەر بولىپ جاتىر. ءاربىر كەڭەسكە قازاق اتىنان، ۋەزدىك قازاق كوميتەتىنەن كىسىلەر كىرگىزىپ جاتىرمىز.
قازاق كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى — دۇيسەنباي ۇلى دەگەن قازاق ادۆوكاتى، ونىڭ ورىنباسارى مەن مۇشەلەرى: ءادىل ۇلى، كەمەڭگەر ۇلى، شەگەن ۇلى، ءبىرازدان سوڭ ايباس ۇلى جانە تاعى باسقالار. اقمولا ۋەزىنىڭ ءبىرسىپىرا ءىس بىلەتىندەرىن قىزمەتكە جيناپ الدىق. قازاقشا باسپاحانا ورناتىپ، گازەت شىعارماقشى بولدىق. اقشا جيناپ، دۇيسەنبايۇلىن ماشينا مەن ءقارىپ ساتىپ اكەل دەپ قازانعا جىبەرمەكشى بولدىق. مەنى ۋەزدىك كوميتەتتىڭ ءتوراعاسى قىلدى. ەندى قايتادان اقمولا ۋەزىنىڭ بارلىق قازاق ەلدەرىنە كوميتەت سايلاۋشى كىسىلەر جىبەردىك. بولىستىق كوميتەتتەردى قالاي سايلاۋ كەرەك ەكەنىن، ەلگە قانداي «ۋاعىز» ايتۋدىڭ كەرەك ەكەنىن ايتىپ جانە بۇرىنعى ەلدى ەزگەن، جابىرلەگەن ادامدار بولىستىق كوميتەتتەرگە سايلانباۋلارىن تاپسىرىپ، سايلاۋعا شىققان كوميسسارلارىمىزعا نۇسقا جاساپ بەردىك. جانە شىعاراتىن گازەتىمىزدى ەلدەن الاتىن كىسىلەردەن اقشا جيناپ كەلۋگە «گازەتكە جازىلۋ داپتەرلەرىن» بەرىپ جىبەردىك.
اقمولا ۋەزدىك كوميسسارى مەن قازاق كوميتەتىنىڭ اراسى ەندى جامان بولا باستادى. ويتكەن سەبەبى مىناۋ: مەن ءبىر جۇمىسپەن ەلگە شىعىپ كەتىپ ەدىم. ءبىر كۇنى ءبىر ميتينگىدە ۋەزدىك كوميسسار پەتروۆتى ءبىزدىڭ راحىمجان دۇيسەنبايەۆ قازاننان قايتىپ كەلگەن بەتىندە سوگىپتى. پەتروۆتىڭ ءبىر جامان سوزىنە قارسى شىعىپ سويلەپ، پەتروۆتى پروۆوكاتورسىڭ (پروۆوكاتور) دەپتى. ارينە، بۇعان كوميسسار شامدانىپ، دۇيسەنبايەۆ «مەنى جابىرلەدى... بالاعاتتادى...» — دەپ سوتقا بەردى. ءبىز دۇيسەنبايەۆتى قورعاپ، ومبىعا — وبلىستىق كوميسسارعا، وبلىستىق قازاق كوميتەتىنە، وبلىستىق سوۆدەپكە پەتروۆتى ايىپتاپ، وزىمىزدەن باسقاعا بىلدىرتپەي تەلەگرامما بەردىك.
قازاق كوميتەتىنىڭ ءۇش-تورت مۇشەلەرى سول كوميتەتتە جاتاتىنبىز. دىنمۇقامبەت ءادىل ۇلى، بىرماعامبەت ايباس ۇلى، كەمەڭگەر ۇلى، مەن — تورتەۋمىز ءبىر بولمەدە جاتاتىنبىز.
كۇندەگىدەي بەيقام ۇيىقتاپ جاتىر ەدىك... ءتۇن ەدى. بىرەۋ كەلىپ ەسىكتى قاقتى. وياندىق. ەسىك اشتىق. بۇ كىم دەسەك، قاعاز تاسيتىن پوشتاباي ەكەن.
— نەمەنە؟ — دەدىك.
— سىزدەرگە پوۆەستكە! — دەدى.
— ءا؟ كانە؟.. نە قىلعان ءتۇن ىشىندە پوۆەستكە؟..
وقىدىق. راس، پوۆەستكا. ورىستىڭ ۋەزدىك كوميتەتى ءبىزدى اسىعىس ماجىلىسىنە ءتۇن ىشىندە شاقىرىپتى. ءۇرپيىسىپ بىرىمىزگە ءبىرىمىز قاراستىق. تاعى پوشتابايعا:
— بۇل نە قىلعان جيىلىس؟.. كىم بار وندا؟ — دەدىك.
— بىلمەيمىن نە قىلعان جيىلىس ەكەنىن. ماعان «شاقىرىپ كەل» دەپ، وسى قاعازدى بەردى. كوميتەتتىڭ مۇشەلەرى وزدەرى عانا جيىلىسىپ وتىر! — دەدى.
— بارايىق، — دەپ ءبارىمىز دە تەز كيىنىپ الىپ جونەلدىك.
قازاق كوميتەتىنىڭ مۇشەلەرىنىڭ ءبارىن دە شاقىرىپتى. تىسقا شىعىپ، جۇگىرىپ، وزگە مۇشەلەردى دە پاتەرلەرىنەن تۇرعىزىپ الدىق. جولشىباي بايماعامبەت وگىزتاي ۇلى دەگەن قازاق كوميتەتىنىڭ ءبىر مۇشەلەرىنىڭ ەسىگىن قاعىپ وياتىپ الدىق.
بايماعامبەت — پاتشا زامانىندا ناچالنيككە ءتىلماش بولعان كىسى. ورىسشانى ءتاۋىر بىلەتىن ادام.
— ويباي، ءقازىر اسىعىس جينالىسقا شاقىرىپ جاتىر، ءجۇرىڭىز! — دەدىك. بايماعامبەت شوشىپ كەتتى، ساستى.
— ە، نەمەنە ەكەن؟ نەمەنە ەكەن؟ — دەي بەردى.
قورىقسا دا بولماي الىپ جۇردىك. اي قاراڭعى. ءتۇن ىشىندە كوشە-كوشەمەن دەدەكتەپ ءبىر توپ «قازاق كوميتەتتەرى» كەلە جاتىرمىز. قالا جىم-جىرت ۇيىقتاپ جاتىر. كوشەدە ادامدار كورىنبەيدى. اسپان الابۇلت. اشىلعان بۇلتتاردىڭ ارالارىنان كۇلىمدەپ جۇلدىزدار عانا قارايدى. الباستىنىڭ كوزىندەي، قاراڭعىدا تەرەزەلەرى جىلتىراپ، تۇنجىراپ ۇيلەر تۇر.
ءبىز وڭشەڭ «قازاق كوميتەتتەرى» ساۋ اياڭداپ كەلەمىز. بايماعامبەت قورقىپ سويلەنەدى:
— ياپىرىم-اي، ءا؟.. نەگە شاقىردى ەكەن؟.. نە بولىپ قالدى ەكەن؟.. ءبىر سۇمدىق بولدى عوي. ءا-اي، بالالار-اي! وسى بايقاڭدار دەپ تالاي ايتىپ ەدىم، بولماۋشى ەدىڭدەر. ال ەندى! ءبىر سۇمدىق بولعان عوي. پاتشا ورنىنا قايتا مىنگەن عوي، — دەيدى.
ورىس كوميتەتىنە كەلدىك. مۇشەلەرى جيىلىپ وتىر ەكەن. ۋەزدىك كوميسسار وتىر. ءبارى جاي، ىزبارلى. اسىققان كىسىلەردىڭ ءتۇرى جوق. ىشتەرىندە تاعى دا ءبىر مارتىلوگو دەگەن جىگىت وتىر. بۇل كوميتەت مۇشەسى ەمەس، «ەسەر» پارتياسىنىڭ حاتشىسى.
جيىلىستى اشتى. ءسوزدى قوزعادى.
اڭگىمە بىلاي ەكەن: ءبىزدىڭ ومبىعا، ءۇش ادرەسكە، كوميسسار پەتروۆتى قارالاپ سوققان تەلەگراممامىزدى پەتروۆ ءبىلىپ قويعان ەكەن. سول تۋرالى ورىس كوميتەتى ءوزارا سويلەسىپ، ءتۇن ىشىندە ءبىزدى قولعا الۋعا شاقىرعان ەكەن.
سالعاننان ءبىزدى ءبۇرىپ الدى دا كەتتى. پەتروۆ تا شەشەن، ورىس كوميتەتىنىڭ وزگە مۇشەلەرى دە شەشەن. اسىرەسە پەتروۆ پەن كولتۋنوۆ دەگەن سەميناريانىڭ ەكەۋى كۇجىلدەپ، جۇلقىنىپ بىزگە كارلەرىن توكتى.
— بۇل وتىرىك دونوس!.. بۇل ۇكىمەت كىسىسىن وتىرىك قارالاۋ!.. دالەلمەن، دوكۋمەنتپەن پەتروۆتىڭ ايىبىن موينىنا قويىڭدار، ايتپەسە وتىرىك جالا ءۇشىن سوتقا بەرىلەسىڭدەر! — دەپ، ۇستەلدى قويعىلاپ شاپتىقتى-اي كەلىپ.
بىزدە دوكۋمەنتتى دالەل جوق. ساستىق. ايتىستىق. پەتروۆ شاپتىعىپ، جۇلقىنىپ سويلەدى. دولدانادى.
— جازاسىز وتىرىكپەن مەنى ايىپتاپ، «پروۆوكاتور» دەپ ومبىعا تەلەگرامما سوقتىڭدار. پروۆوكاتوردى اتادى. مەنى اتىلسىن دەگەندى نە دالەلمەن ايتتىڭدار؟ قايدا دالەلدەرىڭ؟ سالىڭدار مىناۋ ۇستەلگە. ەندى نە مەن ولەمىن، نە تەگىس سوتقا بەرىلىپ، ءتيىستى جازالارىڭدى تارتاسىڭدار!.. — دەپ قىلىشىن جەرگە ءتۇيىپ-تۇيىپ قويادى. بىرەسە جىلايدى. ول جىلاسا، كەيبىر ورىستار دا جىلايدى.
— مەنىڭ ريەۆوليۋسياعا ەڭبەگىم سىڭگەن ەدى. ءوز سولداتتارىمدى ەرتىپ، ەڭ الدىمەن پاتشاعا قارسى شىققاننىڭ ءبىرى مەن ەدىم. مەن كارى ريەۆوليۋسيونەردىڭ بالاسى ەدىم. پاتاپەنكو دەگەن جازۋشىنىڭ پالەن كىتابىنداعى «ساشا» دەگەن بالا مەن ەدىم. ەندى وسىنشا قارالاپ، جازىقسىز كۇيە جاعاتىن، مەن نە قىلدىم!؟ — دەپ جىلايدى. ايتىس جامانعا اينالدى. شيەلەندى. «قازاق كوميتەتتەرى» قورقىپ قاشۋعا اينالدى.
بايماعامبەت «تىسقا شىعىپ كەلەم» — دەپ كەتىپ، كەلمەي ءوشتى. سۇلتان كەتتى. ۇسەكەڭ كەتتى. قۇسايىن كەتتى. جانە باسقالارى كەتتى... ايتىستا قالعان: بىرماعامبەت ايباس ۇلى، دىنمۇقامبەت ءادىل ۇلى، كەمەڭگەر ۇلى، مەن — تورتەۋمىز-اق. وزگە كوميتەتتەرى تايدى. اقىرىندا، ءبىز جەڭىلدىك.
ارتىنان كەشىكپەي، ءبىزدىڭ تەلەگراممامىزبەن ومبىدان ەكى كوميسسار كەلدى. ءبىر ورىس، ءبىر قازاق (حومۋتوۆ پەن ا. سەيىت ۇلى). ولار ءبىزدىڭ كوميتەتتىڭ ماجىلىسىنە كەلدى. ءماجىلىس «جانجال ءبىتتى» دەگەن سوڭ، ولار قايتتى.
سولايشا ءىس بارا بەردى. ايتەۋىر داڭمەن كوميتەت ءىسىن جۇرگىزگەن بولىپ جاتىرمىز. بولماسا، قولدا كۇش جوق. ءتىپتى جالپى ۇكىمەتتە كۇش جوق. زاكون جوق. ءبىزدىڭ ىستەپ جاتقان ۇلكەن ءبىر ءىسىمىز: قالىڭمالدى قۇرتىپ، ايەلدەردى سۇيگەنىنە جىبەرىپ جاتىرمىز.
1916 جىلى ەلدەرىن قاقساتىپ جىلاتقان ەكى بولىستىڭ ۇستىنەن 120 شامالى ارىز كەلدى. ىستەرى ادام ايتارلىق ەمەس. ءبىز نە قىلارىمىزدى بىلمەدىك. ورىس سوتىنا بەرەيىك دەسەك: «ءبىز قازاق ىسىنە كىرىسپەيمىز»، — دەپ ورىس سوتى المايدى.
«وسى ءجۇز جيىرما ارىزدى تەكسەرىپ، مىنا جازالى ادامداردى جازالاندىرساڭىز ەكەن»، — دەپ، ومبىداعى قازاق كوميتەتىنە جىبەردىك. بۇل وبلىستىق كوميتەتكە ءبىزدىڭ ىستەگەن ۇلكەن ءبىر سىنىمىز بولدى. وبلىستىق كوميتەت بۇل ارىزداردى ءبىرازدان سوڭ، ەشبىر ءجوندى نۇسقاۋ ايتپاي، وزىمىزگە قايتاردى. ءبىز وبلىستىق كوميتەتتىڭ مۇنىسىنا نارازى بولدىق. بۇل ۇستىنەن ءجۇز جيىرما ارىز بەرىلگەن ەكى بولىس ۋەزدىك كوميتەتتەگىلەرگە وتە بەلگىلى ادامدار ەدى. 1916 جىلى ەلدى شۋلاتقاندارى جۇرتتىڭ قۇلاعىنان ءالى دە كەتكەن جوق ەدى. بۇلارعا سوت جاساماعان سوڭ، اقمولانىڭ وبلىستىق قازاق كوميتەتىنىڭ وزىنە كوڭىلىمىز تولمايتىن بولدى. بۇل ەكى جاۋىز بولىسقا ەشتەڭە ىستەمەگەن سوڭ، وبلىستىق كوميتەت «جاۋىزدىققا قارسى بولادى» دەپ ويلاۋدان قالدىق. جانە وبلىستىق كوميتەتتىڭ مۇشەسىنىڭ ءبىرى، الگى ەكى بولىستىڭ ءبىرىنىڭ ءىنىسى تولەباي ەدى. بۇل الگى 1916 جىلى مەن اۋىلىنا ساناق الۋعا باراتىن «قورجىنكول» بولىسىنىڭ ءىنىسى تولەباي — مەنىڭ وقىپ جۇرگەندەگى جاقىن تانىسىم. ۇستىنەن ەلى سەكسەن ارىز بەرەتىن بولىس، سول تولەبايدىڭ سونداعى بولىس بولاتىن اعاسى — ولجاباي. بۇل ولجاباي ءوزى شەشەن-پىسىق ادام بولعان سوڭ، العاشقى، پاتشا تۇسكەن كەزدە اقمولاعا كەلىپ، جيىلىستاردا سويلەپ، از ۋاقىت «كوسەمدىك» قىلعان. سول قارساڭدا بولعان وبلىستىق سەزگە ءوز بەتىمەن بارىپ، ءوزىنىڭ اۋىلداعى ءىنىسىن وبلىستىق قازاق كوميتەتىنە مۇشە قىلىپ وتكىزىپ كەلگەن. بۇعان ءبىز ريزا بولعان جوقپىز دا. ەلىنەن، ۇستىنەن سەكسەن شامالى ارىز كەلگەن سوڭ، ولجاباي قولعا تۇسپەي، اقمولادان قايتىپ كەتكەن. ولجاباي بولىستىڭ ۇستىنەن ارىز بەرۋشىلەر — كوبىنەسە الگى 1916 جىلى پاتشاعا قارسى قازاق ەرەۋىل جاساعاندا ولجابايدىڭ كورسەتۋىمەن شابىلعان، اتىلعان قازاقتاردىڭ اينالاسى.
بۇل تۋرالى ءبىز اقمولانىڭ وبلىستىق كوميتەتىنە تالاي قاعاز جازىپ، تالاي تەلەگرامما جىبەردىك. وبلىستىق كوميتەتكە «ارالارىڭنان تولەبايدى شىعار» دەپ تالاي تەلەگرامما سوقتىق.
وبلىستىق كوميتەت ءبىزدىڭ ءسوزىمىزدى تىڭدامادى. تولەبايدى شىعارمادى. مىنە، سونان سوڭ الگى ارىزداردى وبلىستىق كوميتەتتىڭ وزىنە «نە قىلار ەكەن» دەپ جىبەرىپ، ونى دا اياقسىز قايىرعان سوڭ، وبلىستىق كوميتەتتىڭ كىمدىكى ەكەنىنە ەندى ابدەن كوزىمىز جەتەتىن بولدى. سونىمەن، اقمولانىڭ ۋەزدىك قازاق كوميتەتى مەن وبلىستىق قازاق كوميتەتىنىڭ اراسى جاقسى بولماي، بىر-بىرىنە قارسى بولا باستادى.
ءىس ءسويتىپ ءبىر قالىپتا جۇرە بەردى. «جاس قازاق» دەگەن جاستار ۇيىمىن اشقانبىز. ۇيىمنىڭ ماقساتى: حالىق اراسىندا زاڭ، ءبىلىم تاراتۋ جانە ساياسات ىستەرىنە قاتىسۋ. قاۋىمنىڭ قىسقاشا جوباسى بولدى. قاۋىمنىڭ باسقارماسى بولدى.
ءتوراعاسى — ساكەن سەيفۋللين، مۇشەلەرى: ءادىل ۇلى، ايباس ۇلى، اسىلبەك ۇلى، سەرىكباي ۇلى، نۇركە ۇلى.
«جاس قازاق» ۇيىمىن اشقان ساعاتتاعى جازىلعان مۇشەلەرىنىڭ سانى قىرىق-ەلۋ شاماسىنداي ەدى. سوڭىنان ودان كوبەيدى. ءبارى قازاقتىڭ ازدى-كوپتى وقىعان جاستارى. «جاس قازاق» ۇيىمىنىڭ ءىسىن جۇرگىزەتىن حاتشىسى، اقشا ەسەبىن باسقاراتىن كازناچەيى بولدى. ءمور، شتامپى بولدى. كۇزگە قارسى شاپەگراپپەن «اينا» دەگەن جۋرنال شىعاردى. ۇيىمنىڭ باسپاعا باسىلعان، تارالعان جوباسى بولدى. جوبادا ۇيىمنىڭ ساياساتى رەتىندە، مەملەكەت قۇرىلىسى رەتىندە قابىل العان جولى مىناداي ەدى:
...«جاس قازاق» روسسيانىڭ ەڭ دۇرىس جوبالى توڭكەرىسشىل پارتياسىمەن بىرگە مايدانعا شىعادى. ونسوڭ روسسيانىڭ قۇراما (فەدەراتيۆنايا) رەسپۋبليكا بولۋىن قۋاتتايدى»... مىنە، وسىنداي ەدى.
بۇل «جاس قازاق» ۇيىمى 1913 جىلى ومبىدا وقىپ جۇرگەندە ءوزىمىز اشقان «بىرلىك» ۇيىمى ءتارىزدى. ايىرماسى سول: «بىرلىك» پاتشا ۇكىمەتىنەن جاسىرىن ۇيىم ەدى. ال «جاس قازاق» جاسىرىن ەمەس. جانە «جاس قازاق» الەۋمەت، ۇكىمەت ىستەرىنە دە كورىنە قاتىناساتىن بولدى.
جاقسى بولسىن، جامان بولسىن، قازانداي قايناپ، قازاق كوميتەتى مەن «جاس قازاق» ىستەرى جۇرە باستادى.
قىرداعى ەلدەردە بولىستىق، كوميتەتتەر سايلاندى. كوپ جەردە بۇرىنعى ەل جەگەن ادامداردى كوميتەتتەرگە كىرگىزبەي تاستادىق. ايەلدەردى سايلاۋعا كىرگىزدىك. ايەلدەردىڭ بوستاندىعىن ەركىن قورعادىق، قالىڭمالدى قۇرىعىمىز جەتكەن جەردە العىزبايتىن بولدىق. «اتاستىرىپ» قويعان كۇيەۋىن جاقتىرماعان قىزداردى، قاتىنداردى بوساتىپ، سۇيگەن جىگىتتەرىنە توقتاۋسىز جىبەرەتىن بولدىق. اقمولا ۋەزىنىڭ قازاقتارىنىڭ سوتى دا، ميليسياسى دا، ۇكىمەتى دە ۋەزدىك قازاق كوميتەتى بولدى.
قازاق كوميتەتىنىڭ الدىنان قازاقتاردىڭ توپ-توپ اتى كەتپەيتىن بولدى. شۇباپ قازاقتىڭ قىز-كەلىنشەكتەرى كوميتەتكە كەلىپ، «بوستاندىق قاعازدارىن» الىپ كەتەتىن بولدى. ءبىر كۇندە ون سەگىز ايەل «بوستاندىق قاعاز» العان كەزى دە بولدى.
كوميتەتتىڭ ءىسى سولايشا جۇرە بەردى. اقمولا وبلىسىنىڭ باسقا ۋەزدەرىندە دە وسىنداي ۋەزدىك كوميتەتتەر اشىلعان. ءبارى دە الىنشە ىستەرىن جۇرگىزۋدە. ءار ۋەزدىڭ جانە قازاقتىڭ ءار وبلىسىنىڭ ىستەپ جاتقان ىستەرى گازەتتەر ارقىلى جانە كەي جەرلەردەن الىپ تۇراتىن حاتتار ارقىلى بەلگىلى. قازاقتىڭ ءار ۋەزىندە-اق، ءار وبلىسىندا-اق الىنشە ءىس ءجۇرىپ جاتىر. بارىندە دە وسىنداي كوميتەت بار. ءىستىڭ ءجۇرىسى ءبىر جەردە ەكپىندى، ءبىر جەردە باياۋ، شابان.
ءار جەردە-اق گازەت شىعارا باستادى. سەمەيدە «سارىارقا» گازەتى، تاشكەنتتە «الاش» گازەتى، سوڭىنان «بىرلىك تۋى». بوكەيلىكتە، استراحان قالاسىندا «ۇران» گازەتى، اقمولادا «تىرشىلىك» گازەتى، ورىنبوردا بۇرىنعى بەلگىلى «قازاق» گازەتى.
«سارىارقانى» باسقارعان — قالەل عاپپاس ۇلى. جازۋشىلارى: ەرمەكوۆ، بوكەيحانوۆ، تۇرعانبايەۆ جانە باسقالار.
«الاشتى» باسقارعان — كولباي توعىسوۆ.
«بىرلىك تۋىن» باسقارعان — مۇستاپا شوقاي ۇلى. جازۋشىلارى: بولعانبايەۆ، تورەقۇلوۆ، قوجانوۆ جانە باسقالار.
«ۇراندى» باسقارعان — ا. مۇسا ۇلى. «تىرشىلىكتى» — باسقارعان — راقىمجان دۇيسەنبايەۆ پەن سادۋاقاس سەيفوللا ۇلى (مەن). جازۋشىلارى: اسىلبەكوۆ، ءومىرباي دونەنتايەۆ جانە باسقالار.
«قازاقتى» باسقارعان — احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ. جازۋشىلارى: بوكەيحانوۆ تاعى سولار. بۇل گازەتتەر، «تىرشىلىكتەن» باسقاسىنىن ءبارى، ءبىر بەتتە بولدى. ءبارى ورىنبورداعى «قازاق» گازەتىنىڭ ىقپالىمەن ءجۇردى. ءبارىنىڭ قۇلاق كۇيىن «قازاق» گازەتى بۇراپ بەرىپ، نۇسقاۋ بەرىپ وتىراتىن بولدى. «قازاقتىڭ» باسىنداعىلار قازاقستاننىڭ ءار جەرىندەگى نيەتتەس ادامدارىنا نۇسقا بەرىپ، حات جازىپ جاتتى. گازەتتەردىڭ ءبارى كوزجۇمباي ۇلتشىل بولدى. ۇلتشىل بولعان سوڭ، ەرىكسىز بايشىل گازەت بولدى. ءبارىنىڭ ورتاق تۋى «قازاق» گازەتى بولدى.
مىنە، وسى گازەتتەردى وقىپ، قازاقستاننىڭ قاي جەرىندە نە بولىپ جاتقانىن سىرتتان باقىلاپ جاتتىق. قازاق كوميتەتتەرىنىڭ كوبىنىڭ-اق ساياسي جولى، الەۋمەتتىك ءىسى، ءبىزدىڭ اقمولانىڭ وبلىستىق كوميتەتتەرىنەن وزگەشە ەمەس، كوبى-اق ءبىر قالىپتا. كوميتەتتەردىڭ باسىندا قازاقتىڭ بۇرىنعى ۇلكەن وقىعاندارى: ادۆوكات، سۋديا، دوكتور، چينوۆنيك، پەريەۆودچيكتەر — بايدىڭ بالالارى. ال بۇلاردى بيلەۋشى — مولدالار، يشاندار، بۇرىنعى جۋان بولىستار. مىسال كەلتىرەيىك.
«الاشتىڭ» «تىرەۋلەرى» — جۋاندار، قازىرەتتەر.
ورال وبلىسىندا. سول قارساڭدا قازاقتاردىڭ وبلىستىق سەزدەرى بولدى. ورال وبلىسىنىڭ ۋەز-ۋەزىنەن وبلىستىق قالاسىنا (ورال-تەكەگە) قازاقتار جينالدى. جيىلىس قالانىڭ ات ويىن ۇيىندە (سيركتە) بولدى. سەزد اشىلدى. باسقارما سايلاندى. باسقارما سيركتىڭ ورتاسىندا ۇستەل قۇرىپ قويىپ وتىر، سەزد ادامدارى سيرك ىشىندە جاعالاي تولىپ وتىر. جانە سيرك ىشىندە اينالا ءيىن تىرەسىپ، سەزدى كورۋگە، تىڭداۋعا كەلگەن كوپ حالىق تۇر. ىشتەرىندە بىرەن-ساران وقىعان ايەلدەر دە بار. قاراپ تۇرساڭ، سەزگە ورال گۋبەرنياسىنىڭ قازاقتارىنىڭ «قايماعى» جينالعان. ىلعي «قاسقا مەن جايساڭ». سەزدى مەڭگەرىپ وتىرعان، بارلىق قازاقستانعا بەلگىلى، زور وقىعاندار: قالەل دوسمۇقامبەتوۆ، جانشا دوسمۇقامبەتوۆ، عۇبايدوللا الىبەكوۆ تاعى دا كوپ زور وقۋلىلار. قۇرىلىپ وتىرعان سەزگە قاراپ جىبەرگەندە، وسىنىڭ ءبارىن كورىپ، ءا دەگەندە كىسىنىڭ كوڭىلى تولعانداي. كوڭىلى تولماي قايتەدى!.. ىلعي زور، وقىعان، كوزى اشىقتار. ىشتەرىندە وقىعان ايەلدەر دە بار... جۇرتتىڭ ءبارى ءتىزىلىپ ورىندىقتا وتىر... ءبىراق وزگەدەن بولەك ءبىر-اق كىسى جەردە. جەردە بولعاندا، ول كىسى قارا جەردە ەمەس، استىندا توسەلگەن كىلەم بار. ەكى يىنىنە ەكى كىسى مىنگەندەي ۇزىن بويلى، تولىق. «مايەگى اۋزىنان شىققان» ماناۋراعان ماناپتاي. ۇستىندە شۇعا شەكپەن. بەلىندە كۇمىس كەمەر بەلبەۋ. باسىندا كامشات بورىك. شۇيدەسى توقپاقتاي. شەكەسى تورسىقتاي. توڭىرەككە كوزىنىڭ استىمەن قاراپ قويادى. سەزدىڭ باسقارماسىنا قاراپ قويادى. سەزدى باسقارىپ وتىرعان التى-جەتى بىلگىشتەر دە يەسىنە قاراعان اڭشىنىڭ يتتەرىندەي الگى «جەردەگى جالعىزعا» قاراپ قويادى.
مىنە، «جەردەگى جالعىز» سيركتىڭ توڭىرەگىنە قارادى. قاھارلى كوزى ورىسشا كيىنگەن بىر-ەكى قازاق ايەلىنە ءتۇستى. «جەردەگى جالعىز» قاباعىن ءتۇيدى.
— انە ءبىر سەلتيگەندەر كىم؟ — دەدى.
سەزد سەلك ەتە ءتۇستى. ورتاداعى باسقارما دا سەلك ەتتى.
— ول، بىرەۋى يسانىڭ ۇيىندەگى كەلىنىڭىز... بىرەۋى ايتجاننىڭ ۇيىندەگى كەلىنىڭىز! — دەستى.
— ءتايت، ءارى! شىقسىن!.. بۇل ايەلدەر جينالاتىن جەر ەمەس! — دەدى «جەردەگى جالعىز»...
تەز سەزدەن ايەلدەردى شىعاردى...
ءبىر ماسەلە ءبىتىپ، ەكىنشى ماسەلە باستالعانشا جۇرت جاي اڭگىمەلەسە باستادى.
«جەردەگى جالعىز» دا اركىمگە ءسوز تاستاپ وتىر.
مۇنىڭ ءسوزىن جۇرت جەرگە تۇسىرمەيدى. تاستاعان سۇيەكتى قاققان تازىشا قاعىپ الادى. بىرەۋ جاۋاپتى ۇنامسىز قايىرسا، «جەردەگى جالعىز» ءسوزىن قايتادان نايزاعايداي قىلىپ تاستايدى. ءبىر كەزەكتە الىبەكوۆكە:
— ەي، عۇبايدوللا! پەتربورعا باردىم دەپ ءجۇرسىڭ عوي، بارا بەر! ءبىراق ورال وبلىسىندا قىرتپاي ءجۇر! — دەدى.
ءبىر كەزەكتە مولدالارعا:
— ەي، مولدالار! شىلىم تارتپاڭدار، باستارىڭ اۋىرمايدى، — دەدى.
«جەردەگى جالعىز» جۇرتتىڭ بارىنە ءزىل تاستايدى. وعان قارسى كەلەر بىلگىش جوق.
بۇل كىم؟
بۇل — سىرىم باتىردىڭ ۇرپاعى سالىق، بەلگىلى جۋان سالىق بولىس. پاتشانىڭ بولىسى...
مىنە، ەندى سەزد (كەڭەس) ءبىتتى. سالىق بولىس سەزدىڭ باسقارماسىنا، بىلگىشتەرگە قاراپ: «ەي، ءقازىر الگى ون التىنشى جىلى ولگەندەردىڭ مولاسىنا بارىپ قۇران وقيمىز، جۇرىڭدەر، ءبىرىڭ قالماڭدار!» — دەدى. جۇرتتىڭ ءبارى سالىقتىڭ كوتىنەن شۇبىردى. سيركتەن شىعىپ، قاپتاپ مولاعا باردى. وبلىستىق سەزد جۇگىنىپ وتىردى. قالەل، جانشا، عۇبايدوللا جانە باسقا «كوسەم» بىلگىشتەر الدىندا. «تاباراق» باسىنان اياعىنا شەيىن وقىلدى.
مىنە، جۋاننىڭ ۇكىمى وسىنداي ەدى!.. بۇل جالعىز ورالدا ەمەس، ءار وبلىستا-اق وسىنداي ەدى. تەك ءبىر جەردە وتە كۇشتى، ءبىر جەردە باسەڭدەۋ ەدى. الگى ءبىزدىڭ اقمولانىڭ وبلىستىق كوميتەتى ۇستىنەن سەكسەن ارىز بار ولجاباي دەگەن كۇشتى بولىسقا ەشتەڭە قىلماي، قايتا ونىڭ تۋعان ءىنىسىن كوميتەتكە مۇشە قىلىپ ۇستاپ وتىرعاندىعى وزگە جەردە بولماعان ءىس ەمەس ەدى.
جاڭاعى ورالداعى سالىق بولىس سول بەتىمەن سوڭىنان كۇنباتىس قازاقستانداعى «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ مۇشەسى بولدى. ال ولجاباي بولىس كولچاك ۋاقىتىندا اقمولادا الاشوردانىڭ ۋەزدىك اكىمىنىڭ ءبىرى بولدى.
اقمولادا. ورالداعى سالىق تارىزدىلەر ءبىزدىڭ اقمولادا دا تىنىش قاراپ جاتقان جوق، ولار دا ءبىز وتىرعان كوميتەتتى قامادى. ولار دا ءبىزدىڭ كوزىمىزدى جوعالتۋعا كۇشتەرىن سالىپ باقتى. ءبىزدى «ءدىنسىز» دەپ، «ەلدى بۇزۋشىلار» دەپ ءسوز جۇرگىزىپ باقتى. تالاي جەردە بىزبەن ايقاسىپ، ەرەۋىلدەپ ءجۇردى. ءبىراق ولاردى ءبىز توپتاپ، قۋالاپ جۇردىك. ءبىر كۇنى مىناداي ءىس بولدى.
ءبىزدىڭ كوميتەتتىڭ كەڭەسى ەدى. كۇندىز ساعات ون ەكى كەزى. كوميتەت كەڭەسىنە «جاس قازاق» ۇيىمىنىڭ دا مۇشەلەرى كەلىپ وتىر ەدى. كەڭەس قۇپيالاۋ بولعان سوڭ، بوتەن كىسىلەردى كىرگىزبەي، ەسىك الدىندا پوشتاباي تۇر ەدى. كوميتەتتىڭ اينالاسىندا، الدىندا، كۇندەگىدەي قاقتىققان، قايناعان جۇرت. ءبىر مەزگىلدە ەسىكتىڭ سىرتىنان تاسىر-تۇسىر شىقتى. كۇجىلدەگەن سوزدەر ەستىلدى. ەسىكتىڭ سىرتىندا تۇرعان پوشتابايدىڭ داۋسى شىقتى. ەسىككە تالاسقانداي بولدى. كۇجىلدەگەن داۋىستار كوبەيىپ، ەسىكتى سولقىلداتتى... قىزارىپ، قىسىلىپ، ەسىكتى قىسىپ اشىپ پوشتاباي ۇيگە كىردى.
— ءبىرتالاي كىسى «كىرەمىز» دەپ بولمايدى، — دەدى.
— ول كىمدەر؟ — دەدىك.
— باسى سىپان بولىس، — دەدى.
سىپان بولىس — اقمولادا مىقتى، اتاقتى، بەلگىلى بولىستىڭ ءبىرى. پاتشا زامانىندا جيىرما بەس جىل بولىس بولعان. ءبىراق سالىقتاي ەمەس، قۋ، «اقىلدى»، «سىپايىلاۋ» ادام.
— كىرگىزبە، كەڭەس قۇپيا، — دەدىك.
پوشتاباي شىقتى. تاعى دا كۇجىلدەگەن داۋىستار شىقتى. شاڭ-شۇڭ، وپىر-توپىر بولدى. ەسىكتى جۇلىپ الىپ، كوميتەتتىڭ كەڭەسى ۇستىنە ءبىر توپ كىسى، سىپان بولىستار كىرىپ كەلدى.
— سىزدەرگە نە كەرەك؟ — دەدىك.
— نە كەرەك بولسىن، ءبىز دە وسى سوزدەرىڭنىڭ ىشىندە بولامىز، — دەدى سىپان.
— جوق، ءبىزدىڭ كەڭەسىمىز ءقازىر قۇپيا، سىزدەرگە وتىرۋعا بولمايدى، — دەدىك.
— ءقازىر نە قۇپيا بار؟ ءقازىر قۇپيا بولمايدى. ءبىز دە وتىرامىز، — دەدى.
ازىراق قىزاراڭداستىق. ءبىزدىڭ كوميتەتتىڭ مۇشەسى قازناشىمىز نۇرجان شەگى ۇلى دەگەن جولداسىمىزعا سىپان بولىس:
— ەي، نۇرجان! سەن بىلشىلداما! كوتىڭدى قىس! سەنىڭ ول وتىرعان ورنىڭ كەرەك بولسا، ماعان وپ-وڭاي! — دەدى.
ءسۇيتىپ، ءبىراز ەرەۋىلدەسىپ، كوميتەتتىڭ ءسوزىن ءبولىپ، سىپان بولىس نوكەرلەرىمەن شىقتى.
ورالداعى، جىمپيتىداعى سالىق بولىس ءتارىزدى ەمەس، سىپان جانجالعا بارمايتىن ادام. سالىق جىمپيتىدا، ءبىر رەتتە، ۋەزدىك كوميتەتتى كوپ كىسىلەرمەن كەلىپ شاۋىپ، ءبىر كوميتەت مۇشەسىنىڭ كوزىن ۇرىپ شىعارعان.
ەندى ءبىر كۇنى مىناداي ءىس بولدى:
«جاس قازاق» ۇيىمىنىڭ جيىلىسى ەدى. جيىلىس قازاق كوميتەتىنىڭ كەڭسەسىندە بولىپ جاتىر. جيىلىستىڭ ءتوراعاسى بولىپ وتىرعان مەن. جاعالاي وتىرمىز. مەنىڭ ەكى جاق جانىمدا ۇيىم باسقارماسىنىڭ حاتشىلارى، مۇشەلەرى: ءادىلوۆ، ايباسوۆ، نۇركين، اسىلبەكوۆ. ءبىزدىڭ الدىمىزدا بىزگە قاراپ، سەرىكبايەۆ، دونەنتايەۆ جانە باسقالار وتىرعان.
كۇن باتۋعا تايانعان. ءۇيدىڭ ءىشى لىق تولعان ءيىن تىرەسكەن كىسى. ولاردىڭ تەرلەگەن لەبىنەن ءۇيدىڭ ءىشى قاپالانىپ ىسىعان. «جاس قازاق» ۇيىمىنىڭ كوپ مۇشەلەرى جانە جاي كىسىلەر دە ەسىكتەن تورگە شەيىن سىعىلىسىپ، ورىن جەتپەگەندەرى سامالاداي سامساپ تۇرەگەپ تۇر.
كەڭەس بولىپ جاتىر. ءبىر مەزگىلدە ءيىن تىرەسىپ تۇرعان جۇرت قوزعالدى.
— بۇل كىم؟ نەگە يتەرەسىڭدەر؟ قايدا كيمەلەپ باراسىڭ؟
— ە، نە كەرەك؟ نە بولدى؟ — دەستى.
كەيبىرەۋلەر كيمەلەپ، ومىراۋلاپ، تورگە قاراي ورلەپ كەلەدى. سويلەنىپ وتىرعان ءسوز ءبولىندى. اڭىرايىپ قارادىق.
مولدالار كيە-جارا ومىراۋلاپ، ءبىز وتىرعان تورگە كەلدى. بەس-التى مولدا — ءبارى دە اقمولا ۋەزىنىڭ اتاقتى مولدالارى، اۋليەلەرى، عالاۋەتدين قالپە، ومار مولدا، تاعى دا باسقا مولدالار.
— ە، شارۋالارىڭ بار ما ەدى؟ — دەدىك.
مولدالار كۇمىلجىڭكىرەپ:
— كوپ شارۋامىز جوق، — دەدى.
ءبىز ءسوزىمىزدى سويلەي بەردىك، مولدالار وتىردى. عالاۋەتدين مەنىڭ قاسىما كەلىپ وتىردى.
ءسوز سويلەنىپ جاتىر.
ءبىر مەزگىلدە عالاۋەتدين مولدا ماعان:
— ساكەن «مىرزا»، كىشكەنە سوزدەرىڭىزدى بولە تۇرىڭىزدار! — دەدى.
— نەگە؟ — دەدىم.
سويلەنىپ تۇرعان ءسوز وزىنەن-وزى قويىلا قالدى.
جۇرت قاراي قالدى.
— ءقازىر ەندى كۇن كەشكىردى. نامازدىگەر ۋاقىت بولدى. سوزدەرىڭىزدى قويا تۇرىپ، كەشكى نامازعا بارىڭىزدار! — دەدى.
— ءبىزدىڭ ءقازىر ۋاقىتىمىز جوق، قالپە! — دەدىم.
— نەگە ۋاقىتىڭىز بولمايدى؟ بۇل سوزدەرگە ۋاقىتىڭىز بولعاندا نامازعا ۋاقىتىڭىز بولماي ما؟ جۇرىڭىزدەر نامازعا! — دەدى عالاۋەتدين.
— ءبىزدىڭ دارەتىمىز جوق ەدى، قالپە! — دەدىم تاعى دا.
قالپە ءتۇسىن سۋىتىپ:
— دارەت الاسىزدار، تاستاڭىزدار ەندى سوزدەرىڭىزدى، جۇرىڭىزدەر، ناماز ءوتىپ كەتەدى! — دەدى.
پالە بۇيىردەن قادالدى. مەن ىزا بولىپ، تەز جولداستارعا اينالا قاراپ جىبەرىپ، قارسى الدىمدا وتىرعان باكەن سەرىكبايۇلىنا قارادىم. باكەن ماعان قاراپ قويىپ، قىپ-قىزىل بولىپ، قالپەگە كوزىمەن قادالىپ وتىر ەكەن. باكەن مەنىڭ بەتىمە قاراپ جىبەردى دە قالپەگە:
— ەي مولدا! شاتپا!.. شايناما! — دەدى.
باكەنگە تاياۋ، تەرەزەنىڭ الدىندا وتىرعان ءومىرباي:
— ماعان ءسوز بەرشى، ساكەن! — دەپ ۇشىپ تۇرەگەلدى.
ءسوز بەردىم.
مولدالار قالش-قالش ەتەدى. ءيىن تىرەسكەن جۇرتتا ءۇن جوق. و-وي، سوكتى-اي كەپ ءومىرباي مولدالاردى!
— ...سەندەر، ەلدى الداۋشى ارامتاماقتار... سۇم، كولگىر، بىلجىراعان قايار بۇزىلعاندار!.. وزدەرىڭنىڭ نە قىلىپ جۇرەتىندەرىڭ ەستەرىڭدە بولا ما؟.. بىزدە نە اقىلارىڭ بار؟.. ءبىز توزاقتا كۇيىپ جاتساق، سەندەر قولدارىڭنىڭ ۇشىن بەرمەي-اق قويىڭدار! — دەپ، مولدالاردىڭ يت تەرىسىن باسىنا قاپتادى.
بىت-شىت بولىپ مولدالار كەتتى.
مولدالار مەن بولىستاردىڭ، بارلىق جۋانداردىڭ بەتى، نيەتى ءبىر. ءبارىنىڭ شابۋىلى دا ءبىر.
مىنە، ءسويتىپ، قازاقستاننىڭ كوپ جەرىندە كوميتەت ىستەرى وسىلاردىڭ ىقپالىمەن جۇرگەن.
مىنە، «الاشوردانىڭ» تىرەۋىنىڭ زورى مولدالار مەن بولىستار بولعان. تاعى دا مىسال كەلتىرەيىك.
«الاش» حاننىڭ ۇيىندە
كولچاكتىڭ، الاشوردانىڭ زامانى ەدى. «الاشوردا» ۇكىمەتى ەكى بولەك جەردە. كۇنشىعىستاعىسى سەمەيدە. كۇنباتىستاعىسى ورال وبلىسىندا، جىمپيتى قالاسىندا. سەمەيدەگى «الاشوردانىڭ» باستىعى — ءاليحان بوكەيحان، جىمپيتىداعى وردانىڭ باستىعى — دوسمۇقامبەتوۆ جانشا. مۇشەلەرى: قالەل، باعاناعى سالىق بولىستار.
ءبىر كۇنى كەشكە، «كۇنباتىس الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ باستىقتارى جاي كەڭەسىپ وتىر ەدى. كەڭەس «وردانىڭ» كەڭسەسىندە ەمەس، قالەلدىن پاتەرىندە ەدى. ورداعا قۋاناي قازىرەت كەلگەن. سول قۋاناي قازىرەتتى «الاشوردا» ۇكىمەتى قۇرمەتتەپ، قالەلدىڭ پاتەرىندە قوناق قىلىپ سىيلاپ وتىردى. ۇكىمەتتىڭ ءسوزى قازىرەتتىڭ الدىندا سىپايى، ادەپتى:
— «تاقسىر»، «قازىرەت»، «قۇپ!» — دەسەدى.
ىزبارلانىپ قازىرەت وتىر. بەتىنە قاراعاندا: «جۇڭگو جۇرتىنىڭ قۇدايى ما بۇل؟» — دەپ ويلايسىڭ. قۋاناي قازىرەتتى بىلمەيتىن ورال وبلىسىندا بالا جوق. قۋاناي قازىرەتتى ۇپىدەگى، قازانداعى نوعاي-باشقۇرتتىڭ مۇفتيلەرى دە بىلەدى. ءمۇفتي دە قۋانايدى سىيلايدى. قۋاناي «اۋليە»... مىنە، قازىرەت جايىلىپ قالەل دوسمۇقامبەت ۇلىنىڭ ۇيىندە وتىر. قازىرەت بوسقا ءسوز سويلەمەيدى. قازىرەتتىڭ ءاربىر سويلەگەن ءسوزى ەم. قازىرەت ىزبارلانىپ، اينالا قاراپ قويادى. ۇكىمەت مۇشەلەرى، مولدادان قورىققان بالالارعا ۇقساپ، سىزىلىپ وتىر. قازىرەتكە قاراپ اڭشىنىڭ يتتەرىندەي قايپاقتايدى. ۇكىمەت باستىعى جانشا وتىر. كيىمدەرى ادەمى، ورىسشا، اسكەري، جاپوننىڭ جاندارالى ءتارىزدى.
جانشا قاراعان كىسىنىڭ كوزىنە تولارلىق. پارسى جۇرتىنىڭ، قىزىلباستىڭ اسكەر باستىعى رزاحان ءتارىزدى. جانشاعا قاراعان كوز تويارلىق، جانشا — الاشوردانىڭ باستىعى. جانشا — «قازاقتىڭ حانى»... ءبىراق جانشا جالاڭباس، شاشى وسىڭكىرەگەن. جانشانىڭ باسىندا كوك ساۋىتتى دۋلىعا جوق. نە ماڭدايىنا اسىل تاستار ورناتقان، تاستارى قۇلپىرىپ نەشە ءتۇرلى وت شاشقان قارقارالى ءتاجى جوق. تىم بولماسا قارقارالى بوركى جوق. جانشا جالاڭباس — كەمشىلىك سول.
ءبىر مەزگىلدە ول كەمشىلىكتى ءوزى سەزگەندەي جانشا ءبىر قولىمەن شاشىن سيپادى. ءسۇزىلىپ قاراپ وتىرعان قازىرەتتىڭ ىزعارلى بەتىنىڭ ءبىر تامىرى جىبىر ەتتى. سول جاق كوزىنىڭ الدى قالت ەتتى. توماعاسىن جۇلىپ العان بۇركىتتەي قازىرەت باسىن كوتەرىپ الدى. جانشاعا كوزدەرىن اش بۇركىتتەي قادادى. قازىرەتتىڭ بەت قيمىلىن اڭدىپ وتىرعان ۇيدەگىلەر سەلك ەتتى. ءبارى دە جانشا مەن قازىرەتكە قاراپ تىنا قالدى.
قازىرەت:
— ءتايت!.. بوركىڭدى نەگە كيمەيسىڭ؟!.. قاراشى، شاشىن جالبىراتىپ وتىرعانىن!.. سەندەردى ءبىز «قاليپانىڭ» ورنىندا دەيمىز!.. ءار نامازدىڭ سوڭىنان باتا قىلامىز!.. سەندەر بۇيتەسىڭدەر... كيىپ وتىر بوركىڭدى! — دەدى.
وتىرعاندار ساستى. ەپتەپ، قالبالاقتاپ شايىپ-جۋدى.
قازىرەت كەيىپ: «نامازعا دا سالاق دەپ ەسىتەمىن»، — دەدى.
«تاقسىرلاپ» وتىرىپ، قازىرەتتى جادىراتتى. سونسوڭ قالەل:
— تاقسىر، قىزمەتتەن ۋاقىتىمىز از بولادى. ىستەن قولىمىز بوسامايدى. ءبىز جۇما كۇنى عانا مەشىتكە بارايىق، بىزگە نامازدى جاي كۇندەردە ۇيدە وقۋعا رۇقسات قىلىڭىز! — دەدى. اقىرىندا، قازىرەت الاشوردا ۇكىمەتىنە جۇما كۇنىنەن باسقا كۇندە نامازدى ۇيدە وقۋعا رۇقسات قىلدى. — ءبىراق جۇما نامازىنان قالماڭدار! — دەدى.
— قۇپ، تاقسىر! — دەدى.
مىنە، سۋرەت!.. بۇل جالعىز ورال وبلىسىندا بولعان جوق، بۇل بارلىق قازاقستاندا بولعان جالپى سۋرەت.
جۋان بولىستار مەن «كادىرلى» مولدالاردى «الاشوردا» وزىنە كۇش قىلدى. جيىلىستارىنا بۇلاردى ادەيى ارناپ شاقىردى. بۇلاردان ىلعي «باتا» الىپ وتىردى.
ەندى ءوزىمىزدىڭ اڭگىمەگە كەلەيىك — اقمولا كوميتەتىنە كەلەيىك.
اقمولادا
كوميتەت ءىسى، جوعارعى ايتقانداي، ءبىر قالىپتا ءجۇرىپ جاتتى. جۇرت باسى اۋىرسا دا كوميتەتكە كەلەتىن بولدى. قازاق كوميتەتىن عانا بىلەدى. سوت تا، ميليسيا دا — ءبارى دە كوميتەت. كۇندىز-تۇنى توپىر. كوميتەت قازانداي قايناپ جاتتى. ءبىراق جوعارعى ۇكىمەتتەن ەشبىر جوبا جوق. ەشبىر نۇسقا جوق. كوميتەت قازانداي قاينايدى. ءبىراق اكىمشىلىك كۇشى جوق. ورىستاردىڭ كوميتەتىندە ءتىپتى ءىس جوق. اتى بار، ءىسى جوق.
اقمولانىڭ اكىمشىلىگى كەرەنسكييدىڭ كوميسسارى پراپورششيك پەتروۆتىڭ قولىندا. ءبىراق ونىڭ دا كۇشى جوق. و دا ەشتەڭە ىستەي المايدى. بۇل جالعىز اقمولادا ەمەس. كەرەنسكيي زامانىندا بارلىق جەردە-اق جالپى سولاي بولعان. جالپى قوزعالعان حالىقتى كەرەنسكييدىڭ اكىمشىلىگى توقتاتا الار ما؟.. نەشە زاماننان بەرى شەڭگەلدەپ باسقان قالىڭ مۇزدى تالقان قىلىپ تاسىعان داريانى ميليسيا مەن سوت توقتاتا الار ما؟
الىس بولسا دا، جالپى قازاقستانعا قۇلاق كۇيىن بۇراپ وتىرۋعا تىرىسقان ورىنبورداعى «قازاق» گازەتى ەدى. جالپى قازاق وقىعاندارىنىڭ رۋحىنا جەل بەرۋگە ارەكەت قىلىپ وتىرعان «قازاق» گازەتى ەدى. ويتكەنى «قازاق» گازەتى وزگە گازەتتەردەن بۇرىنىراق شىققان (1913 جىلى شىققان) وركەندى گازەت بولدى. وركەندەگەن بۇل گازەت قازاق حالقى جاقسى جەردەن، سۋدان ايىرىلىپ، پاتشادان قورلىق كورىپ، تۇرمىسى وزگەرىڭكىرەپ: «جەرىم-اي! سۋىم-اي!.. قورلىق-اي!» دەگەن زاماندا شىقتى. جانە سول تۇرمىس وزگەرىستەرىنىڭ اسەرىنەن قازاقتىڭ وقۋعا ۇمتىلعان جاستارى كوبەيىپ، تالپىنا باستاعان قارساڭىندا شىقتى. جانە بۇل گازەتتىڭ باسىنداعى شىعارۋشىلار: «جەرىم-اي!.. سۋىم-اي!..» دەگەن زاردى مۇڭ قىلىپ، جىر قىلىپ ايتۋشىلار بولدى. سوندىقتان ولار قازاق وقىعاندارىنا كوسەمدىك قىلدى. سول كوسەمدىكتى بۇلار 1913 جىلدان «قازاق» گازەتى ارقىلى ۇگىت قىلىپ كەلىپ، پاتشا تۇسكەن سوڭ كۇشەيتتى. «الاشوردانىڭ» ۇرانشىسى وسىلار بولدى.
بۇلار پاتشا تۇسكەن سوڭ «قازاق» گازەتى ارقىلى «جالپى قازاقتىڭ جيىلىسى بولسىن» دەگەن ءسوزدى تاراتتى.
1917 جىلى ءساۋىردىڭ ەكىسىنەن سەگىزىنە دەيىن ورىنبوردا تورعاي وبلىسىنىڭ سەزىن جاسادى. تورعاي سەزىنە ورال، سەمەي، سىرداريا، بوكەي وبلىستىق كوميتەتتەرىنەن وكىلدەر شاقىردى.
تورعاي سەزىندە جالپى قازاق حالقىنىڭ ماسەلەلەرىن قوزعادى. «قازاقستاندىق جالپى سەزد قۇرىلسىن» دەپ قاۋلى شىعاردى. سەزگە جوبا جاساپ، شاقىرىلاتىن ۋاقىتىن، ورنىن بەلگىلەۋگە سەگىز كىسىدەن بيۋرو سايلادى. سايلانعان بيۋرونىڭ باسى «قازاق» گازەتىنىڭ شىعارۋشىلارى: بوكەيحانوۆ، بايتۇرسىنوۆ، دۋلاتوۆ، قادىربايەۆتار بولدى.
ءسويتىپ، «قازاق» گازەتىنىڭ جازۋشىلارى باس بولىپ، تورعايدىڭ وبلىستىق جيىلىسىندا سەزد شاقىرىلاتىن بيۋرو سايلانىپ، جالپى قازاق جيىلىسىن قۇرماق بولدى.
بيۋرو كەشىكپەي «قازاق» گازەتىنە «جالپى سەزد بولادى»، — دەپ جار سالدى. سەزد — «ءبىرىنشى جالپى قازاق سەزى» بولماق. سەزد ورىنبوردا 1917 جىلى شىلدەنىڭ 20-سى كەزىندە اشىلماق.
«قازاق» گازەتىندە قازاقستاننىڭ ءار وبلىسىندا سەزگە قانشا وكىلدەر شاقىرىلعانى جاريالاندى. ىلە ورىنبوردان تەلەگرامما كەلدى. سەزدە قارالاتىن ماسەلەلەرىن قوزعادى. قارالاتىن ماسەلەلەر:
1) جالپى روسسيانىڭ مەملەكەت قۇرىلىسى.
2) قازاق وبلىستارىنىڭ اۆتونومياسى.
3) جەر ماسەلەسى.
4) ميليسيا ماسەلەسى.
5) زەمستۆو.
6) وقۋ.
7) سوت.
8) ءدىن ماسەلەسى.
9) ايەلدەر ماسەلەسى.
10) ۋچرەديتەلنوە سوبرانيەگە دايارلانۋ.
11) جالپىروسسيانىڭ مۇسىلمان سوۆەتى.
12) قازاقتىڭ ساياسات پارتياسىن جاساۋ.
13) جەتىسۋ وقيعالارى.
14) جالپىروسسيا فەدەراليستەرىنىڭ كييەۆتەگى سەزىنە قازاقتان كىسى جىبەرۋ، پەتەربورداعى وقۋ كوميسسياسىنا كىسى جىبەرۋ.
مىنە، سەزدەرىندە قارالاتىن ماسەلەلەر وسىلار.
سەزگە ءار وبلىستان «سايلاپ جىبەر» دەگەن وكىلدەرىنىڭ سانى از. بۇل وكىلدەردى ۋەزدىك كوميتەتتەر جىبەرمەك. نەمەسە وبلىستىق كوميتەتتەردىڭ ءوزى-اق جىبەرە سالماق. كوميتەتتەردىڭ جىبەرەتىن ادامدارىنان باسقا سەزگە تاعى تەلەگرامما ارقىلى ارناپ كەيبىر بەلگىلى كىسىلەردى شاقىردى.
— كىم شاقىردى؟..
— الگى بوكەيحانوۆتار شاقىردى.
— قانداي بەلگىلى كىسىلەردى شاقىردى؟
— ماناعى ايتقان، سالىق بولىس ءتارىزدى «دۇنيە تۇتقاسىن ۇستاعانداردى» شاقىردى. قۋاناي قازىرەتتەر ءتارىزدى «اۋليەلەردى» شاقىردى.
ءبىزدىڭ اقمولا وبلىسىنىڭ اتىنان باراتىن ەكى وكىل بولىپ وبلىستىق كوميتەتتىڭ ەكى مۇشەسى كەتتى: ومبىدا وتىرىپ وزدەرىن-وزدەرى سايلاپ كەتتى. اسىل سەيىتوۆ (دوكتور)، ماعجان جۇمابايەۆ (ۋچيتەل). ءبىز اقمولانىڭ ۋەزدىك كوميتەتىندە وتىرىپ، تەك انشەيىن بولىپ جاتقان ءىستى تەلەگرامما، حات، گازەت ارقىلى عانا ءبىلىپ وتىردىق.
كەشىكپەي ومبىدان فەلدشەر شايمەردەن ءالجانۇلىنان حات الدىم. مەن شايمەردەنمەن ومبىعا وقۋعا بارعان جىلىمدا تانىس بولىپ ەدىم. ول ومبىدا ادام فەلدشەرىنىڭ شكولىندا وقىعان ەدى. شايمەردەنمەن وتە جاقىن دوس بولىپ كەتىپ ەدىم.
1913 جىلى ومبىدا ەڭ اۋەلى جاسىرىنىپ جاستار ۇيىمىن — «بىرلىكتى» اشقانىمىزدا، شايمەردەندى ۇيىمنىڭ باسقارماسىنىڭ ءتوراعاسى قىلىپ سايلاپ ەدىك. شايمەردەن سوندا-اق توڭكەرىسشىل ەدى. «بىرلىكتىڭ» ءبىر ورمان ىشىندە بولعان جيىلىسىندا شايمەردەن: «كىشكەنە باسپا ماشينا الايىق، باسپاعا باسىپ قازاق اراسىنا پاتشاعا قارسى ءسوز تاراتالىق»، — دەپ ۇسىنىس كىرگىزىپ ەدى. جانە «ريەۆوليۋسيا بولسا قايتەمىز» دەگەن ءسوز بولعاندا: «ريەۆوليۋسيا بولسا، قولىمىزعا قارۋ الىپ، ريەۆوليۋسياشىلدارمەن ءبىر بولامىز»، — دەپ ەدى.
بۇل سوزدەردى كوپشىلىك جاراتپاپ ەدى. جالعىز-اق شايمەردەنگە مەن قوسىلىپ ەدىم.
مۇنىمىزدى كەيبىرەۋلەر كۇلكى قىلىپ ەدى. مىنە، ەندى سول شايمەردەن ماعان ومبىدان جازعان حاتىندا بىلاي دەپتى:
«ساكەن!
مەن ورىنبورعا انا مىرزالاردىڭ جيىلىسىنا كەتىپ بارامىن. ماقسۇتىم — بوكەيحاندارعا قارسى شىعىپ، ولاردىڭ جولىنىڭ تەرىس ەكەنىن ايتپاق.
سەن دە ولاردىڭ كىم ەكەنىن جۇرتقا جاريالاپ، ءتۇسىندىرىپ ايتا بەر! قوش! تاعى دا حات جازارمىن...
شايمەردەن».
ءبىز دە ەندى قاراپ وتىرا المادىق، بۇل جيىلعان سەزدەن نە كۇتۋگە بولاتىنىن ايتا باستادىق.
ۋەزدىك كوميتەتتىڭ جالپى جينالىسىن اشتىق. كوميتەتتىڭ ورتاسىنا ورىنبوردا بولىپ جاتقان سەزدىڭ — I جالپى قازاق سەزىنىڭ قارايتىن ماسەلەلەرىن سالدىق.
بايانداما جاساپ پىكىر الىسقاننان كەيىن، ورىنبور سەزىنىڭ قارايتىن ماسەلەلەرى تۋرالى قاۋلى شىعاردىق. قاۋلىمىز «جاس قازاق» ۇيىمىنىڭ جوباسىمەن بولدى. بىزدىڭشە، ەڭ زور ماسەلە — روسسيانىڭ بولاشاق ۇكىمەتىنىڭ ءتۇرى. مۇنى ءبىز ۇلكەن ءقاۋىپتى ماسەلە دەپ بىلدىك. ءقاۋىپتى بولماي قايتەدى؟ — سەزدە ىلعي جۋان بولىستار (جامان دا بولىستار ەمەس، جۋان بولىستار)، ۇلكەن اقساقالدار، قازىرەتتەر بولسا، ولار قانداي ۇكىمەت جاساماق؟..
ءمىنى، سول سەبەپتى بولاشاق ۇكىمەت قۇرىلىسىن ۇلكەن زور ماسەلە دەپ بىلدىك.
بۇل تۋرالى ءبىزدىڭ كوميتەتتىڭ شىعارعان قاۋلىسى بويىنشا، ورىنبورداعى سەزگە تەلەگرامما سوقتىق. تەلەگراممانى جازعان بىرماعامبەت ايباس ۇلى ەدى.
تەلەگراممانىڭ مازمۇنى مىناداي ەدى: «ءبىز فەدەراتيۆنايا رەسپۋبليكاعا عانا داۋىس بەرەمىز. باسقا تۇرگە قارسى بولامىز».
ءبىزدىڭ تەلەگرامما سەزدىڭ اشىلۋىنا ءدال بارىپتى. ءبىزدىڭ وسى تەلەگراممانىڭ جونىمەن اقمولا وبلىسىنىڭ اتىنان بارعان سەيىتوۆ فەدەراتيۆنايا رەسپۋبليكانى قۋاتتاپ سويلەپتى. سەزد شاقىرۋشىلاردىڭ اعاسى بوكەيحانوۆ كادەت پارتياسىنىڭ جوباسىن سەزگە العىزباق بولىپتى، ەداۋىر دالباسالاپتى. «روسسيا ۇكىمەتى انگليا ۇكىمەتىندەي پاتشاسى بار، پارلامەنتتى بولۋى ءجون»، — دەپ تالاسىپتى. ءبىراق كوپشىلىكتەن جەڭىلىپتى. سەزد فەدەراتيۆنايا رەسپۋبليكانى دۇرىس تاۋىپتى. بۇل ءسوزدى سەزدەن كەيىن اقمولاعا كەلگەندە سەيىتوۆ سويلەدى.
ءىس سولاي ءجۇرىپ جاتتى. قاجى، مولدالار، بولىستار بىزگە قاس بولىپ الدى. ءبىزدى «ءدىنسىز»، «ەلدى بۇلدىرگىش» دەپ ءسوز جۇرگىزىپ ءجۇردى.
قايتىپ كەلىپ «تىرشىلىك» دەگەن گازەت شىعارا باستادىق.
كەشىكپەي تامىزدا اقمولانىڭ ۋەزدىك سەزى بولدى. سەزگە اقمولانىڭ ءار بولىسىنان وكىلدەر كەلدى. ومبىدان وبلىستىق كوميتەتتەن الگى ورىنبورداعى سەزگە بارعان اسىلبەك سەيىت ۇلى كەلدى. ورىنبور سەزىنىڭ باسپاعا باسىلعان قاۋلىلارىن اكەلدى. سەزدىڭ قالاي بولىپ وتكەنىن سويلەدى.
سەزدە بوكەيحانوۆتاردىڭ كادەت پارتياسىنىڭ جوباسىن جۇرگىزبەك بولعانىن ايتتى. روسسيا مەملەكەتىنىڭ ۇكىمەت قۇرىلىسى اعىلشىندىكىندەي، كونستيتۋسيا پارلامەنت بولعانى دۇرىس دەپ تالاسقانىن ايتتى. اقىرىندا جەڭىلىپ، (فەدەراسياعا) فەدەراتيۆتى رەسپۋبليكاعا كونگەنىن ايتتى. جانە جالپى قازاق («الاش») پارتياسىن جاساۋعا قاۋلى قىلعاندارىن ايتىپ، باسپاعا باسىلعان قاۋلىلارىن وقىدى. بولاشاق ۋچرەديتەلنوە سوبرانيەگە (جالپى روسسيا مەملەكەتىنىڭ ۇكىمەت قۇرىلىسىن جاسايتىن سەزگە) قازاقستاننىڭ بارلىق وبلىستارىنان قازاق وكىلدەرىن بەلگىلەگەندەرىن ايتتى. ماعان: «سەنى دە اقمولا وبلىسىنان بەلگىلەگەن وكىلدەردىڭ سپيسكەسىنە (تىزىمىنە) كىرگىزدىك»، — دەدى.
— جانە راقىمجان دۇيسەنبايەۆتى بەلگىلەدىك، — دەدى.
— بەلگىلەگەن كىسىلەرىڭنىڭ بەتىن بىلمەي، بەلگىلەپ قويۋلارىڭ ءجون بە؟.. سوڭىرا اركىم ورىستىڭ ءار پارتياسىمەن كەتسە قايتەسىڭدەر؟.. — دەدىم.
— نەگە ءويتسىن!.. جالپى قازاقتىڭ ءوز پارتياسى بولادى عوي، — دەدى.
— ولجاباي ءتارىزدى ادامداردىڭ باتاسىن العان پارتيادا ءبىز بولمايتىن شىعارمىز، — دەدىم. ءبىراز سەيىتوۆپەن قاعىسىپ، ايتىسىپ قالدىق.
اقمولانىڭ ۋەزدىك قازاق سەزى اشىلدى. سەزگە كەلگەن ادامداردىڭ كوبى نە بولىستاردىڭ «اتۇلتاندارى»، نە ىنىلەرى، نە قۇدالارى بولىپ شىقتى. وزدەرى وكىل بولماسا دا، بىزگە تىستەرىن قايراپ جۇرگەن بولىستار، بايلار، مولدالار جينالىپ كەلىپتى.
سەزدىڭ ماڭايى سىبىر-سىبىر ءسوز. توپ-توپ جيىلىس. سەزدىڭ كوپشىلىگى ءىرى بولىستار مەن ءىرى مولدالاردىڭ ىقپالىنا ءتۇسىپ العان ءتارىزدى.
بىزبەن «ءبىر جولدامىز» دەپ جۇرگەندەر، كوميتەتتە بىزبەن بىرگە قىزمەت قىلىپ جۇرگەن، بۇرىنعى ورىس تورەلەرىنىڭ پەريەۆودچيك-تىلماشتارى بولعان قازاق وقىعاندارى بولىستارمەن، مولدالارمەن جامپاڭداسىپ، سويلەسىپ، قۇشاقتاسىپ الدى.
كوميتەت سايلاۋى بولدى. كوميتەتكە «جاس قازاقتىڭ» باستىقتارىنان ەشكىمدى كىرگىزبەدى. ءسويتىپ، ءبىز كوميتەتتەن شىعىپ قالدىق.
كوميتەتكە ىلعي بايلاردىڭ، بۇرىنعى ازۋلىلاردىڭ، مولدالاردىڭ ادامدارى كىردى. ءتوراعاسى دوكتوردىڭ فەلدشەرى قۇسايىن قوجامبەردى ۇلى. (قۇسايىن سايلاۋ بولاردا اۋىپ كەتتى.) مۇشەلەرى: ماتەن مولدا، بۇرىنعى سۋديانىڭ پەريەۆودچيگى ەردەنبايەۆ جانە سۋديانىڭ پەريەۆودچيگى سارمان شۇلەنبايەۆ، بۇرىنعى بولىس جانە پەريەۆودچيك ۇسەن قوسايەۆ، باسقا وسىنداي ادامدار.
جاڭارعان قازاق كوميتەتى ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن تەزىنەن-اق ءىس جۇزىندە كورسەتە باستادى.
بوستاندىق، تەڭدىك، ادىلدىك ىزدەگەن ادامدارعا قازاق كوميتەتىنىڭ ەندى ەشبىر ءپاتۋاسى بولمادى. ونداي ادامدار «جاس قازاق» ۇيىمىنا كەلەتىن بولدى.
ءبىز «تىرشىلىك» گازەتى مەن «جاس قازاق» ۇيىمىن كۇشەيتە بەردىك.
«تىرشىلىك» گازەتىندە بايلارعا، بولىستارعا، مولدالارعا قارسى جازىپ جاتتىق. كوميتەتتىڭ كىمدىكى ەكەنىن بۇقاراعا سەزدىرىپ جاتتىق. مەنىڭ «تىرشىلىكتىڭ» ءبىر نومىرىنە باسقان «كۇزەتشى يتتەر» دەگەن ولەڭىمە كوميتەتتىڭ ءتوراعاسى قۇسايىن قوجامبەردى ۇلى ەداۋىر شامدانىپ ءجۇردى. ءبىراق نە قىلسىن؟.. كوميتەت، گۋبەرنيالىق كوميتەتتىڭ ءامىرى بويىنشا، ەلدەن اقشا جيناماق بولدى. ءۇي باسىنا جەتى جارىم سومنان. بايدان دا جەتى جارىم سوم، كەدەيدەن دە جەتى جارىم سوم. وزدەرىنىڭ باتاگويلەرى، مىڭ-مىڭ جىلقىلى بايلار — ساعىنايدىڭ نۇرماعامبەتى، ولجابايلاردان دا جەتى جارىم سوم، اقمولاداعى جاتاق بالاپاننان دا جەتى جارىم سوم!
كوميتەت ءىسىنىڭ ءبارى دە وسىنداي. بۇل انشەيىن جۇزدەن ءبىرىن عانا كەلتىرگەن مىسال.
ارينە، ءبىز بۇعان قاتتى قارسى تۇردىق. «تىرشىلىك» ارقىلى دا، اسىرەسە اۋىزشا ءسوز جۇرگىزىپ، كوميتەتكە ءجوندى اقشا بەرگىزبەدىك.
وسى كۇنى كەيبىرەۋلەر «اقمولادا شىققان «تىرشىلىك» گازەتى «كەدەيشىل» بولسا دا، دىنشىلدىكتەن امان ەمەس ەدى»، — دەيدى.
1925 جىلى جازعىتۇرىم تاشكەندە «اقجول» گازەتىنىڭ جالپىقازاقستاندىق تىلشىلەر سەزىندە، بايتاس ۇلى دەگەن جىگىت «قازاق ءباسپاسوزىنىڭ تاريحى تۋرالى» دەگەن بايانداما جاساپتى. بايانداماسىندا العاشقى ريەۆوليۋسيا كەزىندە شىققان گازەتتەردىڭ قانداي بولعانىن وزىنشە بۇزا، شالا-پۇلا ايتىپ كەلىپ:
«... اقمولاداعى «تىرشىلىك» سونداعى گازەتتەردىڭ بارىنەن كەدەيشىل بولدى. ءبىراق بۇ دا دىنشىلدىك، ۇلتشىلدىقتان امان بولعان جوق»، — دەپتى.
بۇل — انشەيىن بوس ءسوز. ارينە، ول ۋاقىتتا تاجىريبەسىز، بىلىمگە كەدەي كەزدە شىققان گازەت سۇرىنبەي، جىعىلماي كەتتى دەۋ دە قاتە. اۋەلى وسى ۋاقىتتا دا گازەتتەردىڭ تالايىنىڭ كەيدە شەكتەن شىعا جايىلعاندارىن كورەمىز. «تىرشىلىك» ءدىنشىل دە بولعان جوق. ۇلتشىل دا بولعان جوق. ۇلتشىل بولسا، «الاشقا» قوسىلار ەدى. ال ءدىنشىل بولدى ما، جوق پا؟ مىنادان اڭعارۋعا بولادى.
«ءمۇفتي كەرەك» دەگەن سوزدەر ورىنبورداعى «قازاق» گازەتىنە 1917 جىلى جازىلىپ جاتتى. مىنە، وسى تۋرالى سول 1917 جىلى «تىرشىلىك» گازەتىنىڭ باس جازۋشىسى راحىمجان دۇيسەنبايەۆ «تىرشىلىكتىڭ» ءبىر نومىرىنە باسماقالا جازدى.
بۇل ماقالانى «تىرشىلىكتەن» «قازاق» گازەتى الىپ كوشىرىپ تە باستى. باسقاندا «ءبىزدىڭ پىكىرىمىزگە قارسى پىكىر» دەپ باستى. سول ماقالانى ەندى «قازاق» گازەتىنەن الىپ، ءبىز مۇندا كەلتىرەيىك. «قازاق» گازەتى بىلاي دەپ كوشىرەدى:
گازەتتەردەن:
«...اقمولادا جاڭا شىعا باستاعان «تىرشىلىك» گازەتى «ءمۇفتي قازاققا كەرەك پە» دەگەن باسماقالاسىندا ءقازىر مۇفتيگە قاراۋ كەرەك ەمەستىگىن جازادى.
ءبىز قازاق مۇفتيگە كىرىسۋ كەرەك دەگەن پىكىردەمىز.
ءبىراق بۇ دا ءبىر گازەتتىڭ پىكىرى بولعاندىقتان وقۋشىنىڭ سىنىنا سالۋدى ماقۇل كوردىك. «تىرشىلىك» گازەتى جازادى: «ءبىزدىڭ قازاقتىڭ كوبى مۇفتيگە قارامايدى»، — دەپ تالپىنادى.
ونىڭ نەگە كەرەك ەكەنىن ءوزى دە كوپ انىق بىلمەيتىن سىقىلدى. كوبىنىڭ مۇفتيگە كىرەمىز دەيتىنى نوعايلارمەن سويلەسكەندە، ازىلدەسكەندە ايتاتىن سىقىلدى:
«سەندەر، قازاق، مۇفتيگە قارامايسىڭ، ورىسقا قارايسىڭ»، — دەپ، سونى قايسىبىرەۋلەرى بويىنا ءمىن كورەدى. راسىندا، نوعايدىڭ ءمۇفتيى دە ورىسقا قارايدى. ورىسقا، پاتشاعا قاراماي كەتكەن بۇعان شەيىن ەشكىم جوق.
نوعايلاردىڭ ءمۇفتيى قايتا ورىسقا، ۇلىققا ءسوز تاسىپ، حالىققا جاقسىلىق ويلاعاندارىنىڭ ۇستىنەن كورسەتىپ تۇراتىن قۋلار، شپيون ەكەن. ول جاقىندا نيكولاي پاتشا تۇسكەن سوڭ اشىلدى. ءمۇفتي بولعانمەن نوعايلاردا ارتىقشا ءدىن كۇشەيىپ، نە ءبىلىمى ارتىلىپ كەتكەن ەشنارسەنى ءبىز بۇل كۇنگە شەيىن بايقامادىق.
ءبىزدىڭ قازاق اۋەلدە مۇفتيگە قاراعان دا ەدى. ونان شىققالى وتىز جىلداي-اق بولدى. شىققان ءمانىسى: ءمۇفتيدىڭ جەر تۋراسىندا قىلعاندارى. قازاقتىڭ اتقامىنەرلەرىنىڭ جەر داۋلارىنان الاتىن پايداسى كەتىپ، كوپ جۇمىستار ءوز ۋقالاۋىنان شىققان سەبەپتى.
ورىستار ءدىن تۋراسىندا ارحيەرەيلەر سايلاۋدى پاتشالىق جۇمىسى ەمەس ءبىلىپ، اركىمنىڭ ءدىن — ءوز جۇمىسى دەپ قالدىرىپ تۇر.
ءبىز بىرەۋدىڭ ەسكىسىن كيمەسەك جۇرە المايمىز عوي. بۇلار ءدىن باستىعىن قالدىرىپ جاتقاندا، ءبىز ونى جاڭادان سايلاپ جاتىرمىز.
عىلىمنان كورىنىپ تۇرادى: ءدىن باستىعى زورايعان سايىن، حالىق نادان بولىپ بۇزىلادى، عىلىم، بىلىمنەن قالىپ، ءدىندى تۇتۋ كەرەك، ءبىراق اسا شيەلەندىرمەي تۇتۋ. جالپى قارا حالىققا نەعۇرلىم تورە، چينوۆنيك، ۇلىق از بولسا، سوعۇرلىم پايدالى. مولدالاردان ءمۇفتي قىلىپ، قازاق قوقىرايتىپ ءبىر ۇلىق شىعارىپ السا، قايتىپ قۇتىلۋى قيىن بولار. تالاي جۇرتتا سولاي بولعان.
«نە حاقتى بەر، ات قويارىڭدى بەر، ىسقات-جانازاڭدى بەر!..» — دەپ، جالعىز سيىردىڭ بۇزاۋىن قۋىپ كەتىپ وتىرسا، سول قيىن بولار.
1891 جىلى، 25 مارتتا شىققان ستەپنوە پولوجەنيە بويىنشا، مولدا بەلگىلەنىپ شىعارىلمادى. سويتسە دە ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەيتىن اۋىلناي ستارشينا جانازاعا، نەكاحقا، ات قويعانعا ءار جەردە-اق پاتشالىق الىمنان كەيىن قالماي، بەلگىلى الىم الىپ تۇراتىن ادەت شىعارعان ەدى.
قازاق ءازىر ءمۇفتيدى قويا تۇرىپ، وزگە باس بيلىگىن تۇزەتسىن.
مۇفتيلىكتى قويا تۇرۋ كەرەكتىگىن جانە نە ەكەنىن تۇسىنبەگەندىگىن اقمولاعا احون سايلاۋى كورسەتتى.
«قازاق ».1917 جىل.
راحىمجان دۇيسەنباي ۇلى
2 دەكابر. № 253»
مىنە، وسى ماقالا ءدىنشىل گازەتتىڭ ماقالاسى ما؟.. ول ۋاقىتتا وسىنداي ماقالانى «تىرشىلىك» گازەتىنەن باسقا ەشبىر قازاق ويىنا العان جوق تا. ويتكەنى ولاردىڭ تار جولىنا مۇنداي ماقالالار دۇرىس ەمەس ەدى.
ولاردىڭ تۋى دا «الاش»، ۇرانى دا «الاش» بولدى. قۋاتى، باتاگويى — باي-اقساقالدار، مىقتى بولىستار، «اۋليە» قازىرەتتەر بولدى... «تىرشىلىك» گازەتىنىڭ جازۋشىلارى «جاس قازاق» ۇيىمى ەدى. قۋاتى اقمولا جاتاقتارى ەدى. اقمولانىڭ قالاسىنا دا، ۋەزىنە دە قازاق كوميتەتىنەن «جاس قازاق» ۇيىمى ءقادىرلى بولا باستادى. «جاس قازاق» باسقارماسى رەتى كەلىپ قالعاندا كەيدە كوميتەتكە بۇيرىق جازاتىن دا بولدى. اسىرەسە ايەل ماسەلەسىن كوميتەتتىڭ بۇرمالاۋىنا «جاس قازاق» ۇيىمى جىبەرتپەدى.
قازاق كوميتەتىنىڭ حالىق الدىندا ءقادىرى قالمادى. ءىرى ماسەلەلەردى «جاس قازاق» ۇيىمىنىڭ ۇيعارۋى بولماسا، ءوز بەتىمەن ىستەي المادى. كوميتەت كەڭەسىن «جاس قازاقتىڭ» ءبىر مۇشەسى باقىلاپ وتىراتىن بولدى.
قازاق كوميتەتى قالايشا ءقادىرلى بولسىن؟.. كوميتەتكە كىرىپ الىپ، بۇرىنعى ەل جەۋگە ۇيرەنىپ قالعان پەريەۆودچيك، مولدا، مىرزالار تاعى دا ەلگە تۇمسىقتارىن تىقتى. تاعى دا بۇرىنعى جۋاندار، مولدالار تايراڭدايتىن بولىپ الدى. تاعى دا جاۋىزدىق ىستەلە باستادى.
ال بۇلاردىڭ بارىنە ءبىزدىڭ «جاس قازاق» قارسى تۇرىپ، تەرىستىكتى جۇرتقا اشكەرە قىلىپ جاريالاي بەردى. ونداي تۇردە كوميتەتتە نە ءقادىر قالسىن!..
«جاس قازاق» ۇيىمى قانشا الىسقانمەن كوميتەت ازداپ بۇقپانتايلاپ، ءوزىنىڭ بىقسىعان شاتاق ىستەرىن ىستەي بەردى.
ءبىر كۇنى «جاس قازاق» ۇيىمى كوميتەتپەن بەلدەسپەك بولدى. «كوميتەتتى قۋۋ كەرەك!» دەگەن ءسوز قوزعالدى. كەڭەسپەك بولدىق.
سول كۇزگە قارسى اقمولادا ەكى كلاستى ورىس-قازاقتىڭ شكولاسى اشىلعان. شكولدىڭ ءبىر وقىتۋشىسى مەن. پاتەرىم شكولمەن بىرگە. «جاس قازاق» جيىلىسىن كەشكە جاسىرىن سول ءبىزدىڭ شكولدا جاساماق بولدىق.
ىڭىردە جۇرت سايابىر بولعان كەزدە، جۇرت ءبىزدىڭ شكولعا جينالدى. جينالىسقا بىرەن-ساران «جاس قازاق» ۇيىمىندا جوق ادامداردى دا شاقىردىق.
«جاس قازاقتىڭ» باستىقتارى تەگىس بولدى. سول كەزدە ومبىدان كەلگەن بايسەيىت ءادىل ۇلى دا بولدى. «تىرشىلىك» گازەتىنىڭ باس جازۋشىسى راحىمجان دۇيسەنباي ۇلى بولدى.
جيىلىستى اشتىق. جيىلىسقا مەن ءتوراعالىق قىلدىم. بايسەيىت حاتشىلىق قىلدى. ءبىراز كەڭەسكەننەن كەيىن، كوميتەتتى قۋۋعا قاۋلى قىلدىق.
كوميتەتتىڭ نە سەبەپتى قۋىلاتىنىن، تەرىستىكتەرىن ايتىپ، قاعازعا ءتىزىپ جازىپ، قارار شىعاردىق. بۇل شىعارعان قاراردى تورت-بەس قاعازعا دارالاپ كوشىرىپ جازىپ، قالانىڭ، ورىستىڭ مەكەمەلەرىنە ماعلۇمات ءۇشىن تاپسىرماق بولدىق.
پلان مىناداي:
ەرتەڭ ەرتە مەكەمەلەردە قىزمەت باستالعان كەزدە، ءبارى ءبىر ۋاقىتتا، ءبىزدىڭ كىسىلەر ءار جەرگە بارىپ، زور ۇيىمدارعا، مەكەمەلەرگە الگى شىعارعان قاۋلىنى تاپسىرماق. سونان سوڭ جيىلماق جەر قىلىپ بەلگىلەگەن كوميتەتتىڭ قاسىنداعى اسىلبەك ۇلىنىڭ ۇيىنە جيىلماق. سول جەردەن جازۋ جازعان ەكى-ۇش تۋ كوتەرىپ، كوميتەتكە بارماق بولدىق.
اركىمگە مىندەتتى ءىس تاپسىردىق. بايسەيىت پەن جۇماباي ۋەزنىي كوميسسارعا بارىپ، ءبىزدىڭ قاراردى تاپسىرماق. مەن ءبىر جولداسپەن گارنيزونداعى سولداتتارعا بارىپ قاراردى تاپسىرىپ، اۋىزشا دا قىسقاشا بايانداما قىلماقپىن. بىرەۋلەرى ورىس كوميتەتىنە بارىپ، قاراردى تاپسىرىپ، بايانداما قىلماق. بىر-ەكى جولداس كەرەك سوزدەردى جازىپ، ەرتەڭ ەرتە جينالاتىن اسىلبەكوۆتىڭ ۇيىنە ەكى-ۇش تۋدى دايارلاپ تۇرماق.
دۇيسەنبايەۆ پەن سەرىكبايەۆ جانە بىرەۋلەر جاتاقتاعى قارا بۇقارا قازاقتاردىڭ جينالاتىن بازارىنا بارىپ، توپ جيىپ، قىسقاشا سوزدەر سويلەپ، قاراردى وقىپ، بۇقارا حالىقتى كوميتەتكە قاراي الىپ كەلمەك.
ءسويتىپ، تۇندە «جاس قازاق» جيىلىسى تارقادى.
ەرتەڭى جاسالعان پلان بويىنشا اركىم ءوز مىندەتىن ىستەپ، ۋادەلى جەرگە جينالدىق.
گارنيزون ماعان «سەندەردىڭ تىلەۋىڭدەمىز» دەگەن ءسوز ايتتى.
اسىعىپ ۋادەلى ۇيگە كەلدىك. تۋلاردى دا اكەلدى. جولداستار جينالىپ جاتىر. جينالىپ بولدى. ۋەزدىك كوميسسارعا بارعان كىسىمىز كەلدى.
كوميسساردىڭ ءتۇرى جامان. «ەرەۋىل جاساتپايمىن، قويىڭدار!.. تىڭداماساڭدار، ارەستوۆات ەتەم ءبارىڭدى!» — دەپ ايتتى دەپ كەلدى. ەندى كوشەگە شىعۋ عانا قالدى دەگەندە، كوميتەتكە استىرتىن جىبەرگەن ءبىر جولداس جۇگىرىپ كەلدى.
— ويباي، كوميتەتكە ءۇش-تورت ميليسيونەر جانە بىر-ەكى ورىس پەن كوميسسار كەلدى، — دەدى.
— ە، قايتەمىز، كەلسە!.. ءبارىبىر!.. بارامىز!.. — دەپ دۋىلداپ كوشەگە شىقتى.
كوميتەتكە باردىق. «جاس قازاققا» ءبىرتالاي جاتاق بۇرىلا قوسىلدى. توپتالىپ شۇبىرىپ كوميتەتكە كەلدىك. توپىرلاپ، سيعانىمىزشا كوميتەت ۇيىنە كىردىك.
كوميتەتتىڭ مۇشەلەرىنىڭ كوبى استىڭعى ءۇيدىڭ ەسىگىنەن شىعىپ، قاشىپ كەتىپتى. كەرەنسكييدىڭ كوميسسارى بىزگە قارسى شىقتى. ءبىزدىڭ سويلەۋگە بەلگىلەپ قويعان ەكى كىسىمىز كەرەنسكيي كوميسسارىمەن شارتتا-شۇرت ايتىسا قالدى. كوميسسار كوميتەتتى قورعايدى. ءبىزدىڭ ەكى كىسى قارالايدى. ءبىز وزگەمىز ءيىن تىرەسىپ ەنتەلەپ تۇرمىز. كوميتەتكە سيماعان كوپشىلىگىمىز تىستا. كوپ تۇرماي، كوميسسارمەن ايتىسۋعا مەن دە كىرىسە كەتتىم. سويلەتكەن ەكى كىسىمىزدىڭ ەكەۋى دە ەل جىگىتتەرى ەدى. ەكەۋى دە تايسالماي سويلەپ تۇر. ءبىرى قۇسايىن جالماعامبەت ۇلى دەگەن، ءبىرى تاعى ءبىر ەل كىسىسى.
كوميسسارلار قاسىندا اقمولاداعى «ەسەر» پارتياسىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى بار ەكەن. ول ءبىر سويلەمپاز ادام ەكەن. و دا سوزگە كىرىستى. ءبىراق ول انشەيىن جاي عانا توقتاۋ ايتتى. ال كوميسسار اۋزىنان جالىنى شىعىپ، بۇرقىلداپ سويلەدى. ءبىزدى قورقىتادى. اقىرىندا كوميسسار ءتۇسىن، داۋىسىن وزگەرتىپ سويلەپ، ون بەس كۇنگە مۇرساتانا سۇرادى. ون بەس كۇندە كوميتەتتى قايتا سايلاماق بولدى. ءبىز تارقادىق...
ەندى سول كۇننەن كەيىن حالىققا «كوميتەتتىڭ بۇتى بەس تيىن دا بولماي قالدى. تيىنداي دا ءقادىرى قالمادى».
ون بەس كۇن ءوتتى. كوميسسار كوميتەتتى تارقاتپادى. ءبىزدىڭ كىسىلەر تاعى دا ءسوز جۇرگىزدى...
بازارداعى جيىلعان بۇقاراعا راحىمجان دۇيسەنبايەۆ بارىپ، كوميتەتتىڭ بايدىكى، بولىستىكى ەكەنىن ايتىپ ءسوز سويلەدى.
شكولادا وتىرعان مەنى شاقىردى. ءبىز دە باردىق. جۇرت تاعى دا قىزىپ، «كوميتەتتى كۇشتەپ تارقاتامىز...» دەپ، تاعى دا كوميتەتكە قاراي گۋ-گۋلەپ توپتانىپ، شۇباپ جونەلدى. تاعى دا توپىرلاپ باردى.
كوميتەت مۇشەلەرى قورقىپ، كوميتەتتى قۇلىپتاپ كەتىپ قالعان ەكەن.
ءۇيدىڭ قوجاسى ءبىر شال ەسىك الدىندا شىعىپ تۇر ەكەن.
جۇرت تاعى دا تارقادى...
IV. سوۆەت YKIMETI زامانىندا
كەشىكپەي «پەتروگرادتا كەرەنسكيي ۇكىمەتى قۇلاپ، ۇكىمەتتى بولشيەۆيكتەر الدى» دەگەن تەلەگرامما ساپ ەتە ءتۇستى.
وكتيابر توڭكەرىسىنەن كەيىن الەۋمەت، ساياسات مايدانىنداعى كۇرەستەرىمىز بۇرىنعىدان دا ەكپىندى بولدى. مىس قازانداي قاينادى.
جيىلىس-ميتينگ، تالاس-تارتىستار جيىلەندى.
دۇيسەنبايەۆ، اسىلبەكوۆ، سەرىكبايەۆ، نۇركين، بەكمۇقامبەتوۆ، ءادىلوۆ، قانگەلدين ءۋالي مەن كوشەرباي تاعى باسقا جولداستار، فرونتتان قايتقان مونين، گريۆوگوز، لوزنوي، كولومەيسيەۆ، رەپشنەيدر دەگەن سولداتتارمەن جانە ەكىباستۇز زاۆودىنىڭ جۇمىسكەرى باچوك دەگەنمەن، تروفيموۆ دەگەن ليەۆوي ەسەرادۆوكاتپەن، گورباچيەۆ دەگەن سەميناريا ۋچيتەلىمەن، اقمولاداعى ەسەر پارتياسىنىڭ حاتشىسى الگى مارتىلوگو دەگەن ليەۆوي ەسەر جانە باسقا ورىس جولداستارمەن ءبارىمىز ءبىرىڭعاي اقمولادا سوۆەت ورناتۋ جولىندا تالاس-تارتىس مايدانىنا شىقتىق.
تالاي جيىلىس، تالاي ميتينگ وتكىزدىك. سوۆەت ورناتۋعا «قالپىمەن» قازاق-ورىس قارسى. ارينە، بايلار، تورەلەر، وفيسەرلەر قارسى. الاش نيەتىندەگى قازاق كوميتەتى قارسى. كەرەنسكييدىڭ ءوزى جويىلسا دا، اقمولاداعى وتىرعان كوميسسارى قارسى.
قىسقاسى، قارسى كۇش قالىڭ. ءبىز ءتىپتى ازبىز.
جۇرت گۋلەيدى. جينالىستاردا ءيىن تىرەسەدى. ۇرىسادى، كەرىسەدى.
ورىنبوردا بولعان ءبىرىنشى قازاق جيىلىسىنىڭ قارارى بويىنشا كۇللى قازاقستاندا «الاش» پارتياسى دەگەن جاسالدى. ونىڭ گۋبەرنيا-گۋبەرنيادا وبلىستىق كوميتەتتەرى اشىلدى، ۋەز-ۋەزدەردە كوميتەتتەرى اشىلدى. ءبىزدىڭ «تىرشىلىك» گازەتىنەن باسقا گازەتتەردە «الاشتىڭ» جوباسى جاريالاندى. بۇل گازەتتەر كۇپىرگەن ماقالالار جازىپ، «الاش، الاش!» دەگەن كۇيگە باستادى. «الاش» پارتياسىنىڭ جوباسىن ەسەر، مەنشيەۆيك پارتيالارىنىڭ، كادەت پارتياسىنىڭ جوبالارىنان قۇراستىرىپ الدى.
ءبىراق «الاش» ءوزىنىڭ بۇل قۇرعاق جوباسىن دا ءىس جۇزىندە قولدانعان جوق، ءىس جۇزىندە كولچاك اعاسىنىڭ تارتىپتەرىن قولداندى...
بارلىق الاش اعاسى دەپ ءاليحان بوكەيحاندى وقىعاندار كوككە كوتەردى. «الاش» باستىقتارى دا تىپىرلاپ، الاسۇرىپ ءسوز تاراتىپ، بار كۇشتەرىن سالىپ، ارەكەتتەرىن جاسادى.
دون-كيحوتشا، بوكەيحان ءسىبىر سەزىنە كەلدى. ومبىعا كەلدى، سەمەيگە كەلدى، بايانداما جاسادى. وقىعان مىرزالار، وقىپ جۇرگەن مىرزا بولام دەۋشىلەر بوكەيحاننىڭ جولىن توسىپ قارسى الدى.
ومبىدا، سەمەيدە الەكەڭدى قۇدايدان سۇراپ العان جالعىزداي قۇتتىقتادى. مۇنى از عانا كوز الدىنا كەلتىرۋ ءۇشىن 1917 جىلعى قاراشانىڭ 21-ىندەگى «قازاق» گازەتىنىڭ 251-نومىرىندەگى بوكەيحاندى سەمەيدە قالاي، كىمدەر كۇتىپ العانىن جازعان «سارىارقا» گازەتىنەن كوشىرگەن ماقالانى كەلتىرەيىك.
گازەتتەردەن:
ءاليحاننىڭ سەمەيگە كەلۋى
ءاليحان تومسكىدەگى ءسىبىر سەزىنەن قايتىپ، بايانداما وقۋعا سەمەيگە بارعان ەدى. سەمەي حالقىنىڭ ءاليحاندى قالاي قارسى العانى جونىندە «سارىارقا» گازەتىندە ءبىر ماقالا باسىلىپ شىققان.
ءاليحان سەمەيگە 21 وكتيابر كۇنى كەلەتىندىگى كۇن ىلگەرى ءمالىم بولعان ەكەن. سول كۇنى الدىنان شىعىپ، قۇرمەت كورسەتۋگە سەمەي قازاقتارى بۇرىنعى گۋبەرناتور مەكەمەسى، قازىرگى «بوستاندىق ۇيىنە» اعىلا باستاعان. سەميناريستەر ءبىر رەت، گيمنازيستەر ءبىر رەت، مۇعالىمدەر ءبىر رەت، تۇرعىن ساۋداگەرلەر، قىردان كەلگەندەر «سەگىزدەگى بالا، سەكسەندەگى شال دا قالماي» دەگەندەي قۋانىشپەن، وتاربانىڭ كەلۋىن توسقان ەدى دەيدى.
مۇنشا حالىقتىڭ ارتىقشا زور قۇرمەتپەن، قۋانىشپەن، ساعىنىپ كۇتكەن ادامى:
ەل ءۇشىن قۇرباندىققا جانىن بەرگەن.
بيت، بۇرگە، قاندالاعا قانىن بەرگەن،
ۇراداي ساسىق اۋا، تەمىرلى ۇيدە،
زارىعىپ الاش ءۇشىن بەينەت كورگەن.
زاماندا باسقان اياق كەيىن كەتكەن،
جاسىماي الاشىنا قىزمەت ەتكەن!
بولسا دا قالىڭ تۇمان، قاراڭعى ءتۇن،
تۋاتىن «ب ا ق جۇلدىزىنا» كوزى جەتكەن.
تۇيمەگە جارقىلداعان الدانباعان،
باسقاداي ءبىر باس ءۇشىن جالدانباعان،
«كوركەيەر قايتكەندە الاش» دەگەن ويدان
باسقا ويدى ومىرىندە مالدانباعان.
ءاليحان نۇرماعامبەت ۇلى بوكەيحانوۆ ەدى، — دەيدى «سارىارقا».
الگى كوشە تولىپ اعىلعان قازاقتىڭ ءبارى «بوستاندىق ۇيىنە» بارىپ تولدى. ارنالعان كىسىلەر حالىقتى رەتتەپ وتىرعىزدى.
بۇگىن اليحانمەن جۇرت كورىسىپ، امانداسىپ تاراسىن، قارسى الۋ تويىمىزدىڭ ۇلكەنى ەرتەڭ، «الاش» قالاسىندا بولسىن دەپ قاۋلى قىلىندى. قوزىباعاروۆ جانە باسقالار، جاس بالالارعا جانە قارا حالىققا ءاليحاننىڭ ءومىرىن، قىلعان قىزمەتتەرىن سويلەدى. ءسويتىپ وتىرعاندا پوەزدى توسىپ، اۆتوموبيلمەن اكەلۋگە جىبەرگەن ەكى كىسى قۇرمەتتى قوناقتى «بوستاندىق ۇيىنە» ءتۇسىردى. جۇرت امانداسىپ بولعاننان كەيىن، قارا حالىق اتىنان شايىق مۇساتاي ۇلى ءاليحاننىڭ كەلگەنىنە قۇتتى بولسىن ايتتى.
ونان سوڭ كوميتەت اتىنان احمەتجان قوزىباعار ۇلى سويلەدى. احمەتجاننان كەيىن وقىتۋشىلار اتىنان ءمۇعالىم ماننان تۇرعانباي ۇلى سويلەدى.
«سۇيىكتى باسشىمىز! ەڭبەگىڭ جاندى، ۇلتىڭنىڭ جاندانا باستاعانىن كوزىڭ كوردى، ءوزىنىڭ وقىتۋشى ەكەنىن جاسىرىپ جۇرەتىن وقىتۋشىلار مىناۋ وتىرعان. بۇرىنعى كەلگەندەرىندە ديدارىن كورسەتپەي، جاۋىپ قويعان دا ۋاقىتتارى بولدى. ءجۇزى قارالاردان قورقىپ، ءبىز دە ءبۇيتىپ كورىنىپ، الدىڭىزدان شىعا الماۋشى ەدىك. قۇداي ءبىزدى ءبۇيتىپ قارسى الۋعا جەتكىزدى. ءبىز وقىتۋشىلار پىكىرىڭىزدى جايىپ، ەلىڭدى تىرىلتۋگە دايارمىز. كوپ جاسا باسشىمىز، سەنى كورۋمەن ءوزىمىزدى باقىتتى سانايمىز»، — دەدى.
جالپى جاستار اتىنان س.م.تورايعىر ۇلى بىلاي قۇتتىقتادى:
«كوش باستاعان ەرىمىز!
قۋانىشتا ەلىڭىز
توبەمىز كوككە جەتكەندەي،
كوكىرەكتەن بۇگىن كەتكەندەي،
ءسىزدى كورىپ شەرىمىز.
ەلىڭىزدىڭ بۇل شاعىن
الاش تۋىن ءھام باعىن
كوزبەن كورىپ تۇلەندى،
كوپتەن بەرگى تەرىڭىز.
الاش تۋىن قولعا العان،
قاراڭعىدا جول سالعان
ارىستانىم كەلىڭىز!»
وقۋشىلارى اتىنان ايماۋىت ۇلى مىنانى ايتتى: «قاراڭعىدا قان جىلاپ، قاڭعىرعان كۇندە باسىندى الاش جولىنا قۇربان قىلعان اعامىز، اسقار بەلىمىز!
ءسىزدى كورگەندەگى جۇرەكتىڭ قۋانىشىن ءتىل ايتىپ جەتكىزەرلىك ەمەس. ومىرىندە جۇرگەن جولىن ءبىز ىنىلەرىنە جاعىپ قويعان شامشىراق.
«جاساسىن سۇيگەن الاشىڭ!
كوپ جاسا سابازىم!»
باسقالار تاراپىنان دا وسى سەكىلدى سوزدەر سويلەنىپ بولعان سوڭ، ءاليحان مىنانى ايتتى:
«اعالار، ىنىلەر! مەنى بۇلاي قارسى العاندارىڭا راقمەت، ءبىراق، ۇعىنۋ كەرەك: بوستاندىقتى تۋعىزعان مەن ەمەس، ورىس ەرلەرى. مەن ولاردىڭ جولىندا جولداستىقتا جۇرگەن كىسىمىن. ءجۇز جىلدان بەرى بوستاندىق ءۇشىن اسىلعان، اتىلعان سولار. ءتاڭىرى جارىلقاسىن سولارعا بۇرىن ايتۋعا كەرەك.
بوستاندىققا قۋانساڭدار، مەنى «باسشىمىز» دەپ ايتقاندارىڭ شىن بولسا، مىنە مەن، ولە-ولگەنشە سەندەرگە قىزمەت قىلۋعا ۋاعدا بەرەمىن. سەندەر ۋاعدا بەرەسىڭدەر مە، بوستاندىق جولىمەن بولۋعا؟ بوستاندىق جولىندا بولساڭدار، ناشاردى جەبەۋ كەرەك؛ پارتيانى قويىپ بىرىگۋگە، باس پايداسى مەن جۇرت پايداسىن بىردەي كورۋگە، بارلىق كۇشتەرىڭدى عىلىم جولىندا جۇمساۋعا كەرەك.
مىنە بوستاندىق بولعالى وسىلاردى قىلىپ وتىرعان شىعارسىڭدار، بوستاندىق وزىنەن-وزى سەندەرگە تۇك اكەلىپ بەرمەيدى»، — دەدى.
مىنە، ءاليحاندى وسىلاي قارسى الدى.
سودان كەيىن ورىنبوردا «الاش» پارتياسى اتىنان جالپىرەسەيلىك ۋچرەديتەلنىي سوبرانيەگە بارلىق قازاقستان گۋبەرنيالارىنان بەلگىلەنگەن ادامداردىڭ تىزىمدەرى (سپيسكە) «قازاق» گازەتىنىڭ 1917 جىلعى 14 قاراشادا 250ء-شى نومىرىندە جاريالاندى. ول تىزىمدەرى مىنە:
I. «الاش» پارتياسى اتىنان ۋچرەديتەلنىي سوبرانيەگە اتالعان دەپۋتاتتار: تورعاي وبلىسىنان № 1 سپيسكە:
1. احمەت بايتۇرسىن ۇلى، 2. احمەت ءبىرىمجان ۇلى، 3. ساعىندىق دوسجان ۇلى، 4. ابدوللا تەمىر ۇلى، 5. تەلجامان مۇرىن ۇلى، 6. ەلجان وراز ۇلى، 7. ءاليحان بوكەيحان ۇلى.
ءىى. اقمولا ءام سەمەي وبلىسىنان سپيسكە № 5
1. ءاليحان بوكەيحان ۇلى، 2. ايدارحان تۇرلىباي ۇلى، 3. ءالىمحان ەرمەك ۇلى، 4. قالەل عاپپاس ۇلى، 5. اسىلبەك سەيىت ۇلى، 6. مۇقىش پوشتاي ۇلى، 7. ەرەجەپ يتباي ۇلى، 8. جاقىپ اقپاي ۇلى، 9. سەيىلبەك جانايدار ۇلى، 10. رايىمجان مارسەك ۇلى. 11. جۇماعالي تىلەۋلى ۇلى، 12. بياقمەت سارسەن ۇلى، 13. راقىمجان دۇيسەنباي ۇلى (راحىمجان دۇيسەنبايۇلىن سىرتىنان جازىپ كىرىستىرىپ قويعان). 14. احمەتجان قوزىباعار ۇلى، 15. ماعجان جۇماباي ۇلى، 16. ابىكەي ءساتباي ۇلى، 17. سالىق مەشىنباي ۇلى، 18. بەزگەك وسكەنباي ۇلى، 19. سالماقباي كۇسەمىس ۇلى.
III. ورال وبلىسىنان
1. قالەل دوسمۇقامبەت ۇلى، 2. جانشا دوسمۇقامبەت ۇلى، 3. نۇرعالي ەرماعامبەت ۇلى، 4. عۇبايدوللا الىبەك ۇلى، 5. سالىمگەرەي قاراتىلەۋ ۇلى، 6. ومار ەسەنقۇل ۇلى، 7. عايسا قاشقىنباي ۇلى.
IV. جەتىسۋ وبلىسىنان سپيسكە № 2
1. مۇقامەتجان تىنىشپاي ۇلى، 2. شيبالين (ورىس)، 3. وتىنشى ءالجان ۇلى، 4. اشكايسكيي (ورىس)، 5. عابدوللين، 6. نيازبەك ۇلى، 7. مىرزاقان تولەباي ۇلى، 8. بابكين (ورىس)، 9. پروپكين (ورىس).
سپيسكە № 3
1. ىبىرايىم جايناق ۇلى، 2. شانديريكوۆ (ورىس)، 3. سادىق امانجول ۇلى، 4. ءدۇر ساۋرانباي ۇلى، 5. بازارباي مامەت ۇلى.
V. بوكەي ورداسىنان سپيسكە № 1
1. ءۋاليتحان تاناش ۇلى، 2. باقىتكەرەي قۇلمان ۇلى.
سپيسكە № 2
1. قادىم سارموللا ۇلى، 2. سالىمگەرەي نۇرالىحان ۇلى.
بۇل جالپى تىزىمدە سىرداريا وبلىسىنان بەلگىلەنگەن كىسىلەرىنىڭ ءتىزىمى عانا جوق..
سوۆەت ۇكىمەتىنە قارسى «الاش» باستىقتارى جانتالاسىپ كىرىستى. سوۆەت ۇكىمەتىن ورناتۋشى بولشيەۆيكتەردى جامانداپ، بالاعاتتاپ، «الاش» گازەتتەرى گۇجىلدەپ جار سالىپ جاتتى. «بولشيەۆيكتەر نەمىستەرگە ساتىلىپ، استىرتىن اقشا الىپ كەلىپ، روسسيانى ءبۇلدىرىپ جاتىر. «بولشيەۆيكتەر وڭكەي بۇزىقتار»، «ەل تالاۋشىلار»، «ەلدەن، جۇرتتان شىققان قۋلار»، — دەپ دۇرىلدەتىپ جاتتى.
«قازاق» گازەتىنىڭ جوعارعى ايتىلعان 14 قاراشادا شىققان 250-نومىرىندە «الاش» پارتياسىنىڭ باستىعى بوكەيحان ۇلى ءبىراز سەرىكتەرىمەن قول قويىپ جار شاشتى. ونىسى مىناۋ:
الاش ۇلى قازاق پەن ارداقتى قىرعىز اعايىنعا
«ەسكى ۇكىمەتتى اۋدارىپ، بوستاندىق العان كەزدە روسسياداعى جۇرتتىڭ قۋانىشى كۇشتى، ىنتىماعى مول، ۇمىتتەرى زور ەدى. جۇرتتان اسقان دانىشپان، كوسەم، شەشەن، جۇيرىكتەرىنەن ۇكىمەت سايلانىپ، ءىس تۇزەلۋگە بەت الىپ «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعانداي» زاماندار تۋعان سياقتى بولعان ەدى. ونان كەيىن «يت قارنىنا سارى ماي جاقپاعان» سياقتى بوستاندىقتىڭ جاقسىلىعى جاماندىققا اينالا باستادى. ورىس جۇرتىنىڭ ناداندىعى، پارتيا باستاپ ەل ەرتكەن ادامداردىڭ ارامدىعى بوستاندىقتىڭ قۋانىشىن قورقىنىشقا اينالدىردى. كوپتىڭ پايداسىن ويلاماي، ءار پارتيا ءوز پايداسىن كوزدەپ، حالىقتى قارۋ ورنىنا ۇستاپ ءارقايسىسى كوزدەگەن ماقساتىنا جەتكىسى كەلدى.
سوسيال-دەموكرات دەگەن جۇمىسشىلار پارتياسى سولداتتاردى قۇرال ورنىنا ۇستاپ، اقى جاعىن كوبەيتۋ، جۇمىس جاعىن ازايتۋ ماقساتىندا بولدى. سوسيال-ريەۆوليۋسيونەر پارتياسى جەر بىتكەندى مۇجىققا تەگىن الىپ بەرەمىز دەپ كوڭىلىن اۋلاپ، كوپ مۇجىقتى وزىنە ەرتىپ الۋ ماقساتىندا بولدى. بۇل ەكى پارتياداعى ادامدار سوسياليستەر دەپ اتالادى. سوسياليستەردىڭ بولشيەۆيك دەگەن ءبىر توبى نەمىستەن اقشا الىپ، استىرتىن اقىلداس بولىپ، ورىستىڭ سولداتتارىن ازعىرىپ سوعىستان شىعارىپ وتىر جانە روسيانى ىشىنەن ءشىرىتىپ، ازدىرىپ-توزدىرۋ ءۇشىن ءوزدى-وزىن اتىستىرىپ لاڭعا ءتۇسىرىپ وتىر.
سوسياليست پارتيالارىنىڭ تۇپكىلىكتى ماقساتى دۇنيەدەگى نارسەنىڭ مەنىكى-سەنىكىلىگىن جوعالتۋ، مال-مۇلىك ءبارىن ورتاعا سالىپ، ورتاق پايدالانۋ جولىنا ءتۇسىرۋ.
قازىرگى سىناپتاي تولقىپ، اۋىتقىپ، مەملەكەت ءىشى تۇراقتى ورنىقپاي تۇرعان شاقتا تۇپكى كوزدەگەن ماقساتىنا جەتىپ قالايىق دەيتىن سوسياليستەر بار. مەشەۋ قالعان روسسيا تۇگىل، مادەنيەت جۇزىندە الدا جۇرگەن مەملەكەتتەردە ادام بالاسى مال-مۇلكىن ورتاعا سالىپ ورتاق پايدالاناتىن حالگە جەتكەن جوق. كۇشپەن ىستەتپەسە، ىرزالىقپەن ورتاعا مال-مۇلكىن سالاتىن ەشكىم جوق. سولاي بولعان سوڭ سوسياليستەر حالىقتى ورتاقتىققا كوندىرۋ ءۇشىن كۇش جۇمساماسا بولمايتىن بولدى.
ءبۇتىن مەملەكەتتەگى جۇرتتى زورلىقپەن كوندىرىپ، مال-مۇلكىن ورتاعا سالدىرىپ، ورتاق پايدالانۋعا تۇسىرۋگە كوپ كۇش كەرەك. ونداي كۇش قارۋ-جاراقتار اسىنعان، ۇرىس-سوعىس عىلىمىن ۇيرەنگەن جيىن جانە دايىن تۇرعان اتتى-جاياۋ اسكەرلەردە عانا بولادى.
جۇرتتى سوسياليست جولىنا كۇشپەن سالامىز دەگەن پارتيالار مەملەكەت كۇشىن قولىنا الۋ ءۇشىن وزگەرىس بولىسىمەن سولداتپەن قوسىلىپ «سوۆەتتەر» جاسادى. جۇمىسشىلار جانە سولداتتار دەپۋتاتتارىنىڭ سوۆەتى دەيتىنىمىز سول سوسياليستەر جاساعان سوۆەتى.
ەسكى ۇكىمەت ءولىپ، جاڭا ۇكىمەت تۋعاندا بۇل سوۆەتتەر دە قاتار تۋىپ، وكىمەتپەن قاتار قابىرعالاسىپ قالماستان كەلە-كەلە ەندى مەملەكەت بيلىگىن وكىمەت قولىنان بۇتىندەي الىپ، جۇرتتى اكىمشىلىك كۇشىمەن سوسياليست جولىنا تۇسىرمەك بولىپ تۇر. ورىس سولداتى اياعىنىڭ استىنان ارعى جەرگە كوزى جەتپەيتىن قاراڭعى سوقىر. جۇرتتىڭ مال-مۇلكىن ورتاعا سالدىرتىپ، تەگىن مال تاۋىپ بەرەمىز دەگەن سوسياليستەر ۋاقىتشا ۇكىمەتتى سولدات كۇشىمەن الىپ، اباقتىعا سالىپ، پەتروگرادتا وزدەرىنەن مىنىستىرلەر سايلانىپ ەلگە اكىمشىلىك جۇرگىزەمىز دەپ جاتىر. جۇرت ونىسىنا كونبەيمىز دەپ جاتىر. مال-مۇلكىن ورتاعا ۇلەسكە سالا قويۋ وڭاي ەمەس. ىرزالىقپەن جۇرت كونبەسە كۇشپەن كوندىرەمىز دەپ، سوسياليستەر كونبەگەن جەرلەردىڭ ادامىن قىرعىنعا، مال-مۇلكىن تالاۋعا ۇشىراتىپ جاتىر. وسى كۇنگى ءار جەردە بولىپ جاتقان «بولشيەۆيك» بۋنتى دەگەن بۇلىنشىلىك سول حالىقتى زورلاپ، كۇشپەن سوسياليست جولىنا تۇسىرەمىز دەگەندەردىڭ ءىسى. نەمىستى قويىپ، ەندى روسسيا وزىمەن سوعىسىپ كەتتى. سولداتتار «بولشيەۆيكتەر» جاعىندا، اتتى قازاقتار حالىق جاعىندا. پەتروگراد، ماسكەۋ، قازان، ساراتوۆ، سامارا، تاشكەنت سياقتى سولدات كوپ جەرىندە بولشيەۆيكتەر جەڭىپ تۇر.
ورىنبور، ورال، دون سياقتى اتتى قازاقتار كوپ جەرلەردە «بولشيەۆيكتەر» قورقىپ، قوزعالا الماي وتىر. جاياۋ اسكەر كوپ، اتتى كازاكتار از، ەلدىڭ بويىن قورعاۋعا اتتى قازاق جەتپەيدى. سوعىستان روسسيا ىسكە اسپاي شىعىپ تۇر. سولداتتار ەلىنە قايتىپ كەلە جاتىر. بۇرىن سولداتتاردى ەلىنە قايتاراردا قارۋ-جاراعىن توناپ الىپ قايتارۋشى ەدى. ونى ىستەيتىن وكىمەت اباقتىدا جاتىر. سولداتتار قارۋ-جاراعىمەن قايتپاقشى. پوسەلكە-پوسەلكەسىنە بارىپ، مەنىكى-سەنىكى جوق، ءبارى ورتاق بولارعا ءتيىس دەپ «بولشيەۆيك» دىنىنە كىرىپ كەلگەن سولداتتار كەلگەن جەرىنىڭ ءبارىنىڭ مال-مۇلكىن، جەر-سۋىن ورتاق پايدالانامىن دەپ بۇلىكتى شىعارماقشى. قارۋ-جاراعى قولىندا، كەلەدى دە الادى. بەرمەيمىن دەگەندى ۇرادى، قىرادى، دەگەنىن قىلادى. «انارحيا» ياعني جۇگەنسىزدىك قالىپ دەگەن وسى بولار.
بۇزىقتى تىياتىن حالىق قالاعان وكىمەت اباقتىدا جاتسا، ونىڭ ورنىنا بولشيەۆيكتەن بولعان وكىمەت — مال-مۇلىك ورتاعا سالىنسىن، تالاۋعا ءتۇسسىن دەسە، الدىرعان-جۇلدىرعان، شابىلعان، تالانعان، ورىلعان، قىرىلعان كىمگە بارار؟ كىمگە پانالار؟ مۇنداي شاقتا اركىم وزىنە-وزى بەرىك بولىپ، ءوز قاقىنا ءوزى يە بولىپ، ءوز مال-مۇلكىن ءوزى قورعاماسا، ەشكىم قورعاپ بەرمەيدى. مۇنداي لايساڭ زاماندا ءار جۇرت ءوز قامىن ءوزى ويلاپ، وزگەگە جەم بولماس جابدىعىن ءوزى ىستەمەسە، وزگەلەر ىستەپ بەرمەيدى. اتتى كازاكتاردىڭ قارۋ-جاراقتارى ساي، ازاماتى دايىن. ونىڭ مال-مۇلىك، جەر-سۋىنا بولشيەۆيكتەر تيىسە المايدى. «تاستاعان شوقپار» سورلىنىڭ ماڭدايىنا تيەدى دەگەن، ءبىزدىڭ قازاق سياقتى قارۋ-قۇرالدان تۇك جوق سورلى جۇرتتار مۇنداي بەيتارتىپ جۇگەنسىزدىك شاقتا قورلىق-زورلىقتىڭ نەشە ءتۇرىن كورىپ، ادامى قىرعىنعا، مال-مۇلكى، جەر-سۋى تالاۋعا تۇسەتىنى شاكسىز. جازعى بولعان جالپى قازاق سەزىندە وسى انارحيا بولاتىن قۇقىق سەزدىرىلىپ، قازاق ميليسياسىن كۇشەيتۋ كەرەك دەگەن ءسوز قوزعالىپ ەدى، ول كەزدە ءبىراق «انارحيا» بولاتىن ءتۇرى بايقالعانمەن، ناق بولىپ جاتقان جەرى بولا قويماعان سوڭ ايتىلعان ءسوز اۋدارىلىپ، اقتارىلىپ قارالماستان قالىپ ەدى. قاشان توبەمىزدەن كەلىپ تۇسكەنشە ۇيقىمىزدى قيا قويمايتىن مىنەزىمىز بار عوي.
ەندى اۋەلى جان كەرەك بولسا، ەكىنشى، جان ءۇشىن مال كەرەك بولسا، ءتۇسىنىپ وياناتىن شاعىڭ جەتتى، ولمەس قامىڭدى قىلماي ارماندا بولىپ، ارتىنان وكىنىپ جۇرمەڭدەر. ايتۋ بورىش بىزدىكى، ىستەۋ-ىستەمەۋ ەرىك حالىقتىكى. «انارحيا» الەگىنەن ءبىزدىڭ قازاق تىسقارى قالا المايدى. اسىرەسە ورىس-كازاك سىبايلاس، ارالاس وتىرعان جەرلەرگە «انارحيا» شالىعى تيەتىنى شاكسىز. ءبىزدىڭ ويلاۋىمىزشا، «انارحيادان» ءوزىن قورعاۋ ءۇشىن قازاق-قىرعىز ايرىقشا ميليسيا جاساۋ كەرەك، ول ميليسيا «انارحيا» بولارلىق قۇقىقتى جەرلەردە بولىپ، ەلدى بولشيەۆيك جولىنداعى ادامداردىڭ قورلىق-زورلىعىنان قۇتقارۋ كەرەك.
سول ميليسيانى قالاي جاساپ، قالاي قازاق-قىرعىزدى بولشيەۆيكتەر الەگىنەن امان الىپ قالۋ جايىن كەڭەسۋىمىز ءبىر كەرەك.
ەكىنشى، روسسيا ىشىنەن ءىرىپ-شىرىپ، ازىپ-توزىپ، تىگىسىنەن سوگىلىپ پارا-پارا بولىپ كەتۋى ىقتيمال.
روسسيا ونداي كۇنگە ۇشىراعانداي بولسا، ءبىز قالاي ەتپەكشىمىز، ونىڭ جايىن كەڭەسۋ بۇل تاعى كەرەك. سوندىقتان قازاق-قىرعىز بولىپ باس قوساتىن ءبىر جالپى سەزد جاساماي بولمايدى. سەزدىڭ ناعىز كەرەك كەزى وسى شاق. مۇنان سوڭ زور تۇسكەندەي حالىق جۇمىس بولماقشى دا ەمەس.
سەزد بۇكىل قازاق-قىرعىز بولعان جەرلەردىڭ ءار ۋەزىنەن ەلگە بەدەلدى ەكى اقساقالدان شاقىرىلىپ، ءار وبلاستنوي كوميتەتتەن ەكى زيالىدان شاقىرىلىپ تەلەگرامما بەرىلىپ تۇر. سەزد جيىلاتىن ورىن — ورىنبور. كۇنى 5/XII.
ميليسيا جاساۋعا ازامات، ات جانە اقشا قازاقتىڭ وزىنەن تابىلادى. بىزگە ءتيىستى قارۋ-جاراعى بولشيەۆيكتەرگە قارسى ءقازىر كۇش كورسەتىپ تۇرعان اتتى قازاقتار. ءبىز دە بولشيەۆيكتەرگە قارسى امال قىلاتىن بولعان سوڭ ءبىزدىڭ ميليسيا جاسايمىز دەگەن ءىسىمىزدى وزدەرىنە كومەك كورىپ، اتتى كازاكتار قارۋ-جاراق جاعىنا قاراسسا دەگەن ءۇمىتىمىز بار.
5 دەكابردە ورىنبوردا اتتى كازاكتاردىڭ دا سەزى بولماقشى. ەكى سەزد ۋاقىتى بىرگە بولعان سوڭ قارۋ-جاراق جاعىنان دا، قالاي ميليسيا جاساپ، قالاي تارتىپتەۋ تۋرالى دا اتتى كازاك سەزى مەن قازاق-قىرعىز سەزىنە كەلگەن ادامدار اقىلداسار.
الاش ۇلى قازاقتان، ارداقتى قىرعىز اعايىنىمىزدان وتىنەمىز، قارالاتىن ماسەلە زور بولعاندىقتان جاڭا ىستەيتىن ءىس تەز ۇلگەرىلىپ، تەز جارىققا شىعۋى قاجەت بولعاندىقتان، شاقىرىلعان ادامدار تۇگەل جانە مەزگىلىمەن كەلىپ كەتسە ەكەن دەپ.
سەزد شاقىرۋشىلار: ءاليحان بوكەيحان ۇلى، احمەت بايتۇرسىن ۇلى، ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى، احمەت ءبىرىمجان ۇلى، ساعىڭدىق ءدوسجان ۇلى، جانۇزاق جانىبەك ۇلى، فايزۋللا عالىمجان ۇلى، كامەلەددين ارعىنعازى ۇلى، عابدۇلحاميت ءجۇندىباي ۇلى، عازىمبەك ءبىرىمجان ۇلى.»
ورىنبورعا بوكەيحانۇلدارى تاعى دا ەكىنشى جالپى قازاق سەزىن شاقىردى. قازاقستاننىڭ گۋبەرنيا-گۋبەرنياسىنا، ۋەز-ۋەزىنە ەكىنشى سەزگە شاقىرىپ تەلەگرامما بەردى. تەلەگرامما قازاق گازەتىنىڭ جاڭاعى ايتىلعان 14 قاراشادا شىققان 250-نومىرىندە باسىلدى. گازەتكە بىلاي دەپ باسىلعان:
ەكىنشى جالپى قازاق سەزى
زامان جامانعا اينالدى. كەلەشەك قاراڭعى، قورقىنىش زور. وسىنداي بۇلىنشىلىك زاماندا اياق استى بولىپ قورلىقتا قالماۋىمىزدىڭ قامىن كەڭەسۋ ءۇشىن ەكىنشى جالپى قازاق سەزىنە شاقىرۋعا قاۋلى قىلىپ ورىنبورداعى وقىعان قازاقتار تومەندەگى تەلەگراممانى قازاق وبلىستارىنا جانە ۋەزدەرىنە بەرىپ وتىر.
تەلەگرامما ءسوزى
«بۇكىل مەملەكەت ءقازىر بەتىمەن جايىلىپ كەتتى، كەشىكپەي تالان-تاراج قىرعىنعا اينالاتىن ءتۇرى بار. الالىق، التى اۋىزدىق، بىرەۋگە-بىرەۋ سەنبەۋ كۇشەيدى، ءار ادام، ءار حالىق ءوز قامىن ويلاپ، ءوزىن-وزى قورعايتىن كۇن تۋدى. بۇل بولىپ جاتقان وقيعالاردىڭ ءتۇبى نەگە سوعاتىنىن جالپى قازاق ارتىق سەزە قويمايتىن شىعار. بۇل وقيعالاردىڭ ءتۇرى جامان، قام قىلماي، قول قۋسىرىپ وتىرا بەرسەك، الدىمەن قازاق حالقى سورلايتىن ءتۇرى بار. سونىڭ ءۇشىن ءبىز جانىمىزدى، مالىمىزدى قورعاۋ جايىن ويلاۋ كەرەك. ءوزىمىزدى-وزىمىز قورعاۋ ءۇشىن بىزگە جالپى قازاق ميليسياسىن قۇرۋ كەرەك. بۇل ماسەلە شۇعىل جانە اسا زور بولعاندىقتان، تومەندە قول قويۋشىلار حالىققا سەنىمدى قىزمەتتى اقساقالداردى جانە وقىعانداردى شاقىرىپ، ءوز كۇشىمىزبەن قازاق ميليسياسىن قۇرۋ جايىن كەڭەسۋگە جالپى قازاق سەزىن جيناۋعا قاۋلى قىلدىق. ەگەر ءبىز ءوزىمىزدى-وزىمىز قورعاي الماساق، بۇلىنشىلىك زورايىپ، قيىنشىلىققا اينالعاندا قازاق حالقى قۇربان بولادى.
سونىڭ ءۇشىن ميليسيا قۇرۋدىڭ ۇستىنە سەزدە قازاق حالقىنىڭ جۇرتتىعىن جوعالتپاۋ ءۇشىن نە قىلۋ كەرەك دەگەن زور ماسەلە دە قارالادى.
الاش بالاسىنىڭ باسىنا ءبىر سىن، ءبىر كۇن تۋدى. وتىنەمىز، قالاي دا بولسا 5 دەكابرگە قارسى ورىنبورعا ءار ۋەزدەن جۇرتقا ءقادىرلى ەكى اقساقالدان جانە ءار وبلاستنوي كوميتەتتەن ەكى وقىعان كىسىدەن جىبەرىڭىزدەر.
5 دەكابردە ورىنبوردا بۇكىل كازاك-ورىس اسكەرلەرىنىڭ سەزى دە بولادى، بىزگە ولارمەن دە سويلەسۋ كەرەك.
بۇل تەلەگراممادا ايتىلعان، ۋەز باسى ەكى اقساقال جانە وبلاستنوي كوميتەتتەن شاقىرعان ەكى زيالىنىڭ ۇستىنە ايرىقشا تەلەگرامما بەرىپ، مىناۋ كىسىلەر دە شاقىرىلدى. «ۇران»، «سارىارقا»، «بىرلىك تۋى»، «تىرشىلىك» گازەتتەرىنەن جانە جاڭا اشىلعان قاۋىمداردان ءبىر-بىر وكىلدەردەن، قازى ومار قاراش ۇلى، قازى قايىرشا اقىمەتجان ۇلى، قازى عابدوللا ەشمۇقامبەت ۇلى، اقمەت يشان ورازباي ۇلى، قوجامبەت ورازاي ۇلى، قۇرمامبەك ءبىرىمجان ۇلى، قۇلمامبەت قانقوجا ۇلى، شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى، جۇسىپبەك باسىقارا ۇلى، مۇستافا شوقاي ۇلى، قالەل دوسمۇقامبەت ۇلى، جانشا دوسمۇقامبەت ۇلى، ۋاليتحان تاناش ۇلى، باقىتكەرەي قۇلمان ۇلى، جانقوجا مەرگەن ۇلى، يشانعالي اراباي ۇلى، وراز ءتاتي ۇلى، شونان اقساقال، وتارباي قاجى قۇندىباي ۇلى، اقمەتكەرەي قوسۋاق ۇلى، نۇرلان قياش ۇلى، نۇرماعامبەت ساعىناي ۇلى، شاڭگەرەي بوكەي ۇلى، ەسەنقۇل قاجى مامان ۇلى، مۇقامەتجان تىنىشپاي ۇلى، سالىق قىرپىق ۇلى، ساپار ناۋرىزباي ۇلى جانە يلياس قاجى جانقارا ۇلى.
سەزد شاقىرۋشى كوميسسيا اعالارى: ءاليحان بوكەيحان ۇلى، احمەت بايتۇرسىن ۇلى، ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى، ساعىندىق دوسجان ۇلى، ەلدوس ومار ۇلى.»
بۇل تەلەگراممادا ءبىزدىڭ «تىرشىلىك» گازەتىنەن دە ارناپ وكىل شاقىرىلعان ەكەن. جانە ءاربىر اشىلعان قاۋىمداردان ءبىر وكىل كەلسىن دەگەن ەكەن. ءبىز گازەتىمىز «تىرشىلىك» اتىنان دا، قاۋىمىمىز «جاس قازاق» اتىنان دا وكىل جىبەرمەدىك. تەلەگراممانىڭ ايتۋىنشا، ءار ۋەز ەكى اقساقال سايلاپ جىبەرمەك. جانە ونىڭ ۇستىنە ارنالىپ شاقىرىلعان «ءقادىرلى» جۋان بايلار، «قاسيەتتى»، «شاراپاتتى» قازىرەت، يشاندار، قاجىلار بار. بۇل ارنالىپ شاقىرىلعانداردىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ اقمولادان نۇرلان قياش ۇلى بار، نۇرماعامبەت ساعىناي ۇلى بار، بۇل ەكى اقساقال، ارينە، ەسكى قازاقتىڭ ءقادىرلى، ەل اۋزىنا قاراعان ادامدارى. ءوزىمىزدىڭ نۇرلىەكەڭ (قياش ۇلى) نيكولاي تۇسكەنشە جيىرما التى جىل بولىس بولعان. پاتشادان، جاندارالدان العان ناگرادالارى بار. مىڭ جارىمداي جىلقىسى بولعان. وتىز بولىس ۋىز ءۇيلى قۋاندىقتىڭ «كۇرزىسى». نۇرماعامبەت الگى 1916 جىلى ءبىز كورگەن، پاتشا زامانىندا، نيكولاي ناسلەدنيك كۇنىندە ومبىعا كەلىپ توي قىلعاندا، پاتشانىڭ بالاسىنا تارتۋ-تارالعى، سىي اپارعان. سىيعا ويۋلى، سىرلى التىنداعان اق ءۇي اپارعان. ءۇش ايعىر ءۇيىرلى قىسىراق اپارعان. ءبىرى ىلعي اق شۇبار، شۇبارلىعى اق قاعازدىڭ ۇستىنە تامعان قاراداي. ءبىرى ىلعي ماقپال قارا، ءبىرى ىلعي كىرشىكسىز قىلاڭ. پاتشانىڭ وزىنەن جانە بالاسىنان العان ماقتاۋ، ناگرادا، شەندەرى كوپ. نۇرماعامبەت بۇكىل اقمولاعا ءماشھۇر سالتاناتتى پاڭ، ولشەۋسىز باي. ءوزى قاجىعا دا بارعان، بولىس تا بولعان.
نۇرماعامبەت بىرنەشە بولىس مومىن كەرەي دەگەن ەلدىڭ جۇرتى اۋزىنا قاراعان اقساقالى. ءبىراق ءبىزدىڭ «نۇرلىەكەڭ دە»، نۇرماعامبەت تە حات بىلمەيتىن ادامدار.
ارينە، سونىمەن، ەكىنشى «جالپى قازاق» سەزى دە وسىنداي قازاقستاننىڭ ىلعي كۇرزى اقساقالدارىنىڭ، قاجى، ءىرى جۋان بولىس، قازىرەتتەرىنىڭ سەزى بولدى.
ورىنبوردا ەكىنشى «جالپى قازاق» سەزى شاقىرىلىپ اشىلدى. سەزد جەلتوقساننىڭ بەسىندە اشىلىپ، ون ۇشىندە ءبىتتى. سەزگە جينالعاندار: باياعى «الاش»، «الاشتىڭ» قايماعى، «الاشتىڭ» كوكجالدارى.
ءبىزدىڭ اقمولا ۋەزىنەن سەزگە كاماليددين قالپە مەن قۇل باۋەن ۇلى دەگەن كوپەس باردى.
سەزدە اسكەر جاساماق بولدى، اقشا جيناماق بولدى، «الاشوردا» دەگەن ۇكىمەت قۇرماق بولدى. ۇكىمەتكە كىسىلەر سايلادى.
قازاقشا ايتقاندا «ۋازىرلەر» سايلادى.
بۇل ەكىنشى جالپى قازاق-قىرعىز سەزىنىڭ كەيبىر ماعلۇماتتارىن «سارىارقا» گازەتىنەن مۇندا كەلتىرەيىك.
«سارىارقا» گازەتىنىڭ 1918 جىل 25 عينۋارىنداعى 29-نومىرىندە «جالپى قازاق-قىرعىز سەزىنىڭ قاۋلىسى» دەگەن ۇزىن ماعلۇماتتى «قازاق» گازەتىنەن كوشىرگەن. ول مىناۋ:
«جالپى قازاق-قىرعىز سەزىنىڭ قاۋلىسى»...
سەزد ورىنبوردا 5 — 13 دەكابردە بولىپ ءوتتى. سەزگە قازاقستاننىڭ بارلىق 8 وبلىستارىنان وكىلدەر كەلدى.
سەزد شاقىرۋشىلار: ءاليحان بوكەيحان ۇلى، احمەت بايتۇرسىن ۇلى، ەلدوس ومار ۇلى، ساعىندىق دوسجان ۇلى جانە ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى.
سەزگە ءتۇرلى ۇيىمداردان جانە گازەتتەردەن: مۇرتازا نۇرسەيىت ۇلى، ابدراحمان مۇرتاسىن ۇلى، ءابىلعازيز ولكەش ۇلى، بەرنياز كۇلەي ۇلى، ءابىلقاميت ءجۇندىباي ۇلى، ءابىلعازيز مۇسا ۇلى، قوشمۇقامبەت كەمەڭگەر ۇلى جانە قايرەتدەن بولعامباي ۇلى.
ارناپ شاقىرىلعاندار: باقىتكەرەي قۇلمان ۇلى، جانشا دوسمۇقامبەت ۇلى، ومار قازى قاراش ۇلى، ءابىل قازى ەشمۇقامبەت ۇلى، ءمادي قازى ماقۇل ۇلى، قالەل دوسمۇقامبەت ۇلى، يشانعالي اراباي ۇلى. اقىمەتكەرەي قوسۋاق ۇلى، ءۋاليتحان تاناش ۇلى، جانقوجا مەرگەن ۇلى، سالىق قارپىق ۇلى، وتارباي قاجى قۇندىباي ۇلى، مۇستافا شوقاي ۇلى جانە يلياس جانقارا ۇلى.
سەزد باستىعىنا سايلانعاندار: پرەدسەداتەلى باقىتكەرەي قۇلمان ۇلى.
سەرىكتەر: ءاليحان بوكەيحان ۇلى، قالەل دوسمۇقامبەت ۇلى، ءازىمحان كەڭەسارى ۇلى، ومار قاراش ۇلى.
سەكرەتارلارى: داۋلەتشە كۇسەپكالي ۇلى، ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى، سەيدازىم كادىرباي ۇلى.
جيىلىس اشىلار الدىندا ءاليحان: «بىلتىردان بەرى شارشى توپتا سويلەپ بايگە العان، وسى سەزگە شاقىرىلعان، ارداقتى شەشەن وراز اقساقال ءتاتي ۇلى ءولدى. جيىلىستى مارقۇم ورازعا دۇعا قىلىپ باستالىق»، — دەدى.
جيىلعان جۇرت مارقۇم ورازدىڭ رۋحىنا دۇعا قىلىپ، كەڭەسكە كىرىستى...
سەزگە قارالۋعا قويىلعان ماسەلەلەر: 1. ءسىبىر، تۇركىستان اۆتونومياسى جانە يۋگو-ۆوستوچنىي سويۋز تۋرالى، 2. قازاق-قىرعىز اۆتونومياسى، 3. ميليسيا تۋرالى، 4. ۇلت كەڭەسى، 5. وقۋ ماسەلەسى، 6. ۇلت قازىناسى، 7. مۇفتيلىك ماسەلەسى، 8. نارودنىي سۋد، 9. اۋلنوە ۋپراۆلەنيە، 10. ازىق-تۇلىك ماسەلەسى.
اۆتونوميا ماسەلەسى: تۇركىستان اۆتونومياسىنىڭ ءمينيسترى مۇستافا شوقاي ۇلى تۇركىستان اۆتونومياسى جايىن باياندادى.
مۇستافا سوزىنە قاراعاندا جەتىسۋ جانە سىرداريا وبلىسىنىڭ قازاقتارى تۇركىستان اۆتونومياسىنا ءالى قوسىلماعاندىعى بايقالادى.
تۇركىستان ءۋالاياتىنىڭ وكىلدەرى قازاق-قىرعىز بالاسىنىڭ باسى قوسىلاتىن كەز وسى ەكەنىن جانە الاش اۆتونومياسى جاريالانسا وزدەرىنىڭ قوسىلاتىنىن ءبىلدىردى.
ورىنبور قازاق-قىرعىز اسكەرلەرىنىڭ 3-وكرۋگى وكىلى مەنشەلين سەزدى قۇتتىقتاپ «قازىرگى بۇلىنشىلىكتەن قۇتىلۋ ءۇشىن، يۋگو-ۆوستوچنىي سويۋزعا قوسىلىڭدار»، — دەدى.
كوميسسيا اتىنان: قالەل عابباس ۇلى «اۆتونوميا جانە ميليسيا كەڭەسى» تۋرالى بايانداما قىلدى.
اۆتونوميا تۋرالى قالەلدىڭ بايانداماسىن تەكسەرىپ، وكتيابر اياعىندا ۋاقىتشا ۇكىمەت تۇسكەنىن، روسسيا مەملەكەتىندە حالىققا سەنىمدى جانە بەدەلدى وكىمەتتىڭ جوقتىعىن، اكىمشىلىك جوق بولعان سوڭ حالىق اراسى بۇزىلىپ، پىشاقتاسىپ كەتەتىندىگىن، باسسىزدىق كۇشەيىپ، بۇكىل مەملەكەت بۇلىنشىلىككە ۇشىراپ، كۇننەن-كۇنگە حالىقتىڭ كۇيى ناشارلاۋىن جانە ءبۇل بۇلىنشىلىك ءبىزدىڭ قازاق-قىرعىزدىڭ باسىنا دا كەلۋىن مۇمكىن دەپ ويلاپ، بۇكىل قازاق-قىرعىزدى بيلەيتىن ۇكىمەت كەرەكتىگىن ەسكەرىپ، سەزد ءبىراۋىزدان قاۋلى قىلدى.
I. بوكەي ەلى، ورال، تورعاي، اقمولا، سەمەي، جەتىسۋ، سىرداريا وبلىستارى، فەرعانا، سامارقان وبلىستارىنداعى جانە ءامۋداريا بولىمىندەگى قازاق ۋەزدەرى، زاكاسپيي وبلىسىنداعى جانە التاي گۋبەرنياسىنداعى ىرگەلەس بولىستاردىڭ جەرى. ءبىرىڭعاي ىرگەلى حالقى قازاق، قىرعىز.
ءحالى، تۇرمىسى، ءتىلى ءبىر بولعاندىقتان ءوز الدىنا ۇلتتىق جەرلى اۆتونوميا قۇرۋعا؛
II. قازاق-قىرعىز اۆتونومياسى «الاش» دەپ اتالسىن.
III. الاش اۆتونومياسىنىڭ جەر ۇستىندەگى تۇگى، سۋى، استىنداعى كەنى الاش مۇلكى بولسىن.
IV. الاش اۆتونومياسىنىڭ ميزامىن بۇكىلروسسيالىق ۋچرەديتەلنىي سوبرانيە بەكىتەدى.
V. قازاق-قىرعىز اراسىندا تۇرعان از حالىقتاردىڭ قۇقىقتارى تەڭگەرىلەدى. الاش اۆتونومياسىنا كىرگەن ۇلتتاردىڭ ءبارى بۇكىل مەكەمەلەردە سانىنا قاراي ورىن الادى. الاش اۆتونومياسىنىڭ قولىندا جەرسىز حالىقتار بولسا، ولارعا ۇلت جانە مادەني اۆتونوميا بەرىلەدى.
VI. الاش وبلىستارىن قازىرگى بۇلىنشىلىكتەن قورعاۋ ماقساتىمەن ۋاقىتشا ۇلت كەڭەسىن قۇرۋعا، مۇنىڭ اتى «الاش وردا» بولسىن.
«الاش وردانىڭ» اعاسى 25 بولىپ، 10 ورىن قازاق-قىرعىز اراسىنداعى باسقا حالىقتارعا قالدىرىلدى، الاش وردانىڭ ۋاقىتشا تۇراتىن ورنى سەمەي قالاسى. الاش وردا بۇگىننەن باستاپ قازاق-قىرعىز حالقىنىڭ بيلىگىن ءوز قولىنا الادى.
VII. الاش ورداسى حالىق ميليسيا...
VIII. الاش وردا تەز ۋاقىتتا الاش اۆتونومياسىنىڭ ۋچرەديتەلنىي سوبرانيەسىن (قۇرىلتايىن) شاقىرۋعا مىندەتتى بولسىن. الاش قۇرىلتايىنىڭ سايلاۋ ءتارتىبى جالپى روسسيالىق قۇرىلتاي سايلاۋى رەتىنشە بولسىن.
IX. الاش ورداسىنا سەزد تاپسىرادى:
1. ۇلت قازىناسىنا قارىز اقشا الۋعا.
2. وزگە اۆتونومياسى كورشى حالىقتارمەن وداقتاسۋى ءجونىن سويلەسۋگە، مۇنىڭ شارتتارىن بەكىتۋشى الاش قۇرىلتايى. ۇلت قۇرىلتايىنا «الاش ورداسى» اۆتونوميا ميزامىنىڭ جوباسىن دايارلاپ كىرگىزەدى.
اۆتونوميانى قاشان جاريالاۋ تاقىرىپتى سەزد ەكى پىكىرگە ايرىلدى. ءبىرسىپىرا وكىلدەر اۆتونوميانى ءقازىر جاريالايىق دەيدى. ەكىنشى جاعى اۆتونوميانى رەسمي جاريالاۋدى الاش ورداسىنا تاپسىرالىق. اۋەلى ميليسيامىزدى قۇرىپ الايىق. تۇركىستان قازاعىمەن سويلەسەيىك جانە ارامىزداعى جات جۇرتتارمەن كەلىسەلىك، سونان كەيىن جاريالانسىن. مۇنىمىز ساياسي ءادىس بولار دەدى.
بۇل ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن وكىلدەردىڭ اتتارى اتالىپ، تاس سالىندى.
الاش اۆتونومياسى كۇنى بۇگىن رەسمي جاريالانسىن دەپ تاس سالعاندار 33 كىسى.
اۆتونوميانى رەسمي جاريا ەتۋدى ارامىزداعى جات جۇرتتارمەن سويلەسكەنشە ءھام ميليسيامىزدى قۇرىپ العانشا توقتاتا تۇرۋدى لايىق كورىپ تاس سالعاندار 42 كىسى. ازشىلىقتا قالعان وكىلدەر كوپشىلىكتىڭ قابىل ەتكەن قاۋلىسىنا كونبەي، اۆتونوميانى ءقازىر رەسمي جاريالات دەيدى. ەگەر ءقازىر جاريا ەتىلمەسە، ءبىز تۇركىستان اۆتونومياسىنا قوسىلامىز دەيدى.
سونان كەيىن سەزدە الاش بالاسىنىڭ بىتىراماۋىن ماقۇل كورىپ، ءقازىر بىتىراسا تۇبىندە قوسىلا الۋى قيىن بولاتىنىن ويلاپ، ءبىراۋىزدان مىناداي قاۋلى قىلدى: ءبىر ايدىڭ ىشىندە الاش ورداسى تۇركىستان قازاعىن بۇكىل الاشقا قوسىپ الادى، قوسىپ الا الماسا دا ءبىر ايدىڭ ىشىندە حالىققا بىلدىرەدى. ءبىر ايدىڭ ىشىندە تۇركىستان قازاعىن الاشقا قوسىپ الا الماسا، ءوز الدىنا رەسمي اۆتونوميالى ەتۋگە ەرىكتى.
3. ەگەر ءبىر ايدان كەيىن الاش بالاسى قوسىلماسا جانە الاشقا اۆتونوميا جاريا ەتىلمەسە اركىم ءوز كۇنىن ءوزى كورەدى.
ەگەر تۇركىستان قازاعى ءبىر ايدا ءبىر قوسىلسا، اۆتونوميا قاشان جاريا ەتۋدى ىقتياردى الاش ورداسىنا بەرىلسىن.
ميليسيا ماسەلەسى: بۇل ماسەلە حاقىنداعى باياندامانى تەكسەرىپ قاراپ جانە ونى كۇندە مەملەكەت ىشىندە باسسىزدىق، تالان-تاراج، قىرىلىس-تالاس بولىپ جاتقانىن ەسكەرىپ، قىرعىز-قازاقتى مۇنداي بۇلىنشىلىكتەن قورعاۋ ءۇشىن سەزد تومەندەگى قاۋلىنى قابىل ەتەدى.
ەشبىر توقتاۋسىز ميليسيا تۇزەۋگە كىرىسۋى ءتيىس. ميليسيا تۇزەۋدىڭ ۋاقىتشا ءتارتىبى مىناداي.
X. بوكەيلىك، تورعاي، اقمولا، ورال، سەمەي جانە جەتىسۋ وبلىستارىندا ميليسيا سانى 13 500 بولۋعا ءتيىس، ءاربىر وبلىستا بۇلاردىڭ سانى مىناداي بولۋعا ءتيىس:
بوكەيلىكتە 1000
ورالدا 2000
تورعايدا 3000
اقمولادا 4000
سەمەيدە 1500
جەتىسۋدا 2000
XI. ميليسيا تۇزەۋگە مىناداي شىعىن كەرەك.
قارۋ-جاراق ساتىپ الۋ ءۇشىن 8 109 000 سوم، ميليسيونەردىڭ ءبىر جىلعى ەڭبەك اقىسى، ءوزىنىڭ تاماعى، پاتەرى، اتىنىڭ جەمى 3 302 100 سوم، وفيسەرلەردىڭ ەڭبەك اقىسى 324000 سوم، ينسترۋكتوردىڭ ەڭبەكاقىسى 974 000 سوم، ميليسيا باسقارىپ تۇراتىن مەكەمەلەردىڭ راسحودى 180 000 سوم، وفيسەرلىك ونەرىن ۇيرەتەتىن ازاماتتار راسحودى 1 100 000 سوم... بارلىعى 42 886 000 سوم.
بۇعان وقۋ كوميسسياسى مەن الاش وردانىڭ ءوزىنىڭ جانە بوگدە شىعىندارىن قوسقاندا جوعارىداعىمەنەن بارلىعى 44 000 000 (قىرىق ءتورت ميلليون) سوم بولادى.
وسى ايتىلعان 44 ميلليون سوم ءاربىر وبلىسقا حالىقتىڭ سانىنا قاراي بىلايشا بولىنەدى.
بوكەيلىككە 3 542 050 سوم،
ورالعا 7 556 000 سوم،
تورعايعا 6 601 500 سوم،
اقمولاعا 6 703 450 سوم،
سەمەيگە 9 729 500 سوم،
جەتىسۋعا 9 867 500 سوم.
بۇل ايتىلعان سومالار ءاربىر ۋەزگە جانە بولىستارعا حالىقتىڭ سانىنا قاراي بولىنەدى.
ءار بولىسقا تۇسكەن اقشا بايعا بايشا، جارلىعا جارلىشا بولىنەدى. الاش ورداسىنا سايلانعاندارعا سەزد كىسى باسىنا 800 سوم ايلىق ەڭبەكاقى كەستى.
الاش ورداسىنىڭ پاتەر، مەكەمە، ءجۇرىس-تۇرىس جانە باسقا راسحودتارىن بەلگىلەۋ الاش ورداسىنىڭ ءوز مىندەتىندە.
«الاش ورداسىنا» مىنا ادامدار سايلاندى:
1. بوكەيلىكتەن — ءۋاليتحان تاناش ۇلى.
2. ورالدان — قالەل دوسمۇقامبەت ۇلى.
3. اقمولادان — ايدارحان تۇرلىباي ۇلى.
4. تورعايدان — اقمەت ءبىرىمجان ۇلى.
5. سەمەيدەن — قالەل عاپپاس ۇلى.
6. جەتىسۋدان — سادىق امانجول ۇلى.
7. سىرداريادان — مۇستافا شوقاي ۇلى.
وبلىستاردان تىسقارى:
8. ءاليحان بوكەيحان ۇلى.
9. جانشا دوسمۇقامبەت ۇلى.
10. ءالىمحان ەرمەك ۇلى.
11. مۇقامەتجان تىنىشپاي ۇلى.
12. باقىتكەرەي قۇلمان ۇلى.
13. جاقىپ اقباي ۇلى.
14. بازارباي مامەت ۇلى.
15. وتىنشى ءالجان ۇلى.
ولارعا ورىنباسارلىققا سايلانعاندار:
1. عايسا قاشقىنباي ۇلى
2. تۇسىپبەك جاقىپباي ۇلى.
3. ەرەجەپ يتباي ۇلى.
4. ساتىلعان ساباتاي ۇلى.
5. ەسەنعالي قاسابولات ۇلى.
6. باتىرقايىر نياز ۇلى.
7. مۇقىش پوشتاي ۇلى.
8. سەيىلبەك جانايدار ۇلى.
9. سالىمگەرەي نۇرلىحان ۇلى.
10. ومار الماس ۇلى.
11. سەيدازىم كادىرباي ۇلى.
12. اسفانديار كەنجە ۇلى.
13. شتابس-كاپيتان بەگىم ۇلى.
14. ەسەن تۇرماعامبەت ۇلى.
15. جانەك سۇلتانباي ۇلى.
«الاش وردانىڭ» باستىعىنا:
ءاليحان بوكەيحان ۇلى، باقىتكەرەي قۇلمان ۇلى جانە ايدارحان تۇرلىباي ۇلى تاسقا سالىندى.
سايلاۋشى سايلاماۋشى
ءاليحاندى 40 18
باقىتكەرەيدى 19 39
ايدارحاندى 20 38
ءسويتىپ، «الاش وردانىڭ» باستىعىنا ءاليحان بوكەيحان ۇلى سايلاندى.
وقۋ كوميسسياسىنا:
1. احمەت بايتۇرسىن ۇلى، 2. ماعجان جۇماباي ۇلى، 3. ەلدەس ومار ۇلى، 4. بياحمەت سارسەن ۇلى، 5. تەلجان شونان ۇلى.
حالىقتان ميليسيا جانە وقۋ كوميسسياسى، «الاش وردانىڭ» راسحودىنا جينالاتىن اقشا ازىرگە ۇلت قازىناسىنان بولىپ تابىلادى.
تۇپكىلىكتى ۇلت قازىناسىن تۇزەۋ «الاش وردانىڭ» مىندەتى.
ازىق-تۇلىك ماسەلەسىن جانە وكىلدەردىڭ بۇل تۋرالى بەرگەن ماعلۇماتىن سەزد تەكسەرىپ، مىناداي قاۋلى قىلدى:
1) ازىق-تۇلىك جۇمىسىن سايلانعان زەمستۆولار ەشبىر توقتاۋسىز ءوز قولىنا الادى.
2) «الاش وردا» ءاربىر وبلىستان استىقتىڭ ۇزىن سانىن ءبىلىپ، استىعى جوق جەرگە استىعى مول وبلىستاردان استىق الىپ بەرۋگە مىندەتكەر.
3) قىرعىز-قازاق ساتىپ الىنعان استىقتى ازىق-تۇلىك كوميتەتتەرى توقتاتپاس ءۇشىن «الاش وردا» قام قىلادى. الاش اۆتونومياسى جاقىن ارادا جاريالاناتىن بولعان سوڭ پروگراممادا كورسەتىلگەن مۇفتيلىك، نارودنىي سوت، اۋلنوي ۋپراۆلەنيە سەزدە قارالماي، كەيىنگە قالدى.
ۋاقىتشا اۆتونوميا قۇرىلعانىن ايتىپ، الاش قۇرىلتاي جيناعانشا قازاق-قىرعىز ورىنبور مۇفتيلىگى قاراۋىندا بولادى. بولاشاق الاش قۇرىلتايىنا، ورىنبور مۇفتيلىگىنە سايلانعان قازاق قازىلارى قازاق-قىرعىز مەكەمە شاريعياسىن قۇرۋ حاقىندا جوبا كىرگىزۋگە مىندەتكەر.
ەل ىشىندەگى نارودنىي سوت ەشبىر جۇمىس بىتىرە المايدى جانە حالىققا سەنىمدى ەمەس. ەل ىشىندە ۇرلىق كۇننەن-كۇنگە كۇشەيىپ بارا جاتىر. سونىڭ ءۇشىن ۇرلىقتى تىياتىن ۋاقىتشا سوت قۇرۋ جانە سوتتىڭ ءتارتىبىن تۇزەۋ «الاش وردانىڭ» مىندەتىندە.
سەزد جابىلدى 13 دەكابردە1917 جىلدا.
«قازاق»
گازەتتەن:
جانە سول «سارىارقا» گازەتىنىڭ 1918 جىل، 22 قاڭتارداعى 28- نومىرىندە ءالىمحان ەرمەك ۇلى جازعان باسماقالاسىندا بىلاي دەيدى:
«الاش تۋى استىندا
كۇن سونگەنشە سونبەيمىز!
ەندى ەشكىمنىڭ الاشتى
قورلىعىنا بەرمەيمىز!!
ولەر جەردەن كەتتىك ءبىز.
بۇل زامانعا جەتتىك ءبىز
جاسايدى الاش ولمەيمىز:
جاساسىن الاش جاساسىن!
جاساسىن الاش جاساسىن!
دەكابردىڭ 12-كۇنى، ءتۇس اۋا، ساعات 3-تە دۇنيەگە «الاش» اۆتونومياسى كەلىپ، ازان شاقىرىلىپ ات قويىلدى. التى الاشتىڭ بالاسىنىڭ باسىنا اق وردا تىگىلىپ، الاش تۋى كوتەرىلدى، ۇلكەن اۋىلدارعا قوڭسى قونىپ شاشىلىپ جۇرگەن قازاق-قىرعىز جۇرتى ءوز الدىنا اۋىل بولدى. وتانسىز جۇرت وتاندى بولدى، اۆتونوميا بىزگە ومىرلىك ماقسۇت ەدى.
الىستاعى جۇلدىز ەدى، ىشتەگى دەرتتى ايتا الماي، كۇرمەلىپ جۇرگەن قىزىل ءتىل بۇل كۇندە دۇنيە ءجۇزىن جاڭعىرتىپ الاش ۇرانىن شاقىرىپ وتىر، الاش! الاش!
كوتەر باستى، ۋاقىت جەتتى، سۇرتەلىك كوزدەن اققان قاندى جاستى، الاش اۆتونومياسىنا قۇران وقىلىپ، ات قويىلعان جالپى قازاق سەزىندە، ەل ىشىنەن كەلگەن قاريا اقساقالداردىڭ ەڭىرەپ جىلاعانى بولىپ ەدى.
وزگەلەر ۇمتىلىپ جەرگىلىكتى ۇلتتىق اۆتونوميا الىپ جاتقاندا 6 ميلليون قازاق حالقى، تۇتاس جەرى بار قازاق جۇرتى قاراپ وتىرىپ قالسا، جۇرتتىعىن جوعالتىپ ءوزىن-وزى تىرىدەي كومگەنى. ينشاللا! سەنەمىز، الاش تۋىنىڭ استىنا جيىلمايتىن قىرعىز-قازاق بالاسى بولماس، تىرىلگەن الاش ورداسىن قۇلاتپاس دەپ، جاساسىن الاش اۆتونومياسى!
(ءالىمقان)»
گازەتتەن:
جانە «سارىارقا» گازەتىنىڭ سول نومىرىندە عابباس جازعان «الاش اۆتونومياسى» دەگەن ماقالاسىندا بىلاي دەيدى:
«الاش اۆتونومياسى: ورىنبور قالاسىندا وتكەن دەكابردىڭ 5-نەن 14-نە دەيىن سوزىلعان ەكىنشى جالپى قازاق-قىرعىز سەزى ءبىر ايدان سوڭ، جەرلىك ۇلتتىق اۆتونومياسىن جۇرتقا جاريا قىلۋعا قاۋلى قىلىسىپ، قازاق-قىرعىز ۇكىم جۇرگىزۋگە ورتاسىنان 15 كىسىلىك ۋاقىتشا وكىمەت «الاش وردا» سايلاپ تارقاستى. نە سەبەپتى ءبىر اي ۋاقىت كەسكەندىگىن گازەتىمىزدىڭ وتكەن نومىرىندە جازعانبىز.
ەل باسىنان ميليسيا قىزمەتىنە الىناتىن جىگىتتەردىڭ ات-تونىن، سايمانىن تەزدىكپەن دايىنداپ، ايتقان جەرىنە جەتكىزۋ كەرەك. قازاق-قىرعىزدىڭ ۋاقىتشا ۇكىمەتى «الاش وردا» الاش قالاسىنا كەلىپ، الاش اۆتونومياسىن جاريالاعاننان كەيىن، قازاق-قىرعىز بالالارى باعىناتىن وكىمەتىمىز وسى دەپ سەنىپ، انت بەرىپ، باسقا وكىمەتتى تانىماي، ءوز ۇكىمەتىنىڭ ءامىرىن ەكى قىلماي ورىنداۋ كەرەك.
اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما، نەشە-نەشە قيىن-قىستاۋ جەرلەردەن بۇل كۇنگە دەيىن امان ءوتىپ، تاريح جۇزىندە جوعالمايتىن بەرىكتىگىن كورسەتكەن الاش ۇراندى قازاق-قىرعىز بالالارى جۇرتقا تۇسكەن، مىنا، ءومىر سىنىنان دا امان-ەسەن اياعىن شالدىرماي وتەر دەپ سەنەمىز...
الاش تۋى استىندا
كۇن سونگەنشە سونبەيمىز!
ەندى ەشكىمنىڭ الاشتى،
قورلىعىنا بەرمەيمىز!!
ولەر جەردەن كەتتىك ءبىز. بۇل زامانعا جەتتىك ءبىز. جاسايدى الاش ولمەيمىز، جاساسىن الاش جاساسىن!»
(عابباس)
قازاقتىڭ اقىندارى «الاش»، «الاش!» دەگەن كوپتىرمەلى ولەڭدەردى گازەت بەتىنە تولتىرىپ جاتتى. بۇل اراعا ءبىر ولەڭدەرىن كەلتىرەيىك:
الاشقا
(ومار قاراش ۇلىنىڭ ولەڭى)
اۋ، الاش، كوزدى بۇگىن اشار كۇنىڭ،
قارمانىپ، ىلگەرى اياق باسار كۇنىڭ!
شىعارىپ ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جەردن باس،
ادىمداپ اسقار بەلدەن اسار كۇنىڭ.
تەڭىزىم، تەلەگەيىم، قايران ەلىم.
كەمەرلەپ تولقىن اتىپ تاسار كۇنىڭ!
اق كۇمىس، قىزىل التىن جيعانىڭدى،
قۇربان قىپ وسى جولعا شاشار كۇنىڭ.
تەرەزەڭ تەڭگەرىلىپ قاتار تۇرسا،
ۋھ! — دەپ سوندا جۇرەك باسار كۇنىڭ!
اۋ، الاش، زامان جايىن بىلەمىز بە؟
قۇلاققا ايتقان ءسوزدى ىلەمىز بە؟
زاماننىڭ ىڭعايىنان امان ءوتىپ،
زىرلاعان جەلماياعا مىنەمىز بە؟
ونەرلى ءبىلىمدىنىڭ قىلعان ءىسىن
مايداندا، مۇنى بايقاپ كورەمىز بە؟
كۇش قوسىپ قۇرالداردىڭ، باس قورعاۋدىڭ
جولىنا بەلدى بۋىپ كىرەمىز بە؟
بولماسا كۇندە ءبىر ەل قىرعىن تاۋىپ،
جىلۋلاپ، باستان اياق جۇرەمىز بە؟
تاعى دا ومار قالپە قاراش ۇلىنىڭ ءبىر ولەڭىن كەلتىرەلىك.
الاشتىڭ ازاماتتارىنا
اق جۇرەك ازاماتتار اسقار كۇنىڭ،
دۇشپاندى الدان بايقاپ جاسقار كۇنىڭ
دۇرىستىق ەل قامىندا ەتكەن ءىستى،
قول سوعىپ، قوشەمەتتەپ قوسار كۇنىڭ.
كۇش قوسىپ، قول ۇستاسىپ، ءسوز بەكىتىپ
ارادان الالىقتى تاستار كۇنىڭ.
اداسقان قويداي شۋلاپ ورگەن ەلدى
بۇلتارماي وڭ باعىتتا باستار كۇنىڭ!
اڭقىلداپ الاش ۇلى سەنىپ وتىر،
ورنىنان شىعىپ سونى راستار كۇنىڭ!
(ومار قاراش ۇلى)
ءسويتىپ، «الاش» ۇكىمەتى» جاسالا قالدى. «ۇكىمەت» جاساۋعا وقىعاندار قانداي قۇمار.
ورىنبوردا وسى ايتىلعان ەكىنشى جالپى قازاق-قىرعىز سەزىنىڭ اشىلاتىن قارساڭىندا، «قازاق» گازەتىنىڭ 1917 جىلى دەكابردە، 254ء-شى نومىرىندە «تۇركىستان اۆتونومياسى» دەگەن تەلەگرامما باسىلعان. «قازاق» باسقارماسىنا كەلىپ جاريالانعان تەلەگراممادا بىلاي دەيدى:
«قوقان. 2-دەكابر. 27-نويابردە قوقاندا ولەيەت مۇسىلمان سەزى بولدى. جەرلى تۇركىستان اۆتونومياسى جاريالاندى. حالىق شاتتىقپەن قارسى الىپ تۇر. ۋاقىتشا ۇلت ءماجىلىسى — جاڭا ۇكىمەت سايلاندى. عينۋاردا تۇركىستاننىڭ ۋچرەديتەلنوە سوبرانيەسى شاقىرىلادى.
ۇكىمەتتىڭ ۋاقىتشا تۇراتىن ورنى قوقان قالاسى.
قايرەتدەن بولعانباي ۇلى»
باياعى «قوقان اۆتونومياسى» دەگەن وسى. قوقاندا «الاشتىڭ» ءبىراز وقىعاندارى سارتتاردىڭ، نوعايلاردىڭ بايلارىمەن جينالىپ وتىرىپ، وزدەرىن وزدەرى بارلىق تۇركىستاننىڭ «ۇكىمەتى» قىلىپ سايلاپ، اۆتونوميا جاريالاعان. ۇكىمەتتىڭ باستىعى: مۇقامەتجان تىنىشباي ۇلى، مۇشەلەرى: مۇستافا شوقاي ۇلى جانە باسقالار.
مىنە، بۇل ۇكىمەتتەرىن «سايلاعاننان» كەيىن مۇستافا شوقاي ۇلى ورىنبورعا «ەكىنشى جالپى قازاق-قىرعىز» سەزىنە بارعان.
سەزدە جەتىسۋ مەن سىرداريا قازاقتارىنىڭ تۇركىستان اۆتونومياسىنا قوسىلا قويماعانىن اڭعارتقان.
ءسويتىپ، ول ەرىڭ ەكى ۇكىمەتكە مۇشە بولعان...
«الاش» پارتياسىنىڭ گۋبەرنيالىق كوميتەتتەرى گازەتتەردىڭ جۇزىندە جاريالانىپ جاتتى. بۇل اراعا «الاش» پارتياسىنىڭ ەكى-ۇش گۋبەرنياداعى كوميتەتىنىڭ تىزىمدەرىن كىرگىزە كەتەيىن.
«قازاق» گازەتىنىڭ 1917 جىلى 18 جەلتوقساندا شىققان 254-نومىرىندە بىلاي دەگەن:
اقمولا وبلىسى
ومبىدا وبلاستنوي «الاش» پارتياسىنىڭ كوميتەتى اشىلعاندىعى «قازاقتا» جازىلىپ ەدى. كوميتەتكە سايلانعان ادامدار:
اسىلبەك سەيىت ۇلى، ماعجان جۇماباي ۇلى، مۇحتار سامات ۇلى، ايدارحان تۇرلىباي ۇلى، بەكمۇحامبەت سەركەباي ۇلى، ايباس ۇلى، ەرقوساي مۇقىش ۇلى، ەرەجەپ يتباي ۇلى، دىنمۇقامبەت ءادىل ۇلى، قوشمۇقامبەت كەمەڭگەر ۇلى، مۇسىلمانبەك سەيىت ۇلى، جۇماعالي تىلەۋلى ۇلى، وس. احمەت ۇلى، بىرمۇحامبەت ايباس ۇلى، قۇسايىن قوجامبەردى ۇلى، قاجى احمەت كوكەن ۇلى. «الاش» كوميتەتى ءار ۋەزگە ۋچرەديتەلنوە سوبرانيە سايلاۋىن حالىققا تۇسىندىرۋگە كىسى شىعاردى. بۇلار اقمولا وبلىسىنىڭ 5 ۋەزىندە «الاش» كوميتەتىن اشتى... — دەپ «قازاق» گازەتىنە ءتىلشىسى جازادى.
تاعى سول «قازاق» گازەتىنىڭ 1917 جىلى 2 جەلتوقساندا شىققان 253-نومىرىندە بىلاي دەيدى:
«الاش» پارتياسى
«سەمەيدە وبلاستنوي «الاش» پارتياسىنىڭ كوميتەتى اشىلعان حابارىن جازىپ ەدىك. «سارىارقانىڭ» سوڭعى نومىرىندە بۇل تۋرالى مىناداي ماقالا باسىلدى:
«الاش» پارتياسىنىڭ سەمەيدە ۋاقىتشا وبلاستنوي كوميتەتى اشىلدى. كوميتەتكە كىرگەن كىسىلەر:
ءالىمحان ەرمەك ۇلى، راكىمجان مارسەك ۇلى، يمام الىمبەك ۇلى، اقمەتجان قوزىباعار ۇلى، تۇراعۇل قۇنانباي ۇلى، قالەل عاپپاس ۇلى، سىدىق دۇيسەنبى ۇلى، ءاليحان بوكەيحان ۇلى، مۇستاقىم مالدىباي ۇلى، ءانيار مولداباي ۇلى، بياحمەت سارسەن ۇلى، بۇلاردان باسقا ۋەز باسى ءبىر كىسى كىرۋگە ورىن قالدىرىلدى... كوميتەتتىڭ پرەدسەداتەلى قالەل عاپپاس ۇلى، جولداسى اقمەتجان قوزىباعار ۇلى، سەكرەتار! سىدىق دۇيسەنبى ۇلى، قازىناشىسى ءانيار مولداباي ۇلى، قۇرمەتتى پرەدسەداتەلى ءاليحان بوكەيحان ۇلى... — دەپ، «قازاق» گازەتى «سارىارقادان» كوشىرەدى.
جانە «قازاق» گازەتىنىڭ 1917 جىلى 14-قاراشادا شىققان 250-نومىرىندە بىلاي دەگەن:
«الاش» پارتياسى
«الاش» پارتياسىنىڭ ورىنبوردا تۋرگايسكيي وبلاستنوي كوميتەتى اشىلدى. كوميتەتكە ورىنبوردا تۇراتىن ون قازاق جانە ءتورت ۋەزدەن قازاق، بارلىعى ون ءتورت اعزا سايلاندى. ورىنبورداعى اعزالار:
احمەت ءبىرىمجان ۇلى، احمەت بايتۇرسىن ۇلى، ءاليحان بوكەيحان ۇلى، ەلدەس ومار ۇلى، ومار جانىبەك ۇلى، مەرجاقىپ دۋلات ۇلى، ءعابدىلحاميت ءجۇندىباي ۇلى، ساعىندىق دوسجان ۇلى، عازىمبەك ءبىرىمجان ۇلى، كامالادين ارىنعازى ۇلى، عابدىلكارىم دوسجان ۇلى (تورعايدان)، تەلجان شونان ۇلى (ىرعىزدان)، ەسەنعالي نۇرماقامبەت ۇلى (اقتوبەدەن)، مىرزاعازى ەسپول ۇلى (قوستانايدان). الاش پارتياسىنىڭ وبلاستنوي كوميتەت پرەدسەداتەلى ءاليحان بوكەيحان ۇلى، سەرىگى احمەت بايتۇرسىن ۇلى، سەكرەتارى مەرجاقىپ دۋلات ۇلى، قازىناشىسى جانۇزاق جانىبەك ۇلى.
«الاش» پارتياسىنىڭ اعزالىق جارناسى ءبىر سوم»، — دەپ «قازاق» گازەتى جازادى.
«قازاق» گازەتىنىڭ 253-نومىرىندە «سارىارقادان» كوشىرىلگەن ماعلۇماتىندا «الاش» پارتياسىنا كىرۋگە قازىرگى شارت: «كىندىك كوميتەتىنىڭ ايتقانىن ەكى قىلمايتىن، بۇيىرعانىن ءدال ورىندايتىن، «الاش» پارتياسىنىڭ پروگرامماسىن ءجون كەرگەن... ادام كىرەدى»، — دەيدى...
ۋچرەديتەلنوە سوبرانيە سايلاۋىن وتكىزۋگە ءبىزدىڭ اقمولا وبلىسىنىڭ ومبىدا اشىلعان وبلىستىق «الاش» كوميتەتىنەن اقمولاعا مۇحتار سامات ۇلى كەلدى. ول كەزدە مۇحتاردىڭ بوكەيحانۇلدارىنا سەنىپ جۇرەتىن كەزى ەدى.
اقمولادا «الاشتىڭ» ۋەزدىك پارتيا كوميتەتىن اشتى، ۋچرەديتەلنوە سوبرانيە سايلاۋىن وتكىزۋگە ارەكەت قىلدى. قازاق داۋىسىن «الاش» سپيسكىسىنە بەرگىزۋگە ارەكەت قىلعان بولدى.
اقمولانىڭ ولۋگە تايانعان قازاق كوميتەتىنە مۇحتار كەلگەن سوڭ ازىراق جان كىردى.
مۇحتار كوميتەتكە ورنادى. مۇحتاردى كورەيىن دەپ قازاق كوميتەتىنە باردىم. امانداستىق. 1913 — 1916 جىلداردا ومبىدا وقۋدا جۇرگەندە «بىرلىك» ۇيىمىن اشىسقان جولداسپىز.
— سەن «ءۇش ءجۇزدىڭ» پارتياسىنا كىرۋگە ريزالىعىڭدى بەردىڭ بە؟ — دەدى، مەن:
— جوق. ماعان «ءۇش ءجۇز» پارتياسىنىڭ دا، «الاش» پارتياسىنىڭ دا كەرەگى جوق. ەكەۋىنە دە قوسىلا المايمىن. ءبىراق «الاش» پارتياسىنان «ءۇش ءجۇزدى» ءتاۋىر كورەمىن، — دەدىم.
— مىنا ۋچرەديتەلنوە سوبرانيەگە قاتىسقاندا قاي جاعىندا بولاسىڭ؟
— قايدا بولاتىنىمدى ءوزىم بىلەمىن. ءبىراق «الاشتا» دا، «ءۇش جۇزدە» دە بولماسپىن، — دەدىم.
ايتقانداي، ومبىدا وبلىستىق «الاش» پارتياسىمەن جارىسا «ءۇش ءجۇز» پارتياسى دەگەن اشىلدى.
بۇل پارتيانى اشۋشىلار سول ومبىداعى مۇقان ايتپەن ۇلى، كولباي توعىس ۇلى، شايمەردەن ءالجان ۇلى، تاعى باسقالار. بۇلار پارتياسىنىڭ اتىن «سوسيالشىل» «ءۇش ءجۇز» پارتياسى دەگەن. پارتيالارىنىڭ تىزىمىنە سىرتتان اقمولا قالاسىنداعى ءبىزدى كىرگىزىپ الىپتى.
«ءۇش ءجۇز» پارتياسى جاسالعاننان «الاش» پارتياسىنىڭ باسىنداعىلاردى بوقتاي، سوگە تۇرەگەلدى.
قىزىلجار قالاسىندا «ءۇش ءجۇز» دەگەن گازەت شىعا باستادى. گازەتىنىڭ بەتىن «الاشتىڭ» كوسەمدەرىن سوگۋمەن تولتىرا بەردى.
ارينە، «الاش» پارتياسىنىڭ «كوسەمدەرى» دە «ءۇش ءجۇز» باسىنداعىلاردى سوگۋدەن كەندە قالعان جوق. بۇلار دا بوقتادى. قايتا بۇلار سوگۋدى، جامانداۋدى «ءۇش جۇزدەن» اسىرىپ جىبەردى. ويتكەنى، بۇلار سوزگە شەبەرىرەك. بۇلار سانى كوپ، بۇلاردىڭ باستىقتارىنىڭ ءبارى دە زور وقىعاندار. جانە ءار وبلىستاردا شىعىپ جاتقان قازاق گازەتتەرىنىڭ «تىرشىلىكتەن» باسقاسىنىڭ ءبارى بۇلاردىكى ەدى. سەمەيدەگى «سارىارقا» گازەتى، تاشكەندەگى «بىرلىك تۋى» دەگەن گازەت، استراحانداعى «ۇران» دەگەن گازەت، ورىنبورداعى «قازاق» گازەتى — ءبارى دە ومبىداعى «ءۇش ءجۇزدىڭ» باستىقتارىن سوگىپ باقتى. ارينە، كىمدى بولسا دا سوگۋگە ءسوز تابىلادى. ونداي سوزگە اسىرەسە «الاشتىڭ» شەشەندەرى شەبەرىرەك بولىپ شىقتى.
ارينە، شەبەرلىكتى بارىنەن ورىنبورداعى «قازاق» گازەتى اسىردى. وزگە «الاش» گازەتتەرىنىڭ «قازاق» گازەتى اعاسى بولعان سوڭ، شەبەرلىكتى اسىرماي قويار ما؟ «شەبەرلىكتەرىن» كوزبەن كورۋ ءۇشىن جانە «ءۇش جۇزگە» كوزقاراستارىن اڭداۋ ءۇشىن «قازاقستان» جانە «سارىارقادان» «ءۇش ءجۇزدى» بالاعاتتاعان ءبىراز عانا سوزدەر كەلتىرەلىك.
«سارىارقانىڭ» 26-شى نومىرىندە بىلاي دەيدى جانە مۇنى 260-شى نومىرىندە «قازاق» كوشىرىپ باسقان:
گازەتتەن:
«قازاقتان شىققان ارامزالار
بوستاندىق بولعاننان بەرى جۇرتتىڭ كوزى اشىلىپ، قايدا بولسا دا ىنتىماق، بىرلىك تابىلىپ، قالىڭ قازاق ىشىنە بەرەكە ۇيتقىسى ورناعانداي بولىپ تۇر ەدى. قازاقتان باسقا ەل قاعىنىپ، جۇگەنسىزدىك ۇلعايىپ، ازاماتتارىنىڭ سوڭىنا ەرگەن جۇرتتى ارامزا قۋلارى ازعىرىپ، اداستىرىپ تۇر ەدى. بىزدەن دە ۇياتتان كەتكەن، اردان بەزگەن ارامزالار شىعىپ، گازەت تاراتقان بولىپ، ەل ىشىنە ارەكەت شاشقالى ءجۇر. «الاشتىڭ» تۋىن ۇستاعان، اسقار بەلدەي ەرلەرىمىزدى جىندانعان يتكە ۇقساپ، ارامزالار قاپپاق بولىپ، جىنىن قۇسىپ، ۋىن شاشىپ ءجۇر. ءتۇرى ادامعا ۇقساعانمەن پىكىرى ايۋان سياقتى ادامدار. «ءۇش ءجۇزدىڭ» پارتياسى» دەپ اتاق بايلانىپ، ەل ۇيتقىسى بولعان «الاش» پارتياسىنىڭ ادامدارىن ارام اۋزىمەن بىلعاماق بولىپ ءجۇر. ءتورت اياقتى قاسقىرعا استىرتىن ۋ سالۋشى ەدى، ال وعان دەگەن ۋ مىناۋ:
«ءۇش ءجۇز» پارتياسى — انىق سودىرلى-سويقاندى، ءجۇزى قارالار پارتياسى. بۇل — جۇرتقا كەلگەن ۇلكەن دەرت. سوزىنە قۇلاق قويماي، وزدەرىنەن اۋلاق بولىپ، ساقتانۋ — الاش بالالارىنا بورىش. قازاقتىڭ باياعىدان بەرى اياق استىنا باسىلىپ، كورگەن قورلىعى، كورگەن زورلىعى مەن زومبىلىعى از ەمەس. ەندى «ءۇش ءجۇزدىڭ» قۋلارىنا ايتامىز: «ەلىمىزدى ەرتپەڭىزدەر، ەل قىلىپ ۇستاۋ سەندەردىڭ قولدارىڭنان كەلەتىن ءىس ەمەس. ەل دە ەسىن بىلەدى؛ سەندەردىڭ سوڭدارىڭنان ەرىپ، جارعا قامالىپ جىعىلمايدى. حالىقتى اۋرە قىلماي، ولگەن مۇجىقتىڭ قوينىندا قالاش تابىلاتىن بولسا، سونى ىزدەپ قاراڭدار!
ءبىز «الاش» پارتياسىنىڭ سوڭىنان ەرەمىز؛ انىق كوشباسشىلارىمىز سوندا.
سەمەيدىڭ ۋەزنىي زەمستۆوسىنىڭ مۇشەلەرى: احمەتجان اڭداماس ۇلى، ايتمۇحامبەت بولات ۇلى، ءدىنيسلام تاڭىربەردى ۇلى، جامشىرباي شولەمباي ۇلى، تەمىرشى ءجۇسىپ ۇلى، سىدىق دۇيسەنبى ۇلى، قۇرمامباي مۇزدىباي ۇلى، بايسەكە ەسىركەپ ۇلى، مايلىباي ەسەنباي ۇلى، يمانبازار قازانقاپ ۇلى، رايىمجان مارسەك ۇلى، قالدىباي بۋدانباي ۇلى، كوكپاي جاناتاي ۇلى.
جانە «قازاق» گازەتىنىڭ 1917 جىلعى 12 نويابردەگى 25ء-شى نومىرىندەگى «تۇرىك-تاتار قامقورى» دەگەن ماقالادا بىلاي دەيدى.
گازەتتەن:
«... 14 نويابردە ومبىداعى «الاش» پارتياسىنىڭ وبلاستنوي كوميتەتىنەن مىنانداي تەلەگرامما الدىق:
«الاشتىڭ» دۇشپاندارى «الاش» پارتياسىن حالىققا تەرىس ءتۇسىندىرىپ، وتىرىك حابار تاراتىپ ءجۇر. «قازاقتا» الاش پارتياسىنىڭ جوباسى باسىلىپ شىقسا ەكەن...»
مۇنان سوڭ 17 نويابردە ومبىدان مىنانداي ءبىر تەلەگرامما الدىق.
«بەلگىلى كادەت بوكەيحان ۇلى اشقان «الاش» پارتياسىنىڭ پروگرامماسىمەن قاناعاتتانباي قازاقتار (؟) ءوز الدىنا «ءۇش ءجۇز» اتتى سوسياليست پارتياسىن اشتى. پارتيانىڭ ماقساتى فەدەراسيانى جاقتاۋ، جاڭا تۇرىك-تاتار قاۋىمدارىن بىرىكتىرۋ، ۋچرەديتەلنوە سوبرانياعا جەكە سپيسكە كىرگىزۋ. پرەزيديۋم باستىعى ايتپەن ۇلى. سەكرەتارى كوبەكوۆ».
بۇل تەلەگراممالاردى ەكى ادىسپەن، ءبىرىن «قازاققا»، ءبىرىن «جاڭا ۋاقىت» گازەتىنە جىبەرىپتى.
نوعايلار ويلايدى عوي: «ءا، تۇرىك-تاتار قاۋىمدارىن بىرىكتىرەتىن دە قازاقتان ءبىر ەر تۋعان ەكەن» دەپ.
نوعايلار قايدان ءبىلسىن، ول «ەردىڭ» قانداي ەر ەكەنىن. ءبىر ەسەپتەن ولاي ويلاماس تا: قازان گۋبەرنياسىنان فاتيحوللا دەگەن ءبىر بەلگىسىز نوعاي «تۇرىك-تاتار قاۋىمدارىن بىرىكتىرىپ جاتىرمىن» دەگەن تەلەگرامما بەرسە، ءبىزدىڭ ءىشىمىز ەلجىرەي قويار ما ەدى؟
ايتپەن ۇلى دەپ تەلەگرامما بەرىپ وتىرعان كىسىنىڭ اتى — مۇقان. مۇقاندى وزگە جۇرت بىلمەگەنىمەن، ومبى ۋەزى جاقسى بىلەدى. ومبى ۋەزىنىڭ ماقتاۋىمەن ءبىز دە بىلەتىن ەدىك. تۇرىك-تاتار قاۋىمدارىن بىرىكتىرمەك ءۇشىن «ءۇش ءجۇز» اتتى پارتيا اشتىم دەپ وتىرعان ءبىز بىلەتىن مۇقان ەكەنى راس بولسا، قۇدايا ونداي قامقورىڭنان «ءۇش ءجۇزدىڭ» بالاسىن ساقتاي كور دەگەننەن باسقا تىلەگىمىز جوق.
ءبىراق «ءۇش ءجۇزدى» ءبىز قاتە ءتۇسىنىپ وتىرعان شىعارمىز، بۇل باسقا «ءۇش ءجۇز» شىعار. ولاي بولسا وسىنداي اقشانىڭ ارزانداعان كەزىندە تىم بولماسا «ءبىر مىڭ» دەمەي، پارتياسىنىڭ اتىن «ءۇش ءجۇز» قويعانى تاعى تۇسىنىكسىز.
ءبىز ويلايمىز: مۇقان «بولشيەۆيك» دەرتىنە ءمۇبتالا بولىپ «سوسياليست» پارتياسىن اشىپ ءجۇر-اۋ دەپ. بولماسا ءوز پايداسىن بىلمەيتىن جىگىت ەمەس ەدى، سوسياليست بولسا بىلتىرعى 25 يۋننەن بەرگى «ەڭبەگى كوپتىڭ ورتاسىنا ۇلەسكە ءتۇسىپ كەتپەي مە؟..»
تورعاي وبلىسىنىڭ «الاش» كوميتەتى
جانە «قازاقتىڭ» 1917 جىلدىڭ 26 قاراشاسىنداعى 252ء-شى نومىرىندە: «ءۇش ءجۇزدىڭ» قۋلارى» دەگەن «ماديار» دۋلات ۇلى جازعان ماقالادا بىلاي دەيدى:
گازەتتەن:
«ءۇش ءجۇزدىڭ» قۋلارى
...ومبىدا لاي سۋدان بالىق اۋلايتىن مۇقان دەگەن جىگىت بار. بۇل جىگىت بوستاندىق بولعاننان بەرى جۇگەنسىز كەتىپ، ويىنا كەلگەنىن ىستەپ، حالىققا زيانىن كۇشەيتىپ بارا جاتقان سوڭ، اقمولا وبلىسىنىڭ قازاق كوميتەتى قۇر-قۇرلاپ توقتاۋ سالادى. اۋىزدىقتاپ ەركىنە جىبەرمەدى. سونان كەيىن باستىعى مۇقان، جولداستارى «الاشقا» اتى شىققان كولباي، شايمەردەن دەگەن ءبىر جىندى كەڭەسىپ، وبلاستنوي كوميتەتتىڭ مۇشەلەرىن تۇتقىن قىلماق بولىپ، ەلۋ-الپىس كىسى ەرتىپ كوميتەتكە بارىپ مۇشەلەرىن قاماپ الادى.
كوميتەت پرەدسەداتەلى ايدارحاننىڭ ۇيىنە بارىپ، ءوزى ۇيىندە جوق ەكەن، قىزمەتكەرلەرىن ۇرىپ، جانجال شىعارادى. ءسويتىپ جاتقاندا ايدارحاننىڭ ۇيىنەن تەلەفونمەن حابار ءتيىپ، ميليسيا جانە كازاك-ورىس كەلىپ «ۇستاۋداعى» كوميتەت مۇشەلەرىن بوساتادى دا، باتىرلاردىڭ وزدەرىن جاۋىپ تاستايدى. دوزنانيە بولىپ، ىستەرى بۇل كۇندە تەرگەۋدە. بۇل كۇندە باتىرلار كەپىلمەن بە، زالوگپەن بە، شىققان سەكىلدى.
ەندى جوعارعى اڭگىمە جۇرتقا جاريا بولىپ كەتتى، بىرەۋدى اباقتىعا جابامىن دەپ ءجۇرىپ، وزدەرى جابىلىپ قالدى؛ قاراپ ءجۇرىپ، اقماقتىقتارىنان سوتتى بولدى. وبلاستنوي كوميتەتپەن ەندى ۇستاسپاسىن با؟
زەمستۆو سايلاۋى بولعالى وتىر. مۇقانداردىڭ گلاسنىي چلەن بولعىسى قاتتى كەلەدى... نە قىلارىن بىلمەي، اۋىزدىعىن شايناپ تۇرعان كەزدە، قالا وكرۋگىنىڭ (اقمولا جانە سەمەي وبلىستارىنىڭ) ۋچرەديتەلنوە سوبرانيە سايلاۋى جانە ونىمەن بىرگە سپيسكە بەرەتىن سروگى دا كەشىگەدى. «اتىن شىعارۋ ءۇشىن جەر ورتەۋگە دايار» قۋلار قۋانادى.
— تۇرا تۇر، بالەم، قۇداي بەردى، ءبىر سويقاندى سالايىق، — سەندەر «الاش» پارتياسىن اشساڭدار، ءبىز «ءۇش ءجۇز» پارتياسىن اشامىز. سەندەر سپيسكە كىرگىزسەڭدەر، ءبىز دە سپيسكە كىرگىزەمىز، — دەپ، تابانى كۇرەكتەي توعىز كىسىنى توعىتىپ كوميسسياعا بەرىپ كەپ قالادى.
كەرەك بولسا مىنە! مىنە، سپيسكە! سپيسكە كىرگىزۋ دەگەن قيىن جۇمىس ەمەس. قول قوياتىن ءجۇز كىسى تاپقان كىسى سپيسكە كىرگىزە بەرەدى. ءبىراق گاپ سپيسكەنىڭ سانىندا ەمەس، ماڭىزىندا جانە حالىقتىڭ ءپاتۋاسىندا. اقمولا، سەمەي ەكى وبلىستا ون ۋەزد ەل بار. بوستاندىق بولعالى نەشە سەزد بولدى. مۇنىڭ بارىندە دە جۇرتقا قالاۋلى، تازا قىزمەت ەتەتىن ادامدار اتالدى. 21 — 26 يۋلدە بولعان جالپى قازاق سەزىندە دە جۇرتتىڭ بايگەگە قوسىپ جۇرگەن ازاماتتارى لايىقتاندى. سول نەشە رەت حالىقتىڭ كەڭەسى لايىقتاعان ادامدارىنا، ەكى وبلىس ەل تۇگەل توقتاپ، تالاس شىعارماي، ءبىر سپيسكە كىرگىزدى. ول سپيسكەدەگى ادامداردىڭ كىم ەكەنى «قازاق» گازەتىنە جازىلىپ كەلەدى.
ەندى بۇگىن اياق استىنان «سەن سولاي ەت!» دەگەن جۇرت جوق. جۇرتتان شىققان تورت-بەس قۋ قوسىلىپ، وزدەرىنىڭ اقماقتىقتارىنان كورمەي، اقمولانىڭ وبلاستنوي كوميتەتىنەن كەك الماق بولىپ، پارتيا اشادى، سپيسكە كىرگىزەدى.
مىنە، ەكى سپيسكە، جوعارىدان تومەن قاراي، جارىستىرا ەكەۋىنىڭ ادامدارىن سالىستىر:
«الاش» اتىنان
1. ءاليحان. 6. ءالىمحان.
2. ايدارحان. 7. قالەل.
3. اسىلبەك. 8. جاقىپ.
4. مۇقىش. 9. سەيىلبەك.
5. ەرەجەپ.
«ءۇش ءجۇز» اتىنان
1. قاسەن قوجا. 6. سۇلتانماحمۇت.
2. كولباي. 7. بايسەيىت.
3. شايمەردەن. 8. قازي.
4. مۇقان. 9. ءالياسقار.
5. ۇسەن.
مىنە، حالىق تارازىسىنىڭ ەكى تاباعىنا ەكى سپيسكەنى ساپ، كانديداتتارىن جەكە-جەكە ولشە، ادامشىلىعىن، اقىلىن، نامىسىن، قايسىسىن قالايدى، سوعان تاسىڭدى سال! كورە-بىلە تۇرىپ اداسساڭ الدىڭدا تالاي اسۋ بار. ارماندا كەتتىم دەپ جۇرمە!
ماديار».
ارينە،«ءۇش ءجۇزدىڭ» گازەتى دە «الاش» كوسەمدەرىن سوگۋدەن كەندە قالعان جوق. ءبىراق «ءۇش ءجۇز» پارتياسىنىڭ ادامدارىنان، دۇشپانىن جامانداپ، سوگۋگە «الاشتىڭ» شەشەندەرى ءجۇز ەسە شەبەرلىكتەرىن كورسەتتى. وعان مىسال ءۇشىن جاڭاعى سوزدەردى كەلتىردىك. «ءۇش ءجۇز» پارتياسىنا جازىلعانداردىڭ دەنى ومبى قالاسىنىن جاتاقتارى، جامشىكتەرى، كەدەيلەرى ەدى. ماسەلەن، ىشتەرىندە اتاقتى بالۋان قاجىمۇقان دا بار ەدى. قاجىمۇقان جۇمىسكەر جالشى بولاتىن. ال «الاش» پارتياسىنا كىرگەندەر بارلىق ۇلكەن وقىعاندارى، «اقجاعالارى»، قازاقستاننىڭ «سىپالارى»، تورەلەرى، تورە بولايىن دەپ جۇرگەن جاستارى، ىلعي گيمنازيادان تاربيە العان «الاشتىڭ» «بوبەكتەرى».
ارينە، قانداي ىسكە بولسا دا، قانداي سوزدەر بولسا دا جاتاقتار مەن جامشىكتەردەن وقىعان، «سىپالار» شەبەر بولادى. «وقىعان سىپالار» بوقتاۋعا دا شەبەر، سوگۋگە دە شەبەر، ماقتاۋعا دا شەبەر. دۇشپانىنا ور قازۋعا دا شەبەر، ورعا قۇلاتۋعا دا شەبەر. نادان جاتاقتار مەن نادان وقىماعان جامشىكتەر نەگە بولسا دا ولاق، نەگە بولسا دا دورەكىلەۋ كەلەدى. قاجىمۇقاننىڭ جۋان بىلەگى بولماسا، داۋلاسىپ، يۋريست جانشانى جەڭە الار ما!.. «ساباسىنا قاراي پىسپەگى» دەيدى. وقىعان سىپالاردىڭ (الاشتىڭ) كوسەمدەرى وقىماعان جاتاق جەمشىكتەردىڭ كوسەمدەرىنەن ون ەسە قۋ بولماعاندا ءقايتسىن!
«ءۇش ءجۇزدىڭ» شىعارعان گازەتى دە دورەكى بولدى. «ساباسىنا قاراي پىسپەگى» دەگەن ءتارىزدى، «الاش» «كوسەمدەرىن» جامانداعاندا، تەك دورەكى تىلمەن سوگە بەرەدى. ايقىن ەرەجەسى بولعان جوق.
دۇشپانعا قارسى شىققان كەيبىر بىلعانىشتارىنىڭ ءوزىن بىلعايتىنىن بىلمەدى.
«ءۇش ءجۇز» پارتياسى جاسالاردا، بىلەك قايراتىن كورسەتپەك بولىپ، ازعانا ەرەۋىل جاساپ الىپتى. بولاشاق «ءۇش ءجۇز» ءبىر كۇنى قول كۇش جۇمساپتى. بالۋان قاجىمۇقاندى الدىنا سالىپتى.
1917 جىلى 19 قازاندا باسى مۇقان ايتپەن ۇلى بولىپ (بالۋان قاجىمۇقان دا بار)، شايمەردەن ءالجان ۇلى، ءابدىراحمان قىلىشباي ۇلى بولىپ ومبىداعى «ءۇش ءجۇز» پارتياسىن جاسايتىن ادامدار جينالادى.
«الاش» كوسەمدەرىنىڭ قىلىقتارىن تەكسەرىپ، كەڭەسكە سالادى.
«الاش» كوسەمدەرىنىڭ بۇقاراعا زيانى بولماسا، پايداسىنىڭ جوق ەكەنىن ابدەن ايقىن كورگەن سوڭ، ومبىداعى «الاش» پارتياسىنىڭ ورداسى بولىپ وتىرعان اقمولانىڭ وبلىستىق قازاق كوميتەتىنىڭ باسىندا وتىرعانداردى قۋۋعا قاۋلى قىلادى.
ۇكىمەت كەرەنسكيي قولىندا. ۇكىمەتتەن جاتاقتارعا، جەمشىكتەرگە، قارا جۇمىسكەرلەرگە قايىر جوق. نەدە بولسا وزدەرىنىڭ قول كۇشتەرىن جۇمساماق بولادى. باستىقتارى الگى ايتىلعان م. ايتپەن ۇلى، ش. ءالجان ۇلى، ا. قىلىشباي ۇلى — ءبارى ومبى ۋەزدىك قازاق كوميتەتىنىڭ باسىنداعى ادامدار. مىنە، سولاردى الدىنا سالىپ، ءجۇز شامالى جاتاق، جەمشىك اقمولانىڭ وبلىستىق قازاق كوميتەتى مەكەمەسىنە جونەلەدى... بالۋان قاجىمۇقاننىڭ قولىندا قىزىل تۋ...
قولدارىندا قىزىل تۋ، تۋلارىندا ناشار قارا بۇقارانىڭ تىلەگەن، ايتقان سوزدەرى.
وبلىستىق قازاق كوميتەتىنىڭ مەكەمەسىنە كەلەدى. كوميتەتتىڭ ەسىگىن الادى. ايتپەن ۇلى، ءالجان ۇلى، قىلىشباي ۇلى، ون شاقتى جاتاق ادامدارىمەن مەكەمەگە كىرىپ، وبلىستىق قازاق كوميتەتىنىڭ مۇشەلەرىن وتىرعان ورىندارىندا ۇستايدى. تۇتقىنعا الادى. كەيبىرەۋلەرىن ۇرادى. وبلىستىق قازاق كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى ادۆوكات ا. تۇرلىبايۇلىن تابا المايدى. ءبىر توبى ىزدەپ تۇرلىباي ۇلىنىڭ پاتەرىنە بارىپ، تابا الماي كەلەدى.
سونان سوڭ وبلىستىق كازاك كوميتەتىنىڭ مۇشەلەرىن: سەيىت ۇلى مەن جۇمابايۇلىن ايداپ، تۇرلىباي ۇلىنىڭ پاتەرىنە كەلەدى. تۇرلىباي ۇلىنىڭ پاتەرىن قاماپ الىپ، بەكىتۋلى ەسىگىن تەپكىلەيدى. ول ەكى ارادا كەرەنسكيي ۇكىمەتىنىڭ اتتى اسكەرى كەلىپ، ميليسيا وتريادى كەلىپ، جاتاقتار توبىنىڭ ءوزىن قاماپ الىپ، تۇتقىنداعى سەيىت ۇلى مەن جۇمابايۇلىن بوساتىپ، ەرەۋىل جاساۋشىلاردىڭ ءوزىن تۇتقىنعا الادى...
مىنە، «ءۇش ءجۇز» پارتياسىن جاسار الدىندا، ومبى جاتاقتارىنىڭ ءبىر ەرەۋىلى وسى.
بۇل تۋرالى سول 1918 جىلى 21 قازاندا وبلىستىق قازاق كوميتەتىندە، ءوزىنىڭ كەڭەسىندە جاساعان قارارىن كەلتىرەلىك. قارارى ورىسشا جازىلعان. ونى قازاقشاعا اۋدارامىز، ول قارارى مىناۋ:
اقمولا وبلىستىق قازاق كوميتەتىنىڭ كەڭەسى
№122.1917 جىل، 21 وكتيابر.
كەڭەستە بولعاندار: تۇرلىباي ۇلى، س. جانتاس ۇلى، م. جۇماباي ۇلى، ا. سەيىت ۇلى، ە. مۇقىش ۇلى، ە. توقباي ۇلى، ك. تورسان ۇلى جانە قوسىپ العان مۇشەلەرى: ە. يتباي ۇلى، م. سامات ۇلى، م. سەيىت ۇلى.
قارالعان ماسەلە: م. سەيىت ۇلى مەن م. جۇماباي ۇلىنىڭ 19وكتيابردە بولعان وقيعا تۋرالى بايانداماسى.
...«وسى 1917 جىلى، 19 وكتيابردە، ساعات بىر-ەكى شاماسىندا، وبلىستىق قازاق كوميتەتىنىڭ مەكەمەسىنە ومبى ۋەزىنىڭ حاتشىسى ا.قىلىشباي ۇلى كەلدى. قاستارىندا ءۇش قازاعى بار. قازاقتاردىڭ جەڭدەرىندە «ومبى ۋەزىنىڭ ميليسياسى» دەگەن جازۋلى شۇبەرەگى بار. بۇلار ەشبىر ءسوز ايتپاستان وبلىستىق قازاق كوميتەتىنىڭ تورىنە شىعىپ، ءتوراعاسىنىڭ وتىراتىن بولمەسىنە كىردى.
كىرىسىمەن قىلىشباي ۇلى قاسىنداعى «ميليسيا» قازاقتارىن تەلەفوننىڭ قاسىنا قويدى دا: «تەلەفونعا وبلىستىق كوميتەتتەن ەشكىمدى جىبەرمە»، — دەپ بۇيىرىپ، ءالجان ۇلى ەكەۋى وتىردى.
وتىرىپ: «وبلىستىق كوميتەتتىڭ وزگە مۇشەلەرى قايدا؟ جانە تۇرلىباي ۇلى قايدا؟» — دەپ سۇرادى.
بەس-ون مينۋت وتپەي، وبلىستىق كوميتەت كەڭسەسىنە ەلۋ-الپىس قازاق ەرتىپ، ومبى ۋەزىنىڭ قازاق كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى مۇقان ايتپەن ۇلى كەلدى.
مۇنىڭ قاسىنداعى قازاقتاردىڭ دا التى-جەتەۋىنىڭ جەڭدەرىندە «ميليسيا» دەگەن شۇبەرەگى بار.
ايتپەن ۇلى ەرگەن قازاقتارىنا قاراپ، وبلىستىق قازاق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى سەيىتۇلىن كورسەتىپ:
— ەڭ الدىمەن مىنانى تۇتقىنعا الۋ كەرەك، — دەدى.
بۇعان سەيىت ۇلى تۇرىپ:
— «ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ لۇقساتىنسىز ايتپەن ۇلى ەشكىمدى تۇتقىنعا الا المايدى»، — دەپ ەدى، ايتپەن ۇلى ءوزىنىڭ «ميليسيونەرلەرىنە» كۇش جۇمسا دەپ، ادەپتەن تىسقارى بۇيرىق قىلدى.
«ميليسيونەرلەر» م.سەيىتۇلىن وبلىستىق كوميتەتتىڭ ءتوراعاسىنىڭ بولمەسىندە وتىرعان جۇماباي ۇلى، تورسان ۇلى، ءادىل ۇلىنىڭ ۇستىنە كۇشپەن ەنگىزدى.
بۇدان كەيىن ايتپەن ۇلى جينالعان توپقا ءسوز سويلەدى.
توپتى زورلاۋ، تالاۋ، قيانات جاساۋعا ازعىردى.
— «اقساقالدار، وتاعاسىلار، ۇلكەن اعا، كىشى ىنىلەر! مەن سىزدەردىڭ ارالارىڭىزدا ءوستىم. مەنىڭ كىم ەكەنىمدى بىلەسىزدەر. سىزدەردى جاقتاعاندىق ءۇشىن، پاتشانىڭ زامانىندا مەنىڭ قانداي مەحنات شەككەنىمدى بىلەسىزدەر. جانە مەنى بارلىق اقمولا وبلىسى بىلەدى. بۇرىن سىزدەر مەنىڭ سوزىمە سەنۋشى ەدىڭىزدەر. ءالى دە ماعان سىزدەردى سەنەدى دەپ بىلەم»، — دەدى.
جينالعان توپ: «سەنەمىز! سەنەمىز!» — دەپ گۋىلدەدى.
— سىزدەر قارا بۇقاراسىزدار. وبلىستىق قازاق كوميتەتىنىڭ مۇشەلەرى مونارحيست-پاتشاشىل، وبلىستىق قازاق كوميتەتى سىزدەردىڭ تىلەكتەرىڭىزبەن، سىزدەردىڭ دەگەندەرىڭىزبەن ءبىر ماسەلەنى شەشتى مە؟ — دەدى.
جينالعان توپ: «جوق! جوق! ءويتىپ كورگەن جوق!» — دەدى.
وبلىستىق كوميتەت نە ىستەسە دە ءوز نيەتىمەن ىستەيدى. ءوز ءامىرىن، ءوز كۇشىن جۇرگىزەدى. قازاق حالقى ۇشىراپ وتىرعان پالەنىڭ ءبارى جانە قازاق حالقىنىڭ شارۋاسىنىڭ كۇيزەلىپ بارا جاتقانى وسى وبلىستىق قازاق كوميتەتىنىڭ بالەسىنەن. ۋەزدىك جانە بولىستىق كوميتەتتەرگە وبلىستىق كوميتەتتىڭ قاعازدارىن كورسەڭ، ىلعي بۇيىرۋ، ءامىر قىلۋ. مۇنىسى قازىرگى بوستاندىق قاعيداسىنا تۋرا كەلە مە؟ — دەيدى.
تىڭداپ تۇرعان توپ: «جوق! جوق! تۋرا كەلمەيدى!» — دەپ گۇجىلدەدى. اسىرەسە توپتىڭ ىشىندە كۇدەرىنىڭ، سارسەنبايدىڭ، نۇرتازانىڭ، قۇدايبەرگەننىڭ، سادۋاقاستاردىڭ داۋىستارى باسىم شىقتى.
— ولاي بولسا، بۇدان بىلاي بۇل پاتشاشىلداردىڭ وبلىستىق كوميتەتتىڭ باسىندا وتىرۋى ءجون بە؟ مەنىڭ ويىمشا ءجون ەمەس! — دەدى.
توپ كۇجىلدەپ، ايتپەن ۇلىنىڭ بۇل ءسوزىن ماقۇلداپ، وبلىستىق كوميتەتتىڭ ءتوراعاسى تۇرلىبايۇلىن جانە جوق مۇشەلەرىن تاۋىپ، «ەندى كوميتەت قىزمەتىن موينىمنان تاستادىم» دەگىزۋ كەرەك، — دەدى.
تۇرلىبايۇلىن تاۋىپ اكەلۋگە ايتپەن ۇلىنىڭ ءوزى شىعىپ، قاسىنا «ميليسيونەرىن» الىپ ىزدەپ كەتتى. وتىز، قىرىق مينۋتتان سوڭ، ءوزىنىڭ «ميليسيونەرلەرىمەن» ايتپەن ۇلى قايتىپ كەلدى...
توپقا ايتتى: «تۇرلىباي ۇلى قاشىپ كەتتى. ءبىراق ۇيىندەگى ەكى يت ۇرىلدى» — دەدى (بىرەۋى كوشىر، بىرەۋى اسپازشى).
كەيبىر اقساقالداردىڭ لۇقساتىمەن توپقا وبلىستىق قازاق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى م. سەيىت ۇلى مىناداي ءسوز سويلەدى:
— مەن ايتپەن ۇلىنىڭ جاقىن تۋىسى ەدىم. مۇنى وزگەدەن گورى مەن ارتىعىراق بىلەمىن. بۇل ءوزى قىزبا، ءبىر نارسەگە رەتى كەلگەن جەردە قول سوزىپ قالاتىن ناقۇرىستاۋ مىنەزى بار ادام ەدى. ءقازىر سىزدەردىڭ جابايىلىعىڭىزبەن پايدالانىپ، سىزدەردى باسسىزدىق جولىنا سالىپ تۇر. قارا كۇش جۇمساۋعا ازعىرىپ تۇر. ارينە، سىزدەر ىستەيىن دەپ تۇرعان ىستەرىڭىزدىڭ نە ەكەنىن وزدەرىڭىز دە انىق ءبىلىپ تۇرعان جوقسىزدار. مۇنىڭ زور قاتە ەكەنىن بىلمەيسىزدەر. ايتپەن ۇلى ءۇشىن وزدەرىڭىز جاۋاپ بەرەتىنىڭىزدى بىلمەي تۇرسىزدار! — دەدى.
بۇل سوزدەن كەيىن ايتپەن ۇلى ءبىر ءتۇرلى اشۋلانىپ، بىرەۋگە قاراپ:
— اتتەگەن-اي! الگى ءيتتىڭ وسى ۋاقىتقا شەيىن مەنىڭ التىاتارىمدى قايتارماعانىن! قولىمدا بولعاندا ءقازىر ىسكە اسار ەدى، — دەدى.
بۇدان سوڭ بوگەنباي ۇلى دەگەن حاتشىسى ايتپەن ۇلىنىڭ ايتۋىمەن «جيىلىس» اتىنان وبلىستىق قازاق كوميتەتىنىڭ قازىرگى مۇشەلەرىنىڭ كەيبىرەۋلەرىنەن باسقاسىنا سەنبەۋلىك بىلدىرۋگە قاۋلى جازدى.
قاۋلىنىڭ اقىرىندا: «وكتيابردىڭ 20-دا، ساعات 12-دە، وبلىستىق قازاق كوميتەتىنىڭ قارا بۇقاراعا سەنىمسىز مۇشەلەرى ەندى بۇدان بىلاي وبلىستىق قازاق كوميتەتىنىڭ قىزمەت مىندەتىن مويىندارىنا المايتىندىعىن ءبىلدىرسىن»، — دەگەن قاراردى جازدى.
بۇل «قاۋلىعا» قول قويماعانى سەبەپتى توپقا كورسەتىپ، ايتپەن ۇلى جانە بىلاي دەدى:
— حالىق! مىنە، سەنىڭ دەگەنىڭ جازىلعان قاۋلى. سەيىت ۇلى سەنىڭ بۇيىرعانىڭدى ورىنداۋعا مويىنسۇنباي تۇر. بۇعان قالاي قارايسىزدار؟ مەن مۇنى تۇتقىنعا الۋدى دۇرىس تابامىن، — دەدى.
سول ارادا سەيىتۇلىن تۇتقىنعا الدى. جانە جۇمابايۇلىن تۇتقىن قىلدى. جۇمابايۇلىنا ءالجان ۇلى ايتتى: «ءسىزدىڭ تاعدىرىڭىز مەندە. ءسىزدىڭ ديكتاتورىڭىز مەن»، — دەدى. سونان سوڭ تۇتقىنعا العان مۇشەلەردى ايداپ، توپ «ميليسيونەرىمەن» تۇرلىباي ۇلىنىڭ پاتەرىنە قاراي ءجۇردى. جولشىباي كەزدەسكەندەرگە ايتپەن ۇلى: «مىنە، ءبىز پاتشاشىلداردى ايداپ كەلەمىز»، — دەپ وتىردى.
تۇرلىباي ۇلىنىڭ پاتەرىنە كەلىپ، توپ پاتەردى قاماپ الىپ، ايتپەن ۇلى، ءالجان ۇلى، قىلىشباي ۇلى ۇشەۋى قوناق ەسىگىن بارىپ قاعىپ: «تۇرلىبايۇلىن شىعار»، — دەدى.
ول ارادا ايتپەن ۇلى بىرنەشە ميليسيونەرلەرىنە قيمادان ءتۇسىپ، ەشبىر بوگەتكە قاراماي، كۇشپەن قاقپانى اشۋعا بۇيىردى.
ونداعى ماقسات — توپ ارتقى ەسىكپەن تۇرلىباي ۇلىنىڭ پاتەرىنە كىرسىن دەۋ.
از ۋاقىتتان سوڭ قوناق ەسىكتى ىشىنەن بىرەۋى اشىپ، ءبىر قارۋ-جاراق اسىنعان ادام شىعا كەلىپ:
— مەن ميليسيا باستىعىنىڭ ورىنباسارىمىن. سىزدەرگە نە كەرەك؟ — دەدى.
ەسىك الدىندا تۇرعان ايتپەن ۇلى، ءالجان ۇلى، قىلىشباي ۇلى ساسقالاقتاپ: «مىنا حالىق تۇرلىباي ۇلى شىقسىن دەپ تۇر»، — دەدى.
وعان ميليسيا باستىعىنىڭ ورىنباسارى: «تۇرلىباي ۇلى شىقپايدى. ايتىڭىزدار ماعان، سىزدەرگە نە كەرەك؟» — دەدى.
وعان ۇشەۋى ايتتى: «ەندەشە ءسىز وعان ايتىڭىز: مىنا حالىق وعان ءبىراۋىزدان سەنبەيتىندىگىن ءبىلدىردى. سول سەبەپتى، حالىقتىڭ قاۋلىسى بويىنشا، تۇرلىباي ۇلى ەرتەڭ ساعات 12-دە كۇدەرى ءمۋسيننىڭ ۇيىنە كەلىپ، ءوزىنىڭ موينىنداعى قىزمەت مىندەتىن قالدىرعاندىعىن ايتۋى مىندەتتى»، — دەدى.
ول ەكى ارادا قالا ميليسيونەرلەرى جانە اتتى اسكەر جەتىپ كەلىپ، توپتى قاماپ الدى. توپتى، ايتپەنۇلىن باس قىلىپ، وبلىستىق كوميتەت مۇشەلەرىمەن ەكىنشى اۋدان كوميسسارىنا الىپ كەتتى...»
بۇل باياندامانى تىڭداپ، وبلىستىق كوميتەت، ءوزىنىڭ اقمولا وبلىستىق سەزىنىڭ سايلاعان باسقارماسى ەكەندىگىن ەسكە الىپ جانە وبلىستىق كوميتەتىن قايتا سايلاۋعا جالعىز-اق اقمولانىڭ بولىستىق سەزىنىڭ عانا ەركى بارلىعىن ەسكە الىپ جانە كۇدەرى مەن نۇرتازا ءتارىزدى بۇرىن قىلمىستى بولعان ادامدار باستاعان ومبى قالاسىنىڭ جاتاقتارىنىڭ دەگەنى ءبۇتىن وبلىس گراجداندارىنىڭ دەگەنى ەمەس ەكەندىگىن ەسكە الىپ، وبلىستىڭ كوميتەت مىنانداي قارار قىلدى:
«جوعارعى ايتىلعان ومبى جاتاقتارىنىڭ ەرەۋىلىن ءىلتيپاتقا الۋعا تۇرمايتىن ءىس دەپ تابۋعا؛ بۇلاردى اداستىرعان ايتپەن ۇلى، ءالجان ۇلى، قىلىشباي ۇلى جانە باسقالار دەپ تابۋعا؛ بۇل باستىقتاردىڭ ارەكەتىن الەۋمەتتىڭ تىنىشتىعىن، ءتارتىبىن بۇزۋ نيەتپەن ىستەگەن ارەكەت دەپ تابۋعا؛ ايتپەن ۇلىنىڭ بۇيرىعى بويىنشا ىستەگەن «ميليسيونەرلەردىڭ» قىلعان كۇشىن زاكونعا قارسى دەپ تابۋعا؛ جانە مۇنى سوت الدىندا جاۋاپقا تارتۋعا.
بۇل تۋرالى اقمولانىڭ وبلىستىق قۇراما-قوسپا كوميتەتىنە بىلدىرۋگە جانە تاعى دا باسقا ءتيىستى ۇكىم يەلەرىنە بىلدىرۋگە...» قول قويدى:
اقمولانىڭ وبلىستىق كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى:
تۇرلىباي ۇلى.
ورىنباسارى: ا.ب. سەيىت ۇلى.
مۇشەلەرى: مۇقىش ۇلى،
جۇماباي ۇلى،
جانتاس ۇلى.
حاتشىسى: م. ب. سەيىت ۇلى...»
مىنە، ومبى قالاسىنىڭ جاتاقتارى، جامشىكتەرى جاساعان وكتيابر توڭكەرىسىنىڭ الدىنداعى ەرەۋىلگە اقمولانىڭ وبلىستىق قازاق كوميتەتىنىڭ قارارى وسى.
جوعارىدا ايتىلعان وقيعا تۋرالى جانە اقمولا ۋەزىنەن ومبىعا بارىپ وقىپ جۇرگەن ناشار بالالارعا بەرىلسىن دەپ، اقمولادان جيناپ جىبەرىلگەن اقشانى، الگى وبلىستىق كوميتەت وقۋداعى ناشار بالالارعا بەرمەگەندىگىن مەن ءوزىمىزدىڭ «تىرشىلىك» گازەتىنە جازدىم.
مەنىڭ شىن سوزدەرىمدى «وتىرىك» دەپ، ورىنبورداعى «قازاق» گازەتىنە (1917 جىلعى 13 جەلتوقساندا شىققان 254ء-شى نومىرىندە) اقمولانىڭ وبلىستىق كوميتەتى «اشىق حات» جازدى. مەنىڭ جازعان ماقالام ءقازىر قولدا جوق بولعاندىقتان وبلىستىق قازاق كوميتەتىنىڭ «اشىق حاتىن» عانا بۇل جەرگە كەلتىرەيىن. ول مىناۋ:
اشىق حات
«وسى اشىق حات «قازاق» بەتىندە جاريا بولۋىن وتىنەمىز. اقمولادا شىعاتىن «تىرشىلىك» گازەتىنىڭ 4ء-شى نومىرىندە «شاميل» دەپ قول قويعان ءبىر ادامنىڭ «اقمولا وبلىسىنىڭ جاندارال قازاق كوميتەتى» دەگەن ءبىر ماقالاسى باسىلدى. ول حابارداعى سوزدەردىڭ ءبارى باستان-اياق وتىرىك بولعاندىقتان، وبلاستنوي قازاق كوميتەتى ول حابارلاردىڭ دۇرىسىن اشىپ بەرۋدى وزىنە مىندەت كورەدى.
وبلاستنوي قازاق كوميتەتىن قۋماق بولعان ءتىپتى ومبى قازاقتارى ەمەس، ونى ىستەيمىز دەپ جۇرگەن مۇقان ايتپەن ۇلى، ابدىراحمان قىلىشباي ۇلى، شايمەردەن ءالجان ۇلى، بەس-التى جولداستارىمەن. ومبىنىڭ قىرىق-ەلۋ جاتاعىنىڭ اڭقاۋلىق ناداندىقپەن بۇلاردىڭ نەگە جۇرگەنىن بىلمەي، ارتىنان ەرگەنىنەن باسقا تۇك جازىعى جوق. اتتارى اتالعان ادامداردىڭ مىنەز-قۇلقى ومبى توڭكەرىلىسىنە ءمالىم. ولاردىڭ ەش ۋاقىت، ەش كوميتەتكە ريزا بولمايتىنى ايداي انىق. جاز ىشىندە سايلاۋسىز زورلىقپەن ۋەزنوي كوميتەتكە كىرىپ الىپ، كۇزگە شەيىن جانجال قياناتپەن كوميتەتتى سايلاتقىزباي، وكتيابردىڭ 20-دا سايلاۋ بولاتىنىن بىلگەن سوڭ 19-دا وبلاستنوي كوميتەتتى زورلاپ بەكىتىپ الامىز دەگەن ادامدار وسىلار. بۇلاردىڭ ءارقايسىسى سول 19 وكتيابردە ۇستالىپ، اباقتىعا ءۇش كۇننەن جاتىپ شىقتى، ىستەرى ءقازىر دە تەرگەۋدە.
ومبىنىڭ ۋەزنوي كوميتەتى جاڭادان سايلاندى. وبلاستنوي كوميتەت 1 نويابردە تارايدى دەگەن ءسوزدى ءبىز جاڭا ەستىپ وتىرمىز. مىنە، ءبىرىنشى دەكابر دە ءوتىپ كەتتى. ءالى دە پالەن ايدا تارايدى دەگەن كەسىمدى ءسوز جوق. وبلاستنوي زەمستۆو اشىلىپ، جۇرت ءىسى تارتىپكە سالىنباي. وبلاستنوي كوميتەت تارامايدى. قازاق ىستەرىن يەسىز دالاعا تاستاپ كەتە المايدى.
وبلاستنوي كوميتەتكە تۇسكەن اقشا ەسەبى ءتىپتى وتىرىك جازىلعان. شىنى مىناۋ:
ومبى ۋەزى كوميتەتكە جانە ستيپەندياعا بەرگەن اقشاسى 1200 سوم. قالعان بەرمەگى 5300 سوم. قىزىلجار ۋەزى كوميتەت جانە ستيپەندياعا بەرگەن اقشاسى 4620 سوم. قالعان بەرمەگى 11500 سوم. كوكشەتاۋ ۋەزى كوميتەت جانە ستيپەندياعا بەرگەن اقشاسى 4400 سوم، قالعان بەرمەگى 18000 سوم. اقمولا ۋەزى كوميتەت جانە ستيپەندياعا بەرگەن اقشاسى 8500 سوم. قالعان بەرمەگى 25500 سوم.
ءار ۋەزدىڭ بەرگەن جانە بەرمەك اقشاسىنىڭ شاماسى وسى. شاميل مىرزانىڭ ايتقان ءبىر سانى دا بۇلارعا جاناسپايدى. شاميل مىرزا اقمولا ۋەزىنىڭ بالالارىنا وبلاستنوي كوميتەت ستيپەنديا بەرمەيدى ەكەن دەيدى، ول وتىرىك.
اقمولا ۋەزىنەن قازىنا شكولدارىندا وقىپ جۇرگەن ەكى-اق بالا بار. دىنمۇقامبەت ءادىل ۇلى جانە ءاشىم ومار ۇلى. بۇل بالالاردىڭ ەكەۋى دە وبلاستنوي قازاق كوميتەتىنەن اقشا، ستيپەنديا الىپ تۇرادى.
بۇلاردان باسقا «كۋسۋسي» وقىپ جۇرگەن اقمولالىق ءۇش بالا بار. سەزد قاۋلىسى بويىنشا وبلاستنوي كوميتەت ۇكىمەت مەكتەپتەرىندە وقۋشى شاكىرتتەرگە عانا ستيپەنديا بەرە الادى. وزگەگە بەرۋگە بيلىگى جوق. ونىڭ ۇستىنە، بۇل ءۇش بالا ۇشەۋى دە بەلگىلى باي بالالارى. سوندىقتان شاميل مىرزانىڭ «بالالار ومبىنىڭ كوشەسىندە قاڭعىرىپ ءجۇر» دەگەن قامقورلىعى — قۇر جەل ءسوز.
دالەلسىز، قيسىنسىز وتىرىك ەلدىڭ تىنىشىن، گازەتتىڭ قۇنىن كەتىرەدى، جامان وي، جاپقان جالا، شاشقان وسەك جالعىز گازەت بەتىندە تەكسەرىلۋمەن قالماس، زاكون تەكسەرۋىنە دە تۇسەر.
(اقمولانىڭ وبلىستىق قازاق كوميتەتى)
ارينە، وبلىستىق كوميتەتتىڭ بۇل «اشىق حاتتا» ايتقاندارىنىڭ ءبارى وتىرىك، شىن بولسا، حاتتىڭ اياعىنداعى ايتقانىنداي، سوتقا بەرەر ەدى. سوتقا بەرگەن جوق.
ال كوميتەتتى ومبى جاتاقتارىنىڭ شىنداپ قۋماق بولعانىن بۇل «اشىق حاتتان» بۇرىن جازىلعان ءوز دوكۋمەنتتەرى ايقىن كورسەتەدى.
جانە ستيپەنديا بەرمەگەن «كۋسۋسي وقىپ ءجۇر دەگەن ءۇش بالا — بەلگىلى باي بالالارى» دەگەنى ءتىپتى وتىرىك. ءۇش «كۋسۋسي» بالانىڭ ءبىرى — اقمولانىڭ قىزى گۇلشاراپ اتشابار قىزى. ءبىر قاراسى جوق كەدەي جاتاق قىزى. ءبىرى وسى كۇنگى جانايدار سادۋاقاس ۇلى. ءبىرى — قازىرگى قامزا جۇسىپبەك ۇلى جانە ءنىلدى زاۆودىنىڭ ماڭىنداعى ءبىر اۋىلدىڭ بالاسى قاسەنبەك قۇلاتاي ۇلى دەگەن بالا بار-دى. بۇل قاسەنبەك دەگەن بالا دا قاراجاتسىز بالادان. قاسەنبەك وسى سوڭعى جىلدارعا شەيىن ميليسيونەر بولىپ ءجۇردى.
ۇلى وكتيابر توڭكەرىسىنىڭ الدىنداعى كەرەنسكيي ۇكىمەتىنىڭ جانە ءبىزدىڭ «الاش» كوسەمدەرى ءتارىزدى كەرەنسكيي — ماليۋكوۆتاردىڭ شاكىرتتەرى وتىرعان كوميتەتتەردىڭ قارا بۇقاراعا، قارا جۇمىسكەرلەرگە، جاتاقتارعا ءقادىرى جاپالاقتىڭ جۇمىرتقاسىنداي دا ەمەس ەدى. وعان ءبىر دالەل جاڭاعى ۋاقيعا، اڭگىمە.
جاڭاعى ايتىلعان ۋاقيعادان كەيىن ومبى جاتاقتارى ايتپەنۇلىن، شايمەردەن ءالجانۇلىن، قىلىشبايۇلىن باس قىلىپ، «ءۇش ءجۇز» پارتياسىن جاسادى. دۇرىستىققا كەلگەندە، بۇل باستىقتار ساياساتقا ۇلكەن ولاقتىق قىلدى. «الاشقا» قارسى شىعىپ، سول «الاشتىڭ» كۇرەس تاسىلدەرىن قولداندى. قولدانعاندا ۇلكەن ەبەيسىزدىكپەن قولداندى. ايتپەسە پارتيانى «سوسيالشىل» دەگەن سوڭ، «ءۇش ءجۇز» دەپ نەسى بار ەدى. «سوسيالشىل» دەگەن سوڭ، كۇرەسكە «الاشتىڭ» تاسىلدەرىن قولدانىپ نە كەرەك ەدى؟ ماسەلەن، بوكەيحانۇلىن جانە كەيبىر «الاش» كوسەمدەرىن مىنەگەندە: «ورىستان قاتىن العان»، «بالالارى ورىس»، «ءدىن بۇزعان» دەگەندەرى جانە «سارى ورىستىڭ ءبارى ورىس» دەگەندەرى — ۇلكەن شاتاسقاندىق. ءوز جولىن ءوزى انىق بىلمەگەندىك. ارينە، ول ۋاقىتتا ءبارىمىز دە سارا جولدى قولمەن سيپالاپ جۇرگەن كەزىمىز ەدى. ءبىراق سوندا دا الگىندەي سوزدەر تىم وعاش شىققان قاتە.
ءبىزدى سىرتتان بيلەپ پارتياسىنا جازىپ العان شايمەردەنگە مۇنى ايتىپ مەن حات جازدىم. جانە بۇل پارتيانىڭ بەتى مەن ءادىسى ولاي بولاتىن بولسا، ءبىز قوسىلا المايتىنىمىزدى ايتتىم.
مەنىڭ حاتىما جاۋاپ بولعان جوق، «ءۇش ءجۇز» باستىقتارى «الاش» كوكجالدارىن كەرەكسىز سوزدەردى ايتىپ قازاقشا بوقتاي بەردى. ءبىز «ءۇش جۇزگە» قوسىلا المايتىنىمىزدى ءبىلدىرىپ، «تىرشىلىك» گازەتىنە جازدىق. جانە مەن «قازاق» باسقارماسىنا دا بۇل تۋرالى تەلەگرامما بەردىم. ءبىراق «ءۇش ءجۇزدىڭ» «الاشتى» قالاي سوكسە دە ايتەۋىر سوگە بەرۋىن، جالپى ساياساتقا ونشا زيان بولار دەگەنىمىز جوق.
«جاقسى-جامان بولسىن، «ءۇش ءجۇز» وزىنە، ءبىراق ءتىپتى كىرشىك جۋىتپاي ماقتاپ جاتقان «الاش كوسەمدەرىنىڭ» كىم ەكەنىن جۇرتقا جاريالاي بەرۋى زيان دا بولماس دەپ ويلادىق.
وسى كۇنى كەيبىرەۋلەر ءبىزدى «ءۇش جۇزگە» قوسىلىپ ەدى دەپ تە ايتاتىن ءتارىزدى. مۇنى ايتاتىن نە اقمولا وبلىسىنان الىس وبلىستىڭ ادامدارى، نە ادەيى باسقا ماقسات كوزدەيتىن ادامدار بولادى.
ءبىزدىڭ «ءۇش جۇزگە» قوسىلا المايتىنىمىزدى «تىرشىلىككە» جازعانىمىز بىلاي تۇرسىن، مەنىڭ «قازاق» گازەتىنە تەلەگرامما بەرگەنىم بىلاي تۇرسىن، اۋەلى سونداعى «الاش» پارتياسىن اشىپ جانە ۋچرەديتەلنوە سايلاۋىن وتكىزۋگە اقمولاعا كەلىپ جاتقان مۇحتار سامات ۇلى كوزىمەن كورگەن. مۇنىڭ بۇل تۋرالى ورىنبورعا سوققان تەلەگرامماسى «قازاق» گازەتىنە باسىلعان. «قازاق» گازەتىنىڭ 259-شى نومىرىندە 1918 جىلى 12 قاڭتاردا حابار رەتىندە بىلاي دەگەن:
«مۇحتار سامات ۇلى باسقارماعا تەلەگرامما بەردى: 26 — 31 دەكابردە بولاتىن سايلاۋعا كەرەكتى نارسەلەر جەتپەي قالدى. سايلاۋ كەيىن بولۋىن سۇرانىپ تۇرمىز. «ءۇش ءجۇز» پارتياسى كورسەتكەن اقمولا كانديداتتارىنىڭ ءبارى تاسقا تۇسپەيتىن بولدى...»
ءبىز «ءۇش جۇزدەن» بولەك ەكەنىمىزدى بىلدىرەمىز دەپ تاسقا تۇسپەدىك. ايتپەسە «الاش» پارتياسىنان قورىققانىمىز جوق. جانە «ءۇش ءجۇز» پارتياسىنان بويىمىزدى اۋلاق قىلعاندا، بۇل پارتيانىڭ باستىقتارى «الاش» پارتياسىنىڭ باستىقتارىنان كەم ادامدار دەپ جانە تەرىس ادامدار دەپ بوي تارتقانىمىز جوق. قايتا «ءۇش ءجۇزدىڭ» ىشىندە شايمەردەن ءتارىزدى، ىسقاق ءتارىزدى ارتىق ادامدار بار ەدى. ريەۆوليۋسياعا «ءۇش جۇزدەن» «الاش» زياندىراق ەدى. جاقسى بولسىن، جامان بولسىن، «ءۇش ءجۇزدىڭ» باستىقتارى 1917 — 18 جىلى، ەردىڭ ەرىن سىنايتىن تاريحي كۇندەردە قىزىلدار جاعىندا بولدى، ريەۆوليۋسيا جاعىندا بولدى.
ءبىزدى«ءۇش جۇزگە» قوسىلدى دەپ شاتپاقتار (دەماگوگيا) دەپ، ۋچرەديتەلنوە سوبرانيە سايلاۋىنا بەلسەنىپ كىرىسە الماي قالدىق.
كىرىسكەندە اقمولا قازاقتارىنىڭ قالىڭ بۇقاراسى ءبىزدىڭ جاقتا بولاتىن ەدى. ونى سول ۋچرەديتەلنوە سوبرانيە سايلاۋىنان بىرنەشە كۇن عانا كەيىن بولعان زەمستۆو سايلاۋىندا كوردىك. بۇل زەمستۆو سايلاۋىنا ءبىراز قاتىناسىپ ەدىك. زەمستۆونىڭ ۋەزدىك جيىلىسىندا زور كوپشىلىك (90 پروسەنتى) بىزدىكى بولدى. ونى، سوندا اقمولادا بولعان «الاشوردانىڭ» نۇرالين ءتارىزدى، سەيىت ۇلى، ابىلايحان ۇلى ءتارىزدى ادامدارى جانە باسقا ادامدارى كوزىمەن كورگەن.
بۇل ەندى ازىرگە وسىمەن ءبىتسىن...
ساياسات مايدانى قازانداي قاينادى. ەسكىلىك پەن جاڭالىق قان مايدانعا شىقتى. قارتايعان ءداۋىر مەن جاس ءداۋىر بەلدەستى. تالاس-تارتىس، قايناعان كۇرەس مايدانى قىزدى. العاشقى كۇندەردە اقمولادا سوۆەت ۇرانىن كوتەرگەن ءبىزدىڭ «جاس قازاق» ۇيىمىنىڭ باستىقتارى مەن ۇركەردەي عانا ون شاقتى ورىس ەدى. كۇن سايىن سانىمىز كۇشەيىپ شىعاتىن بولدىق.
سپاسسك زاۆودىنىڭ جاستارى «جاس جۇرەك» دەگەن قاۋىم اشتى. بۇلار ءبىزدىڭ «جاس قازاقپەن» بايلانىس جاساپ، «جاس قازاقتىڭ» زاۆودتاعى بۇتاعى بولىپ ءجۇردى. «جاس جۇرەكتىڭ» باسىنداعى ءبىر تۇرىك جىگىتى «تىرشىلىك» گازەتىنە ءسوز جازىپ تۇردى.
جينالىستاردا، ميتينگىلەردە، كوبىنەسە ءبىز ۇستەم بولاتىن بولدىق.
كينوتەاتر ۇيىنە ۇلكەن جيىلىس شاقىردىق. تەاترعا حالىق لىق تولدى. سىيماعان جۇرت انتالاپ بوساعانى سىقىرلاتادى. جۇرت ءيىن تىرەسەدى. جيىلىستى اشتىق. اقمولادا سوۆەت ۇكىمەتىن ورناتۋ دەگەن ماسەلەنى قوزعادىق. جينالعان جۇرت ەكى داي بولىپ، ءسوز باستالىسىمەن قىزىل كەڭىردەك تالاسقا كىردى. اركىم جيىلىس باسقارماسىنان ءسوز الىپ، ءار جەردەن تۇرىپ سويلەيدى. مەن «تىرشىلىك» گازەتى اتىنان سوۆەت ۇكىمەتىن قۋاتتاپ سويلەدىم، جۇرتقا ۇلكەن اسەر ەتتى. جۇرتتىڭ وكپەسى كوتەرىلدى، تاناۋى جەلبىرەدى. كەيبىر اۋىزداردىڭ بۇرقىراپ كوبىگى شىقتى. كەيدە جۇرت ءبىر-بىرىن تىڭداماي، ۋ-شۋ بولىپ قالادى. ءيىن تىرەسكەن، ءبىرىن-بىرى قىسقان، ەنتەلەگەن جۇرت، كەيبىرەۋلەردىڭ ءسوزى ۇرىس-كەرىسپەن بىتەدى. كەيبىرەۋلەردىڭ ءسوزى قول شاپالاقتاتىپ، شۋلاتىپ بىتەدى. جۇرت ابدەن قىزدى: جينالعان قۇرعاعان دارىگە كۇكىرتتى تارتىپ قالسا لاپ ەتىپ جانىپ كەتەتىندەي ءتارىزدى. اقىرىندا ولاي تارتىسىپ، بىلاي تارتىسىپ، «ۋاقىتشا ۇيىم سوۆدەپ» (ورگانيزاسيوننىي سوۆدەپ) سايلادىق. ءاربىر سايلايتىن كىسىنى جۇرت بيىككە شىعارىپ كورىپ، كىم بولعانىن، كىم ەكەنىن ءبىلىپ الىپ، داۋىسقا سالدى.
سايلانعان كىسىلەر مىنالار بولدى: 1. باچوك — ەكىباستۇز زاۆودىنىڭ جۇمىسكەرى. 2. مونين — سولدات. 3. گريۆوگۋز — سولدات. 4. لوزنوي — سولدات. 5. كولومەيسيەۆ — سولدات. 6. شافران — جۇمىسكەر، ۇستا. 7. پيانكوۆسكيي — جۇمىسكەر. 8. كوندراتيەۆا — ايەل، سۋرەتشى. 9. بوگومولوۆ — جابايى قىزمەتكەر. 10. رەپشنەيدر — سولدات. 11. باكەن سەرىكباي ۇلى — ۆىسشايا ناچالنايا شكولانى جاڭا بىتىرگەن جىگىت. 12. ابدوللا اسىلبەك ۇلى — جابايى قىزمەتكەر. 13. نۇرعايىن بەكمۇقامبەت ۇلى — وقىتۋشى. 14. بايسەيىت ءادىل ۇلى — جابايى قىزمەتكەر. 15. جۇماباي نۇركە ۇلى — وقىتۋشى. 16. تۇرىسبەك مىڭباي ۇلى. 17. بايسەيىت جۇمان ۇلى. 18. قاپىز عيززاتۋللين. 19. مانازار ۇلى — جاي قىزمەتكەر. 20. مارتىلوگو — جۇمىسكەر شاشتاراز. 21. گريازنوۆ، ونسىن مەن — ساكەن سەيفوللا ۇلى، تاعى باسقالار.
ميتينگ تارقار كەزدە بىرەۋ كەلىپ: «كەرەنسكييدىڭ كوميسسارى پەتروۆ قاشتى» دەگەن حاباردى ايتتى.
پەتروۆ كەرەنسكيي ۇكىمەتىنىڭ اقمولا ۋەزىن باسقارۋعا قويعان كوميسسارى. قاعازعا قول قويعاندا، جينالىستا سويلەگەن كەزدەرىندە «ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ كوميسسارىمىن» (كوميسسار ۆرەمەننوگو پراۆيتەلستۆا) دەيتىن بۇل پەتروۆ — جازدىگۇنگى الگى ءبىر جينالىستا دۇيسەنباي ۇلى: «سەن پروۆوكاتورسىڭ» دەيتىن پەتروۆ.
«ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ كوميسسارى قاشتى» دەگەن حابار جۇرتتى ەداۋىر تولقىتىپ تاستادى. ءبىز دەرەۋ گريۆوگۋزدى باس قىلىپ، ەكى سولداتقا پەتروۆتى قۋعىزدىق.
ميتينگ تارقاعان سوڭ، ۋاقىتشا ۇيىم سوۆدەپتىڭ ءبىرىنشى جيىلىسى بولدى.
ءبىرىنشى جيىلىستا تەز سەزد شاقىرۋعا قاۋلى قىلىپ، جان-جاققا بايانداما جاساۋ ءۇشىن كىسى شىعارماق بولدىق. ونان سوڭ ءار مەكەمەگە كوميسسار سايلادىق. ءار مەكەمەگە «سايلانعان كوميسسارلارىمىزعا باعىناسىزدار» دەپ قارار شىعاردىق. ەرتەڭىندە ءبىزدىڭ ۋاقىتشا سوۆدەپتىڭ قارارىن الىپ بارعان ءبىزدىڭ كوميسسارلارىمىزدى مەكەمەلەر مازاق قىلىپ قايتاردى. كۇش جۇمساۋعا — قولدا كۇش جوق. تەز سەزد جاساۋعا ارەكەت قىلدىق. ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ كوميسسارى قاشىپ كەتتى. ءبىزدىڭ ۋاقىتشا سوۆدەپتى قالا تانىمادى. قالا بىر-ەكى كۇن ۇكىمەتسىز بولدى. ولاي تارتىسىپ، بىلاي تارتىسىپ، قالانىن ءار مەكەمەسىنىڭ باسىنداعىلارى، مەششاندارى، بۇقارانىڭ ءبىرىڭعايلارى جيىلىس جاساپ، «حالىق سوۆەتى» دەگەندى سايلاپ، ءبىر پەتراكەيەۆ دەگەن كىسىنى ۋاقىتشا ۋەزدىك كوميسسار قىلدى. پەتراكەيەۆ سوسيال-دەموكرات ەدى. ارينە، اكىمشىلىكتى پەتراكەيەۆ مەڭگەرىپ اكەتە المادى. اكىمشىلىكتى قالاي مەڭگەرىپ اكەتە السىن؟.. «حالىق سوۆەتى» دەگەنى ەرتەڭىندە-اق وز-وزىنەن بىتىرادى.
ءا دەگەندە اكىمشىلىكتى جارىسا جۇرگىزدىك. ءبىرازدان سوڭ ءبىزدىڭ ۋاقىتشا سوۆدەپ ۇستەم بولا بەردى...
ەلدەن جاڭا سايلانىپ كەلگەن زەمستۆونىڭ ۋەزدىك جيىلىسى بولدى. زەمستۆو سايلاۋىن جۇرگىزىپ جاتقان — سول جىلى جازدىگۇنى قۇرىلعان زەمستۆو كوميتەتى. زەمستۆو سايلاۋىنا ءبىز دە قاتىسقامىز. بولىس-بولىسقا زەمستۆو سايلاۋىنا كىسىلەر شىققان. قازاق اراسىنا شىققاندارعا ءبىز — «جاس قازاق» باستىقتارى نۇسقاۋ بەرىپ جىبەرگەمىز. بۇل شىققان سايلاۋشىلاردىڭ كەيبىرەۋلەرى ءبىزدىڭ «جاس قازاقتىڭ» مۇشەلەرىنەن بولعان.
سول قارساڭدا ومبىدان، قازاقتىڭ وبلىستىق كوميتەتىنەن — دوكتور اسىلبەك سەيىت ۇلى مەن كاپيتان ميعاش ابىلايحان ۇلى كەلدى. بۇلاردىڭ كەلگەن ماقساتى: اقمولا ۋەزدىك «ۇلتسوۆەتىن» جاساماق. ەكىنشى تۇرمەن ايتقاندا، ۋەزدىك «الاشوردا» كەڭەسى. جانە قازاقتان ۇلت ميليسياسىن جاساماق. تاعى جانە «الاشورداعا» ورىنبوردا بولعان ەكىنشى سەزدىڭ قاۋلىسى بويىنشا اقمولاعا تۇسكەن اقشانى جيماق. بۇلار قازاق كوميتەتىنە كەلدى. وندا وتىرعان قازاق كوميتەتتەرى مەن سويلەستى. «الاش» پارتياسىنىڭ اتىنان ومبىدان كەلىپ ۋچرەديتەلنوە سوبرانيە سايلاۋىن وتكىزىپ جاتقان مۇحتارمەن سويلەستى.
ءبىز دە باردىق. جاڭاعى ايتقان ءۇش ماسەلە ورتاعا ءتۇسىپ كەپ قالدى.
ءبىز سالعاننان قارسى بولدىق. ءبىزدىڭ جاقتان سويلەيتىن ابدوللا ەكەۋمىز. كوميتەت لىق تولعان قازاق، كوبى قىردان كەلىپ جۇرگەندەر. ارالارىندا كەيبىر ەلدەردىڭ مىقتىلارى بار.
كوميتەت مۇشەلەرى تۇگەل. ءتوراعاسى قۇسايىن فەلدشەر، مۇشەلەرى: ماتەن مولدا، سارمان پەريەۆودچيك، قۇسايىن پەريەۆودچيك، ۇسەن بولىس جانە سول كوميتەتتىڭ قولداۋشىلارى: ولجاباي بولىس، باقجان بولىس، تولەباي ءتىلماش، نۇرالين، ولجاباي بولىستىڭ ءىنىسى — وبلىستىق كوميتەتتىڭ مۇشەسى جانە مۇحتار سامات ۇلى. ايتىسىپ جاتىرمىز. كوميتەتتە ءيىن تىرەسكەن جۇرت. ايتىسقا استاعى بالۋان كۇرەسىنە قاراعانداي قاراپ تۇرعان ءتارىزدى. تارتىسىپ-تارتىسىپ، ول كۇنى تارقادىق.
ەرتەڭىندە تاعى جينالدىق. جينالعان جۇرتتىڭ كوپتىگىنەن كوميتەت ءۇيى سىقىرلاپ سولقىلدايدى. تاعى دا تارتىستىق. «كوميتەتتەر» كومەككە شاقىرىپ، يالىم ۇلى ءشارىپ دەگەن ەكىۇرىقتاۋ، سويلەمپاز ساۋداگەر نوعايدى العىزدى.
ءبىز دە وعان قارسى قازاق پەداگوگ كۋرسىنىڭ وقىتۋشىسى بىزبەن جولداس ءۋالي قانگەلدىۇلىن شاقىرىپ الدىق. ول دا نوعاي جىگىت. تاعى دا ايتىستىق. تاعى دا ەشتەڭەگە كەلە الماي، ەرتەڭىندە كوميتەتتىڭ قوراسىنا ۇلكەن ميتينگ جاساماق بولىپ تارقادىق.
ەرتەڭىنە كوميتەتتىڭ ۇلكەن قوراسىنا قازاق لىق تولدى. كۇن اياز، سۋىق ەدى. قىستىڭ باسى. جۇرت قالىڭ كيىنگەن. جينالعان جۇرتتىڭ بۋى اسپانعا شىعادى. كوبى — قىردان، ءار ەلدەن كەلىپ جۇرگەندەر. تالاي كارى، جاس بولىستار دا بار. جۇرت ءيىن تىرەسىپ، تەڭىزدەي تولقىسىپ تۇردى.
ميتينگ اشىلدى. ميتينگتە ءتوراعالىققا كوشەرباي جاماناي ۇلى دەگەن ءبىر قالا جاتاعىن سايلادىق.
كوشەرباي ءبىزدىڭ جولىمىزداعى كىسى ەدى. ءوزى حات بىلمەيتىن ادام. ءبىراق دارقان شەشەن ەدى. دارقان شەشەن ەكەنى پاتشا تۇسكەن سوڭ عانا ءبىلىنىپ، شەشەندىككە اقمولادا ەشكىمدى الدىنا سالماعان ادام ەدى. ميتينگتى اشىپ، كوشەرباي ءسوزدى ورتاعا سالدى. شىعىپ الىپ كەزەك-كەزەك ايتىسا باستادىق. ءسوز قىزدى. بۇل دەرتتى بەلدەسۋ، نە بەرىپ شىعاتىن، نە الىپ شىعاتىن كۇن. ەكى كۇننەن بەرى ولار دا، بىزدەر دە حالىق اراسىنا ءسوز جۇرگىزگەمىز.
بۇگىنگىمىز ەندى قويان-قولتىق بەلدەسۋ. كەزەك-كەزەك سويلەيمىز. تەلمىرىپ تىڭداپ تۇرعان جۇرتتى ەرىتۋگە كۇشتى سالامىز. كومەي قۇرعادى، ارقا بۋساندى، ماڭداي تەرلەدى، شاقىلداعان اياز ەستەن شىقتى. ماڭدايعا تۇرعان قىراۋ تەرمەن ەرىپ، بۋى اسپانعا ۇشتى.
— «الاشوردا» دەگەن نە؟.. «الاشوردا» دەگەن وسى توڭكەرىس زامانىندا بۇرىنعى قازاق حالقىنىڭ جەلكەسىنە مىنگەن حاندىقتى قالاي ورناتۋدىڭ ارەكەتى. ءبىزدىڭ قازاق حالقىنا حاندىق كەرەك پە؟.. حاندىق كەرەك ەمەس. حانداردىڭ قىلىعىن قازاق حالقى كورىپ بولعان. ىشتەرىنەن «حان بولامىن» دەگەن مىرزالاردىڭ دالباعىنىڭ قالىڭ قازاقتىڭ بۇقاراسىنا، قالىڭ كەدەيىنە كەرەگى جوق. نيكولايدان قۇتىلعان ناشار حالىق جەلكەسىنە تاعى ەندى «حان تاقسىردى» مىنگىزە المايدى. حان كىمگە كەرەك؟ حان بايعا كەرەك، حان بولىسقا كەرەك. حان «تورە بولامىن» دەيتىن مىرزالارعا كەرەك. ءبىراق بۇلار كەرەك قىلعانمەن، ءۇش ءجۇز جىل پاتشا بولعان رومان ۇلىنىڭ تۇقىمىن جويعان روسسيانىڭ ءتۇرلى ۇلتتى جۇمىسكەرلەرى قازاق ناشارلارىنىڭ جەلكەسىنە حاندى مىنگىزىپ قويىپ وتىرمايدى. «حان بولام» دەۋشىلەردىڭ، تورە بولام دەۋشىلەردىڭ بۇل ەسىندە بولسىن. بۇقارا حالىق بۇلاردىڭ دالباعىنا ەرمەۋى كەرەك. قازاقتان اقشا جيناماق. اقشانى كىمگە جيناماق؟.. اقشانى جاڭاعى «تورە، حان بولام» دەۋشىلەرگە جيناماق. قازاقتان ميليسيا جيناماق. ميليسيا كىمدى، نەنى قورعاماق؟.. جاڭاعى «حان بولام» دەۋشىلەردىڭ حاندىعىن قورعاماق. كىمنەن قورعاماق؟.. حاندارعا، پاتشالارعا قارسى بولشيەۆيكتەردەن قورعاماق. بولشيەۆيكتەر كىم؟ بولشيەۆيكتەر — قالىڭ جۇمىسكەرلەردىڭ، جالشىلاردىڭ، كەدەيلەردىڭ تىلەگىن كوزدەگەندەر. بولشيەۆيكتەردىڭ سوڭىنداعىلار كىم؟.. بولشيەۆيكتىڭ سوڭىنداعىلار — بارلىق قالىڭ جۇمىسكەرلەر، جالشىلار، قالىڭ بۇقارا كەدەيلەر. مىنا سوعىستان قايتىپ جاتقان پوسەلكەلەردەگى قالىڭ سولداتتار. جانە سول پوسەلكەلەردەگى قالىڭ كەدەي مۇجىقتار. قازاقستان حالىقتى قورعاۋعا ميليسيا جيناعاندا، ول ميليسيانىڭ جاۋلاساتىنى — جاڭاعى ايتقان ورىستىڭ جۇمىسكەرلەرى، سولداتتارى، قالىڭ كەدەي مۇجىقتارى.
«حان بولام»، «تورە بولام» دەگەن مىرزالار ءۇشىن تەككە قان توگۋگە قازاق حالقىنىڭ كۇشى تاسىپ، قانى تاسىپ بارا جاتقان جوق. دالباقتاعاندار دالباقتاپ كورسىن. بۇقارا حالىق، قىرداعى مومىن ەل بۇلارعا ەرمەۋ كەرەك. قازاقتان اقشا دا، سولدات تا بەرمەۋىمىز كەرەك! — دەدىك.
جۇرت بىزدىكىن قوشتادى... «الاشورداعا» ەشتەڭە بەرمەيتىن بولىپ قاۋلى قىلدىق. ءسويتىپ، تارقادىق...
زەمستۆونىڭ ۋەزدىك جيىلىسى اشىلدى. ءبىزدىڭ «جاس قازاق» ۇيىمىنىڭ مۇشەلەرىنىڭ كوبى زەمستۆوعا وكىل بولىپ وتكەن.
وكىل بولىپ وتكەن جيىلىسقا كەلدىك. ءبىزدىڭ سوۆدەپتىڭ دە ءبىراز كىسىلەرى كەلىپ وتىر. جيىلىس گيمنازيانىڭ ۇيىندە. ەكى قابات، ۇلكەن قىزىل قىشتان سالعان ءۇي، گيمنازيانىڭ زالىنا قاز-قاتار قويىلعان ۇستەلگە وكىلدەر وتىرىپ جاتىر. كەيىنگى ۇستەلدەرگە جاي كىسىلەر وتىرىپ جاتىر. جيىلىستى اشاتىن سول «زەمستۆو كوميتەتىنىڭ» ءتوراعاسى چەرنوۆ دەگەن دوكتور.
وكىلدەرگە ءتاتتى اق نان، ماي، سىر، سەكەر مەن شاي دايىنداپ قويعان ەكەن.
ەكىنشى بولمەدە شاي ىشكەندەر شاي ءىشىپ جاتىر. جۇرت قاز-قاتار وتىرىپ بولعان سوڭ، دوكتور چەرنوۆ جيىلىستى اشتى. جيىلىس تولىق. قالانىڭ كەلمەگەن ۇلىعى جوق. بۇرىنعى سۋديالار، تەرگەۋشىلەر، ينسپەكتورلار، دوكتورلار، تاعى باسقالار.
مەن الدىڭعى قاتاردا وتىردىم. دوكتور چەرنوۆ جيىلىستى اشتى. اشىپ تۇرىپ:
— گراجداندار، جيىلىستىڭ ىسىنە كىرىسۋدەن بۇرىن ۋاقىتشا ۇكىمەتكە تۋرا قىزمەت قىلۋعا گراجداندىق انت قىلۋ كەرەك. مەن مىنا قاعازدان وقىپ تۇرايىن، سىزدەر ىشتەرىڭىزدەن ايتىپ تۇرىڭىزدار... ورىندارىڭىزدان تۇرۋلارىڭىزدى وتىنەمىن! — دەدى.
وكىلدەر تۇردى، ءبىز دە تۇردىق.
الدىندا ءبىز — سوۆدەپ كىسىلەرى سويلەسىپ العامىز. سويلەسكەندە، «زەمستۆو سوۆدەپتىڭ قاراماعىندا بولسىن. ايتپەسە تارقالسىن» — دەسكەمىز. ال ۋاقىتشا ۇكىمەتكە انت قىلدىرادى دەگەن ويدا جوق. وكىلدەردىڭ دەنى — قازاق. قازاقتىڭ جۇزدەن سەكسەنى يا توقسانى — ايقىن ءبىزدىڭ «جاس قازاكتىڭ» سوڭىندا بولاتىندار. جۇرت تۇرەگەلىپ تۇر. چەرنوۆ تەزدەتىپ، انت قاعازىن وقىپ شىعىپ، قاعازىن الدىنداعى ۇستەلگە قويىپ:
— قانە، ەندى، گراجداندار، مىنا قاعازعا جاعالاي قول قويىپ شىعىڭىزدار! — دەدى.
جۇرتتىڭ الدى قول قويۋعا قيمىلداپ، جۇرە باستادى.
مەن:
— ماعان كىشكەنە ءسوز بەرىڭىزشى، — دەدىم.
چەرنوۆ:
— سويلەڭىز، — دەدى.
مەن:
— جاڭاعى وقىعاندارىڭىزعا جۇرتتىڭ كوبى تۇسىنگەن جوق. جوندەپ قايتا قازاقشاعا اۋدارساڭىز ەكەن! جانە ءسىز «ۋاقىتشا ۇكىمەتكە تۋرا قىزمەت قىلۋعا» دەدىڭىز. تۇسىندىرسەڭىز ەكەن — بۇل قانداي «ۋاقىتشا ۇكىمەت؟» — دەدىم.
چەرنوۆ ساسىڭقىراپ:
— ەندەشە، ءسىز قازاقشاعا اۋدارىڭىز! — دەدى.
— مەن سىزدەردىڭ ءتىلماشتارىڭىز ەمەسپىن عوي، — دەدىم.
كەيىن وتىرعان كەيبىر سولداتتار، ءبىزدىڭ سوۆدەپتىڭ كەيبىر كىسىلەرى جانە ورىس وكىلدەرىنىڭ كەيبىرەۋلەرى دۋ ەتە ءتۇستى.
— ا-ا، ول كەرەنسكييدىڭ «ۋاقىتشا ۇكىمەتىنە» انت قىلدىرماق قوي!.. ءبىز بىلەمىز ءسىزدىڭ قۋلىعىڭىزدى!.. بۇل كونترريەۆوليۋسيا!.. مۇندايلاردى ارەستوۆات قىلۋ كەرەك!.. ءقازىر، وسى جەردە ۇستاۋ كەرەك! — دەدى.
جۇرت ەرەۋىلدەپ ۇشىپ تۇرەگەلىپ، ارتتاعى جۇرت توردەگى وتىرعان چەرنوۆتارعا قاراي ءجۇرىپ، كەيبىرەۋلەر قورقىپ شىعا جونەلىپ، تۇرعان ورىندىقتار سالدىرلاپ قۇلاپ، جۇرتتىڭ كەيبىرەۋلەرى ونان سايىن ۇرەيلەنىپ، قورقىپ قاشا جونەلىپ، ونان سايىن ورىندىقتار سارتىلداپ قۇلاپ، قاشپاعاندار ەرەۋىلدەپ تۇرىپ، جۇرتتىڭ اياعىنىڭ تاسىرلاعانى مەن قۇلاعان ورىندىقتاردىڭ سارتىلى، «ارەستوۆات»، «كونترريەۆوليۋسيا» دەگەن كىجىنگەن ايقايلار گيمنازيانىڭ ءىشىن شۋ قىلدى.
ورنىندا جالعىز-اق چەرنوۆ قالدى. ءبىراق چەرنوۆتىڭ قانى قالمادى، اپپاق بولىپ كەتتى.
«توقتاتساڭىزشى! قويعىزساڭىزشى!» — دەدى.
مەن ءبىر ۇستەلگە شىعىپ داۋىستاپ، ءبىر جاعىنان مونين شىعىپ داۋىستاپ، جۇرتتى باستىق.
باسىلعان جۇرتقا چەرنوۆ:
— سىزدەر تۇسىنبەي بوسقا داۋىستايسىزدار، مەن «ۋاقىتشا ۇكىمەت» دەپ قازىرگى ۋاقىتشا ۇكىمەتتى ايتتىم. قازىرگى سوۆەت ۇكىمەتى دە «ۋاقىتشا» بولعان سەبەپتى سولاي ايتىپ ەدىم. ۋچرەديتەلنوە سوبرانيەگە شەيىن قانداي ۇكىمەت بولسا دا، ۋاقىتشا بولاتىن بولعان سوڭ سولاي ايتىپ ەدىم، — دەدى. ولاي دەپ، بىلاي دەپ زەمستۆو جيىلىسىن اشتىرمادىق. سودان زەمستۆو ءتىپتى اشىلماي قالدى.
«الاشورداعا» اقشا جيناماققا كەلگەن ابىلايحان ۇلى، سەيىت ۇلى ءالى دە ءۇمىت ۇزبەي اقمولادا جاتىپ الدى. بۇلاردى «تۇتقىنعا الىپ، جاۋىپ تاستالىق»... — دەپ، ءبىزدىڭ ۋاقىتشا سوۆدەپ مۇشەلەرىنىڭ كەيبىرەۋلەرى ءسوز شىعاردى. مۇنى ەستىپ ابىلايحان ۇلى، سەيىت ۇلى، نۇرالى ۇلى، سامات ۇلى ءبىر تۇندە اقمولادان قاشىپ كەتتى. ولاردى ۇستاپ اۋرە بولاتىن دا كىسى جوق ەدى، ءبىز تەك ارتىنان كۇلىپ قانا قالدىق.
كەشىكپەي اقمولا ۋەزىنىڭ 1918 جىل، اقپان ايىندا، ءبىز شاقىرعان وكىلدەر جيىلىسى اشىلدى.
جيىلىسقا كەلگەن وكىلدەردىڭ كوبى مايداننان قايتقان مۇجىق سولداتتار. كەدەي مۇجىقتار، كەدەي بۇقارا قازاقتار جانە سپاسسك زاۆودىنىڭ جۇمىسكەر وكىلدەرى.
ۋاقىتشا سوۆدەپ جيىلىستى اشتى: جيىلىس ەكپىندى، كوتەرىڭكى بولدى. جيىلىس وكىلدەرى ءبىراۋىزدان سوۆەت ۇكىمەتىن «ءوز ۇكىمەتىمىز» دەپ جاريالادى. جيىلىستا سول قارساڭدا جۇرتتىڭ تالقىسىنا ءتۇسىپ تۇرعان ماسەلەنىڭ ءبارى قارالدى.
وكىلدەر ەكپىندى. ءسوز كوپ. قىزۋ. سەزد كەڭەسى ميتينگ ءتارىزدى. سەزد كوشەگە شىعىپ، قالانى ارالاپ تا ميتينگ جاسادى. ءبىز سەزدىڭ باسىندامىز.
سەزگە اقمولانىڭ كازاك-ورىسى قوسىلعان جوق. قىرىن قارايدى، «ءبىزدىڭ بيلىگىمىز وزىمىزدە، ءوز الدىمىزعا اۆتونوميالى بولامىز»، — دەيدى. سەزد كازاك-ورىس ىشىنە بارىپ تا ميتينگ قىلىپ، ءسوز سويلەپ، كازاك-ورىستىڭ ەڭبەكشىلەرىن سوۆەت ۇكىمەتىمەن بىرلىككە شاقىردى.
ءبىزدىڭ «الاشوردا» باستىقتارى ورىنبوردا كازاك-ورىس اتامانى دۋتوۆپەن بىرلەسىپ اقىل قوسىپ جاتقانى «قازاق» گازەتىنە جازىلىپ جاتقان. قازاقتان جاسالاتىن ميليسياعا باس بولاتىن وفيسەرلەر سول ورىنبورداعى كازاك-ورىس وفيسەرلەرى وقيتىن يۋنكەر شكولىندا وقيدى دەپ تە «قازاق» گازەتىنە جازعان.
«الاشورداعا» ميليسيا جاساۋعا، وعان اقشا جيناۋعا جانە «الاشوردانىڭ» اقمولالىق «ورداسىن» جاساۋعا كەلگەن الگى ابىلايحان ۇلى، سەيىت ۇلى، نۇرالى ۇلى، سامات ۇلى قاشپاي تۇرعاندا، اقمولانىڭ ۋەزدىك قازاق كوميتەتى ارقىلى اقمولا كازاك-ورىستارىمەن دە استىرتىن بايلانىس جاساپ ءجۇر دەپ ەستىگەمىز-دى.
قازاقتىڭ قالىڭ ەڭبەكشى حالقىنىڭ ماقسۇتى، تىلەگى ولاردىكىنەن باسقا ەكەنىن كازاك-ورىستارعا بىلدىرۋگە، سەزد قالانىڭ كازاك-ورىس جاعىنا كەلىپ تۇرىپ ميتينگ قىلعاندا، ءبىز، قازاقتار كوبىرەك سويلەدىك. سەزدىڭ ەلدەن كەلگەن وكىلى تۇرىسبەك مىڭباي ۇلى ەكەۋمىز سويلەدىك. كازاك-ورىستىڭ ەڭبەكشى حالقىن بىرلىككە شاقىرىپ، «...ءبىزدىڭ «الاشوردا»، سىزدەردىڭ دۋتوۆ، كالەدين ءتارىزدى اتامان، جاندارال، وفيسەرلەرىڭىز — ەڭبەكشى حالىقتىڭ جەلكەسىنەن تۇسپەيىن دەپ جۇرگەن ارامتاماقتار. ەڭبەكشى كازاك-ورىس باۋىرلار! بۇلاردىڭ سوڭىنا ەرىپ، بۇلاردىڭ الداۋىنا، ازعىرۋىنا ەرىپ، تەككە ءبۇلىنىپ جۇرمەيىك. بىرلەسەيىك!..» — دەدىك.
تۇرىسبەكتى كوتەرىپ بيىككە شىعاردىم. تۇرىسبەك ءوزىنىڭ دوعال-ولاق ورىسشا تىلىمەن ورىسشا سويلەپ، كازاك-ورىس اتاماندارى مەن «الاشوردانى» سوككەننەن سوگىپ، قىزىپ كەتىپ، ءسوزدىڭ اقىرىندا قازاقشالاپ بوقتاپ-بوقتاپ جىبەردى...
سونىمەن سەزد ءبىتتى. ۋەزدىك قالالىق سوۆدەپ سايلاندى. سايلانعاندار مىنالار:
1. باچوك — ەكىباستۇز زاۆودىنىڭ جۇمىسكەرى، بوياۋشى، سۋرەتشى. 2. كاچەنكو زاحار — جۇمىسكەر، ۋكراين. 3. شافران — ورال جۇمىسكەرى. 4. سەرىكباي ۇلى — ۆىسشيي ناچالنىيدا وقىعان جىگىت. جابايى قازاق بالاسى. 5. ولەينيكوۆ — مۇجىق، سولداتتان قايتقان جىگىت. 6. بوگومولوۆ — اقمولاداعى جابايى قىزمەتكەر، كارى ريەۆوليۋسيونەر. 7. لوزنوي — اقمولادا جەمشىك، سولداتتان قايتقان جىگىت. 8. اسىلبەك ۇلى — حاتشىلىق قىزمەتكەر، جابايى قازاق بالاسى. 9. بەكمۇقامبەت ۇلى — قازاق اراسىندا جۇرگەن ءمۇعالىم، نوعاي، جارلى جىگىت. 10. نۇركە ۇلى — اۋىلدىق شكولدىڭ وقىتۋشىسى، جابايى قازاق بالاسى. 11. شەگين — قالا جاتاعى، از وقىعان ادام. 12. قارا بايسەيىت ۇلى — قالا جاتاعى، وقىماعان ادام. 13. ارىن مالدىباي ۇلى — قالا جاتاعى، كەدەي، قاجىرلى، ءبىرسوزدى، وقىماعان، از عانا حات بىلەتىن، تاباندى، پىسىق، اقىلدى، ادال جىگىت. 14. تۇرىسبەك مىڭباي ۇلى — شالا وقىعان جىگىت، ەلدىكى. 15. جايناق ۇلى بايماعامبەت — ەلدىڭ كىسىسى، كەدەي. ون شاقتى اۋىز ورىسشا بىلەتىن وقىماعان، قاجىرلى، ءباسپاسوزدى پىسىق ادام. 16. اۋباكىر ەسەنباق ۇلى — از عانا قازاقشا حات بىلەتىن، ورىسشا از عانا ءتىل بىلەتىن، كەدەي جىگىت، ءبىرسوزدى، قاجىرلى، ەر جىگىت. اقمولادا اعا سۇلتان، دۋانباسى بولاتىن قۇدايمەندە تورەلەردىڭ تولەڭگىتىنىڭ بالاسى. جاسىنان كەدەيشىل بولىپ، تورەلەرمەن جاعالاسىپ وسكەن ادام. 17. عيزاتۋللين قاپەز — قالا نوعايى، جارلى جىگىت. قوسشىعۇل ۇلى دەگەن قازاق كوپەسىنىڭ قىزمەتكەرى. 18. ءعالىم اۋباكىر ۇلى — شالاقازاق، جارلى جىگىت، قوسشىعۇل ۇلىنىڭ قىزمەتكەرى. 19. باتتال سماعۇل ۇلى — حاتشىلىق قىزمەتكەر. از عانا وقىعان جىگىت. 20. ءادىل ۇلى بايسەيىت — قالا شكولىن بىتىرگەن جىگىت، حاتشىلىق قىزمەتكەرى، جابايى قازاق بالاسى. 21. پاۆلوۆ — اقمولادا كەڭسە قىزمەتكەرى. 22. مونين — اقمولانىڭ جابايى ورىس بالاسى، جاس جىگىت، سولدات. 23. كريۆوگۋز — سولدات. 24. مارتىلوگو — جۇمىسكەر، شاشتارازشى. 25. ششەرباكوۆ — سپاسسك زاۆودىنىڭ جۇمىسكەرى. 26. پيانكوۆسكيي — جۇمىسكەر، مونتەر. 27. مارتىنوۆ — سپاسسك زاۆودىنىڭ جۇمىسكەرى. 28. كوندراتيەۆا — ايەل، سۋرەتشى. 29. تروفيموۆ — ادۆوكات. 30. باز ۇلى — ۋاق قىزمەتكەر. 31. مەلەكوتوۆ — پوسەلكە مۇجىعى. 32. ستەگالين — پوسەلكە مۇجىعى، از وقىعان ادام. 33. گريازنوۆ — ۋاق قىزمەتكەر. 34. جانە گريازنوۆ — و دا ۋاق قىزمەتكەر. 35. كولومەيسيەۆ — مايداننان قايتقان سولدات. 36. كاكىم مانازار ۇلى — ۋاق قىزمەتكەر. 37. قۇسايىن قوجامبەردى ۇلى — فەلدشەر، ت.ب.
سوۆدەپتىڭ ءتوراعالىعىنا باچوكتى سايلادىق. ەكى ورىنباسارىنىڭ بىرىنە سەرىكبايۇلىن، بىرىنە زاحار كاچەنكونى سايلادىق. پرەزيديۋمىنا (باسقارماسىنا) بۇلاردان باسقا: 1. مەن، 2. كريۆوگۋز، 3. مونين، 4. ءادىل ۇلى، 5. پاۆلوۆ، 6. كوندراتيەۆا سايلاندى.
ەندى ءبۇل سوۆدەپكە اقمولانىڭ مەكەمەلەرى لاجسىز باعىندى. سوۆدەپتىڭ ءار مۇشەسىن ءار قىزمەتكە، بىلىمىنە قاراي تاعايىندادىق. ءار مەكەمەگە كوميسسارلار سايلادىق. 1. پاۆلوۆ پەن ءمونيندى اقشا، قازىنا بانكتەرىنىڭ كوميسسارى قىلدىق. 2. بوگومولوۆ پەن اسىلبەكۇلىن ازىق-تۇلىك كوميسسارى قىلدىق. 3. مەنى وقۋ كوميسسارى قىلدى. 4. ۆەربا دەگەن مۇشەنى پوچتا-تەلەگراف كوميسسارى قىلدىق. 5. ستەگالين مەن مالدىبايۇلىن جەر-سۋ كوميسسارى قىلدىق. 6. جۇماباي نۇركيندى تەرگەۋشى قىلدىق، تريبۋنال مۇشەسى قىلدىق. 7. سەزد وتكەن سوڭ ومبىدان دريزگە دەگەن جولداستى، سوۆدەپ مۇشەسى بولماسا دا، تريبۋنال ءتوراعاسى قىلدىق. 8. پيانكوۆسكييدى ەڭبەك كوميسسارى قىلدىق. 9. مەليۋكوموۆ دەگەندى ساۋلىق كوميسسارى قىلدىق. 10. تۇرىسبەك مىڭبايۇلىن باس قىلىپ ەكى-ۇش قازاق جىگىتتى قازاق ىستەرىن باسقاراتىن ءبولىم باسقارماسى قىلدىق. جانە قايتادان سوتتار سايلادىق. 11. كرەمەنسكوي دەگەن جولداستى سوت قىلدىق. 12. شافراندى قازىناعا العان ديىرمەندەردىڭ كوميسسارى قىلدىق. 13. گريازنوۆ دەگەن جولداستى جانە ءادىلۇلىن ۋەزدىك ميليسيا باستىعى قىلدىق. قىسقاسى، جولداستاردىڭ ءبارىن دە ءار قىزمەتكە تاعايىندادىق.
ىسكە كىرىستىك. ءىس قيىن.
جاڭا قىزمەتكەرلەردىڭ كوبى — ءجوندى وقۋ بىلمەيتىندەر، ونىڭ ۇستىنە، ءتارتىپ جاڭا. گۋبەرنياداعى سوۆدەپپەن بايلانىس شامالى. ودان نۇسقالار، جوبالار ۋاقىتىندا، جوندەمدى كەلىپ تۇرمايدى.
مەكەمەلەردەگى بۇرىنعى قىزمەتكەرلەردىڭ ءبارى-اق ىستەرىن تاستاپ شىقتى. ىستەگەندەرى نە ادەيى تەرىس ىستەيتىن بولدى، نە نەم كەتەدى قىلاتىن بولدى.
اركىمنىڭ-اق موينىنا العان جۇگى اۋىر بولدى.
قىزمەتتەن تولاس ۋاقىت از. سوۆدەپتىڭ ءماجىلىسى ءجيى. ءسوز كوپ. ءىس كوپ. دامىل جوق بولدى.
«تىرشىلىك» شىعىپ تۇرادى. رەسمي رەداكتور راقىمجان. ءبىراق اۋىر ءىسىنىڭ كوبى مەنىڭ موينىمدا. ونىڭ ۇستىنە، مەن شكولدا بەرەتىن ساباعىمدى دا قويمادىم. جانە كەشكە ەرەسەكتەر وقيتىن كۋرس اشىپ، مەن وندا دا ساباق بەرەتىن بولدىم. قىسقاسى، كۇنى بويى، كەش بويى تىنباستان قىزمەتتە الاسۇرىپ جۇرەتىن بولدىق.
اقمولادا ۋەزدىك قازاق كوميتەتى وزىنەن-وزى پىشىراعان. «قازاق كوميتەتتەرىنىڭ» باستىقتارىن شاقىرىپ الىپ، ەسەپ سۇراعانبىز. ولار قاتتى قورىققان. قازاقشىلاپ ارامىزعا فەلدشەر ناۋرىزباي جولاي ۇلى ءتۇسىپ جايلاستىرعان. كوميتەت باستىقتارىن قۇسايىن قوجامبەردىۇلىن جانە شەگەۇلىن سوۆەتكە كىرگىزگەنبىز. قازاق كوميتەتتەرىنىڭ مۇشەلەرى ەسەپ سۇراعاننان قاتتى قورقاتىنى — اقشا جاعىندا كوپ شاتاقتار بار ەدى. ونى ءبىز سەزۋشى ەدىك. اسىرەسە ءبىزدىڭ قاداعالاعانىمىز ومبىدا، اقمولادان وقىپ جۇرگەن ناشار بالالارعا جاردەمگە دەپ ەلدەن كوميتەت جيناپ العان كوپ اقشا بولاتىن.
بۇل اقشانى باستاپ جيناعان ءبىز بولاتىنبىز. ءبىز كوميتەتتەن شىعىپ قالعان سوڭ، سول اقشالاردىڭ كوبىن «قازاق كوميتەتى» ومبىداعى وقىپ جۇرگەن اقمولانىڭ ناشار بالالارىنا جىبەرمەي، وزدەرى جۇمساپ قويعان. ال جىبەرگەن اقشانى ومبىداعى وبلىستىق قازاق كوميتەتىنە جىبەرگەن. وبلىستىق قازاق كوميتەتى بۇل اقشانى ءتيىستى يەلەرىنە بەرمەي، ءتىپتى اقمولا ۋەزىنىكى ەمەس جانە مۇقتاج ەمەس ءوز جاقىندارىنا بەرگەن. اقمولادان ومبىعا وقۋعا بارعان جانايدار سادۋاقاس ۇلى، قامزا جۇسىپبەك ۇلى، قاسەنبەك قۇلتاي ۇلى، گۇلشاراپ قىز ءتارىزدى اقشاعا مۇقتاج بالالار تەنتىرەپ، وزدەرىنە ارنالىپ جينالعان اقشالارىنىڭ ءبىر تيىنىن دا الا الماي قالعان. بۇل تۋرالى ومبىداعى بالالار بىزگە حات جازىپ جاتاتىن.
ءبىز مۇنى «تىرشىلىك» گازەتىنە جازعانبىز. بۇل تۋرالى جوعارىدا دا ايتىلدى. كوميتەتكە بارىپ جۇرەتىن «جاس قازاق» ۇيىمىنىڭ مۇشەسى ارقىلى جانجال كوتەرگەنبىز.
ەسەپ سۇراعاندا، قازاق كوميتەتى مۇشەلەرىنىڭ قورقاتىنى وسىنداي ىستەرى ەدى. قازاق كوميتەتىنىڭ مۇشەلەرى، ناۋرىزباي فەلدشەردىڭ ۇيىندە، بىزگە جىلاعان سوڭ، ءبىز ءبىراز كەيىگەن ءسوزىمىزدى ايتىپ-ايتىپ قويدىق.
سونىمەن، اقمولادا سوۆدەپتىڭ ءىسى قازانداي قايناي بەردى.
ول ەكى ارادا ومبىدان: «وبلىستىق قازاق كوميتەتىنىڭ» «الاششىل» مۇشەلەرىن قۋدىق. كوميتەت قايتا سايلاندى. كوميتەتكە:
ايتپەن ۇلى، ءالجان ۇلى، تورسان ۇلى، توعىس ۇلى جانە باسقالار كىردى...» — دەگەن تەلەگرامما العانبىز. جانە «اقمولا ۋەزدىك كوميتەتىن قايتا سايلاپ، بىزگە بىلدىرىڭىزدەر...» — دەگەن تەلەگرامما العانبىز. ءبىراق ءبىز اقمولانىڭ قازاق كوميتەتىن تەك تارقاتىپ جىبەرىپ قويدىق. قايتا كوميتەت سايلاۋدى تەرىس دەپ تانىدىق...
ءبىر كۇنى ومبىداعى وقىپ جۇرگەن بالالاردان مىنانداي ءبىر تەلەگرامما الدىق: «اقمولا. سەيفوللاۇلىنا، ومبىدا وقىپ جۇرگەن جاستاردىڭ «بىرلىك» اتتى ۇيىمىنىڭ بەتى «الاشورداشىل» بولىپ، ريەۆوليۋسياعا قارسى بولعاندىقتان، وقىپ جۇرگەن ءبىراز جاستار «بىرلىكتەن» ءبولىنىپ ۇيىم جاساپ، دەموكرات-سوۆەت اشتى. سوۆەتتىڭ باسقارماسىنا مىنانداي ادامدار سايلاندى: جانايدار سادۋاقاس ۇلى،تاۋتان ارىستانبەك ۇلى، قامزا جۇسىپبەك ۇلى، سەيىتكازى ۇلى، ءابىلقايىر دوس ۇلى...» (اكمولينسك. سەيفۋللينۋ. چاست ۋچاششەيسيا مولودەجي، نە سوگلاسنىە س كونترريەۆوليۋسيوننىم ناپراۆلەنيەم الاش-وردىنسكوي مولودەجي «بيرليك»، وتكولولاس وت نەە. ورگانيزوۆالي دەموكراتيچەسكيي سوۆەت ۋچاششيحسيا. ۆ پرەزيديۋم يزبرانى: ارىستانبەكوۆ، سادۆاكاسوۆ جانايدار، جۋسۋپبەكوۆ، دوسوۆ، سەيتكازييەۆ).
بۇعان قۋانىپ قالدىق. بۇل جاستارمەن ءبىزدىڭ بۇرىن دا بايلانىسىمىز جاقسى ەدى. ەندى ءتىپتى ءجيى حات ارقىلى بايلانىستى ۇزبەيتىن بولدىق. ايتقانداي، بۇلاردىڭ قاسىنداعى دىنمۇقامبەت ءادىل ۇلى ومبىدا بولشيەۆيكتەردىڭ قىزىل پارتيزان وتريادتارىنا كىرىپ كەتكەن. وترياد اتى: «الەمنىڭ ءبىرىنشى پارتيزان پرولەتاريات وتريادى» (پەرۆىي مەجدۋنارودنىي پارتيزانسكيي وترياد.)
بىزگە دىنمۇقامبەت بىر-ەكى حات جازىپ، تەلەگرامما سوعىپ كەتكەن. ءبىر حاتىندا ماعان بولشيەۆيكتەردى ماقتاپ: «روسسيادا بولشيەۆيكتەردەن باسقا پارتيا كەمشىلىكتە جۇرگەن ادام بالاسىنا تەڭدىك بەرمەيدى»، — دەگەن. «الاش وردا» ۇلىق بولامىن دەگەندەردىڭ ءىسى. سەندەر دە اقمولادا بولشيەۆيكتەرمەن عانا بىرگە بولا بەرىڭدەر...» — دەگەن.
ەكىنشى حاتىندا تاعى دا وسىنداي سوزدەردى ايتىپ كەلىپ: «مەن ەندى مۇنداي ۋاقىتتا قاراپ وتىرا المايمىن، ادام بالاسىنىڭ باقىتى ءۇشىن مايدانعا جونەلدىم...» — دەگەن.
قايناعان قالپىندا ءىس جۇرە بەردى. كوبىنەسە ءىستى ءوز بىلىمىمىزبەن ىستەيمىز. جوعارىدان ۇزىلمەي كەلىپ تۇرعان ايقىن جوبا، نۇسقالار جوق... پەتروگرادتاعى سوۆەت ۇكىمەتى دەكرەت ۇستىنە دەكرەت شىعارىپ جاتىر. ول دەكرەتتەردى سىمسىز تەلەگرامما (راديو) ارقىلى عانا الامىز. و دا كوبىنەسە تۇسىنىكتى بولىپ كەلمەيدى.
كوپ ايماقتار بايلارىنىڭ، تورەلەرىنىڭ ازعىرۋىمەن سوۆەت ۇكىمەتىن تاني قويماي جاتتى. سوۆەت ۇكىمەتىنە قارسى ارەكەت قىلىپ، سوعىسىپ جاتقان جەرلەر دە كوپ.
ءبىزدىڭ اقمولادان باسقا قازاقستاننىڭ وزگە جەرلەرىنىڭ كوبى-اق سوۆەت ۇكىمەتىن دوس كورە قويماي جاتتى. شىبىقسىز تەلەگراممامەن كەيدە: «پەتروگرادتا سوۆەت ۇكىمەتى قۇلادى...» — دەگەن حابار كەلىپ قويادى. گازەتتەردە دە سونداي حابارلار جازىلىپ قويادى. مىسال ءۇشىن گازەتتەردەن ءسوز كەلتىرەيىك.
«قازاق» گازەتىنىڭ 1917 جىلى، 2 جەلتوقساندا شىققان 253ء-نومىرىنىڭ «ءسۇيىنشى حابار» دەگەن باسماقالاسىندا ءبۇي دەيدى:
گازەتتەن:
«ءسۇيىنشى حابار»
29/ح1. ورىنبور گۋبەرنياسىنىڭ كوميسسارى شىبىقسىز توتە تەلەگرافپەن سويلەسىپ، پەتروگرادتان انىق حابار الدى.
پەتروگرادتاعى ستۋدەنتتەر، يۋنكەرلەر، كۇرىستەر، بارشا بولشيەۆيكتەر ىستەرىنە ىرزا بولماي، زىعىرلارى قايناپ، بارماقتارىن شايناپ، كۇيىپ وتىرعان ادامدار، جاڭا پارتيالار كوتەرىلىپ، بولشيەۆيك ۇكىمەتىن ءتۇسىرىپ، باسشىلارىنىڭ ءبارىن اباقتىعا سالىپتى.
پەتروگراد بولشيەۆيكتەرى مۇنداي بولعانى روسسيادا زور ءسۇيىنشى وقيعا بولعان، بولشيەۆيكتەردەن باسقا جۇرتتىڭ ءبارى نيكولاي ۇكىمەتى تۇسكەننەن ارتىق قۋانباسا، كەم قۋانبايدى. قانداي قۋانىش وقيعا ەكەنى بولشيەۆيكتەر اكىم بولعاندا ىستەگەن ىستەرىن ايتپاسا كوزگە كورىنبەيدى.
بولشيەۆيكتەردىڭ ماقساتى حالىقتى لايساڭ كۇيگە ءتۇسىرىپ، لاي سۋدان وڭاي بالىق ۇستايىن دەگەن ەدى. اۋەلى پەتروگراد، ماسكەۋ، قازان، ساراتۋ، سامار، ۋفا سياقتى قالالاردى زەڭبىرەك، پۋلەمەت، مىلتىق استىنا الىپ، ادامىن قىرىپ، مال-مۇلكىن تالادى. قاتىن-بالا، كەمپىر-شال دەمەي ءولتىرىپ، قالالاردىڭ كوشەسىن قانعا بويادى، ەكىنشى مەملەكەت ماشينەسىنىڭ تەتىگىن بوساتىپ، تەمىر جول، پوشتا، تەلەگراف سياقتى حالىق ءجۇرىپ-تۇرىپ، حابارلاسىپ وتىرعان ىستەرگە لاڭ سالىپ، ونى شاتاستىرىپ، بىلىقتىرىپ بولدى. ءۇشىنشى مەملەكەت قازىناسىن تالاۋ جاساپ، اقشا شىعاراتىن ورىنداردان شىققان اقشالاردى حالىققا تاراتىپ، الىس-بەرىس قىلاتىن بانك، كازناچەيستۆو سياقتى ورىنداردى جابىلۋعا جاقىنداتىپ، حالىقتى اقشاسىز قالدىرۋعا تايادى.
ءتورتىنشى زاڭ-زاكون، جول-جوبا، قۇقۇق دەگەننىڭ ءبارىن جوعالتىپ، سوت-سۋديا، ادۆوكات، پالاتا، سەنات سياقتى اق-قارانى تەكسەرەتىن ورىنداردى جابۋعا جارلىق شىعاردى.
بەسىنشى ءۇي بىتكەننىڭ بيلىگىن يەسىنەن الىپ، ءۇي كوميتەتتەرىنىڭ بيلىگىنە بەرۋگە جارلىق قىلعان ەدى. ەندى بىتەگەنە تۇرعاندا، بارشا مال-مۇلىك بيلىگىن مال-مۇلىك كوميتەتىنە بەرۋگە جارلىق شىعارىپتى. وعان جەتپەي وماقاسا قۇلادى. از ۋاقىت ەتكەن اكىمشىلىگى ءۇشىن جاتقانىننان تۇرما دەپ قارعىس ايتۋشى كوپ، العىس ايتۋشى جوق. بولشيەۆيكتەر اكىم بولىپ تۇرعاندا مەملەكەت ءالى زور قاۋىپتە ەدى. پوشتا، تەلەگراف، وتاربالار كەشىكپەي توقتالاتىن ەدى.
ازىق-تۇلىك بار جەرلەر بولسا، جوق جەرلەرگە ازىق-تۇلىك تاسىلماي حالىق اشتان قىرىلماق ەدى. اقشا توقتالىپ، شىقپاي بانك كازناچەيستۆو جابىلىپ، اقشاسىز الىس-بەرىس ىستەلمەي بارشا كاسىپ قارەكەتتەرى توقتالاتىن ەدى. تەرگەپ، تەكسەرىپ بۇزىقتارعا تىيىم سالاتىن مەكەمەلەر جوعالىپ، ادام اڭ دارەجەسىنە جەتىپ، ەل بۇزىلىپ، بۇزاقىلار قۇتىرىپ، جۇرت ءبۇلىنىپ لاڭعا تۇسەتىن ەدى.
ادامنىڭ باسى قورلىق-زورلىعىن كورىپ، مال-مۇلكى بولشيەۆيكتەر جاساعان كوميتەتتەر بيلىگىنە بەرىلىپ، ەل مال-مالدانىپ، جان-جاندانۋدان قالاتىن ەدى. وسىنىڭ ءبارى بولعاندا، ەلدىڭ ەل بولۋىنان ءوزى ەكىتالاي ەدى.
مۇنداي كۇيگە ەل رۋۋمان ءولى زامانىندا تۇسكەن ەمەس.
ءالى دە بولسا الدىمىزدا نەندەي كۇيگە تۇسەرىمىز بەلگىسىز. حالىق قاراڭعىلىعى، نادان قاراڭعى حالىق جاقسى-جامان، اق-قارانى ءوزى اقىلعا سالىپ اشا الماي، نە ايتسا سوعان نانىپ، كىم باستاسا سوعان ەرىپ كەتەدى. حالىق سونداي بولعان سوڭ الدىمىزدا نە بولارىن كوز جەتىپ بولجاۋ قيىن. قالايدا پەتروگرادتا بولعان وقيعا جاقسىلىقتىڭ باسىنا جورىلا تۇرۋعا جارارلىق. بولشيەۆيكتەردىڭ ناعىز كۇشتى جەرىندە حالىق جەڭىپ، بولشيەۆيكتەردى اباقتىعا تىققانى، بولشيەۆيكتەر ءىسىنىڭ شيكىلىك ءيىسى شىققانى. زەڭبىرەك، پۋلەمەت، بارشا قارۋ-جاراق قولىندا تۇرعان كوپ سولدات تۇگەل بولشيەۆيك جاعىندا تۇرسا، پەتروگراد حالقىنا جەڭدىرە قويماس ەدى. سولداتتار اراسىنا ساڭىلاۋ ءتۇسىپ، سانا كىرگەن بولارعا كەرەك. سولداتتاردىڭ ەسى ەنىپ بولشيەۆيكتەر ءىسىنىڭ شيكىلىگىن بايقاپ، حالىق جاعىنا شىققان بولسا، وندا روسسيا ءىسى تۇزەلەرگە بەت العان دەپ جورۋعا بولادى. ولاي بولسا، بولشيەۆيكتەر كۇشەيىپ اكىمشىلىك ەتىپ تۇرعان قالالاردىڭ ءبارى دە بولشيەۆيكتەردىڭ قورلىق-زورلىعىنان كەشىكپەي-اق قۇتىلار دەپ ۇمىتتەنسەك اداسا قويماسپىز.
مىنە، «قازاق» گازەتىنىڭ ءبىرتۇرلى ءسوزى وسىنداي... پاتشا تۇسكەننەن كەيىن شىققان قازاق گازەتىنىڭ ءبارى-اق توقتاماستان شىعىپ جاتىر. ءبارى دە بولشيەۆيكتەر ۇكىمەتىن جامانداۋدان كەندە ەمەس. مىسال ءۇشىن گازەتتەردەن جانە ءبىر ءسوز كەلتىرەيىك.
1918 جىلى 17 قاڭتاردا شىققان 260ء-نومىرلى «قازاق» گازەتىنىڭ «ساياسي حال» دەگەن باسماقالاسىندا بىلاي دەيدى:
گازەتتەن:
ساياسي حال
5 يانۆاردا روسسيا قۇرىلتايى جيىلدى. جانە بولشيەۆيك كۇشىمەن قۋىلدى.
ءبىزدىڭ وقۋشىلارعا بەلگىلى سەنتيابردە مەملەكەت ءماجىلىسى قۇرىلعانى. بولشيەۆيكتەر بۇل ماجىلىستەن شىعىپ كەتكەن ەدى. سەبەبى، مەملەكەت ءماجىلىسى روسسيا قۇرىلتايىن جيمايدى. ءبىز بولشيەۆيك، قارۋ-جاراق جۇمساساق تا قۇرىلتايدى جيامىز دەگەن ەدى.
وكتيابر اياعىندا مەملەكەت ءماجىلىسىن بولشيەۆيك كۇشپەن تاراتتى، ۋاقىتشا ۇكىمەتتى اباقتىعا سالىپ جوعالتتى.
شىنىمەن بولشيەۆيك روسسيا قۇرىلتايىن جيماق بولعاندا كۇش-قۋاتى قولىندا 28/ح1-گە قۇرىلتايدى جيۋعا ىجداعات ەتۋگە كەرەك ەدى. بولشيەۆيك ۇكىمەتى استانادا قۇرىلتاي سايلاۋىنىڭ كوميسسياسىن اباقتىعا سالدى. 28/XI جيىلعان قۇرىلتاي دەپۋتاتتى قۋدى.
وندا دەپۋتات سانى 400-گە تولماي قۇرىلتاي اشقىزبايمىن دەپ ەدى.
5 يانۆاردا 500-دەن اسا دەپۋتات جيىلعان ەدى.
بۇلاردى مىلتىق جۇمساپ تاعى قۋىپ روسسيا قۇرىلتايىن تارقاتتى. نيكولاي تۇسكەننەن بەرى جۇرتتىڭ سۇيەنگەن تايانىشى قۇدايدان سوڭعى قۇرىلتايى ەدى. قۇرىلتاي باسىنا بۇتىن كوتەرىپ بولشيەۆيك سارىدى.
ەندى نيكولاي ءولدى. ەندى قامشى جوعالدى، ەندى بيلىك حالىقتا، جۇرتتا بيلىك. جۇرتتا بولسا جۇرت جالپى جاسىرىن، توتە سايلاۋمەن شىعارعان دەپۋتات ءماجىلىسى قۇرىلتايدا دەگەن ەدىك. بيلىك جۇرتتا دەپ وزگەگە كەزەك بەرمەي ايقايلاپ الدىمەن شاباتىن بولشيەۆيك ەدى. بولشيەۆيكتىڭ مۇنىسى اللالاپ وتىرىپ قونعان ءۇيدىڭ قاتىنىنا قول سالاتىن جالعان قوجا ءىسى بولىپ شىقتى.
سوعىستى توقتاتامىن، ءبىتىم قىلامىن دەپ قاراڭعى سولداتتى ەرتىپ الىپ، دەماگوگياعا سۇيەنىپ ءىس جۇرگىزگەن ەدى، ءبىتىم جوق. قۇرىلتاي اشىلعان كۇنى، كوپ جۇمىسشىلار، وزگە كوپ قالا كىسىلەرى «بار اكىمشىلىك قۇرىلتايعا» دەپ تۋ الىپ كوشەگە شىققان. وسى توپتى بولشيەۆيك اسكەرى شاتىردان پۋلەمەت استىنا الىپ، كوپ كىسىنى ءولتىرىپ، قۋىپ تاستاعان.
1905 جىلى 9 يانۆاردا استاناداعى نەشە مىڭ جۇمىسشىلار بوستاندىق بەر دەپ نيكولايعا بارعاندا، نيكولاي بۇلارعا پۋلەمەت بوستاندىعىن كورسەتكەن ەدى.
بولشيەۆيك نيكولايدىڭ اياعىن قۇشتى. نيكولايدىڭ دا، مۇنىڭ ەمشەكتەس ءىنىسى بولشيەۆيكتىڭدە پۋلەمەتتەپ جاتقانى جالپى جۇرت، ەكەۋىنىڭ دە سۇيەنگەنى قاراڭعى سولدات.
قۇرىلتاي الدىمەن جۇرتقا بەدەلدى ۇكىمەت سايلاماق ەدى. قۇرىلتايعا سۇيەنگەن كۇشتى ۇكىمەت بوساعان تىزگىندى جيىپ الىپ تەجەپ ۇستاپ، تەنتەك باستىقتى تىيىپ، جۇرتقا پايدالى ءتارتىپ شىعارىپ، ەلدى بيلەمەك ەدى. قۇرىلتاي ءوزى روسسيا مەملەكەتىنە نەگىزگى زاكون شىعارىپ مەملەكەت كۇشىن تۇزەتىپ، جۇرتقا پايدالى ءبىتىم قىلىپ، جاقسى ساپارعا جۇرت تىلەگىن تارتپاق ەدى.
بۇل ماقسۇتتىڭ ءبارى 5 يانۆارداعى پۋلەمەت وعىمەن قۇيىن سوققان كولدەي ۇشتى، ورىس جۇرتىنىڭ ۇلتشىلدارى جۇرتىنا جانى اشىرى، قابىرعاسى قايىساتىنى از دا قالدى. اقىلدى ۇلت پايداسىن دەماگوگيا، قاراڭعىلىق باستى. سىرتپەن ءبىتىم جوق. سوعىستان بۇرىن گەرمانيا 70 ملن. ەدى. ەندى ورىسپەن ءبىتىم قىلماق، ادامىن 143 ملن. قىلىپ. ولاي بولسا بۇرىنعى 160 ملن. روسسيا مەملەكەتىندە 87 ملن. قالدى. بۇل بولمايتىن ءبىتىم ەمەس.
ۋكراينا، دون، كاۆكاز، تۇركىستان، ءسىبىر، ورىنبور وزگە نەشە ىشكى قالالار بولشيەۆيكپەن سوعىسىپ جاتىر. مايدانداعى سولدات ءولدى، ۇيىنە قاشىپ جاتىر. مۇجىق، سولدات ءبىز بولشيەۆيك دىنىنە كىردىك دەپ قالانى پۋلەمەتشىكتەر، باي مۇجىقتى تالاپ جاتىر.
تەمىر جول توقتادى. استانالار استىق ساتىپ الاتىن حالىقتار، مايدانداعى اسكەر جۇتاپ جاتىر.
ءبىزدىڭ قازاق جەرى ءازىر بۇل روسسيا لاڭىنان امان. الاشتىڭ بالاسى امان قالار ما، جوق پا؟ بولجاپ بولمايدى. قورقامىن، جالپى جۇرتتىڭ قاراڭعىلىعىنان، باسشى بىلاي دەپ، تونىن اينالدىرىپ كيىپ، جۇرت بىلەتىن ءوزىنىڭ سوقىر تيىنعا ايىرباستاعانىنان.
اعا، ءىنى الاشتىڭ ازاماتى، ءبىر كۇنگى ءۇي ارا ۋاق ءىستى تاستا، مىنا قاراڭعى قارا بۇلت روسسيا لاڭىنان الاش بالاسىن قورعايتىن جولعا شىق.
روسسيا مەملەكەتى ەندى جاقىن ارادا ۇيىرگە قوسىلمايدى. ءبىر بىرلىكتەن ايرىلساق، مىنا ورىسشا قاڭعىپ كەتەمىز.
قوش باستاعان اقساقال اعا، زيالى ءىنى، جەرگىلىكتى جۇرت قىزمەتىن تازا اتقار.
جالپى جۇرتقا مۇرىندىق بول.
ءاليحان»
الاش گازەتتەرىنىڭ ءبارى دە بولشيەۆيكتەردى: «وكىمەت ورنىنا وتىرۋ ءۇشىن جۇرتقا جاقسى اتتى كورىنبەك بولىپ جۇرگەن جامان نيەتتى ادامدار...» — دەپ وقۋشىلارىن ۇعىندىرىپ جاتتى. ارينە، «اداسقاننىڭ الدى ءجون...»
مىسال ءۇشىن «قازاق» گازەتىنىڭ 1918 جىلى 12 عينۋاردا جوعارعى ماقالا كەلتىرگەن ءنومىرىنىڭ الدىندا شىققان 259-نومىرىندە، «دەماگوگيا» دەگەن باسماقالاسىندا ءبۇي دەيدى:
گازەتتەن:
دەماگوگيا
ەۆروپا تىلىندە «دەماگوگيا» دەگەن سەز بار. ول ءسوزدىڭ ماعىناسىن تولىق كورسەتىپ، باسپا-باس تولەۋىنە تۇرعانداي قازاقتا ءسوز جوق، تۇلپار تولەۋىنە تۇعىر بەرگەندەي ەتىپ «دەماگوگيانى» قازاقشا ايتساق، جۇرتقا جاقسى اتتى كورىنۋ بولادى. جۇرتقا جاقسى اتتى بولۋ بار، جاقسى اتتى كورىنۋ بار. ەكەۋىنىڭ اراسى ايىرا بىلگەن ادامعا جەر مەن كوكتەي. حالىققا جاقسى اتتى بولعان ادامدار اقىل مەن بىلىمىمەن، تازا قۇلقىمەن جاقسى اتتى بولعان، جاقسى اتتى كورىنەتىن ادامداردا ونىڭ ءبىرى دە بولماي تۇرىپ حالىققا جاقسى كورىنبەك، الدىڭعىلار اقىل جاعىن الا ءىس قىلعاندا، سوڭعىلار كوڭىل جاعىن اۋلاي ءىس قىلادى. نەعۇرلىم حالىق ساڭىلاۋلى بولسا، اقىل جاعىن قۋاتتايدى. نەعۇرلىم حالىق قاراڭعى بولسا، كوڭىل جاعىن قۋاتتايدى.
قاراڭعى حالىقتى وزىنە ەرتىپ، قارۋ-قارا قىلامىن دەگەندەر حالىقتىڭ اقىل جاعىن قويىپ، كوڭىل جاعىن الا ءىس قىلادى. سولاي ىستەۋشىلەردىڭ وزدەرى ەۆروپا تىلىندە دەماگوگ دەپ، ىستەرى دەماگوگيا دەپ اتالادى. بيىلعى ورىس بۇلىنشىلىگى، بىلتىرعى قازاق بۇلىنشىلىگى دەماگوگيا دەپ قانداي ىستەر ايتىلاتىنىن تۇسىندىرەدى.
وسى كۇنى ورىستار سوعىسىپ جاتقان جاۋىن تاستاپ ءوزدى-وزى ۇرىسىپ، ءبىرىن-بىرى جاۋدان جامان قىرىپ جاتىر. مۇنىسى اقىل جاعىنان قاراعاندا اقىماقتان باسقاعا كەلمەيدى. يت ەكەش يت تە قوراعا قاسقىر شاۋىپ جاتقاندا ءوزدى-وزى تالاسپايدى. ورىستا ءيتتىڭ ەسىندەي دە ەس قالماي وتىرعانى دەماگوگيانىڭ سالدارى.
بوستاندىق بولعاننان كەيىن ءار پارتيا جۇرتتى وزىنە قاراتىپ، ەلدى ءوزى بيلەپ، ءوزى ءتۇزۋ دەگەن جاعىنا جۇرگىزبەكشى بولدى. بىرەۋلەرى اقىل جاعىن الا ىسكە سۇيەنە ءىس قىلادى، بىرەۋلەر جۇرتتىڭ كوڭىل جاعىن اۋلاي ناپسىسىنە سۇيەنە ءىس قىلادى، اقىل جاعىن الا ءىس قىلعاندار روسسيا مەملەكەتى بۇرىنعى ۇلى مەملەكەت بولعان دارەجەسىنەن، ابىرويىنان ايىرىلماۋ جاعىن كوزدەدى، كوڭىل جاعىن اۋلاي ءىس قىلعاندار جۇرتتىڭ قازىرگى كوڭىلى تىلەپ تۇرعان جاعىنان قىزىقتىرا ءىس قىلادى. حالىقتىڭ ءبىلىمدى ساڭىلاۋلى تابى اقىلعا قونىمدى جاعىنا ەردى. حالىقتىڭ قاراڭعى تابى كوڭىلگە جاعىمدى قىزىقتىرعان جاعىنا ەردى. روسسيا مادەنيەت جۇزىندە كەيىن قالعان، ساڭىلاۋلىسى از، قاراڭعىسى كوپ مەملەكەت ەكەنى بەلگىلى. سوندىقتان اقىل جاعى ازدا قالىپ، كوڭىل جاعى كوپتىك الدى.
ەلدى قىزىقتىرۋدىڭ ءوزى ەكى ءتۇرلى بولادى: بىرەۋلەر باياعىدان بەرى مۇجىقتىڭ ىنتىعىن قۇرتقان جەر ەدى دەپ اۋەلى قۇداي، ەكىنشى جەرگە ەڭبەك سىڭىرگەن دەپ، جەر بىتكەندى مۇجىققا تەگىن بەرگىزەمىز دەپ قىزىقتىردى. تەگىن جەر بەرەمىز دەگەن سوڭ مۇجىقتار بۇعان ەرىپ كەتتى. ءبىراق ولاردان دا گورى ول ەرتۋگە ەپتىرەك ادامدار تابىلادى. ولار جەردەن دە گورى ىنتىعىراق بولىپ تۇرعان جاقتان قىزىقتىراتىن ءىس قىلادى. 4 جىلدان بەرى ولگەنى ءولىپ، قالعانى قاشان ۇيىمىزگە قايتامىز دەپ زارىعىپ وتىرعان مايداندا نەشە ميلليون سولدات بار. روسسيانىڭ قارۋ-جاراق بار كۇشى سولاردا. ولاردى كىم وزىنە قاراتىپ، ەرتىپ السا، قارا كۇشتىڭ ءبارى سوندا بولماق. بۇلاردى ەرتىپ الداۋ دا ەلدى ەرتۋدەن دە وڭاي بولدى. ويتكەنى اقىل سالىپ، ار جاعىن ويلايتىن ادامدار ولاردىڭ اراسىندا از. كوبى قاراڭعى. قاراڭعىنىڭ اقىلى كوڭىلىنە جاقىن، اقىلعا قارامايدى. سوعىستان قاشىپ، ءۇيىن ساعىنىپ قايتقىسى كەلىپ تۇرعان سولداتتارعا ۇيىنە قايتارامىن دەگەننەن ارتىق كوڭىلىنە جاعىمدى نارسە بولار ما؟
روسسيانىڭ بيلىگى قولىمىزعا تيسە تەز ءبىتىم جاساپ، ەلگە قايتارامىز دەۋشىلەر شىعىپ ەدى، سولداتتار ولارعا ەرىپ كەتتى. مۇنىڭ ءبارىنىڭ اقىرى نە بولىپ شىقتى. روسسيا ۇلى مەملەكەتتىڭ ءبىرى ەدى. بۇل كۇندە قاتاردان قالىپ، ونىڭ ۇستىنە ءوزدى-وزى ۇرىسىپ، ءبىرىن-بىرى تالاپ، ورتەپ، ءبۇلىنىپ جاتقانى مىناۋ. جاسالعان ءبىتىم دە جوق، بەرىلگەن جەردە جوق.
قۇر لاڭنان باسقا جۇرتقا تۇسكەن تۇك پايدا جوق. سوعىس لاڭىنان قاجىعان حالىق بۇلىنشىلىك لاڭىنا ءتۇسىپ، كيەرگە كيىم، ىشەرگە ازىق تاپپاي، كۇنى بۇگىن امان، ەرتەڭ نە بولارىنا كوزى جەتپەي، جيناعان مال-مۇلكى كىمنىڭ قولىنا كەتەتىنىن بىلمەي وتىر. سونىڭ ءبارى دەماگوگيانىڭ لاڭى. ءبارى حالىقتىڭ اقىل جاعىن الماي، ءناپسى جاعىن اۋلاي ءىس قىلعانىنىڭ سالدارى.
بىلتىرعى ءبىزدىڭ قازاقتىڭ بۇلىنشىلىگى دە وسىنداي دەماگوگيادان بولعان.
25 يۋن جارلىعى تۋرالى حالىققا باسشىلىق ەتۋشى ەكى ءتۇرلى بولعان. بىرەۋلەر: «قازاق قارسى تۇرىپ، كۇش قىلىپ، ەشنارسە وندىرە المايدى. قىرعىن-سۇرگىن كورىپ الەككە تۇسكەنشە سۇراعان ادامىن بەرىپ، تىنىش وتىرۋ كەرەك»، — دەگەن. ەكىنشىلەرى: «بەرمەۋ كەرەك»، — دەپ، ەلدى جەلىكتىرگەن. سوندا قاباعىنان قان تامىپ تۇرعان رومان ۇكىمەتىنىڭ تۇسىنداعى قازاق قارسىلىق قىلىپ، ادام بەرمەي قۇتىلىپ كەتەدى دەپ بەرمەۋ كەرەك دەگەن ەمەس، ولاي ايتۋشىلاردىڭ ەسەبى وزگەشە بولعان. حالىققا شىن جانى اشيتىندار ەل بۇلىنشىلىككە ءتۇسىپ اۋرە بولادى دەپ اياعاندا، بالىق ۇستاۋعا لاي سۋ تابا الماي جۇرگەندەر، ساۋىن قىلىپ ساۋىپ قالعىسى كەلگەن.
الىسىپ ءالى جەتپەي جۇرگەندەر، حالىقتى قۇتىرتىپ قولىنا قارۋ قىلىپ ۇستاپ، كىجىنىپ جۇرگەندەرىنەن ءوشىن العىسى كەلدى. حالىقتى وزىنە قاراتا الماي جۇرگەندەر، وسىندايدا حالىق قامىن جەپ، حالىق ءۇشىن جانى اشيتىن سياقتانىپ، جۇرتقا جاقسى اتتى كورىنىپ قالعىسى كەلگەن.
سوعىس جۇمىسىنا بارعىسى كەلمەي تۇرعان جۇرتقا بارما دەپ ايتسا، حالىق كوڭىلىنە ۇنايتىنىن بىلۋگە دانىشپاندىق كەرەك ەمەس. حالىق ءوزى قىپ ەتسە لىپ ەتىپ، كەتەيىن دەپ وتىرعان جاعىنا باستاساق ەرە جونەلەتىنى ءمالىم. جەر دەپ ىنتىعى قۇرىپ وتىرعان مۇجىق جەر بەرەمىز دەگەندەرگە ەرگەنى سياقتى، ءۇيىن ساعىنىپ وتىرعان سولداتتار قايتارامىز دەگەندەرگە ەرگەنى سياقتى، قازاق تا ادام بەرمە دەگەن جاققا ەرىپ، اۋرە بولىپ بارىپ توقتاعاندار قانداي بۇلىنشىلىككە تۇسەتىنى نيكولاي تاقتان تۇسپەگەندە بەلگىلى بولاتىن ەدى. باعىنا بوستاندىق بولىپ، قىرعىن-سۇرگىننەن قازاق امان قۇتىلدى. دەماگوگيانىڭ كەساپاتى قانداي ەكەنىن ءوز باسىنان كەشىرىپ كورمەگەن قازاق بولسا، باسىنا تۇسكەن بۇلىنشىلىكتەن كورىپ وتىر.
حالىققا دەماگوگيا جولىمەن باسشىلىق ەتۋشىلەر ەۆروپا تىلىندە دەماگوگ دەپ اتالادى دەپ جوعارىدا ايتتىق. بىلتىردان بەرى قازاقتار دا دەماگوگتان قۇر ەمەس. ورىستىڭ وسى كۇنگى دەماگوگتارى ەلىكتىرىپ قازاقتان دا دەماگوگتار شىعىپ، ەلدى بۇلدىرگىسى كەلەدى. ءبىراق ءتىلىن جۇرت الا قويماعان سوڭ امالى قۇرىپ تۇر.
بۇل ءسوزدى جازىپ وتىرعاندا ماقسۇت — دەماگوگيا دەگەن قارا حالىقتى الدايتىن ادامداردىڭ ءادىسى بارىن ءبىلدىرۋ، حالىقتى دەماگوگتاردان ساقتاندىرۋ. بىرەۋلەر تونىن اينالدىرىپ كيىپ، ۇلتشىل بولىپ كەلىپ، دەماگوگ ءسوزىن سويلەر، بىرەۋلەر جالتىراعان تۇيمەسىن جۇلىپ تاستاپ، جۇرتشىل بولىپ كەلىپ، دەماگوگ ءسوزىن سويلەر. بىرەۋلەر موينىنداعى كرەسىن جۇلىپ مۇسىلمانشىل بولىپ كەلىپ، دەماگوگ ءسوزىن سويلەر، ساق بولۋىمىز كەرەك...
ۋا، شىركىن! «الاشەكەڭدەر» ءسويتىپ مولتەڭدەپتى. «الاش» باستىقتارى اسكەر جاساۋعا تالپىندى. كەي جەرلەردە جاسالا دا باستادى. سونىمەن قاتار تاراتقان وكىمەت سوزدەرى دە ءجۇرىپ جاتتى. «قازاقتىڭ» سول 259-نومىرىندە «وفيسەرلەر دايارلاۋ» دەگەن ماقالادا بىلاي دەيدى.
گازەتتەن:
وفيسەرلەر دايارلاۋ
روسسيا مەملەكەتىنىڭ قازىرگى بەيتارتىپ بۇلىنشىلىك كۇيىندە قازاق باسىن باعىپ، امان قالايىن دەسە ىستەيتىن شاراسى تەز ميليسيا جاساۋ. ول ميليسيا اۆتونوميا بولسا دا كەرەك، بولماسا دا كەرەك. مايداندا سوعىس توقتالعانىنا كوپ بولدى. مايدانداعى اسكەرلەر قايتقانى قايتىپ، قايتپاعانى بولشيەۆيكتەرگە قوسىلىپ ەلمەن سوعىسىپ جاتىر.
بولشيەۆيكتەرگە قوسىلىپ جاتقاندار وڭاي ولجانىڭ ادامدارى. شارۋاسى بار سولداتتار ەل سوعىسىنا قاتىسپايمىز دەپ ەكى جاقتا دا ۇيىنە قايتىپ جاتىر. قايتقان سولداتتار قارۋ-جاراعىمەن قايتىپ كەلەدى. مايدانداعى سولدات قولىندا نە قارۋ-جاراق بولسا، سونىسىمەن كەلەدى. ورىستىڭ پوسەلكەسىندە ادامى سولداتقا بارماعانى جوق. ءار پوسەلكەدە مايدانعا بارىپ جاتقان ادامى بىرەۋ-ەكەۋ ەمەس، بىرنەشەۋ، سولاي بولعان سوڭ ورىس پوسەلكەلەرىندە سوعىس ءادىسىن ۇيرەنىپ، سوعىس قارۋ-جاراعىن اسىنعان بويىندا ەلىنە كەلگەن ادامداردىڭ باسى قۇرالعان. ولار قولىندا قارۋ تۇرعان سوڭ ءوزىنىڭ كۇشتى ەكەنىن بىلەدى. ولار زورلىق قىلايىن لەسە قولىنان جانە كەلەدى. سولداتتاردىڭ بۇزىقتارى بولشيەۆيكتەرگە قوسىلىپ، ەلگە كەلگەن تۇزىكتەرىن بۇلار كۇشتىمىن دەپ سەبەپسىز زورلىق قىلا بەرمەس دەپ، جۇباتا بەرۋىمىزگە بولار ما، بولمايدى. ەكى-ۇش ايدان سوڭ جاز كەلەدى. مۇجىققا جىرتاتىن جەر كەرەك بولادى. قازاق اراسىندا وتىرعان ورىستار جەر كەرەك بولسا، قازاقتان الامىن دەمەي كىمنەن الامىن دەر؟ جەرى بار پومەششيكتەردىڭ جەرلەرىن، مالدارىن، مۇلىكتەرىن ىشكى جاقتىڭ مۇجىقتارى قالاي العانىن مايداننان قايتقان سولداتتاردىڭ كورگەنى كورىپ، كورمەگەنى ەستىپ كەلىپ جاتىر. جەرگە مەنىكى، سەنىكى جوق. جەر قۇدايدىكى، ونان سوڭ كىم ەڭبەك ءسىڭىرىپ پايدا شىعارسا، سونىكى دەگەن سوزدەر قايتقان سولداتتاردىڭ دا، مۇنداعى مۇجىقتاردىڭ دا قۇلاعىنا بوستاندىق بولعاننان بەرى ءسىڭىپ بولعان.
ىشكى جاقتاعى مۇجىقتاردىڭ ءىسىن كورىپ وتىرعان ادامدار شوشيتىن ءتۇرى بار. ءالى جەتسە مۇجىقتار اقىلدى كەرەك قىلمايتىن كورىنەدى، مۇنىمىز ءجون بە، ءجون ەمەس پە دەپ ويلانۋ دەگەن حالىقتا ءتىپتى جوق كورىنەدى.
قىسقاسى، مۇجىق ءالى جەتپەيتىن جەردە اقىلدى كەرەك قىلىپ ويلانادى. ءالى جەتىپ تۇرعان جەردە مۇجىق اقىلعا سالىپ، الدى-ارتىن تەكسەرىپ ءىس قىلادى دەپ ويلاماساق كەرەك.
وسى جاعىنان شوشىعاننان ميليسيا ماسەلەسى اۆتونوميادان بۇرىن قوزعالعان، ميليسيامىزدى جاساماي جاتىپ شاشىلىپ وتىرا بەرسەك، جاز بولىسىمەن جەر تاقىرىپتى تالاي شاتاق شىعاتىنى شاكسىز، سوندا مۇجىقتى قازاق اقىلمەن توقتاتا الماس. ايبىنمەن توقتاتار. سول ايبىن ميليسيا بولار. قازاق ميليسياسى بار دەگەن سوڭ قازاقتى باسىنىپ، باسىپ-كوكتەپ ءىس قىلۋدان كىم دە بولسا تارتىنار. وسىنى ۇعىنۋ كەرەك. «ءتىسى شىققان بالاعا شايناپ بەرگەن اس بولماس» دەگەن.
ونى باپتاپ، بايانداپ ايتپاي-اق وسىلاي ۇعىندىرسا دا تۇسىنەرلىك نارسە عوي. شىنىن ايتامىز دەپ سىرىن ايتۋ بولىپ كەتەدى.
قازاق بالاسىن قورعاۋعا ميليسيا كەرەك. ميليسيانى ۇيرەتەتىن وفيسەرلەر كەرەك. ول ەكەۋى دە ءقازىر جوق. ميليسيانى قالاي جاساۋ جاعى دەكابر سەزىنىڭ قاۋلىسىندا تۇگەل ايتىلعان، ەندى ايتايىق دەپ وتىرعانىمىز وفيسەر بولۋعا قانداي ءبىلىمى بار ادامدار الىناتىنىن تۇسىندىرەمىز:
يۋنكەر شكولىنىڭ باستىعىمەن شارت مىناعان كەلىپ تىرەلدى. يۋنكەر شكولىنا كىرۋگە اتتى قازاقتارعا دەگەن تولىپ جاتقان شارتتارى بار ەكەن. ولاردىڭ ءبارىن قازاق تۋرالى تەكسەرمەيتىن بولدى. قازاق جاستارىن ءوزى وقىتپاقشى، جاقسىسىن بەرسە جاقسىلىعىن ءوزى كورەدى، قازاق جامانىن بەرسە، جاماندىعىن ءوزى كورەدى، سوندىقتان جاقسىسىن بەرەر دەگەنگە كەلتىرەدى. سوندىقتان بەرگەندەرىڭدى الامىز دەيدى. ءبىراق ورىسشا جاقسى «گراموتنىي» ادام بولسىن دەيدى، ياعني ورىس ءتىلىن جانە جازۋىن جاقسى بىلەتىن ادام بولسا بولعانى دەيدى. ولشەۋى وسى، ولشەۋىمەن سىناپ الامىز دەيدى. الگى ايتىلعان ەكى ءبىلىمنىڭ كىرەتىن ادامدا شاماسى قانداي ەكەنىن بايقاماي الۋعا بولمايدى؛ شاماسىن بىلمەي الىپ قويىپ، ورىسشا وقۋ-جازۋدى باستان ۇيرەتۋ مۇمكىن ەمەس ەدى.
ال، الاشتىڭ ازاماتتارى! يۋنكەر شكولىنا كىرۋ ولشەۋى وسى. ايتىلعان شاما قاتارلى ورىسشا ءبىلىمى بارلارىن جانە ۇلتىن قورعاۋ جولىندا قىزمەت ىستەيتىن تالابى بارلارىن يۋنكەر شكولىنا كىرۋگە نيەتتەرىڭ بولسا، «قازاق» باسقارماسىنا كەشىكپەي بىلدىرۋلەرىڭ كەرەك. قايدا وقىعاندارىڭدى دا ءبىلۋ اقىل. ءبىر رەت الاتىنى 24 كىسى، I/ىى-دە وقۋ باستالماق. وقۋ ۇيىندە بارلار 1 فيەۆرالعا كەلىپ كىرۋگە وعان دەيىن نيەتتەرىن باسقارما شكول باستىعىمەن سويلەسىپ، جۇمىستىڭ ءبارىن ءبىتىرۋ كەرەك.
يۋنكەر شكولىنا جاستار كىرۋگە ازىرگە ەڭ از بولسا، 30 مىڭ سومداي كەرەك. ول اقشانى «الاش وردا» جاستار شكولعا كىرمەستەن بۇرىن دايارلاۋ كەرەك. ءقازىر الاش وردانىڭ قولىندا سەزد تارقاردا بەرگەن وتارباي قاجى قوندىباي ۇلىنىڭ 12 500 سومىنان باسقا اقشا جوق. ەلدەن اقشا تەز جيىلمايتىنى ءمالىم. سولاي بولعان سوڭ بايلار وتارباي قاجىنىڭ ىستەگەنىن ىستەپ، الاش اۆتونومياسىن اۋەلگى كەزدە كوتەرمەلەپ جىبەرۋلەرى ءتيىس ەدى.
نوعايلار اۆتونوميا بولسا ۇلت قازىناسىنا دەپ بايلارىنان اقشا اعىل-تەگىل بولىپ قۇيىلىپ قالادى. ءبىزدىڭ بايلار دا اۋەلى وزدەرى ءۇشىن، ەكىنشى ۇلت يگىلىگى ءۇشىن شاباندىق قىلماي الاش ورداسىنا ەڭ بولماعاندا قارىزعا قارجى بەرەتىن ءجونى جوق پا؟..»
شىركىندەرىڭ سولاي سارناپ جاتتى...
ولار ءويتىپ جاتقاندا، ءبىزدىڭ ءىس قايناعان قالپىندا جۇرە بەردى. سوۆەت ۇكىمەتى كۇن سايىن كۇشەيۋدە. بولشيەۆيكتەرگە قارسىلىق قىلىپ جاتقان ايماقتار كۇن سايىن السىرەۋدە. ءبىزدىڭ كوزىمىزدى قاداپ، قۇلاقتارىمىزدى ءتۇرىپ، الىستان باعىپ وتىرعان جەرىمىزدىڭ ءبىرى — ورىنبور. ورىنبور كازاك-ورىستارىن دۋتوۆ دەگەن اتامانى باستاپ، سوۆەت ۇكىمەتىنە قارسى تۇرىپ، بولشيەۆيك اسكەرىمەن ەرەۋىلدەسىپ، قاعىسىپ جاتقان. ورىنبورعا ءبىزدىڭ كوزىمىزدى قادايتىنىمىز — «الاشوردانىڭ» باسقارماسى ورىنبوردا. بارلىق قازاقستانعا نۇسقاۋ بەرىپ، «الاشتىڭ» وردالىق تۋىن كوتەرىپ وتىرعان «قازاق» گازەتى ورىنبوردا. ال «الاشوردانىڭ» ورتالىق ۇكىمەتى ورىنبوردان كەتپەك حابارىن گازەتتەن كورگەمىز...
1918 جىلدىڭ قاڭتار ايىندا ورىنبوردى بولشيەۆيكتەر الدى. اتامان دۋتوۆ قاشتى دەگەن حابار الىندى.
ەندى ءبىراز كۇندە ورىنبورداعى «الاشوردانىڭ» باستىقتارى: بوكەيحان ۇلى، بايتۇرسىن ۇلى، دۋلات ۇلى، ومارۇلدارى ورىنبوردان قاشقان بەتىمەن ءبىزدىڭ اقمولا ۋەزىن باسىپ، سەمەي ءوتتى. ءبىز بىلمەي قالدىق. بۇلار قونىپ كەتكەن ءبىر اۋىلدىڭ قازاعى ەكى كۇننەن سوڭ اقمولاعا كەلىپ ماعان ايتتى. بۇلار جولىنداعى سپاسسك زاۆودىنا سوعار دەپ، مەن تەز سپاسسك زاۆودىنىڭ جۇمىسكەرلەر سوۆەتىنە ۋەزدىك سوۆدەپتىڭ اتىنان تەلەگرامما بەرگىزدىم. ەكى كۇننەن سوڭ «ولار ءوتىپ كەتتى...» دەگەن زاۆودتان جاۋاپ تەلەگرامما الدىق...
ورىنبوردى بولشيەۆيكتەر العان سوڭ «قازاق» گازەتىنىڭ جاڭا شىققان نومىرلەرى كەلدى. گازەتتىڭ شىعارۋشىسى جاڭا ادام — ءابىلحاميت ءجۇندىباي ۇلى دەگەن كىسى. قايتا شىققان «قازاق» گازەتىنىڭ 1918 جىلى 27 (14) اقپاندا شىققان 261ء-شى نومىرىندە جازىلعان «ورىنبور جايى» دەگەن ماقالادا، ورىنبور الىنعاننان كەيىنگى ءتۇردى جانە الىنار قارساڭداعى ءتۇردى بىلاي جازادى.
گازەتتەن:
«ورىنبور جايى
ءبىر ايدان بەرى بولشيەۆيكتەرمەن سوعىسقان كازاك-ورىس اسكەرى مەن يۋنكەرلەر 17 يانۆاردىڭ تۇنىندە جەڭىلىپ، ورىنبورعا قاراي قاشا باستادى.
قالاداعى بارلىق اكىمشىلىكتى ءوز قولىندا ۇستاعان وتاندى قورعاۋ كوميتەتىنىڭ ادامدارى، — كازاك-ورىستاردىڭ باسى اتامان دۋتوۆ، ورىنبور كوميسسارى ارحانگەلسكيي جانە باسقالار قاشىپ كەتكەندىكتەن قالا يەسىز قالدى.
وسىنداي اۋمالى ساعاتتاردا قالانىڭ ءحالى قىل ۇستىندە تۇرعانداي ەدى. جامان ويلى بۇزىق ادامدار يەسىز قالاعا ءتيىپ، نەشە ءتۇرلى تالان-تاراجدار ىستەسە، ءاي دەيتىن اجە، قوي دەيتىن قوجا جوق ەدى. سوندىقتان ورىنبورداعى مۇسىلمان كاربي كوميتەتى قالاعا بولشيەۆيكتەر كىرىپ، اكىمشىلىك ورنىققانشا، ءوزىن ورىنبورعا اكىم ەكەندىگىن جاريا ەتتى.
ءوزىنىڭ كۇنىلگەرى قامىن قىلىپ، جيىپ قويعان جىگىتتەرىن قارۋ-جاراق اسىندىرىپ، ۇكىمەت پەن حالىق مەكەمەلەرىنىڭ بارىنە قاراۋىل قويدى.
قاربي كوميتەتى تۇرعان باشقۇرتتىڭ كەرۋەن سارايى مۇسىلماننىڭ ەتى تىرىلىگىن كورسەتەتىن ءبىر وردا ءتۇرىن الدى. كەرۋەن سارايدىڭ اۋلاسىندا قارۋ-جاراق اسىنعان مۇسىلمان سولداتتارى مەن درۋجيناعا جازىلعان نوعاي جىگىتتەرى «ەرسىلى-قارسىلى» ءجۇرىپ جاتتى. جەگۋلى اتتار، اۆتوموبيلدەر دايار تۇر ەدى. قالادا ءتارتىپ ساقتاۋ جالعىز مۇسىلمان قاربي كوميتەتىنىڭ موينىندا عانا قالعان ەدى.
18 يانۆاردا قالاعا بولشيەۆيكتەر كىرىپ، وزدەرى ورناتقان ۇيلەرگە ورنىققان ەدى. كوشەلەردە قارۋ-جاراق اسىنعان ءتۇسى سۋىق ماتروستار، قارا جانە قىزىل گۆارديالاردىڭ كىسىلەرى وننان-بەستەن ۇي-ۇيگە كىرىپ — مۇندا وفيسەر بار ما، قۇرال بار ما — تىنتە باستادى.
وسى ءتىنتۋ ىسىنە جۇرگەندەردىڭ ىشىندە سوزگە ءتۇسىنىپ، كۇشكە سالماي، ءوز مىندەتىن قولىنداعى ماندات قاعازىن كورسەتىپ اتقارعاندار بار بولعان سەكىلدى. باس ءجىبى جوق ەگىزدەي كۇشكە سالىپ، اقىرىپ-جەكىرىپ، قالا حالقىنىڭ اپشىسىن قۋىرعاندارى دا بار ەدى. وسىنداي جۇگەنسىز ازعىندار كوبىنەسە ماتروستاردىڭ، انارحيس دەيتىن پارتيا ادامدارىنان، سولاردىڭ ەتەگىن ۇستاپ، ولجا تۇسە مە ەكەن دەپ جالعان «بولشيەۆيك» بولعان ورىنبوردىڭ ءوز ۇرىلارىنان قۇرالعان ەدى. بولشيەۆيك شتابى وسى تۇردەگى جامان ويلى جولداستارىنا قاتتى جازالار سالىپ، جامان قىستى. قالادا بولشيەۆيك ابدەن ورنىعىپ اكىم جۇرگىزگەنشە بولعان تالان-تاراجدار، كىسى ولىمدەرى — ءبارى وسىلاردىڭ قولىنان كەلدى. بولشيەۆيكتەردىڭ جوقشىلارى ياكي قاربي كوميتەتىنىڭ جىگىتتەرى تالاۋشىلاردىڭ كوبىن ۇستاپ جاۋىپ قويدى. ايىپتىلارىن اتىپ ءولتىردى دەگەن حاباردى سوڭىنان ەسىتتىك.
«بولشيەۆيكپىن» دەپ ءتىنتۋ ارتىندا جۇرگەن «ەرلەر» ءىرى بايلاردىڭ ۇيىنە كىرىپ، ءۇيدى استى-ۇستىنە كەلتىرىپ، جىن ويناعانداي قىلىپ اۋدارىستىرىپ، قىمباتتى نارسەلەردى قويىن-قونىشىنا تولتىرىپ الىپ كەتكەندەرىمەن تۇرماي، قاپقا سالىپ ارقالاپ ياكي جەگۋلى كولىككە ارتىپ اكەتكەندەرى دە بولدى.
شەكەسىنە تاقاپ تۇرعان مىلتىقتىڭ اتىلۋىنان، جۇرەككە سۇققالى تۇرعان پىشاقتىڭ تۇسىنەن قورىققان ادامدار قىسىلعاندا جان ساداقاسىن بەرىپ قۇتىلىپ، قۇر جان قالدى. كەيبىر جاننان مالىن قىمبات كورىپ، مالعا ارا تۇرامىن دەپ مىلتىققا ۇشقاندارى دا بولدى.
قاربي كوميتەتىنىڭ قارۋ-جاراق اسىنعان جىگىتتەرى كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي اۆتوموبيلگە ءمىنىپ الىپ، قالانىڭ كوشەلەرىن ارالاپ ءجۇردى. بىرنەشە جەرلەردە تالاۋشىلاردىڭ ۇستىنەن شىعىپ قالىپ، ماڭدايى اشىق كەيبىر باقىتتى ادامداردىڭ جيعان دۇنيەلىگى وزىندە قالۋىنا سەبەپ بولدى. توناۋشىلاردان ءۇش-تورت كۇن ىشىندە قالا حالقىنىڭ سىيىنعانى جالعىز مۇسىلمان كاربي كوميتەتى بولدى.
ماتروستار ياكي انارحيستەر جولدارىنا بوگەت بولا بەرگەن كاربي كوميتەتىنىڭ جىگىتتەرىنە كوزدەرىن الارتىپ، تىستەرىن قايراپ ءجۇردى. وسىلاردىڭ قىڭقىلى جەردە قالماي، ورىنبور ۆوكزالىندا بولعان ءبىر ماجىلىستەرىندە مۇسىلمان قولىنداعى قۇرالدى سىپىرىپ الۋدىڭ كەرەكتىگى ءسوز بولدى.
بولشيەۆيكتەر قالاعا كىرىپ، سالىعىن سالىپ تىنىعىپ العان سوڭ، ۆوەننو-ريەۆوليۋسيوننىي كوميتەت اشىلدى؛ ءتۇرلى ءىس باسىنا كوميسسارلار قويىلدى.
ۇكىمەت جانە حالىق مەكەمەلەرىنە وزدەرىنە سەنىمدى سولداتتاردان قاراۋىل شىعارىلدى. ءسويتىپ، قالا تۇرمىسى ءبىراز ساباسىنا تۇسكەندەي بولدى.
بولشيەۆيكتەر قالاعا كىرىسىمەن كادەت پارتياسىنىڭ پىكىرىن تاراتاتىن «ورەنبۋرگسكيي كراي» گازەتىنىڭ باسقارماسىن وزدەرىنە قاراتىپ الدى. وسى كۇنى ونىڭ ورنىنا ۋ.ر. كوميتەتىنىڭ پىكىرىن تاراتاتىن «يزۆەستيا» گازەتى شىعىپ تۇر.
كووپەراتيۆتەر شىعارىپ تۇرعان «يۋجنىي ۋرال» گازەتى دە جابىلدى. وسى كۇنى ونىڭ ورنىنا «نارودنوە دەلو» گازەتى شىعىپ تۇر.
بولشيەۆيكتىڭ ءىنىسى مەنشيەۆيك پارتياسىنىڭ پىكىرىن تاراتۋشى جۇمىسشىلار گازەتى «رابوچايا زاريا» بولشيەۆيكتەر كىرگەن سوڭ، بىرنەشە ءنومىر شىعىپ تۇرىپ، ءتىلى اششى بولىپ ماساداي شاعا بەرگەن سوڭ، ول گازەتتى ۋ.ر. كوميتەتى جاپتى. ونىڭ ورنىنا ىلە-شالا «رابوچايا گازەتا» شىقسا دا تازدىڭ باسىن قاسي بەرەتىن مىنەزى بولشيەۆيكتەرگە جاقپاي توقتاتىلدى. ءسويتىپ، ىنىلەردىڭ اعالارىنا قاراپ بۇرتيىپ تۇرعان جايى بار.
«ۋاقىت» گازەتى تۇتىنعان جولى جۇمىسشى، جارلى حالىق ىڭعايىنا ەرەۋىل كەلگەندىكتەن ۋ.ر. كوميتەتى تاراپىنان توقتاتىلدى. «ۋاقىت» باسپاحاناسى، بارلىق نارسەسى جانە قولىنداعى اقشاسىمەن رەكۆيزيروۆات ەتىلدى.
فيەۆرالدىڭ 9-دا «ۋاقىت» باسپاسىندا باسىلىپ «ورىنبور مۇسىلمان قاربي ينحلاپ كوميتەتى مۇقبارى» دەگەن گازەتتىڭ ءبىرىنشى ءنومىرى شىقتى.
يانۆاردىڭ اياق جاعىندا قالادا تۇرمىس ءوز جولىنا ءتۇستى دەسە بولادى. ءبىر ايدان بەرى ورىنبوردىن سىرتىندا بوگەلىپ جاتقان حات-حابار، گازەت، جۋرنالدار رەتسىز ءبىر تۇردە كەلە باستادى.
مۇسىلمان قاربي كوميتەتىنىڭ پاناسىنا سيىنعان مۇسىلمان بايلار بار. مۇسىلمان قاربي كوميتەتى سولاردى قورعايدى دەگەن كۇڭكىل ءسوز تۇبىندە ىسكە اسىپ، مۇسىلمان قولىنداعى قارۋ-جاراقتى ۋ.ر. كوميتەتى جيىپ الدى. ءسويتىپ از كۇن بولسا دا قالاعا قىزمەت سىڭىرگەن، تالان-تاراجدارعا ارا تۇرىپ ءتارتىپ ساقتاعان مۇسىلمان درۋجيناسىنىڭ تاراتىلۋى كوڭىلگە قايعى ءتۇسىردى. قولىنان قۇرالى الىنعان سوڭ، مۇسىلماندار تاعى ءبىر ءتۇرلى باس قامىن قىلۋدى ويلادى.
بەتەگەگە بويىن جاسىرىنا الماعان «بۋرجۋيلاردىڭ» ءبۇلىنىپ كەتۋىمەن نوعايدىڭ سولدات جانە جۇمىسشىلارى باسىن قوسىپ، كەڭەسىپ، مۇسىلمان قاربي ينحلاپ كوميتەتىن اشتى.
كوميتەتتىڭ باستىعى — عالي شامعۇن ۇلى. جولداسى — مۇحاممەت تايىر ۇلى. سەكرەتارى — ابدوللا ياكۋپ ۇلى.
بۇل كوميتەتكە مۇسىلماننىڭ تابان ەت، ماڭداي تەرمەن كۇن كورەتىن جىگىتتەرىنىڭ كوبى كىرگەن كورىنەدى.
بولشيەۆيك كەلمەستەن بۇرىن جابىلىپ، سونان بەرى اشىلماعان دۇكەندەر جانە مەكتەپتەر 29 يانۆاردان بىلاي اشىلدى. ساۋداگەرلەر ساۋداسىن ىستەپ، بالالار ساباعىن وقىپ جاتىر. بۇرىنعى كادەتسكيي كورپۋس اسكەري گيمنازيا بولدى.
بولشيەۆيكتەردىڭ جەڭىپ العان قالالارىندا تۇراتىن بايلارعا سالاتىن كونتريبۋسيا دەيتىن سالىعى بولادى ەكەن. ورىنبورعا كەلگەن بولشيەۆيكتەر دە ورىنبور بايلارىنا بەلى قايىسارلىق سالىق سالىپ وتىر. ءبىر جيۋعا 10 000 000 سوم سالىق سالىندى. بۇل سالىقتى جياتىن كوميسسيا بايلارعا بىلايشا بولگەن: زارەپنوۆ 1 ملن. سوم، ساراكوۆ 1،5 ملن. سوم، پانكراتوۆ 1 ملن. سوم، دەيەۆ 300 مىڭ. بۋروۆ 600 مىڭ، پەمنوۆ 150 مىڭ، نەحارچيەۆ 125 مىڭ، سلاششيلين 75 مىن، كوروبكوۆ 60 مىڭ، بالاندين 100 مىڭ، نەحونوۆ 75 مىڭ، ۋرەسكيي ورشتەرى 75 مىڭ، پوتلوۆ سەرىكتىگى 100 مىڭ، زاحو 100 مىڭ، براگين 50 مىڭ، كايمۋشتەر، ۆولفسون، كورنيلوۆ، 50،40،20 مىڭنان، لشەسكين 50 مىڭنان، لىسىح 5 مىڭ، اگلادونوۆ 100 مىڭ، اندرەيەۆ 30 مىڭ، ۆوتەم 5 مىڭ، شەپشايشي 20 مىڭ، دوكتور ۆوسكرەسەنسكيي 15 مىڭ، پوپوۆ، تەريەۆينسكيي جانە نيكولين 10 مىڭنان، ماقمۇت باي قۇسايىن ۇلى دارىستەرى 600 مىڭ، ءۋالي قازىرەت قۇسايىن ۇلى فيرماسى 125 مىڭ، عىدباي بالتاباي ۇلى 50 مىڭ، پ. عيمادي ۇلى، ءابدىراحمان ءامزىن، بىرداران عابدىللەندىر، اۋارينبازى ۇلى، اقىمباي ۇلى، ايۋپ ۇلى، گ. شەپيروۆ، ءعابدىلقايىم سەداچ ۇلى 25 مىڭنان، م. شاراپولدين ۇلى، گ. كينەيەۆ، ز. قۇرتاپۋلى، راموۆتار 15 مىڭنان، ش. مۇسىپ ۇلى 20 مىڭ، 3. قابيبۋلليندەر، ز. وماروۆ، ر. قابيموۆتەر، مىرزاباي ۇلى، ءعابدىلراشيت قۇسايىنۇلدارى 10 مىڭنان. وسى سالىقتى بايلار تولەمەي قۇتىلا المايدى.
ادۆوكات گرادسكييدىڭ زور جۇرتى ىسىندەگى وبششينىمەن ۋ.ر. كوميتەتى قولىنا كوشتى.
تاشكەنت تەمىر جولى، سول جولدا قىزمەت قىلاتىن جۇمىسشىلار مۇلكى بولدى. ورىنبوردىڭ زور باسپاحانالارىنان ليەۆينسون باسپاحاناسى بۇلاردىڭ بيلەۋىنە كوشتى.
ورىنبوردا تۇرعىن قازاق 5-6 ءۇي بولاتىن، بۇلاردىڭ ازاماتى ءام بالا-شاعالارى بولشيەۆيك سۇرگىنىنەن تەگىس امان. وزدەرىنەن بولماعان سەبەپتەرمەن ورىنبوردان شىعىپ ەل ىشىنە كەتكەن. «قازاق» گازەتىنىڭ باسىنداعى ازاماتتار ءالى ورىنبورعا ورالعان جوق. شاكىرتتەرى ورىنبورعا قايتىپ وقۋعا كىرىستى.
بولشيەۆيكتى ازۋى التى قارىس ارىستانداي كورگەندىكتەن بە، ياكي باسقا ءبىر سەبەبى بار ما، ورىنبوردا قازاقتىڭ باسى وسى فيەۆرال ىشىندە عانا كورىنە باستادى. قالادا وسى كۇنى تىنىشتىق. تاڭىرقارلىق تالان-تاراج، ءولىم-جىتىم حابارلارى جوق. ورىنبورعا جاقىن وتىرعان قازاق اۋىلدارى دا امان. تورعاي كوميسسارى قازاق پەن ورىس اراسىندا بولعان جانجالداردى باسۋعا جانە «بولشيەۆيك» بولعان مۇجىقتار قازاققا بەل كورسەتىپ، اۋىلىن شاۋىپ تالاپ اكەتپەسىنە قولدان كەلگەن ىستەردى شۇعىل ىستەپ جاتقان كورىنەدى.
پوچتا، تەلەگراف ءجۇرىپ، بانكتەر اشىلدى. ءبىراق بانكتەگى اقشادان جۇما سايىن يەسىنە 150 سومنان ارتىق بەرىلمەيدى. قالادا ۋاق اقشا جوق ەدى، پەتروگرادتان جاڭادان كەلگەن ۋاق اقشانى 100 سومدىقتارعا ايىرباستاپ الىپ جاتىر. دۋتوۆ كەزىندە شىعارىلعان ورىنبوردىڭ جاڭا اقشاسى بۇرىنعى ءباسىن جويعان جوق. بولشيەۆيكتەر دە سول اقشانى تاعى دايارلاتىپ جاتىر.
ج. جانىبەك ۇلى»
جانە سول 261-نومىرىندە جازعان باسماقالاسىندا تاعى دا بىلاي دەگەن:
گازەتتەن:
«ورىنبور 27 (14) فيەۆرال
توقسان تاراۋ ەرسىلى-قارسىلى ساياسي پارتيانى قولداۋشىلار ءامان پىكىر جارىسىندا ءجۇر. ءبىرى ءبىر جولمەن، ەكىنشىسى وزگە جولمەن ۇلتتى كوگەرتۋ نيەتىندە ەكەنى گازەت وقۋشىلارعا ءمالىم. سول ءتۇرلى ساياسات پارتيالاردىڭ ءبىرى — بولشيەۆيك پارتياسى.
پاتشا ءتۇسىپ، توڭكەرىس بولعاننان كەيىن، بولشيەۆيكتەر وزگەلەرمەن بىردەي ساياسات مايدانىنا جارىسقا شىعىپ، سول ۋاقىتتاعى «جاڭا ۇكىمەتكە» ىنجىق، ايتقانىن نەگىزگى جۇمىسقا اۋدارا الماي، قۇرى سوزبەن جەلبۋاز قىلىپ تابانى تەسىلگەن، الاقانى ويىلعان سورلى جۇمىسكەرلەردى ەسىنە المايدى دەپ نارازىلىعىن سوزبەن دە، كۇشپەن ءبىلدىرىپ، ۇكىمەتتى ءوز قولدارىنا الۋ ويىندا ەدى. وكتيابر جۇلدىزىنىڭ اقىرىنا شەيىن روسسيادا بولشيەۆيك الماعان اتتى كازاكتارى مول ورىنبور مەن دون، تەكە، ۋكراينادان باسقا جەر جوق ەدى.
قالشيىپ بىرنەشە زامان قايرات قىلعان، تابان تىرەسىپ اتىسقان ورىنبورعا وسى كۇندە بولشيەۆيكتەر قاناتتارىن جايىپ، قونىپ الدى. قالىڭ بولشيەۆيك ىشىندە 18 يانۆاردا ۋفا وتريادىن باستاپ، تورعاي ۋەزىنىڭ جىگىتى، رۋى قىپشاق، ءالىبي مىرزا جانگەلدين كەلىپ ىسكە كىرىستى. وزىنە قولعابىسشى قىلىپ ورىنبوردا تۇرىپ جۇرت جۇمىسىنا ىسىلعان مۇقاممەديار مىرزا تۇنعاشىندى شاقىردى. مۇقاممەديار مىرزا ءتورت كۇندەي تولعانىپ، ورىنبور مۇسىلماندارىنىڭ اعا ازاماتتارى مەن مەكەمەدەگى جولداستارى قولاي كورىپ ايتۋىمەن كوميسساردىڭ ءسوزىن قابىل الدى، كوميسسار جۇرتقا بولىپ قالعان وقيعالاردى بايانداپ، جار شاقىرىپ، جاقىن جەردەگى اقتوبە ازاماتتارىنىڭ بىرنەشەسىن تەلەگرامما ارقىلى ورىنبورعا شاقىردى.
تەلەگرامما الىپ، حات الىپ حابارلانىپ، تەبىرەنىپ وتىرعان مىلتىقتىڭ وعىنىڭ استىندا جاتقان اقتوبە ازاماتتارى ويلانىپ، زاماننىڭ ءتۇرىن ويعا الىپ، ءبىرىسى ويدان، ءبىرىسى قىردان ورىنبورعا قۇيىلدى.
ارقادا الامان اڭگىمەنىڭ ءتۇرىن بايقاي الماي جان-جاعىنا جالتاقتاپ كەلگەن ازاماتتار كوميسسار ءالىبي مەن مۇقاممەدياردان باسقا قازاق ازاماتتارىن ورىنبوردان كورە المادى.
كوميسسار مىرزا ءالىبي جانگەلدين زاماننىڭ اسەرىنەن اڭگىمە ايتىپ، كوزدەگەن ماقساتىن، تۇتىناتىن جولىن اشكەرە ەتكەن سوڭ، ازاماتتار كوميسسارمەن قول ۇستاسىپ، جۇرتتىڭ باسىنا ءتۇسىپ تۇرعان اۋىرتپالىققا شارا كوزدەۋ نيەتىمەن داعدىلى جۇمىسقا كىرىسەتىن ىرزالىق كوڭىلىن ءبىلدىردى. اقتوبە ەلى تورعاي وبلىسىنىڭ شەتىندە ورىنبورمەن شەكتەس قولتىعىندا بولعاندىقتان، اڭگىمەنىڭ اسقىناتىن ءتۇرىن سەزىپ: ىرعىز، تورعاي ۋەزدەرىندەگى باستى ادامدارىمەن تەلەگراممانىڭ كادىرسىز ءتىلى ارقىلى حابارلاستى.
زاماناعا ساي دەپ سويلەسكەن ازاماتتارى، بىرنەشە جۇرت باسشىلارى بولىپ ءوز بەتتەرىمەن كوميسسارعا كەلىپ ديدارلاسپاق بولدى.
وسىنداي زاماننىڭ اۋدارىلىپ تۇرعان شاعىندا، جۇرت گازەت حابارىنا اسا مۇقتاج ەكەندىگىن ويعا الىپ، جان-جاققا حابار بەرىپ، ءجون سىلتەپ، نۇسقا كورسەتىپ تۇرعان «قازاق» گازەتىنىڭ باسىندا تۇرعان ازاماتتاردىڭ ورىنبوردا جوق ەكەنىن كورىپ، جاۋىن تىلەگەن ەگىن قالپىنداعى جۇرتتىڭ ۇمىتىنە قارسى بارۋ نيەتىمەن ورىنبورعا فيەۆرال باسىندا كەلىپ، باسىن قوسقان اقتوبە ۋەزىنىڭ تومەندە اتى اتالعان ازاماتتارىنىڭ ءوتىنىشى بويىنشا «قازاق» گازەتىن شىعارۋدى مەن موينىما الدىم.
كەلگەن ازاماتتار مىنا اتى اتالعاندار: اقساقالداردان — مىرزاعۇل قويايدار ۇلى، سارسەن جاقىپ ۇلى، احمەتكەرەي قوسۋاق ۇلى. زيالى جاستاردان: ەسەن نۇرمۇقامبەت ۇلى، ساعىندىق دوسجان ۇلى، نىسانعالي بەگىمبەت ۇلى، سۇلتان ارقاباي ۇلى، نۇرعالي اتانتاي ۇلى، زاداكەرەي نۇرمۇقامبەت ۇلى، ءالي ىبرايىم ۇلى، ەرەجەپ قويايدار ۇلى، قاسىم ارىنعازى ۇلى، دوسمۇقامبەت قوجاباي ۇلى. كاماليددين ارىنعازى ۇلى، باقىتكەرەي كاكەن ۇلى، قاراساي قويايدار ۇلى جانە باسقالارى.
زامان اۋدارىلىپ تۇرعان شاعىندا داعدىلى جولمەن ءجۇرۋ ءبىر باعىتقا ماڭداي قويۋ — قياداعى قيىن ءىس. سوندىقتان گازەت وقۋشىلار زامانىنىڭ قۇبىلۋىمەن ەسەپتەسۋ كەرەك.
«قازاقتىڭ» سوڭعى جۇرەتىن جولى — حالىققا بولىپ جاتقان وزگەرىستەن حابار بەرۋ، زامانىنا قاراي امال قىلۋ، جول كورسەتۋ، ساسقاندا الدىنان شىعىپ جاردەم بەرۋ ماڭايىندا عانا بولاشاق...
ءابدىلحاميت ءجۇندىباي ۇلى»
بۇل ماقالاداعى كوميسسار جانگەلدين — قازاقتان شىققان ەڭ ءبىرىنشى بولشيەۆيك. ءبىز ءتارىزدى ءبىر تۇكپىردە جاتىپ سوۆەت ۇكىمەتىن جاساسقان ەمەس. قىزىلدار مەن اقتاردىڭ مايدانداسقان جەرىنەن شىعىپ، ءوزى سول مايداننىڭ جۋان ورتاسىندا بولعان كىسى. قىزىلدار اسكەرىنىڭ باسىندا بولعان كىسى. بۇل جولداس جانگەلديندى ءبىز گازەت ارقىلى ابدەن قانىقپىز. ونى «الاشوردانىڭ» بارلىق گازەتتەرى وڭدىرماي جاماندايتىن. مۇنى جامانداعاندا «ەلدى بۇزعىش، جاماندىققا ازعىرعىش» دەيتىن. ءوزى قازاقتان شوقىندى، موينىنا كرەس تاققان دەيتىن جانە پوپ بولىپ، ميسسيونەر بولىپ مۇسىلماندى ورىس تىلىنە كىرگىزبەك بولعان «بۇزىق» دەيتىن.
ءبىز تەك «قازاق» گازەتىنىڭ وسىنداي سوزدەرىن وقىپ، جانگەلديندى سىرتتان بىلەتىنبىز، «مىنا جامانداعان سوزدەرىنىڭ جارتىسى راس بولسا دا، جانگەلدين جامان ادام شىعار»، — دەپ جۇرەتىنبىز.
«الاش» گازەتتەرىنىڭ ءيتتىڭ قۇيرىعىنداي شۋلاپ بالاعاتتاۋىنا قاراعاندا بۇل ءبىر وتە ءقاۋىپتى ادام عوي دەيتىنبىز. ىشىمىزدەن: «اتتەگەن-اي، الگى پوپ بولدى دەگەنى بولماسا، ءبىر وتە قاجىرلى ماڭىزدى ادام-اۋ»، — دەيتىنبىز. «ءدال كولباي ءتارىزدى ەكەن عوي... كولباي دا جىلپوستىعى، تۇرلاۋسىزدىعى بولماسا، اسا زەرەك، وتكىر ادام ءتارىزدى كورىنەدى...» — دەيتىنبىز.
«قازاق» گازەتىنىڭ 1917 جىلى 2 جەلتوقساندا شىققان 253ء-شى نومىرىندە «جۇرت تورەسى» دەگەن ماقالادا بوكەيحان ۇلى («قىر بالاسى») جانگەلديندى جامانداپ «ءوزى» جازدى... «تورعايعا كەلگەن جانگەلديننىڭ سوڭىنان جۇرت ەرسە، ولاردىڭ 3ء-شى ءنومىرلى سپيسكەسىنە ۋچرەديتەلنوە سوبرانيە سايلاۋىندا تورعاي حالقى 41-اق داۋىس بەرەر مە ەدى.
«الاش» شەمەندەرى گازەتتەرىنىڭ بەتتەرىندە بولشيەۆيكتەردى سوگۋدى، جامانداۋدى قويماي جاتتى. بولشيەۆيك بولعان از عانا قازاقتارعا شاشىلعان توپىراق از بولمادى. باتپاق اسىرەسە جانگەلدينگە، كولبايعا، تۇنعاشىنعا كوبىرەك شاشىلدى. باتپاق شاشۋدىڭ قيسىنى جوق ءتارىزدى دە ەمەس. كەلتىرىلگەن سوزدەرىنىڭ جارتىسى راس بولسا دا دالەل. بۇل جەرگە «قازاق» گازەتىنەن ءبىر ماقالا كەلتىرەيىك.
«قازاق» گازەتىنىڭ 1917 جىلى 2 جەلتوقساندا شىققان 253ء-شى نومىرىندە «جۇرت تورەسى» دەگەن ماقالادا بۇيدەگەن.
گازەتتەن:
«جۇرت تورەسى
وتكەن مارت ايىندا جۇمىسشى جانە سولدات دەپۋتاتتارىنىڭ پەتروگراد سوۆەتى تورعاي ۋەزىنىڭ قازاعىنا جاڭا ءتارتىپتى ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن اس ءىشىپ، اياق بوساتار جانگەلديندى شىعارعان ەدى.
سوۆەت وكىلى جانگەلدين ەسكى وكىمەت زامانىندا، قازاق شاپانىن كەنت كيىمىنە، يسلام ءدىنىن حريستيان دىنىنە ايىرباستاپ، جانگەلديندى ستەپنوۆقا اينالدىرىپ ميسسيونەر بولىپ ەدى. ءبىراق ءوزىنىڭ وكىل اعالارىنىڭ ءۇمىتىن بوسقا شىعاردى. ستەپنوۆتى سۇيرەپ، ءتۇرلى مەكەمەلەردە پەريەۆودچيك، حاتشى قىلىپ تا قارادى. ستەپنوۆ بارىپ تۇرعان ساۋلەسىزدىڭ ءوزى بولىپ تۇرعاندىقتان ەش جەردە تۇراقتاپ تۇرا الماي، تىرشىلىككە قىرى جوق قاڭعىباس بولىپ كەتكەن ەدى.
مىنە، وسى بۇرالقى ستەپنوۆ مارت ىشىندە پەتروگراد سوۆەتىنىڭ وكىلىمىن دەپ العاشقى اشىلعان تورگايسكيي وبلىستىق كوميتەتكە كەلەدى. ستەپنوۆتىڭ كىم ەكەنىن بۇرىننان بىلەتىن كوميتەت پەتروگراد سوۆەتىنەن سۇرايدى. ءدىن وزگەرتۋى قۋلىق بيەنىڭ ساۋىنىنان دا ءجيى، بۇل كۇندە قايتادان يسلام دىنىنە شىققان ستەپنوۆ — جانگەلدين سوۆەت وكىلى ەكەنى راس پا؟ — دەپ. سوۆەت جاۋاپ قايىرادى: ستەپنوۆ — جانگەلدين تورعاي ۋەزىنە سوسيال-دەموكرات پارتياسىنىڭ پىكىرىن تاراتۋعا شىعارىلعانى راس دەپ.
ستەپنوۆ — جانگەلدين جاز بويى تورعاي ۋەزىن ارالادى. سوۆەتكە قازاق اتىنان شيەلى ارىزدار بەردى. كوميسسارلاردىڭ تورگايسكيي وبلىسىنىڭ ۋپراۆ مۇشەلەرىنىڭ جانە ۋچرەديتەلنىي سوبرانياعا سايلاناتىن كانديداتتاردىڭ ۇستىنەن ءتۇرلى شاعىم جۇرگىزدى. كادەت دەدى، قازىرگى زاماننىڭ ءتۇرلى كىنا-سۇمدىعىن سولاردىڭ ۇستىنە اۋداردى. سوۆەتتەر ونى قورعادى، ىشكى ءىس مينيستەرستۆوسىمەن حات تاسىپ «ەرىككەن شارتتىڭ» شاعىمىنان باسقا جۇمىس جوقتاي اۋرە بولدى.
اقىرىندا، حالىق تورەشى جانگەلدين جانە ول ارقىلى اقىماقتانعان سوۆەت ءىسى تۋرالى ادال تورەسىن بەردى. تورعاي ۋەزىندە ۋچرەديتەلنوە سوبرانيە سايلاۋى بولعاندا بايگە العاندار:
1ء-نومىر «الاش» پارتياسى 54 897
3ء-نومىر سوسيال-دەموكرات 41 داۋىس الدى.
مىنە، ريالىقپەن حالىقتى اداستىرۋشى ۇياتسىزداردىڭ ىسىنە جۇرت تورەشى ەكەنى وسى.
قىر بالاسى»
مىنە، جانگەلديندى وسىلاي «الداۋشى» دەپ جاماندايتىن. كولبايدى بۇدان دا سوراقى قىلاتىن. جانگەلدينگە سىرتتان قانىق بولساق، كولبايدى 1915 جىلدا ومبىدا وقىپ جۇرگەنىمىزدە ءبىر كورگەن ەدىم. راس، جىلپوس جىگىت ەدى. ءبىراق زەرەك، شەشەن ادام ءتارىزدى ەدى. قاراپ تۇرعاندا «اتتەگەن-اي» دەرلىك ادام ەدى...
باتپاق شاشۋدىڭ قيسىنى جوق ءتارىزدى دە ەمەس. كەلتىرىلگەن سوزدەرىنىڭ جارتىسى راس بولسا دا دالەل. بۇل جەرگە «قازاق» گازەتىنەن ءبىر ماقالا كەلتىرەلىك. «سارىارقانىن» 31-نومىرىندە 1918 جىل، 3 ناۋرىز «كىم دوس، كىم قاس» دەگەن ماقالادا بىلاي دەيدى:
گازەتتەن:
«كىم دوس، KIM قاس
الاش ۇراندى اۆتونوميالى حالىق بولامىز دەگەن زور ماقسۇتتا بەلدى بايلاپ وتىرمىز. اۆتونوميا العان جانە العالى وتىرعان جۇرتتاردىڭ باسىنان نە كەشىپ وتىرعانىن دا كورىپ وتىرمىز. سوندا دا اۆتونوميا بولامىز دەپ تالپىنىپ وتىرمىز. جالپى قازاق-قىرعىز سەزى ىشكى ىستەرىمىزدى باسقارۋ ءۇشىن جانە كەزىندە اۆتونوميا جاريا ەتۋ ءۇشىن الاش ورداسىن سايلاپ تا قويعان، ءبىراق بۇل جولدا الاش ورداسى الاڭسىز قىزمەت ەتە الماي وتىر. ونىڭ نەشە ءتۇرلى سەبەپتەرى بولىپ تۇر.
قازىرگى روسسيانى بيلەپ وتىرعان سوۆەت ۇكىمەتى «پروگراممامىزدا ءار حالىقتىڭ ءوز تىزگىنى» وزىندە بولۋىنا، ياعني اۆتونوميالى بولۋىنا قارسى ەمەسپىز، ءبىراق حالىقتى كاپيتاليستەر — بۋرجۋالار بيلەۋىنە ىرزا ەمەسپىز»، — دەيدى.
وسىنى سەبەپ قىلىپ بولشيەۆيكتەر ۋكراينا، ءسىبىر، تۇركىستان، باشقۇرت، قىرىم اۆتونوميالارىنا قارسى بولىپ بۇلار بۋرجۋازنايا اۆتونوميا، ياعني بايلار اۆتونومياسى دەپ جورعالاتىپ وتىر.
ءبىز بىرەۋدى اقتاردى، بىرەۋدى جاقتاردى بىلاي قويا تۇرىپ، ءوز جايىمىزدان بىر-ەكى ءسوز ايتىپ وتەيىك.
ءبىزدىڭ قازاق-قىرعىزدى كاپيتاليست، بۋرجۋي، جۇمىسكەر دەپ بولۋگە بولمايدى. بىزدە ەۆروپا حالىقتارىنداي زاۆود، فابريك جوق. بىزدە ميلليونەرلەر، جاتىپىشەرلەر جوق. ءبىزدىڭ حالىق اقسۇيەك، قارا سۇيەك، باي، جۇمىسكەر، جەرلى، جەرسىزگە بولىنگەن ەمەس. قالىڭ قازاق-قىرعىزدىڭ تىرشىلىگى، شارۋاسى مال باعۋ.
قازاق جەرى بۇرىننان دا جەكە ادامنىڭ ەنشىسى بولىپ بولىنگەن ەمەس. مەملەكەت مۇلكى بولىپ سانالاتىن. مۇنان كەيىن دە جەر ورتاق بولادى. جەر ەنشىگە ءبولىنسىن دەپ جۇرگەن ەشكىم جوق.
ءبىزدىڭ «الاش» اۆتونومياسى ءالى جارىققا شىققان جوق. ءراسىمى جاريا ەتىلسە ءبىزدىڭ باسىمىزعا دا تۇركىستان، ءسىبىر كۇنى تۋا ما. ول بەلگىسىز. ءبىراق ولارعا جاۋىپ وتىرعان جالا بىزگە جاناسپايتىنىنا كوزىمىز جەتەدى. ءبىراق بىزدە باسقالارعا ءتۇسىمىزدى بوياپ كورسەتىپ وتىرگان وزىمىزدەن شىققان شاعىمشىلار. ولار بۇگىن بولشيەۆيك بولىپتى-مىس. قازاقتان شىن بولشيەۆيك شىعىپ، حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن ويلاۋشى بولسا ارمانىڭ بار ما؟ تورت-بەس جۇرتتان شىققان سۇمدار بولشيەۆيك بولماق تۇگىل، تەسكەنتاۋ ءوتىپ كەتسە دە جولىڭ بولسىن دەر ەدىك. ءبىراق جۇرت اتىنان سويلەپ، سوڭىنان ەرگەن ون قازاقتىڭ بالاسى جوق، جۇرتتى اداستىرىپ وتىر، سوعان كۇيەمىز. كەشەگى قارالى پاتشا زامانىندا ءبىرى شوقىنىپ ميسسيونەر بولىپ، ءبىرى ساتىلىپ جاندارم مەكەمەسىنە تىنشى بولىپ، ءبىرى ەل الداپ، ءبىرى جول توسىپ جولاۋشى توناپ جۇرگەن سوعىلعاندار. مىناداي لايساڭ زاماندا «بولشيەۆيك» بولا قالىپ، وردالى الاشتىڭ ورتاسىنا وت تاستاعالى وتىر. جالپى قازاق-قىرعىز سەزىنە جينالعان وكىلدەر بايلار قازاققا زيانداستار، ونى سەزد دەمەڭدەر، الاشقا اۆتونوميا بەرمەڭدەر دەپ وتىر. الاش ورداسىنا سايلانعان ون بەس كىسى قازاق-قىرعىزدىڭ دۇشمانى، ولاردى جوق قىلۋ كەرەك دەپ شاعىم قىلىپ وتىر. قازىرگى شىعىپ تۇرعان «قازاق» گازەتتەرى بوستاندىق دۇشمانى. بۇلاردىڭ جازۋشىلارى نيكولايشىل دەپ وتىر.
— «كودەدەن كوپ قايناعا-اۋ، تۇيە اۋعاندا قايدا ەدىڭ؟»
— ۇلتشىل «الاش» ۇلدارى-اۋ، كەشە جۇرتتىڭ كوزىنىڭ قاندى جاسى اعىپ، بارار جەر، باسار تاۋ تابا الماي زار ەڭىرەپ جۇرگەندە قايدا ەدىڭ؟
— كەدەيشىل ساباز ەرلەر-اۋ، قازاق بالاسى زار جىلاپ، حالقىڭ قانعا بويالىپ مال ورنىنا ايدالعاندا قايدا ەدىڭ؟
بۇل سۇراۋلارعا سەندەر جاۋاپ بەرە المايتىندارىڭدى بىلەمىز. بۇعان جاۋاپتى حالىقتان كۇتەمىز. وزدەرىڭ جارىلقايمىز دەپ جۇرگەن جارلىلاردان كۇتەمىز. سەندەر كىمسىڭدەر؟ قانشاسىڭدار؟ اتتارىڭدى اتاپ، ساندارىڭدى ساناۋعا ون ساۋساعىم ەركىن جەتەدى، باس-اياعىڭ ونعا تولمايتىن وڭباعاندار جالعان ۇران شىعارىپ، جاي بىلمەيتىن جاتقا جارامساقتانىپ، جاقىنعا جالا جاۋىپ، جاقسى اتقا يە بولعانسىپ وتىرسىڭدار. شىن ۇلتشىل ەكەندەرىڭدى بىلەيىك، جۇرت سوڭدارىڭدا ەكەنىن كورەيىك، مايدانعا شىق، تاپقا ءتۇس. ەلدەن قالساڭ ارمانىمىز جوق. ارتتارىڭنان ەرەيىك، بولماسا سەندەر كىمسىڭدەر؟ سەندەر «كۇنى بويى سابان تارتىپ، شارشاپ كەلە جاتىرمىن» دەگەن وگىزدىڭ مۇيىزىندەگى شىبىنسىڭدار.
ەستەرىڭدە بولسىن ساناسىزدار. حالىق قۇداي جاراتقانى راس بولسا جوعالماس. ءبىز مۇنان دا كەدەي كۇنىمىزدە تويعا بارعانبىز، باسىمىزدى كوتەرىپ، ەسىمىزدى جيىپ ەل بولارمىز. سەندەرمەن سوندا سويلەسەرمىز!
الاش، ساعان ايتامىن: اداسپا، جاسىما، قايعىرما! ارامزا تۋعان ۇلدارىڭ سەندەرمەن كۇشەيىپ وتىرعان جوق. ونى ەسىڭنەن شىعارما! تاعدىرسىز ءىس بولماس، اللانىڭ باسقا سالعانىن ءالى دە بولسا كورەرمىز. الاشتىڭ ازاماتى زورلىقشىل ۇكىمەتتەن قۇتىلىپ، تەڭەلدىك دەپ توبەسى كوككە جەتكەندەي قۋانىپ ەدى. جىل ون ەكى اي بولماي بۇرىنعى قورلىق باسىمىزعا قايتا تۋسا، باسىمىز ايداۋعا، مالىمىز بايلاۋعا دۋشار بولاتىن بولسا، بۇل دا تاعدىردىڭ ءىسى شىعار شىدايىق. ءبىراق، جۇرتىم، مۇنى وزگەدەن كورمە. وزىڭنەن كور. جاسىما الاش، جاسقانبا! از كۇنگى قۋانىشقا سۇيسىنبە، ۋاقىتشا قايعىعا كۇيىنبە، اقىل-ويىڭدى الىسقا جۇمساپ جۇرت بولۋدىڭ قامىن قىل. كىم دوس، كىم قاس؟ مۇنى دا ءبىراق ۇمىتپا!
ماديار»
وسىلايشا بۇلار جامانداماعان، بۇلار سوكپەگەن بولشيەۆيك جوق. بۇلار لەنيندى دە: «بۇزىق نيەتتى»، «جۇرتتى بۇزعىش»، «نەمىستەن اقشا العان» دەپ جامانداپ باقتى. سوعان قاراعاندا بۇلارعا جامانداۋ وتە ارزان ءتارىزدى.
ءىس قازانداي قايناعان بەتىمەن ءجۇرىپ جاتىر. ءىس سۇرىنە-قابىنا ءجۇرىپ جاتقان ءتارىزدى. بايلاردىڭ ۇيلەرىن، ديىرمەندەرىن قازىناعا الدىق. ءسىبىر بانكىن الدىق.
ورىنبوردى دۋتوۆتان بولشيەۆيكتەر العانىمەن، اقمولا وبلىسىنان باسقا جەرلەردىڭ قازاقتارى ءالى دە سوۆەت ۇكىمەتىن وكىمەت دەپ تاني قويماي جاتتى.
تەك بوكەيلىك قازاقتاردىڭ اراسىندا ساياسي قوزعالىس بولىپ، وقىعان جاستاردىڭ اراسىندا سوۆەتشىلدەرى بارلىعى ءبىلىنىپ جاتتى. گازەتتەرگە قاراعاندا، بوكەيلىكتەردىڭ وقىعان ەڭبەكشى ازاماتتارى وزدەرىندەگى كەرەنسكيي ۇكىمەتىنىڭ وكىمدەرىن ءتۇسىرىپ، بوكەيلىك ۇكىمەتىن بۇقارا قولىنا العاندىعى ءبىلىندى.
بۇل تۋرالى «قازاق» گازەتىنىڭ 1918 جىلى 27 اقپاندا شىققان 261ء-شى نومىرىندە «ۇران» گازەتىنەن مىنانداي ءبىر حابار باسىلدى:
گازەتتەن:
تاعى دا وزگەرىس
وتكەن نومىرىندە بۇرىنعى كوميسسارلىق قۇلمان ۇلى قالىپ، ونىڭ ورنىنا ءازىرباي ۇلى بولىپ ەدى. ونىڭ بەر جاعىندا كوميسسارلىق قالىپ، بوكەيلىكتىڭ ىستەرى وسى كىسىلەر اراسىنان ءبولىندى.
ىشكى ءىستى قاراۋشى: ب. نياز ۇلى.
جول ءىسىن قاراۋشى: ءى. كوشەك ۇلى.
جاردەم بەرۋشى: ك. مەندەش ۇلى.
ازىق: س. گەنەرال ۇلى.
اقشا جاعىن: د. تەمىرالي ۇلى.
وقۋ-وقىتۋ: مەندەش ۇلى.
دەنساۋلىق: م. كوكىباي ۇلى.
داۋ: س. نۇراليحان ۇلى
بۇلاردىڭ حالىقتىڭ باس-اياعىن جيناپ ءماسليحات ەتۋگە شىداماي، بوكەيلىكتىڭ ءىسىن قولدارىنا الۋلارىن ءار ءتۇرلى جورۋعا بولادى.
بىرەۋى — ۋاقىت وزدىرماي وسىنداي قىساڭشىلىق زاماندا حالىقتى قيىندىقتاردان ساقتاپ تۋرا جولعا باستاۋ. ەكىنشى ءتۇرلى ويلاعاندا، ەل ادامدارىنا مىناۋ قالاي دەمەي، ءتورت ءجۇز مىڭ بوكەيلىكتىڭ دەلەگاتتارىنىڭ سايلاعان ادامدارىنىڭ بيلىگىن كەشەگىدەي ون شاقتى قارا تاياققا بەرىپ، ءوزارا كەڭەسىپ، ءوز تىلەكتەرىن جاساي بەرۋى وزدەرىنىڭ باس قامى ءۇشىن دەپ ايتۋعا دا مۇمكىن. «اداسقاننىڭ الدى ءجون، ارتى سوقپاق» دەگەن قازاقتىڭ ماقالى بارمەن بۇل باسشىلارىمىزدىڭ بۇل ىستەرىن ءجون ياكي ءجون ەمەس دەپ ايتا المايمىن. دۇرىس، دۇرىس ەمەسىن حالىقتىڭ ءوزى شامالاپ تۇرعان بولار...
ۇران»
«الاشوردا» سەمەيگە ورنادى... ورال، اقتوبە جاقتا سوۆەت ۇكىمەتى ءالى دە قازاق اراسىندا ورناعان جوق... تۇركىستان قازاقتارى ءالى دە بولەك اۆتونوميالى بولۋدىڭ ساندىراعىندا ەدى. ءبىراق «قازاق» گازەتىنىڭ بولشيەۆيكتەر ورىنبوردى العان سوڭ شىققان 1918 جىلى 27 (14) اقپانداعى 261-نومىرىندە مىناداي ءبىر حابار باسىلعان:
«...قوقان. قوقاندا سوۆەت وكىمەتىنىڭ اكىمشىلىگى ءجۇردى. تۇركىستان مۇقتاريات اعزالارىنان قازاق مۇستافا شوقاي ۇلى مەن ءابدىراحمان ورازايۇلدارى تۇتقىنعا الىندى. باسقا مۇشەلەرى بوي تاسالاپ قاشىپ كەتسە كەرەك...» — دەگەن.
مۇنىن الدىندا قاڭتاردىڭ باسىندا اۆتونوميا تۋرالى تۇركىستاننىڭ سىرداريا وبلىسىنىڭ قازاق سەزى بولعان. سەزد تۇركىستان قالاسىندا بولعان. بۇل سەزد تۋرالى «سارىارقا» گازەتىنىڭ 1918 جىلى 3 ناۋرىزدا شىققان جاڭاعى 31-نومىرىندە «الاش جانە تۇركىستان» دەگەن باسماقالاسىندا بىلاي بايانداعان:
گازەتتەن:
«الاش جانە TYPKICTAH
سوڭعى جالپى قازاق-قىرعىز سەزىنىڭ قاۋلىسى وقۋشىلارعا بەلگىلى، سەزد ءبىر اۋىزدان اۆتونوميا كەرەكتىگىنە قول قويىپ، تەك قاشان رەسمي جاريا ەتۋ جايىن كەڭەسكەن ەدى. بۇل تۋرالى توعىز كۇندەي تولعانىپ جۇرتتىڭ شىعارعان قاۋلىسى:
1. ميليسيا جاسار قامىنا كىرىسۋ؛
2. ارامىزداعى جات جۇرتتارمەن سويلەسۋ؛
3. تۇركىستانداعى اعايىنىمىزدى قوسىپ الۋ، سونان كەيىن الاش اۆتونومياسىن جاريا ەتۋ.
جوعارعى ءۇش تىلەكتى ىسكە اينالدىرۋ جانە بۇكىل قازاق-قىرعىز ىستەرىن باسقارۋ ءۇشىن سەزد الاش ورداسىن قۇردى. الاش ورداسى 5 يانۆاردا تۇركىستان قالاسىندا سىرداريا وبلىسىنىڭ سەزىن شاقىرىپ، ول سەزگە ءۇش وكىل جىبەردى.
تۇركىستان ءۋالاياتىنداعى بەس وبلىستا (سىرداريا، جەتىسۋ، سامارقان، زاكاسپيي جانە فەرعانا) قازاق بار. تۇركىستان اۆتونومياسى جاريا ەتىلگەندە وسى بەس وبلىس تۇگەلىمەن تۇركىستاندا قالعانعا ەسەپ بولىپ كورىندى. سولاي بولعان سوڭ الاش ورداسى تۇركىستان ءۋالاياتىنداعى وبلىس تۇگەلىمەن قازاق-قىرعىز سەزىن شاقىرماي، جالعىز-اق سىرداريا سەزىن شاقىرۋ سەبەپتەرى مىناداي ەدى.
جالپى قازاق-قىرعىز سەزىندە بولعان جەتىسۋ وبلىسىنىڭ وكىلدەرى ءبىراۋىزدان الاش بولامىز، تۇركىستاننان شىعامىز دەستى.
سەزگە جەتىسۋدىڭ ءار ۋەزىنەن كەلگەن تەلەگراممالاردان دا كورىندى. جەتىسۋدىڭ قازاق-قىرعىزى تۇگەل الاش تۋىنىن استىندا ەكەندىگىمىز 27 نويابردە قوقاندا تۇركىستان اۆتونومياسىن جاريا ەتكەن سەزدە جەتىسۋدان ءبىر دە وكىل بولماعاندىعى ءبىلىندى، سوندىقتان جەتىسۋدىڭ الاشتا ەكەندىگىنە ءشۇبا قالمادى.
تۇركىستاننىڭ ءبىر وبلىسى سامارقان، ءبىراق مۇنىڭ اتى وبلىس بولعانىمەن جالعىز-اق جيزاق ۋەزىندە التى بولىس قازاق بار. بۇل التى بولىستان جالپى قازاق-قىرعىز سەزىنە كەلگەن وكىل ەسەت اقجول ۇلى ەلىنىڭ سالەمىن جاريا قىلدى. قالىڭ اعايىننان ايرىلىپ اداسقان قازداي از عانا ەل ەدىك. قاشاندا بولسا الاشتان ايرىلمايمىز دەپ. بۇل جيزاق ۋەزىنىڭ قازاعىنان دا قوقان سەزىندە وكىل بولماعان ەكەن. بۇعان قاراعاندا سامارقان وبلىسىنداعى قازاق تا الاشتى اڭساپ وتىرعاندىعى كورىنەدى.
تۇركىستاننىڭ ەندى ءبىر وبلىسى زاكاسپيي وبلىسى دەگەنمەن سوندا دا قازاق از، جالعىز-اق ماڭعىشلاق ۋەزىندە 13 بولىس اداي بار. جەر شالعايلىقتان جالپى سەزگە ادام وكىلدەرى جەتىسە المادى. ماڭعىشلاق ادايى ورال وبلىسىنىڭ تەمىر ۋەزىمەن قونىستاس جانە اعايىن. ءبىرىنشى جانە ەكىنشى جالپى قازاق-قىرعىز سەزدەرىندە ورال وكىلدەرىنىڭ سوزدەرىنەن ءمالىم بولدى: ماڭعىشلاق ادايى قايدا جۇرسە دە ورال وبلىسىمەن بىرگە بولاتىندىعى سوندىقتان. ورال الاشتا دەسەك، مانعىشلاق ەلىنىڭ الاشتان كەتپەيتىندىگى انىق بولدى.
ەندى ءبىر وبلىس فەرعانا، مۇندا ءبىزدىڭ قىرعىز كوپ.
اۆتونوميا بولۋدىڭ ءبىر شارتى جۇرتتىڭ قونىسى ءبىرىڭعاي بولۋ جانە تىرشىلىك شارۋاسى ۇيلەسۋ. فەرعانا قىرعىزى قاشاننان سارتپەن ارالاس. كاسىپ، شارۋا جۇزىندە سارتپەن بايلانىسقان، عۇرىپ-ادەتى دە وزگەرگەن جانە قونىسى دا اتتامالى. سوندىقتان فەرعانا قىرعىزىن الاشقا تارتۋ زورلىق، تۇركىستاننان شىعارۋ قيىن ەكەندىگى انىقتالدى.
تۇركىستان ءۋالاياتىنداعى ءتورت بولىس جەتىسۋ، سامارقان، زاكاسپيي جانە فەرعانا سەزدەرى شاقىرىلماۋ سەبەپتەرى وسى.
بەس بولىس سىرداريا: مۇندا قازاق-قىرعىز كوپ، الاش اۆتونومياسىنا قوسىلا كەتۋگە جەرى ءبىرىڭعاي، ادەت-عۇرىپ ءبىر، تىرشىلىك شارۋاسىنىڭ دا الاشتان ايىرماسى جوق.
الاش — الاش بولاتىن بولسا سىرداريانىڭ ايىرىلاتىن تۇك قيسىنى جوق. ءبىراق جالپى قازاق-قىرعىز سەزىندە سىرداريا وكىلدەرى الاش بىرلىگىن قۋاتتاسا دا الاشقا قوسىلامىز دەپ ەلىن بيلەپ كەسىپ ايتا المادى. سەبەبى تۇركىستان اۆتونومياسى جاريا ەتىلگەندە سىرداريا بىرگە كەتكەن. قوقان سەزىندە از دا بولسا وكىلدەر، زيالى ازاماتتارى وكىمەت باسىنا سايلانىپ قالعان. سوندىقتان سىرداريا قازاق-قىرعىزى الاشقا قوسىلا ما — مۇنى جۇرت ءبىلسىن دەلىندى.
5 يانۆاردا تۇركىستان قالاسىنا سىرداريا وبلىسىنىڭ سەزى شاقىرىلۋ سەبەبى وسى ەدى.
سىرداريا سەزى تۇركىستان قالاسىندا 6 يانۆاردا اشىلىپ 9-ىندا جابىلدى. سەزگە بولىس باسى ءبىر وكىلدەن شاقىرىلعان ەدى. 72 وكىل كەلدى. سىرداريا وبلىسى الاشقا قوسىلۋ، قوسىلماۋ ماسەلەسى قارالۋدىڭ الدىندا قوقان جانە جالپى قازاق-قىرعىز سەزدەرى تۋرالى دوكلاد وقىلدى. قوقان سەزى تۋرالى وقىعان دوكلادتان جانە ءبىزدىڭ ساۋالىمىزعا بەرگەن جاۋابىندا انىقتالدى: تۇركىستان اۆتونومياسىن جاريا ەتكەن سەزدە جالپى قازاق-قىرعىز تۋرالى ءسوز بولماپتى جانە سىرداريا وبلىسى تۇركىستانعا نە سەبەپتى قوسىلاتىندىعى تەكسەرىلدى.
سىرداريا الاشقا قوسىلۋ-قوسىلماۋ ماسەلەسى ءۇش كۇنگە تارتىسقا ءتۇستى. ارمانسىز تەكسەرىلدى. الاش بالاسىن بىرىكپەسىن دەگەن جان بولمادى. ۇرانىنا قىزباعان، ۇلتىنا تارتپاعان كىسى كىم بولدى. ءبىرسىپىرا زيالىلار تۇركىستانعا تارتتى. تۇركىستان باي، الاش بولىپ تۇركىستانعا قارايىق، ەڭ بولماعاندا سىرداريا تۇركىستاندا قالامىز دەستى. ءبىراق سويلەسە، دالەلدەسە كەلگەندە ەكى جاق ءتۇسىنىسىپ، الاشقا الاشتان ارتىق ەشكىمنىڭ جوقتىعىنا كوز جەتىپ، تۇركىستانعا قارايىق دەگەن ءسوز قالدى. الاش تۋىنىڭ استىندا تابىسالىق دەگەن ءبىر قاۋلىعا كەلدى.
سىرداريا تۇركىستان اۆتونومياسىنان كۇنى بۇگىن شىعىپ كەتۋ قيىن ەكەندىگى ءسوز بولدى. مۇنى ايتۋشىلاردىڭ دالەلى: ەندى الاش بولدىق، ايرىلمايمىز. ءبىراق كۇنى بۇگىن الاشىمدى تاپتىم دەپ شىعىپ كەتسەك، مىناداي ور زاماندا تۇركىستان اۆتونومياسىنىڭ قابىرعاسىن سوگىپ كەتكەندەي بولامىز. كورشى قانداس جانە دىندەس ەل ەدىك، دوسقا كۇلكى، دۇشپانعا تابا قىلمالىق. وكىمەت ىستەرىندە قازاق ازاماتتارى باسقارىسىپ تۇر ەدىك، از كۇن شىدالىق. الاش اۆتونومياسى جاريا ەتىلسىن جانە الاش تۇركىستانمەن وداق بولسىن، سودان كەيىن سىرداريا الاشىمىزعا قوسىلا كەتەلىك دەستى. ەرسىلى-قارسىلى كەڭەسىپ، اقىرىندا سەزد مىناداي قاۋلى قىلدى:
1. سىرداريا وبلىسى قازىرگى ۋاقىتتا تەگىس تۇركىستان اۆتونومياسىندا بولعان سەبەپتى ازىرشە تۇركىستان اۆتونومياسىندا قالادى.
2. «الاش وردا» ءوز الدىنا اۆتونوميا جاريا قىلىپ بولىپ، تۇركىستان اۆتونومياسىمەن سويۋز (وداق) بولسا، سىرداريا قازاق-قىرعىزدارى تۇركىستان اۆتونومياسىنا كىرۋگە قارار قىلىندى.
3. سەزدىڭ وسى قاۋلىسى سىرداريا وبلىسىنان تۇركىستان ۋچرەديتەلنىي سوبرانياسىنا سايلانىپ باراتىن دەپۋتاتتارىنا ناكاز بولسىن.
4. سىرداريا وبلىسىنىڭ قالپى الاش اۆتونومياسىنا قوسىلعان ۋاقىتتا وسى وبلىستان تۇركىستان ۋچرەديتەلنىي سوبرانياسىنا سايلانعان دەپۋتاتتارى، الاش اۆتونومياسىنىن سايلاۋ زاكونىنە مۋاپتىق بولسا، الاش ۋچرەديتەلنىي سوبرانياسىنا دەپۋتات بولسىن.
5. «الاش ورداسى» تۇركىستان بالاسىنا بولسىندا بولسىن.
سەزدە الاشقا قوسىلمايمىز دەگەن ەشكىم بولعان جوق. كارى-جاس، قاراسى، تورەسى، بايى، كەدەيى ءبىراۋىز بولدى.
قانشا زاماننان بەرى قورلىق-زورلىقتىڭ استىندا باستان ەرىك، مالدان ساداقا كەتىپ، تورعايداي توزۋعا اينالعاندا قۇداي مۇنداي قۋانىشتى كۇندەرگە جەتكىزىپ، الاش پارتياسى بىرىككەندە قۋانىسىپ، وكىلدەر ءبىرىن-بىرى قۇتتىقتاستى. ارۋاق، قۇداي اۋىزعا الىندى. قارتتار جىلاپ، جاستار قايراتتاندى. ولگەن ءتىرىلىپ، وشكەن ونگەندەي بولدى. «الاشتاعان» ۇران اۋەنى جاڭعىرىقتىردى.
وكىل»
كۇن سايىن سوۆەت اكىمشىلىگى ءورشىپ، قاناتىن جايا بەردى. كۇن سايىن نىعايا بەردى. سوۆەت وكىمەتى كۇشەيگەن سايىن ءبىزدىڭ «الاش وردا» ءتارىزدى اۆتونوميالار قۋىرشاقتاي دومالاي باستادى. بۇل جەرگە دە گازەتتەردەن ءسوز كەلتىرەيىك.
«قازاق» گازەتىنىڭ 1918 جىلى 12 ناۋرىزداعى 262-نومىرىندە «اۆتونوميالار» دەگەن ماقالادا «الاش وردا» ءتارىزدى روسسياداعى اۆتونوميالار تۋرالى بىلاي دەپ باياندادى.
گازەتتەن:
«اۆتونوميالار
بولشيەۆيكتەر اۆتونومياعا قارسى ەمەس، ءبىراق بۇلاردىڭ كوزدەگەن اۆتونوميالارى ىرگەسى قۇرىلعان، جاڭا قۇرىلماق اۆتونومياسىنان رەتى باسقا. ولاردىڭ قاراۋىنشا تورەلەر، بايلار تىلەۋىمەن، نەگىزگى قۇرىلعان اۆتونوميالار قيراتىلىپ، ونىڭ ورنىنا ەڭبەك ءسىڭىرىپ مال تاباتىن كىسىلەردەن قۇرالعان سوۆەتتەر اۆتونومياسى قۇرىلۋعا ءتيىس.
وسى باعىتپەن بولشيەۆيكتەر اۆتونوميا بولعان ەلدەردى تىزەگە سالىپ اۋدارىپ قۇلاتىپ، ولاردىڭ ورنىنا سول ەلدىڭ سوۆەتتەرىن كوتەرىپ وتىر.
قىرىم مۇقتارياتى: گازەتتەردىڭ سوزىنە قاراعاندا قىرىمدا زور اڭگىمەلەر بولىپ ءوتىپتى: قىرىم مۇسىلماندارى جاريا قىلعان اۆتونوميا ءىسىن ورىنداۋ جولىندا «قۇرىلتاي جيىن» ەل قامىن كەڭەسىپ جاتقان ۇستىنە بولشيەۆيكتەر كەلىپ ءتيىپ، ارادا قاندى سوعىستار بولعان. بولشيەۆيككە قارسى تۇرۋشىلار، مەللي مۇسىلمان اسكەرى ەكەن. بولشيەۆيكتەردىڭ كۇشى باسىم بولىپ جەڭىپ، قىرىمنىڭ زور قالالارىنىڭ ءبارىن العان. وسى كۇنى قىرىم سوۆەت بيلەۋىندە، قىرىم مۇقتارياتىنىڭ باستىقتارىن بولشيەۆيكتەر تۇتقىنعا الىپ، سيەۆاستوپولداعى بولشيەۆيك شتابىنا جىبەرگەن. قىرىم مۇقتارياتىنىڭ پىكىرىن تاراتۋشى «مەليات گازەتى» ءوشىپ، ونىڭ ورنىنا 22 يانۆاردا «ءىسشى حالىق» دەگەن جۇمىسشىلار گازەتى شىعا باستادى. سول گازەتتىڭ سوزىنە قاراعاندا، بۋىنى قاتپاعان جاس مۇقتاريات قولىنان كەلمەيتىن كەيبىر ىستەرگە قۇلاش ۇرىپ، سولاردى بولعىزامىن دەپ جارماسقان كورىنەدى. ءسويتىپ، قىرىم مۇقتارياتىنىڭ ايعا شاۋىپ مەرت بولعان جايى بار.
ۋكراينا ۇكىمەتى: اۆتونوميا الارىندا ءار ءتۇرلى جۇرتتار ۇلگى الىپ، عىلىم-ىلىمىنە، قايرات-كۇشىنە، بىرلىك-ىنتىماعىنا اۋزىنىڭ سۋى قۇرىعان ۋكراينا ۇكىمەتى دە ىشىنەن ءشىرىپ قۇلادى. بۇرىنعى «رادا» قۇرىدى. رادانىڭ باستىقتارىن جانە جاۋمەن ءبىتىم سويلەسۋگە بارعان وكىلدەرىن نارودنىي كوميسسارلار سوۆەتى قولعا الىپ، سوتقا بەرۋگە بۇيرىق قىلعان.
فينليانديا مەملەكەتى: بوستاندىق بولىسىمەن كومەكتى سىرتتان سۇراپ، روسسيادان ءبولىنىپ كەتكەن فينليانديا دا قوڭسىلارىنان جۇققان اۋرۋ دەرتىنەن قورقىپ، باسى امانىندا، كۇيكەنتايدان قورىققان تورعايداي گەرمانيا قولتىعىنا كىردىم دەپ ءجيى-جيى جار سالىپ وتىر.
ءسىبىر اۆتونومياسى: تومسكىدەن الىنعان حابارعا قاراعاندا، ءسىبىر اۆتونومياسىنا جوبا جاساپ نەگىزىن قۇرماقشى بولىپ قام قىلىپ جاتقان وبلاستنوي كوميتەتى اباقتىعا سالعان.
تۇركىستان مۇقتارياتى: تۇركىستان اۆتونومياسى بايلاردان قۇرالعان دەگەن وسەك بولشيەۆيكتەر اۋزىندا بار ەكەن. قوقان قالاسىنا بارىپ، قوقاڭداعان بولشيەۆيكتەردى كوزى كورگەندەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ونىڭ دا ءومىرى ساناۋلى شىعار. سوڭعى حاباردا بولشيەۆيك مۇستافا شوقايۇلىن تۇتقىنعا العان.
باشقۇرتستان اۆتونومياسى: بۇل اۆتونوميانىڭ دا جايى ونشا ءتاۋىر ەمەس. ۋ.ر. كوميتەتىنىڭ قارارى بويىنشا 4 فيەۆرالدا باشقۇرتستان ءىسىن باسقارىپ تۇرعان جەتى كىسى تۇتقىنعا الىندى.
سمولنىي ينستيتۋتى ماڭايىندا ءجۇرىپ جاتقان باشقۇرت شارپ مانات ۇلىنىڭ بولشيەۆيكتەر كوزىنە تۇبىندە قانداي تۇسپەن كورىنەرىنە وسى كۇنى كوز جەتپەي تۇر. باشقۇرتستان اۆتونومياسى جويىلىپ، ونىڭ ورنىنا بەينەتقور باشقۇرت سوۆەتى قۇرىلدى.
الاش وردا: قىرعىز-قازاق باس قوسقاندا توعىز كۇندەي تولعانىپ، رەسمي جاريا ەتۋدى كەيىنگىگە قالدىرعان قازاقستان اۆتونومياسى دا الدىڭعىلاردان وزىپ قايدا بارسىن.
كەرەگەسىن قۇرىپ شاڭىراعىن كوتەرۋ، وعان جان-جاقتان ۋىق شانشۋ جەلدى كۇنى قولدان كەلمەس ەدى.
قازاق-ورىس ۇكىمەتتەرى: ورىنبوردا كازاك-ورىس قۇرعان دۋتوۆ ۇكىمەتى دە قۇلادى. ورنىنا وسى كۇنى «كەزەكشى سوۆەت» دەگەن سوۆەت وتىر.
ورال ورىستارىنان حابار جوق. ولار دا كازاك-ورىستارىن كورە تۇرا حالقىن قىرعىنعا نەگە ۇشىراتسىن.
دون وبلىسىنداعى كازاك-ورىستار دا بولشيەۆيكتەردەن جەڭىلۋگە بەت قويدى. بولشيەۆيك اتىنىڭ تۇياعىنىڭ ءدۇبىرى دون ۇكىمەتىن وتستاۆكىگە شىعاردى. گەنەرال كاليديننىڭ وڭاشا ۇيدە ءوزىن-وزى اتىپ ولتىرۋىنە سەبەپ بولدى. سوڭعى حاباردا دوندا دا سوۆەت ۇكىمەتى قۇرىلعان.
ج. جانىبەك ۇلى»
بارلىق روسسياداعى قازاقتاردىڭ «الاش وردا» ءتارىزدى، وقىعان مىرزالار، «شاراپاتتى» قازىرەتتەر، «دۋالى اۋىز» بايلار جاساعان اۆتونوميالارىن تالقان قىلىپ بولشيەۆيكتەر قۋالادى. ولاردىڭ ورنىنا ەڭبەكشى تاپتىڭ كەڭەستەرىن قۇرا باستادى. بولشيەۆيكتەر پارتياسىنىڭ باستىعى لەنين مەن ستالين مۇسىلمان ەڭبەكشىلەرىنە مىناداي جار سالدى:
«بارلىق روسسيا جانە كۇنشىعىستىڭ جۇمىسكەر، اسكەر جانە ەڭبەكشى مۇسىلماندارىنا! جولداس باۋىرلار!
روسسيادا زور وزگەرىس بولىپ جاتىر: شەت مەملەكەتتەردى ءبولىپ ىدىراتۋ ماقساتىمەن قابىنىپ كەتكەن قاندى سوعىس ءبىتتى. بارلىق دۇنيە حالقىن قۇل ەسەبىندە تۇتىنعان ازۋلى جاۋىزداردىڭ اكىمشىلىگى جەمىرىلدى. ەسكى قارالتى قۇلدىق، تۇتقىندىق قارالتى كۇل-تالقان بولىپ قۇلادى. مەنمەنشىلدىكپەن بىرەۋگە-بىرەۋ تىزە كورسەتەتىن دۇنيە ەڭ سوڭعى دەمىن الدى. بۇلاردىڭ ورنىنا جاڭا دۇنيە، ەرىكتى جۇمىسكەر حالىقتىڭ عالامى شىقتى. بەينەتقورلاردىڭ موينى بوسايتىن كۇن تۋدى. بۇل اۋدارىپ الىپ سوعۋدىڭ باسىندا جۇمىسكەرلەر مەن ەڭبەكشىلەر اكىمشىلىگى — جۇرت كوميسسارلارىنىڭ سوۆەتى تۇر.
اۋدارىپ تاستاعان مىنەزدى جۇمىسكەر، سولدات جانە ەڭبەكشىلەر سوۆەتىنىڭ ورناماعان جەرى جوق؛ روسسيانىڭ ءار بۇرىشىنا تامىرىن جايعان. وكىمەت، مەملەكەت بيلىگى جۇرت قولىندا. روسسيانىڭ جۇمىسكەرلەرىنىڭ جۇرەگىندە توزۋشىلىك جاساۋ، بارلىق دۇنيەدەگى قورلىق كورگەن جۇرتتارعا جاردەم ەتۋ، وزىنە ناعىز بوستانشىلىق الۋ تىلەگى بار، ولار مۇنى ەشكىمنەن تايسالماي ورىندايدى.
بۇل پايدالى ىستە روسسيا جالعىز قارا ەمەس. روسسيانىڭ اۋدارىپ تاستاماسىمەن جاڭعىرىققان ەرىك ايعايىن كۇنشىعىس پەن باتىستاعى جۇمىسكەرلەر قارسى الدى. سوعىس سەبەپتى قاجىعان ەۆروپا حالقى بىزگە قولىن سوزدى. ول تاتۋشىلىق تىلەيدى، تاتۋشىلىق جاسايدى. ەۆروپانىڭ جۇمىسكەرلەر مەن سولداتتارى سوسياليزم تۋىنىڭ استىنا جيىلدى. يمپەرياليزمنىڭ تامىرىن تارپا باس سالىپ قيدى. الىستاعى ءۇندىستان، اناۋ ەۆروپانىڭ مادەني ازۋلىلارىن مىلجا-مىلجا قىلعان ءۇندىستان اۋدارىپ تاستاۋ تۋىن كوتەردى. ءوزىنىڭ ۇكىمەتىنىڭ سوۆەتىن قۇردى. جەركەنىش قۇلدىقتىڭ بۇعالىعىن موينىنان جۇلىپ الىپ تاستاۋعا، كۇنشىعىس جۇرتتارىن بوستاندىق الۋ ءۇشىن كۇرەسكە شاقىردى.
كاپيتاليستەردىڭ تالاۋ جانە زورلىعىنىڭ ءۇنى ءوشتى.
وسىنداي زور ۋاقيعالار كوز الدىمىزدا تۇرعان ۋاقىتتا ءبىز روسسيا جانە كۇنشىعىس مۇسىلماندارىنا تابان ەت، ماڭداي تەرىمەن كۇن كورەتىن جارلى-جاقىبايعا، سىباعادان شەتتە قاعىس قالعان مۇسىلماندارعا مىنانى ۇسىنامىز.
روسسيا مۇسىلماندارى: ەدىل ولكەسىندەگى جانە قىرىمداعى تاتارلار! ءسىبىر مەن تۇركىستانداعى قازاق-قىرعىز، سارتتار! كاۆكاز الابىنداعى تۇرىك تاتارلارى! كاۆكازدىڭ تاۋ حالقى مەن چەشەندەر! سوعىس لاڭىنان مەشىت جانە قۇلشىلىق جايلارى بۇزىلعان، روسسيانىڭ زالىم پاتشاسى ءتۇرلى چينوۆنيكتەرمەن عيباداتىنا قارسى تۇرعان، ەركىنەن ايىرىلعان قۇل ەسەبىندەگى روسسيا مۇسىلماندارى!
وسى كۇننەن باستاپ ءسىزدىڭ ءدىن مەن عيباداتىڭىز، ميللي مادەني قاۋىمدارىڭىز ءوز ەركىڭىزدە. ولارعا ەشكىم قول سۇقپايدى.
ۇلتتىعىڭىزدى تىلەگەنشە تارتىپكە سالىڭىز! سىزدەر بۇعان قۇقىقتىسىزدار! ءسىزدىڭ قۇقىقتىعىڭىز دا بارلىق روسسيا حالقىنىڭ قۇقىعى سياقتى اۋدارىپ تاستايتىن مىنەزدى جۇمىسكەر جانە ەڭبەكشىلەر سوۆەتىمەن قۇرىلادى.
ءسىز بۇل ريەۆوليۋسياعا جانە ونىڭ سايلاپ قويعان ۇكىمەتىنە جاردەم ەتىڭىز!
كۇنشىعىس مۇسىلماندارى! قىزىلباستار، تۇرىكتەر، ارابتار، ۇندىلەر! بۇل كۇنگە شەيىن ءسىزدىڭ مال مەن باستارىڭىزعا باياعىدان بەرى ەۆروپانىڭ اشقاراق ازۋلىلارى ساۋدا قىلىپ، ەرىك نامىسىڭىزبەن ويناپ، سىزدەردى عاسىر بويى جابىرلەپ كەلەدى. ەۆروپا تالاۋشىلارىنىڭ تىلەۋىمەن سوعىس اشىلىپ، سىزدەر بولشەكتەنۋگە شامالانعان مەملەكەتتەر.
ءبىز زۇلىم پاتشا تاراپىنان جاسالىپ، ونان تايعاق كەرەنسكيي تاراپىنان قولدانىلعان ستامبۋلدى تارتىپ الۋ تۋراسىنداعى جاسىرىن جاسالعان قاعازداردى جىرتىپ جوق قىلدىق. سونى جاريالايمىز.
روسسيا رەسپۋبليكاسى جانە ونىڭ ۇكىمەتى بولعان جۇرت كوميسسارلارىنىڭ سوۆەتى شەتتەن جەر الۋعا قارسى. باسى ءبۇتىن ستامبۋل مۇسىلمانداردىكى.
ءبىز يراندى ءبولۋ قاقىنداعى قاعازداردىڭ دا جىرتىلعانىن ايتامىز. سوعىس جۇمىسى بىتىسىمەن ونداعى اسكەر ودان شىعارىلىپ، قىزىلباستار جەرىنە يە بولادى.
تۇركيانى ءبولۋ، ارميانداردى ونىڭ قولىنان الۋ قاقىنداعى قاعازداردىڭ دا جىرتىلعانىن جاريا ەتەمىز. ارمياندار ءوز تىزگىنىن الدى.
سىزدەردى قۇل قىلعالى سىبانىپ تۇرعان قازىرگى جانە اۋدارىپ تاستاۋدىڭ ورداسى بولعان روسسيا ۇكىمەتى دە ەمەس.
سىزدەردى قۇل قىلماققا سىبانىپ تۇرعان ەۆروپا يمپەرياليزمىنىڭ ازۋلىلارى. ولار ءسىزدىڭ مەملەكەتتى بولشەكتەۋ ءۇشىن سوعىستى سوزعىسى كەلەدى. مىنە، سول ءوزىڭدى قۇل قىلعالى بار ونەرىن قارىشتاعان ازۋلىلاردى جۇلىپ الىپ، لاقتىرىپ جىبەرىڭدەر!
وسى كۇنى سوعىس جانە تارتىپسىزدىك ەسكى دۇنيەنىڭ نەگىزدەرىن قاۋساتىپ تۇرعان مەزگىلىندە، بارلىق عالام حالقى ءوزىن جۇلىپ جەگەندەرگە نە قىلۋعا بىلمەي داعدارىپ ىزالانىپ تۇرعان كەزىندە، كىشكەنتاي عانا ىزانىڭ ۋىتى كۇشتى اۋدارىپ تاستاۋ جالىنىنا اينالىپ تۇرعاندا، باسقا جاقتان اۋىپ كەلىپ وزدەرىن بيلەپ تۇرعان كەلىمسەكتەرگە قارسى ورە تۇرەگەلگەن، وسىنداي قان سوناردا ءۇن جوق، ءتۇن جوق جاي جاتۋ جارامايدى. ۋاقىتتى قولدان قاشىرماڭدار، جەرىڭدى تارتىپ الىپ ءجابىر كورسەتىپ كەلگەن دۇشپاندارىڭدى جەلكەڭىزدەن جۇلىپ الىڭىزدار. مۇنان سوڭ ەندى ولارعا ەلدەرىڭىزدى تالاتپاڭىزدار. سىزدەر مەملەكەتكە يە بولىڭىزدار. كۇنەلتۋ، دۇنيەدە تۇرۋ جايىن، وزىڭىزگە قولايلى ىزبەن، وزدەرىڭ قاراڭدار! سىزدەردىڭ مۇنداي قۇقىعىڭىز بار. ءوز تاعدىرىڭىز ءوز قولىڭىزدا.
جولداستار! باۋىرلار!
ءبىز نامىستى دەموكراتيا جولىنا قاراي انىق جانە شىن كىرىستىك. ءبىز ءوزىمىزدىڭ تۋلارىمىزدا بارلىق دۇنيەدە كەمشىلىكتە تۇتىلعان جۇرتتارعا بوستانشىلىق الىپ بەرۋدى جازىپ، كوتەرىپ ءجۇرمىز.
روسسيا مۇسىلماندارى، كۇنشىعىس مۇسىلماندارى، مىنا وسى دۇنيەنى جاڭارتۋ جولىندا، ءبىز سىزدەردەن جاردەم كۇتەمىز، قولعابىس قىلۋدى وتىنەمىز!
ۇلت ىستەرىن قارايتىن ءبولىمنىڭ حالىق كوميسسارى:
دجۋگاشۆيلي (ستالين)
حالىق كوميسسارلارىنىڭ كەڭەس اعاسى
ۆ. ۋليانوۆ (لەنين)»
(1918 جىل، 12 مارت. «قازاق». 262ء-نومىر)
مىنە، بولشيەۆيك پارتياسىنىڭ باستىقتارى لەنين مەن ءستاليننىڭ ساياسي جارنامالارى. مىنە، وسىلاردى دا ءبىزدىڭ «الاشوردا» جامانداي ءبىلدى. وسىلارعا وزدەرىنىڭ كىرلى قولدارىمەن «الاشورداشىلدار» باتپاق شاشا ءبىلدى. بۇلاردىڭ الگى كولباي-دى، جانگەلديندى جانە باسقا بولشيەۆيك جولىنا تۇسكەن قازاقتاردى بالاعاتتاپ سوگۋىنىڭ انشەيىن بىلشىل ءتارىزدى كورىنەتىنى سول.
لەنيندەي، ستاليندەي كوسەمدى جامانداي بىلگەن ءتىل، سولارداي كىسىلەردىڭ ۇستىنە قۇسا بىلگەن اۋىز كىمدى بىلعاي المايدى؟ مەنىڭ مۇنىم كولباي ءيا باسقا بولشيەۆيك بولعان ادامداردى ماقتايىن دەگەنىم ەمەس. ءوزىنىڭ ومىرىندە سۇرىنبەيتىن ادام جوق. كولبايدىڭ جامان قىلىقتارى دا بولعان شىعار. ونى ءبىز بىلمەيمىز. ايتەۋىر جاماندايتىن «الاشتىڭ» كوسەمدەرى. لەنيندى دە، تروسكييدى دە، ءستاليندى دە «الاشتىڭ» كوسەمدەرى گازەتتەرىندە: «نەمىستىڭ اقشاسىنا ساتىلعان شپيوندار» دەدى. «وڭكەي وڭاي ولجا تابۋدىڭ نيەتىندەگى قۋلاردىڭ باستىقتارى» دا دەدى. بۇعان قاراعاندا «الاشورداشىلار» جانە ولاردىڭ شاكىرتتەرى دۇشپانىنا باتپاق شاشۋعا شەبەر. قۇسىقتى سوزگە مىرزا. قازاق حالقىنىڭ كوپكە شەيىن بولشيەۆيكتەردى ءبىر «قوقاي» ءتارىزدى كورگەنى — وسىلاردىڭ كۇن سايىن مىڭ مارتەبە اۋىزشا دا، گازەتتەرى ارقىلى دا جامانداي بەرۋىنەن ەدى.
ەكىنشى جالپى قازاق سەزىندە «الاش» كوسەمدەرىنىڭ سەزدىڭ كەڭەسىنە سالعان سوزدەرىنىڭ بىرەۋى: «قازاقتان ميليسيانى قالاي جاساۋ؟..» دەگەن ماسەلە ەدى.
سول «ميليسيا جاساۋ كەرەك» دەگەن ۇسىنىسىنا مىنانداي دالەل كەلتىرەدى...
«بولشيەۆيك دىنىنە كىرىپ، بولشيەۆيكتەردىڭ وڭاي ولجا تاباتىن ونەرىن ۇيرەنىپ كەلگەن سولداتتار، سول ونەرىن ءبىزدىڭ قازاققا جۇمساماي قاراپ وتىرار دەپ ايتا الامىز با؟..» («قازاق» گازەتى. 1917 جىل، 26 قاراشا. №252). مىنە، ءاربىر سوزىندە بولشيەۆيكتەردى ىلعي وسىنداي «قۇقاي» قىلىپ كورسەتە بەردى. بولشيەۆيكتەردى جالپى قازاق جۇرتىنا «ىلعي ءبىر بۇزىقتار» قىلىپ ۇعىندىرا بەردى.
«قازاق» گازەتىنىڭ 1917 جىلى 6 جەلتوقسانداعى № 254 سانىندا «ءبىتىم جايى» دەگەن ماقالادا: «بۇزاقىلار قوسىلىپ قاراڭعى حالىقتى الداپ بىر-ەكى كۇن داۋرەن ءسۇرىپ تۇر ەكەن دەپ، نەمىستەر ونىمەن ءبىتىم جاسار ما؟» — دەيدى. بۇل سوزدەردى انشەيىن مىسال ءۇشىن عانا كەلتىرە سالىپ وتىرمىن. بۇل سوزدەر انشەيىن سىپايى جامانداۋلارىنىڭ مىڭنان ءبىرى عوي، بۇل انشەيىن، وڭاي ولجا تاباتىن «ءدىن» شىعارعان «قوسىلىپ داۋرەن ءسۇرىپ وتىرعان بۇزىقتارعا» ايتىلعان سىپايىشىلىق قوي. «وڭاي ولجا تاباتىن ءدىن شىعارعان بۇزىقتار» الگى، لەنين مەن تروسكيي، ستاليندەر.
مىنە، بۇلاردى بىلعاي بىلگەن ادەمى ءتىل، كولباي تارىزدىلەردى وڭدىرا ما؟! جاڭاعى ايتىلعانداي، مەنىڭ بۇل ايتىپ وتىرعانىم كولبايدى ياكي بولشيەۆيك جولىنا تۇسكەندەردىڭ ءبارىن تەگىس ىلعي شاڭ جۋىمايتىن ادامدار دەيىن دەگەنىم ەمەس. مەنىڭ بۇل جەردە ايتىپ وتەيىن دەگەنىم، دۇشپانىن جامانداعاندا «الاش» كوسەمدەرى قيسىنىن تاۋىپ سوعا بەرۋشى ەدى دەمەك.
سول جامانداعان كىسىلەرى «الاشتىڭ» ءوز جولىنا تۇسكەن بولسا، توبەسىنە كوتەرەر ەدى. «الاش» پارتياسى جاسالماي تۇرعان ۋاقىتتا، 1914 — 1915 جىلداردا، ءبىز ومبىدا وقىپ جۇرگەن ۋاقىتىمىزدا، «قازاق» گازەتىنىڭ باسىنداعى «الاشقا» كوسەم بولعاندار كولبايدى جانە ءسالىم كاشىم ۇلى دەگەن قاجى مولدانى جامانداپ شىققان. كاشىم ۇلى «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ جازۋشىسى بولعان. بۇل ەكەۋىن دە «الاشقا» كوسەم بولعاندار وڭدىرماعان. وندا ءبىز وقىپ جۇرگەن كەزىمىز. «قازاق» گازەتىنە قاتتى ناناتىنبىز. سول 1914-15 جىلى قىستىڭ كۇنى كولباي ءبىز وقىپ جۇرگەن ومبى قالاسىنا كەلدى. مەنىڭ كولبايدى اۋەلگى دە سوڭعى دا كورگەنىم سول. كولباي ومبىداعى وقىپ جۇرگەن قازاق بالالارىن جيىپ، بىرگە سۋرەتكە ءتۇستى. مەن بارماي قالدىم. بارماۋىم الگى «قازاق» گازەتىنىڭ كولبايدى وڭدىرماي جامانداۋىنىڭ اسەرى ەدى. كولبايمەن بىرگە سۋرەتكە تۇسكەندەردىڭ كوبى سوڭىنان «الاش» بولىپ كولبايعا توپىراق شاشقاندار. ەكى-ۇش كۇننەن سوڭ ومبىدا قالا تەاترىندا ءسىبىر كەشى (سيبيرسكيي ۆەچەر) دەگەن ساۋىق كەشى جاسالدى. ساۋىقتىڭ ءبىر بولىگى قازاقشا بولدى. تەاتردىڭ بالكونىنا قازاقتىڭ كيىز ءۇيىن تىگىپ، جاساۋ جيناپ، تۇرلەپ، قىزىل-جاسىل ەلەكتر شامدارىن جاعىپ، بەزەپ، كىلەم توسەپ، قىمىز ساتىپ، قازاقشا دومبىراشى، ءانشى وتىرعىزىپ ءان سالعىزدىق. دومبىرا شەرتتىك. تەاتر سەناسىندا قازاقشا ولەڭ-جىر ايتقىزدىق. سامات ۇلى مەن شايباي ايمان ۇلى ەكى اقىننىڭ ايتىسىن وينادى. ساۋىقتى جالپى باسقارعان نوۆوسەلوۆ، بەرەزوۆسكيي، سيدەلنيكوۆ ەدى. قازاق ءبولىمىن باسقارۋدى ماعان تاپسىرعان ەدى. نوۆوسەلوۆ — نيكولاي تۇسكەننەن كەيىن ومبىدا الەۋمەت ىستەرىنىڭ الدىڭعى قاتارىندا بولدى. ءسىبىر اۆتونومياسىنىڭ ءمينيسترى بولدى. 1918 جىلى ومبىدا كولچاك وفيسەرلەرى تال تۇستە اتىپ ءولتىردى. بەرەزوۆسكيي بولشيەۆيك-جازۋشى. ءقازىر ءتىرى. سيدەلنيكوۆ — كادەت، ءولدى.
ءمىنى، وسى ساۋىقتا كولبايدى انىقتاپ كوردىم...
پاتشا تۇسكەن سوڭ «الاش» بولىپ، كولبايعا بەتالدى باتپاق شاشقان سونداعى ومبىدا وقىپ جۇرگەن قازاق جىگىتتەرى سول ساۋىقتا كولبايدىڭ قاسىندا بولدى...
سوندا-اق «قازاق» گازەتىنىڭ باسىنداعىلار مەن كولباي ۇستاسۋلى ەدى. بۇدان كەيىن دە «قازاق» گازەتىنىڭ باسىنداعىلار جانە ولاردىڭ شاكىرتتەرى كولبايدىڭ يىعىنان تۇسپەدى. ال كولبايمەن قاتار «قازاق» گازەتىنىڭ باسىنداعىلارىنىڭ جاماندايتىنى ءسالىم مولدا سوڭىنان، پاتشا تۇسكەن سوڭ، «الاش» پارتياسىنىڭ جولىنا كىرە قالدى. سونان سوڭ ءسالىم مولدانى كوكشەتاۋ ءوزىنىڭ «الاشورداسىنىڭ» ءتوراعاسى قىلىپ، بوكەيحان ۇلى قول قويىپ كەتىپتى. «الاششىلاردىڭ» وسى «قاسيەتتى» مىنەزدەرىن سۋرەتتەيتىن وسىنداي قىلىقتارى از ەمەس.
ءسالىمدى مەن اقمولادا وقىپ جۇرگەن بالا كۇنىمدە ءبىر كورگەن ەدىم. «ايقاپ» جۋرنالىنا اقشا جيناي كەلگەن ەدى. شەشەن، ءبىراق جىلپوس جىگىت ەدى. كولبايدان دا اسقان جىلپوس، سىناپتاي جەڭىل مىنەزدى ەدى. ءسالىم ءقازىر سوۆەتتەن قاشىپ ءجۇر. جىلپوستىعى سول، ءقازىر ءبىر جەردە بوتەن اتپەن كوممۋنيست بولىپ ءجۇر دەيدى. ءبىردى ايتىپ بىرگە كەتىڭكىرەپ قالدىق. بۇل تۋرالى كەزىندە تاعى اڭگىمە قىلارمىز. ەندى توقىپ كەلە جاتقان ورمەگىمىزگە كەلەيىك.
ءسويتىپ، «الاشوردا» ءتارىزدى اۆتونوميا-ۇكىمەتتەر، وتتى ءۇرىپ قالسا، بىت-شىت بولىپ ۇشاتىن جىلقى تەزەگىنىڭ كۇلىندەي بىتىراپ ۇشا باستادى. شىرىك سالىندى تاسىعان دارياعا بوگەت بولا الار ما!..
بولشيەۆيك سولداتتىڭ قۇر دارىلەپ ءبىر اتقان مىلتىعىنىڭ داۋىسىمەن «الاشوردا» ءتارىزدى اۆتونوميالى «ۇكىمەتتەر» بىت-شىت بولىپ، قاشا جونەلگەن قىزىق زامان بولدى. «تار جول، تايعاق كەشۋدە» قايىسپايمىز دەيتىن مىرزالار كىشكەنتاي جانسىماقتارىن الا قاشقان كۇندەرى بولدى. «الاشوردا» مۇشەلەرى: تىنىشباي ۇلى، شوقاي ۇلى، اقايۇلدارى جاساعان قوقانداعى قوقان اۆتونوميالى ۇكىمەتى سولايشا تىراعايلادى. قۇر ءدارى مىلتىق داۋىسىنان قاشا جونەلىپ، ءار بۇتانى پانالاپ جۇرگەندەگى «مينيسترلەردىڭ» قاشقانداعى سۋرەتىن كەلتىرەيىك. شوقاي ۇلىنىڭ گازەتتەرگە باسىلعان ءبىر اڭگىمەسىن كوشىرەيىك.
«بىرلىك تۋىنىڭ» 34-نومىرىندە باسىلعان تومەنگى «مۇستافا حاتى» دەگەن ماقالانى ءبىز دە ءوز تۇسىمىزدان جۇرتقا ەستىرتۋدى لايىق كوردىك. بۇل حات تۋرالى «بىرلىك تۋى» مىنانى جازادى: «اتتىڭ سىرى شاپقاندا بىلىنەدى». ەندى الاش حالقى مىناۋ ءبىر ازاماتتىڭ جولداسىنان كورگەن «يگىلىكتەرىن» ءوز حاتىنان وقىپ، كورىپ، سىناسىن. باۋىر قانداي، جات قانداي، الاش قانداي، سارت قانداي ەكەنى وسى حاتتى وقىعان ادامعا اپ-ايقىن-اق كورىنەر. «ءوزى ولتىرمەيدى، جات جارىلقامايدى» دەگەن اتامىزدىڭ تەرەڭ ماعىنالى ەسكى ماقالى وسىندايدا امالسىزدان ەسكە تۇسەدى...
گازەتتەن:
«حات
...31 يانۆار كۇنى كۇندىزگى ساعات 2-دە قوقان بولشيەۆيكتەرىنىڭ بىزگە تاپسىرعان ۋلتيماتۋمىن ءسوز قىلىپ وتىرعانىمىزدا تاسىر-تۇسىر اتىلعان مىلتىقتىڭ داۋىسى شىقتى. باقساق، مىلتىق اتىسىپ، سوعىس باستاعان بولشيەۆيكتىڭ سولداتتارى ەكەن. بولشيەۆيكتەردىڭ بۇل ءىسى وزدەرىنىڭ ۋلتيماتۋمىندا قويعان شارتتاماسىنا قارسى كەلدى: ولار ۋلتيماتۋمدى مامىلە شارتتارىن كەڭەسۋگە 3 ساعات سروك قويعان ەدى.
جانە ول سروكتىڭ ۋاقىتى 20 مينۋت وتكەندە عانا بىتەتىن ەدى. ءسويتىپ، بولشيەۆيكتەر ءوز شارتتارىن ءوزى بۇزىپ، مامىلە ءسوزدىڭ جولىن بوگەدى.
شوراي يلاميا ۇيىندە جينالىپ وتىرعان ۇكىمەت ادامدارى بار جانە باسقالار بار، بولشيەۆيك سولداتتارى جاقىنداپ كەلە جاتىر دەگەن حاباردى ەستىپ، جان-جاققا تاراسىپ كەتتى. سونان سوڭ ۇكىمەت ادامدارىنا ەندى ءقايتىپ، ەكىنشى باسىن قوسۋعا ەشبىر ءتۇرلى جول قالمادى. سەبەبى: بولشيەۆيكتەردىڭ مىلتىق اتقان داۋىسىن ەستىگەن سوڭ مۇسىلماندار قولدارىنا بار قارۋ-جاراقتاردى الىپ، كوشەگە شىعىپ قالدى. الدىندا ۇكىمەتتىڭ: بولشيەۆيكتەرگە قارسى قارۋ-جاراق الىپ شىقپاڭدار، ءالى دە بولسا مامىلەگە كەلەرمىز دەگەن سوزىنە ولار قۇلاق قويمادى.
ويتكەنى ولار بولشيەۆيكتەردىڭ مامىلە ءسوزىن بىتىرمەستەن مىلتىق اتۋعا باس سالعانىن كورگەن سوڭ ۇكىمەتكە، بالكي بۇكىل مۇسىلمان حالقىنا جاۋ بولدى دەپ، ءوز بەتتەرىمەن قيمىل قىلا باستادى. سونان سوڭ-اق ۇكىمەتتىڭ ىستەيتىن ول ارادا قىزمەتى قالمادى.
قوقاندا بولعان بۇل كوڭىلسىزدىك وقيعانىڭ ساياسي سەبەپتەرىن باستان-اياق تۇگەل تەرىپ جازۋعا زامانا ءازىر كوتەرمەيدى. سونىڭ ءۇشىن مەن بۇل حاباردا بۇل وقيعا باستالعاننان كەيىن ءوز باسىمنان وتكەن احۋالدى عانا كوپتىڭ الدىنا ۇسىنعىم كەلەدى. اۋدارا قاراپ، اقتارا تۇسىنگەن ادامعا بۇل جازعاندارىمنان دا ءبىرسىپىرا ساياسي قىرتىس تا كورىنەر.
بولشيەۆيكتەردىڭ وعىنان قاشىپ، قوقان قاسىنداعى قىشلاقتارداعى سارت اعايىنداردىڭ ىشىندە بەس-ون كۇن ءجۇردىم. سول از عانا كۇننىڭ ىشىندە كورگەن ءجابىر-جاپامدى، دۇشپان دا بولسا، قۇداي بولشيەۆيكتەرگە كورسەتپەسىن... ەرگەش قاراقشى باس بولىپ، قوقاندا سارتتار بولشيەۆيكتەرمەن سوعىس باستاعاندا ولاردا جەڭىلەمىز دەگەن وي ءتىپتى بولعان جوق. سونىڭ ءۇشىن ولار: ەندى سارت زامانى بولىپ قالدى؛ ەرگەشتى حان كوتەرەمىز؛ فەرعانادا سارتتاردان باسقا جان قالدىرمايمىز؛ قازاق پەن بولشيەۆيكتىڭ ەشبىر پارقى جوق، نوعاي بولسا، ول مۇسىلمان ەمەس؛ سەبەبى قوقاندا ءبىر نوعاي ءمۇعالىمى اياعىن قۇبىلاعا بەرىپ ۇيىقتاپ جاتقانىن كوردىك دەپ، قىشلاق سارتتارى ۇرگەن مەستەي كومپيىپ، سارتتان باسقا جاننىڭ ءبارىن قىرىپ جىبەرمەككە بەل بايلاپ، قولدارىنا پىشاق، بالتا، شوت، كەتپەن، وراق، ارقان، ءجىپ، قانجارلارىن الىپ، كوشەگە سىيماي كۇپىلدەسىپ كەتتى. بولشيەۆيكتەردەن قاشىپ پانالاپ، مۇسىلمان بالاسىن دوس كورىپ، زاماناسى تاسىعان سارتتاردىڭ ىشىنە ناعىز سول كەزدە مەن دە كەلىپ قالىپ ەدىم.
كورگەن-بىلگەننىڭ ءبارىن بۇل ارادا تەگىس ايتىپ بولمايدى. ونىڭ ءبارى جازا بەرسە قاعاز بەتىنە سىيمايدى. سونىڭ ءۇشىن بۇل جولى باسىمنان وتكەن وقيعالاردىڭ دا ەڭ وراسان كوزگە تۇسكەندەيلەرىن ايتىپ وتەمىن.
20 (7) فيەۆرال سارسەنبى كۇنى گاۋحانا دەگەن قىشلاقتان بۇكىل فەرعاناعا بەلگىلى موي مۇباراك دەيتىن قىشلاقتا تۇراتىن مۇساحان قاجى دەگەن يشاننىڭ عالىمدار (عالىم) بالاسى ومارحان تورەمەن بىرگە ەلەش قىشلاعىنىڭ ءۇستىن باسىپ، قۇمباستى قىشلاعىنا كەلدىك. جولداسىم اتتى، مەن جاياۋ: سارتتار جالداپ مىنۋگە كولىك بەرمەدى! ۇستىمدەگى كيگەن كيىمدەرىم سارت كيىمدەرى، اياقتا كەبىس، ءماسى. ۇستە الا شاپان، باستا قازانداي اق سالدە...
بارار جەرىم بەلگىسىز بولعان سوڭ، قوقانداعى سوعىس باسىلعانشا ءوزىمىزدىڭ سارتتاردىڭ ىشىندە قاۋىپ-قاتەردەن جىراق جۇرە تۇرارمىن دەگەن وي عوي، مەنى ءبىر قىشلاقتان ءبىر قىشلاققا تەنتىرەتىپ جۇرگەن...
قۇمباستىعا كەلگەن جەردە شەتىنەن قارۋ-جاراق اسىنعان جيىرما شاقتى سارتتار كەلىپ مەنى شاپ بەرىپ ۇستاي الدى.
— ءا، ءسان كىم ءسان؟
— مۇسىلمانمىن.
— قايسى مۇسىلمانسىڭ؟
— قازاقپىن.
— قازاق قاشاننان بوياق مۇسىلمان؟
— ءالميساقتان بەرى مۇسىلمانمىن.
— سول قازاقتىڭ مۇسىلماندىعىندا ءبىزدىڭ شەگىمىز بار.
— سەندەردىڭ شەكتەرىڭ بولسا، ءبىزدىڭ قازاقتىڭ دا ءشادى بار.
— ءشادى نەمەنە؟ قانە ايتىن؟
— ءشادى شەش كىملار دينىنە (ول «شەش كىمە دينين» ماعان باستان-اياق تۇگەل ايتقىزىپ شىقتى. قۇداي ب ا ق بەرىپ جاس كۇنىمدە جاتتاپ العاندارىمنىڭ ۇمىتىلماعانى مۇنداي ابىروي بولار ما!)
وسىنداي تەرگەۋ قويىپ بولعان سوڭ سارتتار انىق سەنگەندەي بولسا دا، ونىمەن قويماي تۇس-تۇستان انتالاپ، ول جەر، بۇل جەرىمدى شۇقىلاپ، مۇسىلمانشىلىقتىڭ ونان كورى كوزگە كورىنەتىن «نىشاناسىن» ىزدەي باستادى. سول ۋاقىتتا قاسىمداعى مەنىمەن ءبىر جەتىدەن بەرى تانىس جولداسىم ومارحان تورە ات ۇستىندە ماڭقايىپ تاماشا قىلىپ تۇرعاننان باسقا ەشبىر جاردەم كورسەتە المادى، ول بۇكىل فەرعاناعا اتاقتى ءبىر يشاننىڭ بالاسى بولعاندىقتان ماعان جاردەم قىلايىن دەسە، ءبىر اۋىز ءسوزى ەم ەدى. اقىرىندا مىناۋ سارتتاردىڭ جۋىق ارادا مەنى جىبەرمەيتىنىنە كوزى جەتكەن سوڭ، اتىن بوربايعا ءبىر سالىپ، «شۋ» دەپ ءجۇرىپ بەردى.
سارتتار مەنىڭ مۇسىلماندىق جاعىمنان ەشبىر كىنا تابا الماعان سوڭ «سەن قازاق بۇل جاقتا قايدان ءجۇرسىڭ؟» — دەپ سۇرادى. مەن وتىرىك قوسپاي، جايىمدى ايتتىم جانە مۇساحان قاجى يشاننىڭ ۇيىندە بىرنەشە كۇن مەيمان بولىپ جاتقانىمدى سويلەدىم.
«مۇساحان قاجى يشاننىڭ ۇيىندە جاتقانىڭ راس بولسا، ونىڭ بالاسى سەنى نەگە تاستاپ كەتەدى؟» — دەدى سارتتار. مەن ولاردىڭ بۇل ساۋالىنا نە دەپ جاۋاپ بەرەرىمدى بىلمەدىم. جولداسىم مولدا ومارحان كوڭىلىنە عالىم تولىپ، وندا جولداس قاقىلىققا دا ورىن قالماعان ەكەن.
ەندى سارتتار مەنى وسى جەردە ۇستادى: «ءبارىبىر. بۇل كىم بولسا ول بولسىن، قايدان شىقسا ودان شىقسىن، ايتەۋىر سارت ەمەس ەكەندىگى اقيقات. ونان ءوزى دە تانبايدى. مۇنى ءولتىرۋ كەرەك. ەندى زامان سارتتىكى. بىزگە قازاق تا ءبىر، بولشيەۆيك تە ءبىر»، — دەپ، قولىمنان جەتەكتەپ، قىشلاقتىڭ شەتىنە قاراي، كوشەمەنەن «قازاق ۇستادىق» دەپ ايعايلاپ، تۇس-تۇستان ادام شاقىرىپ الىپ جونەلدى.
مىنە، ولتىرۋگە جينالعان ادامنىڭ سانى جەتپىس-سەكسەندەي بولدى، ءبارىنىڭ قولدارىندا قارۋ بار. مىلتىق، ايبالتا، قانجار، پىشاق، كەلتەك، شوت، شوقپار. مەندە ولمەيمىن دەگەن ويعا ورىن قالعان جوق. اقىرى ولتىرەمىز عوي دەپ، سارتتار مەنى ۇرىپ-سوعىپ اۋرە دە بولعان جوق. ەكى كوشەنىڭ ايىرىلاتىن جەرىندە ۇلكەن ءبىر اعاشتىڭ تۇبىنە وتىرعىزىپ، سارتتار مەنى ءولتىرۋدىڭ جابدىعىنا كىرىسە باستادى.
ەكى قولىم ارتىما تاڭۋلى، ەكى كوزىم بايلاۋلى. موينىمدا قارا قايىستان تۇزاق. اجالدى كۇتىپ مەن وتىردىم!
سارتتاردىڭ نيەتى مەنى ەكى اياعىمنان اعاشقا اسىپ قويىپ، اتىپ ولتىرمەكشى، وزگەلەردەن كورى ماعان راقىم قىلعان سارتتار بىتىرامەن اتسا جانى قينالار دەپ، مىلتىققا جالعىز وق سالدىردى... قۇدايدىڭ اجەپ قۇدىرەتىنە، ادىلدىگىنە كۇمان كەلتىرىپ بولمايدى. ءدال وسى تايعاق كەشۋ، تار جولدا اللا ادىلدىگى الدىمنان شىقتى!..
ەندى اسامىز دەپ دايارلانىپ وتىرعاندا، ءبىر سارت كەلىپ:
— «سەندەر مۇنى قازاق دەيسىڭدەر. قازاقتىڭ نەشە ءتۇرلىسى بولادى. بۇل ءوزى قانداي قازاق ەكەن، كورەلىك»، — دەپ، كوزىمدى شەشكىزدى. ول سارت كوزىمدى شەشكەن سوڭ، بەتىمە تۋرا قاراپ جىبەرىپ: «اسسالاۋماليكۋم، مۇستافا اپەندى!» — دەپ جالما-جان بايلاۋلى قولىمدى بوساتا باستادى. ەكى كوزى جاسقا تولىپ، موينىمداعى تۇزاقتى پىشاقپەن قيىپ جىبەرىپ، وتىرعان ورنىمنان تۇرعىزىپ، وزگە سارتتارعا مەنىڭ كىم ەكەنىمدى بايان قىلىپ، كوپ ءسوز سويلەدى. وزدەرى ءولتىرۋدى قويىپ، مەنى قوقاندىققا ەرگەش قاراقشىنىڭ الدىنا جىبەرمەكشى بولىپ، قالاعا بارا جاتقان ادامداردىڭ بىرەۋىنىڭ اتىنا مىنگەستىرىپ جونەلتىپ سالدى...
ەندى الگى مەنى ولىمنەن قۇتقارعان سارتقا كەلەيىن. بۇل سارت (اتىن بىلمەيمىن) بىلتىر ماردىكەر بولىپ، سوعىس تاراپىنا بارعان كوپ سارتتىڭ ءبىرى ەكەن. ول بىلتىر جۇمىس باسىندا ءزابىر كورىپ، فەرعاناعا قاشىپ بارا جاتقاندا پەتەربوردا ماعان كەز بولىپ، مەنەن جول قاراجاتتىق پۇل الىپ، قاجەتى شىققان ەكەن. جانە بىلتىر مەن بيىل مەنىڭ پەتەربوردا، تۇركىستاندا قىلىپ جۇرگەن قىزمەتتەرىمە دە سىرتتان قانىق ەكەن.
قۇمباستىدان شىعىپ، ايدالعان ارىستانعا ۇقساپ، كەيىن ورالىپ، جوعارىداعى ايتىلعان ەلەش قىشلاعىن باسىپ، گاۋحاناعا جونەلدىك. ەلەش جانە گاۋحانا قىشلاقتارى اراسىندا ءبىر ساي بار. سول سايدىڭ باسىندا ولاي-بۇلاي وتكەن سارتتان باسقا جاننىڭ ءبارىن ۇستاپ، تەرگەپ تۇرعان مىلتىقتى ءۇش سارت كەز بولدى. مەنىڭ بوتەن ەكەندىگىم جانە ىقتيارسىز قالاعا ايدالىپ بارا جاتقانىمدى بىلگەن سوڭ، ولار سوزگە كەلمەي مەنى اتىپ ولتىرمەكشى بولدى.
اتتان ءتۇسىردى، جار باسىنا وتىرعىزدى، مەنى باستاپقى تۇزاقتان شىعارعان سارت قۇمباستىدا قالعان. ەندى بۇل وقتان كىم قۇتقارار؟ ايتەۋىر كوپ قينالماي جىلدامىراق ءولىپ كەتسەم ەكەن دەپ، كوزىمدى باسىپ وتىرا بەردىم.
جالات سارت ءوزىنىڭ مەرگەندىگىنە سەنىپ، «مەنىڭ جۇرەگىمە تيگىزە اتساڭ، قينالماي بىردەن ءولىپ كەتەمىن دەگەنىمە بولماي»، كوزدەدى مە، كوزدەمەدى مە، تارس ەتكىزىپ اتىپ سالدى. قۇداي ءوزى ساقتادى. وق تيمەي، زۋ ەتىپ جاناپ كەتتى، سونان سوڭ سارتتار «بەتباقتىڭ باقىتى بار ەكەن!» — دەپ، قايتادان اتقا مىنگەستىرىپ جونەلتىپ جىبەردى.
گاۋحاناعا جەتكەن جەردە الگى قىشلاقتاردىڭ بولىسى (قاينار بولىسى) قاتىمقۇل مۇقامبەت ۇلى كەز بولا كەتتى. ول مەنى بۇرىننان تانيدى ەكەن. جايىمدى سۇراپ بىلگەن سوڭ، جانىمداعى مەنى الىپ كەلە جاتقان سارتتارعا كەلىپ، وزدەرىڭدى اتىپ ولتىرەمىن دەپ اشۋ قىلىپ، ولاردى قايىرىپ جىبەردى. قاتىمقۇل بولىس مەنى ءوز ۇيىنە الىپ بارىپ، قوناق قىلعان سوڭ، ءوزىمنىڭ ايتۋىم بويىنشا قاسىما جىگىت قوسىپ، قۇداش بولىسىنا قاراي شىعارىپ سالدى. گۋنازار دەگەن قىشلاقتا قۇداش بولىسىنا جولىعىپ، ونىڭ دا مەنى پالەدەن قۇتقارا المايتىندىعىنا كوزىم جەتىپ، قايتىپ اينالىپ گاۋحاناعا كەلىپ، قوقاندا سوعىس ءبىر جايلى بولعانشا سوندا جاتىپ الدىم.
قوقان سوعىسى توقتادى. ەرگەش قاراقشىسى قاشىپ كەتىپ، قالا بولشيەۆيكتەردىڭ قولىندا قالدى دەگەن حابار كەلدى. سونان سوڭ سارتتار ىشىنەن جەلى شىعىپ، سولعان قارىنداي جىم بولدى. قىشلاق سارتتارىنىڭ بەيىلىن بىلگەن سوڭ، ەرتەرەك بۇلاردىڭ اراسىنان شىعىپ كەتپەككە قام قىلدىم. ءبىراق كولىك جوق، اقشاعا يا سالت ات، اربا تابىلماي، جول باستاۋعا جولداس شىقپاي جامان قينالدىم. زاماناسى كوشكەن سارتتار تىم بولماسا ءجون سىلتەپ، قىشلاقتاردىڭ اتىن ايتپاي، جاياۋ ءجۇرىپ شارشاپ كەلگەندە، تاڭداي جىبىتۋگە شاي بەرمەي، تالاي قورلىقتى كورسەتتى-اۋ. الدىندا ەكى كۇن بۇرىن سارتتان باسقانىڭ ءبارىن قىرامىز دەپ، ۇرگەن مەستەي كەۋىپ جۇرگەن سارتتار «قازاقسىڭ» دەپ، ولتىرمەك بولىپ ءبىر قيناپ ەدى. ەندى بولشيەۆيكتەر جەڭگەن سوڭ حان كوتەرەتىن ەرگەشتەرى قاشىپ كەتىپ، سولعان سارتتار ءجون سىلتەپ، جول كورسەتۋگە كەجىرلىك قىلىپ تاعى ىزا قىلدى.
ەكى كۇن جاياۋ ءجۇرىپ، وسىنداي بەينەتتەر شەگىپ، «داعىستان» دەگەن قىشلاققا كەلدىم. سوندا توعىز توقسان سومعا جولداس جالداپ، «قازاق-قىرعىز قايداسىڭ» دەپ قارلى تاۋلار اسىپ جونەپ كەتتىم جانە سارتتارعا سول ارادا «قوش» ايتتىم.
كورگەندەرىم كوپ ەدى. ءوزىم وسى كۇنى كوشپەلى سالتقا ءتۇسىپ، ات ءۇستى بولعانىمنان ورنىعىپ وتىرىپ، تولىقتىرىپ جازۋعا ۋاقىتىم جوق، شىراقتارىم. جەكە جۇرگەن باۋىرىڭنىڭ دوس تاپقان حالىنەن دۇشپاندىق كورىپ، كوڭىلى قاپا بولىپ تۇر. سويتسە دە قۇمباستىدان باسقا جەر كورمەگەن، سارتتان باسقا ەل كورمەگەن عاۋامداردىڭ ماعان قىلعان جامانشىلىعىن بۇكىل سارت حالقىنا جابىستىرعىم كەلمەيدى-اۋ.
«بىرلىك تۋى» ارقىلى «الاش ازاماتتارىنا» سالەم. قۇداي تىرلىكتە كۇلىپ-ويناپ جولىقتىرسىن. جاتقان جەرىم بەلگىسىز، جاريا قىلىپ بولمايدى.
24 (11) فيەۆرال. تاۋ اراسى.
مۇستاپا»
مىنە، قوقان ءمينيسترى شوقاي ۇلى مىرزانىڭ حاتى. قوقانعا بارىپ قوقايىپ مينيستر بولىپ وتىرعاندا جالپى وزبەكتەر مەن جالپى قازاق حالقىنىڭ «تىلەگى بويىنشا» وتىردىق دەگەن «ەردىڭ» جايى وسى.
شوقاي ۇلىنىڭ حاتىندا وتىرىگى كوپ بولۋعا كەرەك. شىنىندا قوقاننىڭ قامالىنداعى بولشيەۆيك پىكىرلى سولداتتاردى شوقايۇلدارىنىڭ سولداتتارى تۇتقىنعا الماق بولىپ، تۇندە بارىپ ءتيىپ قالعان. قوقاڭداپ قاماپ وق اتقان. سونسوڭ عانا قامال سولداتتارى شوقايۇلدارىن قۋعان. بۇل تۋرالى تاشكەندە شىققان «جاڭا تۇركىستان» دەگەن ورىس گازەتىنىڭ 13 (30) نومىرىندە جازىلعان.
ءبىراق سارتتار «يمانىن» ەسىنە ءتۇسىرىپ، «قۇدايىن تانىتقانعا» شوقاي ۇلى ىرزا ءتارىزدى.
شوقاي ۇلى اۋەلى اقمەشىت قالاسىنان قاشقان. بۇدان بۇرىن شوقاي ۇلى اقمەشىت قالاسىندا ابىلايحان ۇرپاعى تورە قاسىمۇلىن ۋەزدىك «اكىم» قىلماق بولىپ، نەشە كۇن، نەشە ءتۇن ارەكەت قىلىپ، توپتا اۋزىنان سىلەكەي اققانشا سويلەگەن. اقمەشىت ۋەزىنىڭ بارلىق قازاقتارىن شوقاي ۇلى قولىنا العان. ءسۇيتىپ، «جەڭىپ» تۇرعاندا، اقمەشىتتەگى ۇركەردەي بولشيەۆيكتەر كەلىپ، قاسىم ۇلىنىڭ يىعىنداعى «مۇرا شەندەرىن» جۇلىپ تاستاپ، ءوزىن قاماپ تاستاعان. شوقاي ۇلى اقمەشىتتەن جىمىپ قاشا جونەلگەن. سودان قوقان وتكەن. سىرداريا وبلىسىنىڭ تۇركىستان قالاسىندا بولعان وبلىستىق قازاق سەزىنىڭ باسىندا بولعان. مۇنى دا ايتا كەتۋ كەرەك بولادى؛ بۇل سەزگە الاشوردانىڭ باس ۇكىمەتىنىڭ اتىنان باقىتكەرەي قۇلمان ۇلى، ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى كەلگەن. سەزدى شاقىرعان بيۋرونىڭ باستىقتارى تاعى ابىلايحاننىڭ ۇرپاعى ءازىمحان تورە كەنەسارين مەن قوڭىرات بايۇزاق داتقانىڭ بالاسى بولعان. سەزدە ءتوراعاسى سول ءازىمحان تورە بولعان. بۇل سەزدەن شوقاي ۇلى قوقانعا كەلىپ، قوقاننان قۇر ءدارىنىڭ داۋىسىنان قاشقان. قاشقانداعى سۋرەتىن حاتىنان جاقسى بىلۋگە بولادى. بۇل حاتقا قاراعاندا دا شوقايۇلىن قۇر دارىلەپ اتقان مىلتىق داۋىسىمەن ءبىراز قورقىتىپ مازاق قىلىپ جىبەرگەن ءتارىزدى. سارتتار مازاق قىلىپ اپارىپ، جار باسىنا وتىرعىزىپ قويعاندا، شوقاي ۇلى مىرزا شوقايىپ وتىرىپ، قۇدايعا جالبارىنا بىلگەننىڭ ارقاسىندا امان قالعان...»
تۇندە تاۋ ىشىندە
جانە ءبىر كىشكەنە سۋرەت كەلتىرەيىك. تاعى سول قوقان مينيسترلەرىنەن. الگى قۇر ءدارىنىڭ داۋسىنان شوقاي ۇلى قاشقاندا، قوقان اۆتونومياسىنىڭ وزگە «مينيسترلەرى» دە بەت-بەتىمەن جان ساۋعا قىلعان. مينيسترلەر سوۆەتىنىڭ ءتوراعاسى مۇقامەتجان تىنىشپاي ۇلى مەن مينيسترلەر سوۆەتىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى قوڭىرقوجا قودجىق ۇلى بىرگە قاشقان. تاۋعا ءسىڭىپ كەتكەن ەكەۋىنىڭ استىندا ەكى ات. كۇندىز-تۇنى تاۋ ىشىندە. كەز بولعان قىرعىز اۋىلدارىنا بارۋعا قورقادى. يت قۋىپ ساندالعان كيىك ءتارىزدى...
ءتۇن. جاڭبىر قۇيىپ تۇر. كوزگە تۇرتسە كورمەيتىن قاپ-قارا ءتۇن. قالىڭ قۇزدى تاۋ ءىشى. ەكى مينيستر ءار تاسقا ءبىر سوقتىعادى، ءار شۇقىرعا ءبىر جىعىلادى. اتتارى دا سەندەلدى. كويلەككە شەيىن سورعالاپ سۋ ءوتتى. سۋ بولماعان تۇك قالمادى. ەكى مينيستر ابدەن سۇمىرەيىپ كوك يىق بولدى. ەكەۋى دە اشتىقتان ابدەن بۇرالدى. اتتارى دا اش. ءىلبىپ سەندەلىپ، جارتاسقا كەلىپ تىرەلىپ، ات سورلىلار باستارىن جەرگە سالادى. اۋزىنا ىلىنگەن بۇتانى جۇلىپ الىپ، اۋىزدىقتارىمەن قوسا كۇرت-كۇرت شاينايدى. ەكى مينيستر اقىرىن «شۋ-شۋلەپ» تەبىنىپ، تاعى دا ءبىر جەرگە كەپتەلىپ كەپ تۇرادى. جاڭبىر سۋى سىلپ-سىلپ ەتەدى. ەتەكتەن، توقىمنان سورعالاپ، ات باۋىرىنان اعادى. كوك پەن جەر تۇپ-تۇتاس قاراڭعى. تاۋدىڭ ءىشى اققان سەل. تاۋدىڭ اراسىندا، اندا-ساندا قىرعىز اۋىلدارىنىڭ وتتارى جارق-جۇرق، جىلت-جىلت ەتەدى. ساڭقىلداپ ۇرگەن ءيتتىڭ داۋسىنان تاۋ ارالارى جاڭعىرىعادى. تاۋ ىشىندە زارلاپ ۇلىعان اش قاسقىرلار ءۇنى ەستىلەدى. جىلتىلداعان وتقا بارۋعا مينيسترلەر قورقادى. قاراڭعى تاۋدا بەيشارا قاسقىرلار سىڭسىپ ۇليدى. مينيسترلەر اقىرىن كەلە جاتىپ كۇڭكىلدەسەدى. جانى قۇرعىر ءتاتتى. مينيسترلەر قاراڭعى تۇكپىر ىزدەيدى. مىنە، ءبىر قاراڭعى تۇكپىرگە قاشقان ءۋازىر مەن حاتشى كەلىپ كەپتەلدى. ەكەۋى اقىرىن كۇڭكىلدەسىپ سويلەسىپ اتتارىنان ءتۇستى. اتتارىن ۇستاپ، تاستىڭ ىعىنا ءبۇرىسىپ وتىردى. جاڭبىر سۋى سىلپ-سىلپ ەتەدى. ەتەكتەن سورعالاپ جەرگە اعادى. ەكەۋى دە ءوزدى-وزى اتتارىنىڭ القىمىندا، تاستىڭ ىعىندا ءبۇرىسىپ-بۇرىسىپ وتىر. ءبىر مەزگىلدە قوڭىرقوجا اقىرىن:
— مۇقامەتجان! — دەدى.
مۇقامەتجان اقىرىن، ولىمسىرەگەن ۇنمەن:
— ءا،ءا، — دەدى.
قوڭىرقوجا دا اقىرىن:
— ەندى مينيستر بولاسىڭ با؟.. — دەدى.
مۇقامەتجان كەيىپ:
— نە دەيدى؟.. وسىنىڭ-اق ويىنى قالمايدى ەكەن!.. — دەدى.
مىنە، كىشكەنە سۋرەت وسىنداي. بۇل اڭگىمەنى ماعان قوڭىرقوجانىڭ ءوزى ايتىپ ەدى...
«حان» بولعىلارى كەلەدى
بولشيەۆيكتەردىڭ مىلتىعىنا بىرەۋدى قارسى قويماسا، مۇنداي بولاتىنىن اۋەلدە-اق «الاشوردا» باستىقتارى سەزگەن. سول سەبەپتى قازاقتان «ميليسيا» جاساماق بولعان.
ميليسيانى «الاشوردانىڭ» باستىقتارى قازاقستاننىڭ ەكى جەرىندە جاساي باستادى. ءبىرى سەمەيدە، ءبىرى ورالدا. «الاشوردا ۇكىمەتى سەمەيگە كوشتى دەسەك تە، ۇكىمەت مۇشەلەرى: جانشا دوسمۇقامبەت ۇلى، قالەل دوسمۇقامبەت ۇلى سەمەيگە بارماي، ءوز گۋبەرنيالارى ورالدا قالعان. بۇلار الگى ورىنبوردا بولعان 2-جالپى قازاق-قىرعىز سەزىندە قازاق اۆتونومياسىن كەشىكتىرمەي «بۇگىننەن باستاپ جاريالايمىز» دەپ ءبولىنىپ شىققانداردىڭ باستىقتارى.
بوكەيحان ۇلى، دۋلات ۇلى، بايتۇرسىن ۇلى، عاپپاس ۇلى، ەرمەك ۇلى، تۇرلىباي ۇلى، بۇلار — قازاق اۆتونومياسىن «ءبىراز ميليسيا جاساپ العان سوڭ جاريالايىق» دەگەندەردىڭ باستىقتارى. دوسمۇقامبەتۇلدارىنىڭ داۋسى ول سەزدە از بوپ شىقسا دا، بوكەيحانۇلدارىنا كونىڭكىرەمەي شىعاتىن.
مىنە، بۇلار «الاشوردا» ۇكىمەتى سەمەيگە قاشقاندا، وزدەرىنىڭ ورالىندا قالىپ، ءوز بەتتەرىمەن «الاشوردانىڭ» ارەكەتىن جۇرگىزە بەرگەن. ميليسيا جاساۋعا كىرىسكەن. بۇلار بوكەيحانۇلدارىنان گورى ەكپىندىرەك بولعان، بوكەيحانۇلدارى ەپتەپ امالداپ، «وي باۋىرىم-اي! الاشىم-اي» دەگەن كولگىرلىكتى جۇندەي ساباپ. دوسمۇقامبەتۇلدارى تۋرا امالداماي-اق، ەپتەمەي-اق، وزدەرىنىڭ «حاندىعىنا» جەتۋگە كىرىسكەن.
كولچاكتىڭ زامانىندا وسى بەتىمەن بارىپ دوسمۇقامبەتۇلدارى سەمەيدەگى بوكەيحان ۇلى «الاشورداسىنان» بولەك، ورال، اقتوبە گۋبەرنيالارىن يەلەنىپ، وزدەرى ۇكىمەت قۇرىپ، ۇكىمەتىنە «كۇنباتىس الاشوردا» دەگەن ات قويعان. بۇل جەردە كىشكەنە، اڭگىمەنىڭ ىلگەرىدەگىسىن ايتىپ جىبەردىم...
ءسويتىپ قوقيىپ وتىرعان قوقان ۇكىمەتىن قۇر دارىلەپ اتقان مىلتىق داۋسىمەن قۋىپ جىبەرگەن سوڭ، «الاشوردا» ۇلىقتارى ورال، سەمەيدە ميليسيا جاساي باستادى. سەمەيدەگى «الاشوردا» ءبىراز جىگىتتەردى جيىپ الىپ، اسكەر ويىنىنا ۇيرەتە باستادى.
سەمەيدىڭ بولشيەۆيكتەرى ءبىراز شىداسا دا، ءبىر كۇنى ون شاقتى بولشيەۆيك سولدات «الاشتىڭ» اسكەر ويىنىن ۇيرەنىپ جاتقان «ميليسيانىڭ» قاسىنا كەلەدى. تۇرا قالىپ، ميليسيانىڭ باسىنان اسىرا مىلتىق اتادى. ميليسيا بەت-بەتىمەن قاشا جونەلەدى. ميليسيانىڭ باستىعى قازي دەگەن جىگىت ايقايلاپ، جىگىتتەرگە: «توقتا! قاشپا» — دەپ تۇرادى. سول كەزدە قازي وققا ۇشادى. بۇدان كەيىن سەمەيدەگى «الاشوردا» ميليسيا جاساي المادى. ميليسيا باستىعىنىڭ وققا ۇشقاندىعىن «الاشوردا» ءوزىنىڭ «سارىارقا» گازەتىندە «تۇڭعىش قۇربانىمىز» — دەپ، جاريا قىلدى. «الاش» ءدىلمارلارى وزدەرىنىڭ كىمدى اتۋ ءۇشىن وق دايارلاپ جاتقانىن بىلاي تاستاپ، وكىرگەن سيىرداي شۋلادى.
گازەتتەن:
«تۇڭعىش قۇربان
سوڭعى جالپى قازاق-قىرعىز سەزىنىڭ قاۋلىسى بويىنشا سەمەيدە اتتى-جاياۋ ميليسيا قۇرىلعان ەدى. مۇنى سوڭعى كەزدە بولشيەۆيكتەر ۇناتپاي «ويىنىڭدى توقتات، مىلتىقتى بەر»، — دەپ، مىنەز كورسەتىپ ءجۇردى. وعان ءبىزدىڭ ميليسيونەرلەر، قورعاۋشىلار ءوز جۇرەكتەرىندە ۇلت ساقتاۋدان وزگە ەشكىمگە قاستىق قىلاتىن نيەتى بولماعان سوڭ، قارسى دا كەلمەيدى. ويىنىن دا توقتاتپايدى. 6 مارتتا تاڭەرتەڭ 9 شاماسىندا الاش قالاسىندا مىلتىقسىز ويناپ جاتقان اتتى قورعاۋشىلاردىڭ جانىنا 10 — 15 سولدات كەلىپ، ەش سەبەپسىز مىلتىقتى باسىپ قالادى. ەشكىمگە وق تيمەيدى. مىلتىق داۋىسى شىققان سوڭ، ءبىرلى-جارىمدى جىگىت قاشۋعا اينالعاندا، ميليسيا باستىعى ۋچيتەلسكيي سەميناريا شاكىرتى قازي نۇرمۇحامبەت ۇلى جىگىتتەرگە ايعايلاپ:
— قايدا باراسىڭدار؟ جازىقسىز ولسەك ولەيىك، ءبارىمىزدى قىرماس! — دەپ توقتاۋ ايتىپ، ءوزى ورنىندا تۇرادى. سول ارادا مىلتىق ۇستى-ۇستىنە اتىلىپ، قازيدىڭ وزىنە دە، اتىنا دا وق ءتيدى. وق جۇرەكتەن تيگەن. ەسىل جاس سول ارادا جان تاپسىردى.
مارقۇمنىڭ جولداستارى بوتاداي بوزداپ، باسىن قۇشاقتاپ، شۋلاستى. كورگەن، ەستىگەن جان قايعىردى... ەرتەڭىندە حالىق كوپ جينالىپ، جانازا شىعارىلدى.
الاش جولىندا قۇربان بولعان جاس بالعىندى ۇمىتپاسقا بەلگى بولىپ قالسىن دەپ، ەكى رەت سۋرەتكە باسىلدى. ءبىرى قاندى كيىمىمەن جاتقان حالىندە، ەكىنشىسى — حالىق جانازا وقىپ، ساپتا تۇرعاندا تابىتتاعى جاتقانى».
قابىرگە قويىپ، قۇران وقىلىپ بولعاننان كەيىن شاكارىم اقساقال حالىققا قاراپ ءسوز سويلەدى.
«الەۋمەت! مىناۋ جاتقان كىم، بىلەسىڭدەر مە؟ بۇل ۇلتى ءۇشىن شىبىن جانىن قۇربان قىلعان الاش ازاماتىنىڭ تۇڭعىشى. مۇنى ءولدى دەمەڭدەر، بۇل ولگەن جوق. «بۇل كۇنى جانە مۇنان سوڭعى «ۇلتىم» دەگەن ازاماتتار مىنا مەن سياقتى بولىپ، «ۇلتىم» دەڭدەر دەپ، ءوزىنىڭ ۇلتشىلدىعىن سوزبەن ەمەس، ىسپەن كورسەتتى. مارقۇمنىڭ اتى دا قازي ەدى. قازي «بي» دەگەن ءسوز، قازي بيلىگىن ايتىپ كەتتى.
قاراعىم، قازي، ولىمنەن وكىنبە! ارمانىڭ جوق: قۇداي الدىندا دا، جۇرت الدىندا دا سەنىڭ ورنىن بولەك. وقىعاندار! جاستار! مىناۋ جولداستارىڭدى ۇمىتا كورمەڭدەر. مۇنىڭ ءۇي ءىشىنىڭ مىندەتى سەندەردىڭ مويىندارىڭدا. ءبىر كىشكەنتاي كوزىنىڭ قاراشىعى (1 جاسار ۇل بالاسى) قالىپتى. سونى تاربيەلەپ، ادام قىلۋ ءبارىڭنىڭ، بارلىق الاشتىڭ موينىنا پارىز. جانە وزدەرىڭ دە بۇل وقيعاعا قاجىماڭدار، قۇداي تاعالا الاشقا شىن ۇل بەرگەنىنە بۇگىن عانا كوزىم جەتتى: 60 جاسقا كەلگەندە مۇنداي ۇلتى ءۇشىن جانىن قيىپ قۇربان بولاتىن ازاماتتى كورەرمىن دەگەن ءۇمىتىم جوق ەدى — كوردىم. ەندى بۇگىن ولسەم دە ارمانىم جوق.
قاراعىم، قازيجان، ءقادىرىڭدى ءبىلىپ، قۇرمەتتەي الماساق، كەشۋ قىل. قوش، ءقابىرىڭ نۇرلى بولسىن! — دەدى.
جيىلعان الەۋمەت جىلاپ، ەڭىرەپ جىبەردى. سونان كەيىن ءمىرجاقىپ تۇرىپ مىنانى ايتتى:
مىناۋ كىم جاتقان، الەۋمەت،
جاس ءقابىردى جامىلىپ؟
مۇنشا ارداقتى كىم ەدى،
تۇرسىڭدار ءبارىڭ جابىعىپ؟!
جالعىزى ما ەدى بىرەۋدىڭ،
تىلەپ العان زارىعىپ؟
بايى ما ەدى بۇل ەلدىڭ،
قۇرمەتتەيتىن جابىلىپ،
بي مەن بەكتىڭ ءبىرى مە ەدى،
جىلارداي جۇرتى ساعىنىپ؟
حانزادا ياكي سەيىت
قاراشى شۋلار قامىعىپ!
جوق، الەۋمەت!
بۇل جاتقان:
جالعىز دا ەمەس،
باي دا ەمەس،
بي دە ەمەس،
بەك تە ەمەس،
سەيىت تە ەمەس،
حان دا ەمەس،
بۋسانىپ جاتقان جاس ءقابىر،
يەسىن مۇنىڭ ايتايىن:
ماقسۇتى ۇلتتىق جولىنا،
تۋىن ۇستاپ قولىنا،
جاس ءومىرىن پيدا ەتكەن،
جار-جولداسىن كۇيزەلتكەن،
الاشتىڭ ادال بالاسى،
ارمانسىز وتكەن داناسى!
جۇرەكتەن جالعىز وق تيگەن،
جازا باسپاي ءدوپ تيگەن،
الاشتىڭ بۇل قۇربانى،
اياۋلى جولداس، قازي جاس!
قوش، باۋىرىم، جولداسىم!
ارمانسىز سەنىڭ ءوز باسىڭ،
قابىل بولىپ قۇربانى،
الاشتى قۇداي وڭداسىن!..
جيىلعان حالىق قامىعىپ، كوڭىلى بوساپ، كوزىنە جاس الدى، بۇلاردان كەيىن رايىمجان، جانعاش قاجى، مۇستاقىم ءسوز سويلەدى. اقىرىندا قازيدىڭ بىرگە وقىپ جۇرگەن جولداسى جۇسىپبەك، ەڭىرەپ تۇرىپ، «جان باۋىرىم، جولداسىم! قوش بول! جاساعان الدىڭدى وزىڭە، ارتىڭدى بىزگە قايىرلى قىلسىن! تالاپتاندىڭ، تالپىندىڭ، وقىپ قاتارعا كىردىڭ. ءبىر كۇندە مىناداي مەزگىلسىز قازاعا دۋشار بولدىق، وكىنبە، ۇلتىڭ ءۇشىن تۋىپ ەدىڭ، ۇلتىڭ ءۇشىن ءولدىڭ. كەۋدەڭدە ءبىراق ارمانىڭ كەتتى. ەشكىمگە وق اتىپ، قىلىش سۋىرا الماي، جازىقسىز وققا ۇشتىڭ: تىم بولماسا ۇلتىڭنىڭ باقىتىنىڭ شەتىن كورە الماي كەتتىڭ. قوش، باۋىرىم، جولداسىم، قوش!» — دەپ كوزىنىڭ جاسىن تىيا الماي ءسوزىن ازەر توقتاتتى.
ءسويتىپ 7 مارتتا بەيسەنبى كۇنى الاشتىڭ تۇڭعىش قۇربانىن باياندى ساپارىنا جونەلتىپ، جۇرتى تارقاستى.
سول كۇنى ءبىزدىڭ باسشى ازاماتتار قازيدىڭ جولسىز ولگەنى تۋرالى بولشيەۆيك باستىقتارىمەن سويلەستى. ولار: «ءبىز مۇنداي جۇمىستى ىستە دەپ ەشكىمگە بۇيىرعانىمىز جوق. ءوز بەتىمەن ىستەپ جۇرگەن بۇزاقىلاردىڭ جۇمىسى»، — دەپ وق اتقان سولداتتاردى ايىپتادى. سونان كەيىن اتۋشى سولداتتار ۆەننوريەۆوليۋسيالىق سوتقا بەرىلدى.
«قازي مارقۇم جاسى 22-دە، سەمەي ۋەزى، ەڭىرەكەي بولىسىندا سىبان دەگەن رۋدان ەدى. جاسىنان كەدەيشىلىكپەن الىسىپ، تالايىمەن وقىپ كەلىپ ەدى. سەمەيدەن ەكى كلاستى شكولدى بىتىرگەننەن كەيىن، بىرەر جىل بالا وقىتىپ، پۇل جيناپ الىپ، 1915 جىلى سەمينارياعا ءتۇستى. ەندىگى جىلى بىتىرەمىن دەپ جۇرگەندە، ۇلت تىلەگىن زور كورىپ، بىرگە وقىپ جۇرگەن جولداستارىمەن ميليسياعا جازىلدى. قىس ورتاسىنان بەرى اتتى ميليسيانى باسقارىپ تۇرۋشى ەدى. مارقۇم اق كوڭىل، تالاپكەر، جىگەرلى جاس ەدى. ۇلتشىلدىعىن كورسەتتى، ۇلتىنىڭ جولىندا جانىن قۇربان قىلدى. جاساعان يە ەسەسىن تولتىرىپ، كەيىنگى جاستاردان ورىنباسار شىعارسىن.
باسشى ازاماتتارىمىز جانە وبلىستىق قازاق كوميتەتتەرى كەڭەسىپ مارقۇمنىڭ باسىنا تاس قويۋعا جانە جاقسىلاپ بەلگى، بەيىت سالۋعا قاۋلى قىلدى. قازيدىڭ وقۋعا جاسى جەتكەن ءبىر ءىنىسى بار ەدى. سونى وقىتۋعا ستيپەنديا اشتى. كارى اتا-اناسىنا، قاتىن-بالاسىنا جەتى مىڭ سوم اقشا بەرمەك بولدى.
جاستار ۇيىمى مارقۇمنىڭ جەتىسى تولعان كۇنى جۇرتتى شاقىرىپ، قۇران وقىتتى، دۇعا قىلدىردى.
الاش امان بولسا، بۇل تۇڭعىش قۇربان ۇمىتىلماس، تاريحتا اتى قالادى. ءبىراق ءبىزدىڭ بۇدان ۇلكەن الىپ جۇرەگىمىزدى سونىڭ جۇرەگىندەي قىلۋىمىز كەرەك.
رۋحىڭ شات بولسىن، شەيىت بولعان الاشتىڭ شىن بالاسى! ءبىز دە سەنىڭ ىزىڭدە. قوش، جولداسىم!
(بەيىمبەت)
«الاشتىڭ العاشقى قۇربانى»
ءتىرى جانعا قىلىمسىز
قيسىنى جوق وققا ۇشتىڭ.
قارا ومىردەن تۇرىمسىز،
پەرىشتە بولىپ كوككە ۇشتىڭ.
قانداي جانعا قاستىق قىپ
كىممەن باققا تالاستىڭ!
جات جىگەرىڭ جاستىق قىپ،
قاھارمانى الاشتىڭ!
ويلاتىپ قال، شاعىڭدى،
تاڭبا سالدىڭ جۇرەككە.
ءبىراق سەنىڭ باعىڭدى،
تاپپاس ەشكىم تىلەپ تە.
ءارى تۇڭعىش، ءارى اتاق
كۇناسى جوق مەيمان دوس!
قوناعىڭدى كۇتىپ اپ،
ۇلتتىڭ ۇلى قوش بول، قوش!..
(ءسابيت)
مىنە، ءسويتىپ «الاش» ءدىلمارلارى وكىرگەن سيىرداي ازان-قازان بولدى. وزدەرى كىمدى اتۋ ءۇشىن اسكەر جاساپ جاتقانى ەستەرىندە بولماعان تارىزدەنەدى. بۇدان كەيىن سەمەيدە «الاشوردا» اسكەرى جاسالۋى توقتالىپ قالدى.
جانە ورال وبلىسىندا «الاشوردا» اسكەرى جاسالدى دەپ ايتقان ەدىم. ونى ءبىراز بايانداپ وتەيىن.
«الاشوردا» ميليسياسى سەمەي مەن ورالدا جاسالدى. جانە تورعايدا جاسالدى. تورعاي مەن سەمەيدەگى اسكەر «الاشوردا» ۇكىمەتىنە باعىندى. جانشا دوسمۇقامبەت ۇلى مەن قالەل دوسمۇقامبەت ۇلى ورىنبوردان سەمەيگە كەتكەن بوكەيحان ۇلى، دۋلات ۇلى، بايتۇرسىنۇلدارىنا ەرمەي قالدى دەدىم عوي. مىنە، بۇلار سول بەتىمەن وزدەرىنىڭ ورال وبلىستارىندا، جىمپيتى قالاسىندا، ءوز الدارىنا «الاشوردا» ۇكىمەتىن اشتى. ۇكىمەتتەرىن قىستىگۇنى، 1918 جىلدىڭ باسىندا جاسادى. ايتىپ وتەيىن، ول بىلاي بولعان: 1917 جىلى جەلتوقسان ايىندا ورىنبوردا بوكەيحان ۇلى، دۋلات ۇلى، بايتۇرسىنۇلدارى جاساعان جالپى «ەكىنشىسى قازاق-قىرعىز سەزىندە» قازاق اۆتونومياسىن ءقازىر جاريالاۋ دۇرىس پا، جوق ءبىراز بايقاپ، ميليسيا جاساپ الىپ، جاريالاۋ دۇرىس پا دەگەن ماسەلەدە سەزد ەكى جاققا بولىنگەن. كوپشىلىك جاعى — دۋلات ۇلى، بوكەيحان ۇلى، بايتۇرسىن ۇلى باس بولىپ، «اۆتونوميانى ميليسيا جاساپ الىپ، ءبىراز بايقاپ بارىپ جاريالايىق!» — دەگەن. ازشىلىق جاعى — جانشا دوسمۇقامبەت ۇلى، قالەل دوسمۇقامبەت ۇلى باس بولىپ «اۆتونوميانى ءقازىر جاريالايىق» دەگەن. دوسمۇقامبەتۇلدارىنىڭ «ءقازىر جاريالايىق» دەگەندەرىن قوستاۋشىلاردىڭ ءبارى-اق سول ورال، بوكەي، اقتوبە جاقتارىنىڭ ادامدارى بولعان. ورىنبوردان، ماناعى ايتقانداي، «الاشوردا» ۇكىمەتى قاشىپ سەمەي كەتكەن سوڭ، ورىنبوردى بولشيەۆيكتەر الىپ، ورىنبورعا جاناسقان قازاق ءىسىن جانگەلدين باسقارا باستاعان سوڭ، دوسمۇقامبەتۇلدارى ورال وبلىسىنا كەلىپ، «الاشوردا» جاساۋعا ارەكەت قىلعان. ورال وبلىسىنىڭ سەزىن شاقىرعان. سەزد قاراتوبەدە بولعان. قىسقاشا سەزدىڭ قالاي بولعانىن ايتىپ وتەيىن.
قاراتوبە سەزى
1918 جىلدىڭ باس كەزى. قىستىڭ كۇنى. سەزگە قاراتوبەگە ورال وبلىسىنىڭ بار وقىعان قازاقتارى جيىلدى. باستىقتارى — ەكى دوسمۇقامبەت ۇلى. سەزگە جينالعانداردىڭ ىشىندە، سوڭىنان كوممۋنيست بولعان وسى كۇنگى ءوزىمىزدىڭ كەنجە ۇلى، قاسابولات ۇلى، مىرزاعالي ۇلى، قاراتىلەۋ ۇلى، جولدىباي ۇلى، قانگەرەي ۇلى، يپماعامبەت ۇلى، الىبەكۇلدارى بار. بۇلار وندا بولشيەۆيك ەمەس...
سەزد اشىلدى. سەزدىڭ باسقارماسىنا (پرەزيديۋمىنا) دوسمۇقامبەتۇلدارى سايلاندى.
قارالاتىن ماسەلەلەردىڭ زورى: اسكەر جاساۋ، ۇكىمەت قۇرۋ، ۇكىمەتكە قاراجات اقشا جيناۋ. اسكەر جاساۋعا، ۇكىمەت قۇرۋعا قارسى ءسوز بولعان جوق. اقشا جيناۋ ماسەلەسىنە كەلگەندە سەزد ەكى جىككە ءبولىنىپ، ايتىستى دا قالدى. ءبىر جاعى كوپ، ءبىر جاعى ازداۋ. كوپشىلىك جاعى دوسمۇقامبەتۇلدارى جاعى. بۇلار: اقشانى جيناعاندا «ءۇي باسىنا، وت جاققان تۇندىك باسىنا ءجۇز (100) سومنان سالايىق»، — دەدى. ازشىلىق جاعى عۇبايدوللا الىبەك ۇلى، يپماعامبەت ۇلى، قانگەرەي ۇلى جاعى. جانە بۇلاردىڭ سوڭىندا جولدىباي ۇلى، قاسابولات ۇلى، كەنجە ۇلى، قاراتىلەۋ ۇلى، مىرزاعاليۇلدارى بار. بۇلار «بايعا بايشا، كەدەيگە كەدەيشە سالايىق»، — دەدى.
بۇلاردىڭ ءبۇي دەگەنىنە سىرىم باتىر ۇرپاعى الگى بەلگىلى سالىق باي قارسى بولدى. سالىق قارسى بولعان سوڭ، دوسمۇقامبەتۇلدارى دا قارسى. ءسوز قىزدى. تالاس كۇشەيدى. ەكى جاق بىر-بىرىنە كونبەي ەكپىندەپ، بەلسەنىپ ايتىستى. ەكى جاق تا ءوز ۇيعارۋلارىن دالەلدەپ، سەزگە كەزەك-كەزەك باياندادى. سەزد تولقىدى. «دالەلدەر» كۇشتى. دوسمۇقامبەتۇلدارىنىڭ ول كەزدە، ول سەزدە بەدەلدەرى ارتىق. سەزد ولاردىڭ دەگەندەرىن تەرىس دەپ بىلمەيدى. ءبىراق مىنا عۇبايدوللا الىبەك ۇلى، يپماعامبەتۇلدارى جاعىنىن دالەلدەرى كوكەيگە قونارلىق. ادامشىلىق ۇياتى بار كىسىنى ۇيىتارلىق. ەكى جاعىنىڭ دا سوزدەرى قىزۋ. سەزد تولقىپ ابدەن قىزدى. سەزد مەشىتتە. مەشىت لىق تولعان. ءۇي ءىشى ابدەن بۋلىقتى. ەسىك بەرىك. سەزگە كىرە الماعان جاي بۇقارا حالىق انتالاپ مەشىتتى اينالىپ العان. اشىق تەرەزەلەردەن باستارىن سۇعىپ، تالاس سوزدەردى تىڭدايدى. «بايعا بايشا، كەدەيگە كەدەيشە سالۋ كەرەك. جارلىعا ءتىپتى سالماۋ كەرەك...» — دەگەن سوزدەر تەرەزەلەردەن سىعالاپ تۇرعان كەدەي بۇقارالاردىڭ قىشىعان جەرلەرىنەن شىققانداي. كەيبىرەۋلەرى قوشتاپ، تەرەزەدەن ايقايلايدى. اقىرىندا، عۇبايدوللالار تۇندىك باسى سالىق بىردەيلىگىنە ىرزا ەمەستىگىن دالەلدەپ، قاعازعا جازىپ اكەلىپ، باسقارماعا تاپسىردى. ءبىراق وعان دوسمۇقامبەتۇلدارى بولمادى. بۇلاردىڭ بۇل جازىپ اكەلىپ وتىرعاندارى «بولشيەۆيككە» قوسىلامىز دەگەندەرى دەپ سويلەدى سەزگە. ولاردىڭ دالەلدەرى دە قيسىنسىز ەمەس. ولار بىلاي دەيدى:
«جاماعات! بۇل جيىلىستى ۇلكەن ۇمىتپەن، زور نيەتپەن جاساپ وتىرمىز... روسسيا الاساپىران زامانعا كەز بولدى. ۇلكەن تولقىنعا ۇشىرادى. روسسياعا ۇلكەن پالە جابىستى، جىككە ءبولىنىپ، ءوزدى-وزى سوعىسىپ، ءبىرىنىڭ قانىن ءبىرى سۋداي توگىپ جاتىر. بىرەۋگە مال قايعى، بىرەۋگە جان قايعى دەگەندەي كەر زامانعا كەز بولدىق. كەزىندە، ۋاقتىسىندا ءىس قىلماساق روسسيانىڭ پالەسى ءبىزدى دە قوساق اراسىندا ءىلىپ اكەتۋى. سۇتتەن اق ەل بولايىق، جۇرت بولايىق دەپ بۇل سەزدى جاساپ وتىرمىز. سەزگە كەلىپ وتىرعان «الاشتىڭ يناباتتى ادامدارى — سىزدەر. ۇلتتىڭ شامشىراعى ءتارىزدى قازىرەتتەر ارالارىڭىزدا، ەل اعاسى اقساقالدار ارالارىڭىزدا، جىگىت اعاسى ازاماتتار ارالارىڭىزدا. ءبارىڭىز دە «الاشتىڭ» الدىڭعى قاتارداعى ادامدارىسىزدار. باۋىرلار! مۇنداي ۋاقىتتا تالاس-تارتىس دەگەندى قويالىق. الالىق-قۇلالىقتى جويالىق. تۇنەۋگى كۇنى ورىنبوردا «جالپى قازاق» سەزىندە ەل ءۇشىن، جۇرت ءۇشىن «الاشوردا» ۇكىمەتىنە ءبىزدى سايلادى. «الاش» پارتياسىن جاسادى. «الاش» بالاسىن الا-قۇلاعا بولمەيمىز دەپ انت قىلدىق. كىمدە-كىم ۇلتىن سۇيسە، الا-قۇلاعا بولمەيدى. «الاش بالاسىمىن» دەگەن ازامات مۇنى ەسىنەن تاستاماۋى كەرەك.
مىنە، ءبىز «الاش» بالاسىن الالامايمىز. «الاشتىڭ» بالاسىن تەگىس بىردەي سۇيەمىز. «الاش» بالاسى نەگە بولسا دا بىردەي ورتاق. نەنى بولسا دا بىردەي كورەدى. الاشقا كەلگەن قانداي جۇك بولسا دا، باي دەمەي، كەدەي دەمەي — ءبارى بىردەي كوتەرەدى...
مىنە، سوندىقتان باي دەمەي، كەدەي دەمەي، جالپى ەلگە، تۇندىككە ءجۇز سومنان سالۋ كەرەك. الاشتى سۇيگەن ادام «الاش» بالاسىنا الالىققا بارمايدى»، — دەيدى.
مىنە، بۇل الاشتىڭ بايىن دا، كەدەيىن دە بولمەي، بىردەي سۇيەتىن كوسەمدەردىڭ توپقا ۇسىنعان جوبالارى. «الالىق-قۇلالىق جوق»، تۇندىككە ءجۇز سومنان!.. قازاق بالاسىن تەگىس بىردەي كورەدى!.. «بولمەيدى!»، «جارمايدى!»، «قازاق بالاسىن بىردەي سۇيەدى!» قازاق بالاسىنىڭ مۇڭ-مۇقتاج كەمشىلىگىن بىردەي جوقتايدى! باي دا، كەدەي دە ولاردىڭ باۋىرى. باۋىرلارىنا الالاماي سالىقتى بىردەي قىلىپ، ءجۇز سومنان سالادى.
مىنە، بۇل قيسىندى دالەل ەمەس پە؟! ءسويتىپ، ەكى جاق تالاسىپ، ماسەلەنى سەزدىڭ كوپشىلىگىنىڭ شەشۋىنە داۋىسقا قويدى. سەزد قاق جارىلىپ داۋىس قىلدى. دوسمۇقامبەتۇلدارى ساستى. تەز، باسقارمادا وتىرعان وزدى-وزدەرى سىبىرلاسىپ جىبەرىپ، بۇل ماسەلەنى كەيىن داۋىسقا قويۋعا، سەزد ءماجىلىسىن تۇستەن كەيىن اشۋعا توقتاتىپ تىنىس قىلدى. تۇستەن كەيىن سەزد ءماجىلىسى قايتا باستالدى. باسقارۋشىلار سەزدى اشىپ، وتىرعاندارعا قاراپ:
— جاماعات! مىنا جانشا پەتەربورداعى مۇسىلماندار سوۆەتىنىڭ قازاق اتىنان كىرگەن مۇشەسى، سەزدەگى كەيبىر اقساقالداردىڭ ءوتىنۋى بويىنشا، سول مۇسىلمان سوۆەتىنىڭ ىستەپ جاتقان ىستەرى تۋرالى ءقازىر قىسقاشا بايانداما قىلادى. بۇل ماسەلە، مىنا سەزد قارايتىن ماسەلەلەردىڭ ىشىندە جوق ەدى. سويتسە دە، ءبىراز ادامداردىڭ ءوتىنۋى بويىنشا، ءقازىر ايتىلماق بولىپ تۇر، — دەدى. وتىرعان جۇرت:
— «دۇرىس! دۇرىس!..» — دەپ شۋلادى.
جانشا شىعىپ سويلەدى:
«...مۇسىلمان سوۆەتىندە، يسلام ءدىنى، ءدىن مۇسىلمان، بارلىق مۇسىلمان باۋىرلارىمىز! قورلىق كورگەن، زورلىق كورگەن ءدىن مۇسىلمان نە كورمەدى، ءدىندى قورلاي باستاعان ەدى، قۇراندى اياقاستى قىلاتىن ەدى...» — دەپ جانشا اعىزدى.
«الاشوردا» كوسەمدەرىنىڭ ىشىندە جۇرتتى سوزبەن ەرىتىپ اكەتەتىن ايرىقشا ەكى كىسى بار. ءبىرى — ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى؛ ءبىرى — جانشا دوسمۇقامبەت ۇلى. ءمىرجاقىپ — جازۋ ءسوزدىڭ شەبەرى. جانشا — اۋىزشا ءسوزدىڭ شەبەرى. ءمىرجاقىپتىڭ ءسوز ادىستەرى جاتىق، مايدا شىعادى. جانشانىكى ءىرى، وعاشتاۋ شىعادى.
ءسۇيتىپ، جانشا قىزىپ، ەكپىندەپ سويلەدى. تولقىپ وتىرعان سەزد جىم بولدى. تەپ-تەگىس قيمىلداماي قاتىپ قالدى. ءبارى ءبىر كىسىدەي كوزدەرىن جانشاعا قادادى. ۇشقىن اتقان كوزدەرىن جانشا دا اينالا، ءار كوزگە ءبىر قاداپ، سەزدى بيلەپ الدى. قايرات بەرەتىن جەردە بۋىندارى سىقىرلاپ، جۇدىرىقتارى ءتۇيىلدى. ناندىراتىن جەردە — سىلكىنىپ، قولدارى سوزىلىپ جايىلدى. ۇعىندىراتىن، تۇسىندىرەتىن جەردە — قولدارىن قاناتشا جۇمساق قاعىپ، ءبىر قولىن ءبىر قولىنا قاتتادى. كەرەكتى جەرىندە قولىن ايبالتاشا جارقىلداتىپ، وراپ سىلتەدى. تەلمىرىپ قادالىپ وتىرعان جۇرتقا ۇشقىن اتقان كوزىمەن جاعالاي قاراپ، «ءاپسىن» وقىعانداي، ايتىپ تۇرعان ءسوزىن، ويىن، جۇرەكتەگى سەزىمىن جاعالاي قۇيدى. بەتى نەشە ءتۇرلى قۇبىلدى، داۋسى نەشە ءتۇرلى وزگەردى. ايتىپ تۇرعان سوزدەرىنىڭ كەرەكتى جەرىنە قاراي بارلىق دەنەسى سويلەدى.
سەزد ابدەن جانشامەن بىرگە ەرىپ كەتتى. تەگىس رۋحتاندى. جۇرت جانشانىڭ سوڭىنان وتقا دا، سۋعا دا تۇسۋگە ءازىر بولدى.
«جانشاداي ۇل جوق، جانشاداي ەر جوق. الاشتىڭ تۋىن كوتەرگەن جانشا، يسلام ءدىنىن قورعايتىن جانشا، الاش ءۇشىن ءبىر جانىن بايگەگە تىككەن جانشا. تار جول، تايعاق كەشۋدە الاش بالاسىن امان الىپ وتەتىن جانشا...» از عانا ۋاقىتتا سەزدى جانشا وسىنداي يمانعا كەلتىردى. ءسوزىنىڭ اقىرىندا جانشا:
«پەتەربورداعى مۇسىلمان سوۆەتىندە وتىردىق... ورىستىڭ وزدى-وزىنە الالىق كىردى... بولشيەۆيكتەر قالانى كەزىپ، سىپىرا وقتىن استىنا الدى. مۇسىلمان سوۆەتىنە دە وق جاۋدىردى. قالا بىقپىرت تيگەندەي الاساپىران بولدى. جۇرتقا جان قايعى بولدى. مۇسىلمان سوۆەتى ءدىن مۇسىلمان ءۇشىن ولسەك ارمانىمىز جوق دەپ وتىردىق. ءدىن مۇسىلماننىڭ قاسيەتتى شامشىراعى وسمان قاليپانىڭ ءوز قولىمەن جازعان يسلامنىڭ ەڭ اۋەلگى قۇرانى ورىستىڭ قولىندا، پەتەربورداعى مۋزەيدە ساقتاۋلى بولاتىن. سول الاساپىران ۋاقىتتا باسقا ساپ ەتە تۇسكەن وي — بارىپ، سول قۇراندى الىپ شىعۋ ەدى. سوۆەتتەگى وزگە مۇسىلمان اعزالارىنا ايتتىم. قورقىپ ەشقايسىسى باتپادى. سونان سوڭ بۇدان اياعان جان نە بولادى دەپ، ءوزىم تاۋەكەل قىلىپ جونەلدىم. كوشەدە جان-جاقتان زۋىلداعان وقتىڭ اراسىمەن ۇشىپ مۋزەيگە كەلدىم. مۋزەيدە استان-كەستەن ەكەن. ايت-ۇيتكە قاراماي بارىپ، نەشە بوگەتتەردەن ءوتىپ بارىپ وسماننىڭ جۇرەگىنىڭ قانىمەن جازعان قارا قۇرانىن قۇشاقتاپ الىپ شىقتىم...
ءسويتىپ، سامساعان جاۋدىڭ اراسىنان، جاڭبىرداي جاۋعان وقتىن ىشىنەن وسى قولىممەن يسلامنىڭ قاسيەتتى قۇرانىن مۇسىلمان سوۆەتىنە اكەلىپ بەردىم...» — دەدى.
ەرىپ، بالقىپ جىلاعان جۇرتتىڭ كەيبىرەۋلەرى ەڭكىلدەپ قويا بەردى. كەيبىرەۋلەرى:
— ...ءوي، قاراعىم، جانشا-اي، ءقادىرىڭدى بىلمەيمىز-اۋ!.. ساعان دا كەيبىرەۋلەر سويلەيدى-اۋ!.. — دەدى.
قۋاناي قازىرەتتەردىڭ، سالىقتاردىڭ جىلاعانى بىلاي تۇرسىن، اۋەلى بالتان ۇلى، جالەنۇلدارى ءتارىزدى «ستۋدەنتتەر» جىلادى.
جانشا وتىردى. ماناعى: «اقشا سالىعىن بايعا بايشا، كەدەيگە كەدەيشە سالۋ كەرەك...» —
دەگەن عۇبايدوللا الىبەك ۇلى، جولدىباي ۇلى، قاسابولات ۇلى، كەنجە ۇلى، قاراتىلەۋۇلدارىندا ءۇن جوق. بۇلار باسقارماعا تاياۋ وتىرعان. جايدى كورىپ وتىر. جانشا سەزدى ءبىتىرىپ وتىرعان سوڭ، اقشا-سالىق اڭگىمەسىن باسقارما قايتا قوزعادى. ەندى ءسوز قىلماي، سەزد ءتوراعاسى جانشانىڭ ءوزى بولىپ:
— قانە، جاماعات! باناعى اقشا ماسەلەسىن بىتىرەلىك. بۇل تۋرالى كوپ سويلەنىپ بولدى عوي، ەندى مەن ءقازىر ماسەلەنى داۋىسقا سالامىن. ماناعى عۇبايدوللانىڭ ايتقانىنداي، «اقشا جۇرتتىڭ بارىنە بىردەي سالىنسىن» دەگەندەرىڭىز قول كوتەرىڭىزدەر، — دەدى. ەشكىم قول كوتەرگەن جوق. تەك جوعارعى ايتىلعان ون شاقتى ادام عانا قول كوتەردى.
جانشا: — «جارايدى ەندى، ماناعى ءبىزدىڭ ايتقانىمىزداي، باي دەمەي، كەدەي دەمەي، تۇندىك باسىنا بىردەي قىلىپ ءجۇز سومنان سالىنسىن دەگەندەرىڭىز قولدارىڭىزدى كوتەرىڭىزدەر!» — دەدى.
سەزد تەگىس قول كوتەردى... عۇبايدوللالار بۇكتەلدى. عۇبايدوللا مەن قاسابولات ۇلى تۇرىپ، سەزگە جانە باسقارماعا قاراپ:
— ءبىز مۇنى دۇرىس دەپ بىلمەيمىز. ءبىز بۇل قارارعا باعىنبايمىز، — دەدى.
سەزد دۋ كوتەرىلدى:
— «جاپ اۋىزدارىڭدى، الاشتىڭ شىرقىن بۇزاتىن بۇزىقتار!.. — دەدى، ەڭ الدىڭعى قاتاردا وتىرعان، الگى جانشانىڭ سوزىنە جىلاعان ەكى ستۋدەنت — بالتان ۇلى مەن جالەن ۇلى ەكەۋى ەلىرىپ، ۇشىپ تۇرەگەلدى. بالتان ۇلى قونىشىنان ءبىر قانجاردى سۋىرىپ الىپ:
— ءولتىرۋ كەرەك بۇل بۇزىقتاردى! — دەپ تۇرا ۇمتىلدى.
سەزد وپىر-توپىر بولدى.
— كانە، ءولتىر!.. قالاي ولتىرەسىڭدەر؟.. بايقاپ كورىڭدەر! — دەپ، عۇبايدوللا الىبەك ۇلى، قاسابولاتۇلدارى دا قالتالارىنا قۇنجىنداپ قولدارىن سالدى.
— ۋاي، شىراعىم، قاراقتارىم! قويىڭدار! — دەپ جانشا اراعا ءتۇستى.
سەزد ۋ-شۋ بولدى. كەيبىرەۋلەر قاشا جونەلدى. كەيبىرەۋلەرى اڭىرايىپ تۇرىپ قالدى. قالەل دە بۇعىپ شىعا جونەلدى. قاراتىلەۋ ۇلى پەشكە سۇيەنىپ تۇرعان بويىمەن اڭىرايىپ، قالشيىپ قاراپ تۇرىپ قالدى. كەنجە ۇلى وتىرعان بويىمەن قيسايىپ، باقىرايىپ قاتىپ قالدى.
بۇكتەلگەندەردىڭ كەيبىرەۋلەرى جانشاعا:
— توقتات، انالاردى! — دەدى.
جانشا ۇستەلگە سەكىرىپ شىعىپ، قولىن جايىپ، باسىم داۋىسپەن:
— ۋا، جاماعات،توقتا!.. بۇلارىڭ قالاي؟ سابىر قىل! توقتا!.. — دەدى.
جۇرت باسىلدى، توقتادى. كەيبىرەۋلەر جۇرتتى ۇيالتىپ ءسوز سويلەدى. جۇرت باسىلدى. سونان سوڭ قۋاناي قازىرەت شىعىپ سويلەدى.
— ءوي، قۇداي-اي! بۇل نە دەگەن سۇمدىق؟.. قاراقتارىم-اي، بۇل نە قىلعاندارىڭ؟ ءبىر تۋىسقان ەلدىڭ بالاسى، ءدىن مۇسىلمان بىر-بىرىنە ۇمتىلدى دەگەن ماسقارا ەمەس پە؟.. مىنا مەشىتتىڭ ىشىندە بۇلارىڭ قالاي؟.. قوي، شىراقتارىم. تاستاڭدار ارازدىقتى! ءبۇيتىپ بۇلىنبەڭدەر، بۇلارىڭ ماسقارا عوي! تۋىسقان ەمەسسىڭدەر مە، باۋىر ەمەسسىڭدەر مە؟.. قوي، تاستاڭدار ارازدىقتى!.. كانە تاتۋلاسىڭدار! عۇبايدوللا، نۇرعالي، اسپانديار! قاراعىم، ەسەنعالي، مولداعالي، سالىمگەرەي!.. كانە قۇشاقتاسىڭدار! انا جانشامەن، انا قالەلمەن، كانە، قۇشاقتاسىڭدار!.. — دەدى.
جاڭا جاۋلاسىپ وتىرعان ەكى جاق ايقاسىپ، ارسالاقتاپ قۇشاقتاستى...
بۇدان كەيىن «الاشوردا» قۇرىلا باستادى. ميليسيا، اسكەر جاسالا باستادى. تۇندىك باسىنا ءجۇز سومنان اقشا جينالا باستادى. اقشانى بەرمەگەن جەرلەرگە «الاشوردا» ازاماتتارى قامشى ويناتا باستادى.
قاراتوبە سەزىنەن كەيىن ورال ايماعىندا
قاراتوبە سەزىندە قۇشاقتاسسا دا عۇبايدوللالار «الاشوردا» باستىقتارىمەن وتاسا المادى. بۇلار — عۇبايدوللا الىبەك ۇلى، ءالياسقار الىبەك ۇلى، كەنجە ۇلى، قاسابولات ۇلى، جولدىباي ۇلى، قاراتىلەۋ ۇلى، مىرزاعاليۇلدارى جيىلىپ، بولەك پارتيا اشتى.
پارتيالارىنىڭ اتىن «اقجول» قويدى. پارتيا قارا بۇقارانى قولداماق بولدى. پارتيانىڭ قىسقاشا نەگىزىن، جوسپارىن بەلگىلەدى. نەگىز جوباسى بۇقاراشىل بولۋ (دەموكراتيا).
بۇلار ءوزارا سويلەسىپ، يپماعامبەت ۇلى، كەنجە ۇلى. قاراتىلەۋۇلىن تەمىر ۋەزىنە جىبەردى. قاسابولات ۇلى، مىرزاعالي ۇلى، ءالياسقار الىبەكۇلىن ورال (تەكە) قالاسىنا جىبەردى. وزگەسى جىمپيتى ماڭايىندا «الاشوردا» توڭىرەگىندە قالدى.
يپماعامبەت ۇلى، قاراتىلەۋ ۇلى، كەنجە ۇلى تەمىرگە بارىپ، ءبىرازدان سوڭ ورىستارمەن بىرىگىپ، سوۆدەپ اشىپ، جىمپيتىداعى «الاشورداعا» باعىنباي ارەكەت قىلىپ جاتتى.
قاسابولات ۇلى، مىرزاعالي ۇلى، ءالياسقار الىبەك ۇلى ورال قالاسىنا كەلدى. ول كەزدە، 1918 جىل، جازعى سالىم، ورال قالاسىندا ۇكىمەت كازاك-ورىستىڭ (اتتى كازاك، ۆلاست ۆويسكوۆوگو كازاچەگو پراۆيتەلستۆا) قولىندا. ءبىراق كازاك-ورىس ۇكىمەتىمەن جارىسا بولشيەۆيكتەر سوۆدەپ جاساماققا ارەكەت قىلىپ جاتقان ەدى. بولشيەۆيكتەرگە بىرەن-ساران قازاقتار دا قوسىلىپ، سوۆدەپ جاساۋ ىسىنە قاتىسىپ جاتقان ەدى. بۇل قازاقتاردىڭ بەلگىلىلەرى اقساقال باقىتجان قاراتاي ۇلى مەن ءابدىراحمان ايتەي ۇلى، ەكىنشى، يپماعامبەت ۇلى، قانگەرەي ۇلى ەدى.
قاسابولات ۇلى، مىرزاعالي ۇلى، الىبەكۇلدارى ورالعا بارىپ، سول قاراتايۇلدارىنا جولىعىپ جاتقان. مىلتىق ساتىپ الماق بولعان. بىر-ەكى ۆينتوۆكا ساتىپ الىپ كەلىپ وتىرعاندارىندا، پاتەرلەرىندە بۇلاردى كازاك-ورىستار (ارەستوۆات ەتىپ) تۇتقىنعا العان. سول بەتتەرىندە كازاك-ورىس سوۆدەپ قۇرماق بولىپ جاتقان سەزدى بۇزىپ، قۋعان. سەزد مۇشەلەرىنىڭ قولعا تۇسكەنىن قاماپ تاستاعان.
قولعا تۇسكەن سەزد باستىقتارىنىڭ كولوستوۆ دەگەن جولداستى باس قىلىپ، بىرنەشە ادامدى اتىپ تاستاعان. قولعا تۇسپەگەندەرى قاشىپ كەتكەن. قاراتاي ۇلى قولعا ءتۇسىپ، كازاك-ورىستاردىڭ تۇرمەسىنە جابىلعان. يپماعامبەت ۇلى قاشىپ جۇرگەنىندە اتىلىپ قالعان. بۇلار ورالدى 1919 جىلى قىزىلدار كەلىپ العانشا جارىققا شىعا الماعان.
كازاك-ورىستار تۇتقىنعا العان قاسابولات ۇلى، الىبەك ۇلى، مىرزاعاليۇلدارىن ەرتەڭىندە جاۋاپ الىپ بوساتتى. سونان سوڭ بۇلار جىمپيتىعا قايتتى.
جىمپيتىدا دوسمۇقامبەتۇلدارى «الاشوردا» ۇكىمەتىن جاساپ، دۇرىلدەتىپ ىسكە كىرىستى. ۇكىمەتتەرىن «كۇنباتىس الاشوردا» اتادى. «كۇنباتىس» دەگەنى — بارلىق قازاقستاننىڭ كۇنباتىس جاق جارىمىنىڭ ۇكىمەتى دەگەنى. ميليسيا لەزدە-اق اسكەر بولدى. «الاشورداعا» باعىنباي جاتقان تەمىر سوۆەتىن بارىپ قۋىپ جىبەردى. ونداعى قاراتىلەۋ ۇلى مەن كەنجە ۇلى قاشىپ تورعاي بارىپ، تورعاي «الاشورداسىنا» قوسىلىپ، اكىم بولىپ كەتتى.
سونان كەيىن «كۇنباتىس الاشوردا» داۋىرلەي بەردى. سىبىردە سوۆەت ۇكىمەتى قۇلاپ، اكىمشىلىكتى كولچاك الىپ، جان-جاققا ءامىرىن جۇرگىزە باستاعاننان كەيىن، «الاشوردا» دا ءتىپتى كۇشەيىپ، قوقىراقتاپ الدى. اسكەردى كوبەيتتى («ارميا الاشوردا»). ءبىرازدان سوڭ ويىل قالاسىندا وفيسەرلىك «پەرۆايا كازاحسكايا كاۆالەرييسكايا يۋنكەر شكولا» اشتى. وعان «قۇدايىنان ەكى ەدى وقا تىلەگەن» قازاقتىڭ وقىعان جىگىتتەرىن جيناپ الدى.
كۇللى ءسىبىردى كولچاك العاننان كەيىنگى شىققان «سارىارقا» گازەتىنىڭ 1918 جىلعى، 12 قازانداعى 57ء-شى نومىرىندە ورال وبلىسى، جىمپيتى قالاسىنداعى «كۇنباتىس الاشوردانىڭ» جاساعان اسكەرى تۋرالى ءبۇي دەيدى:
— «ورال وبلىسى «الاشوردا» جارلىعى بويىنشا ورال وبلىسىنان ەكى مىڭنان ارتىق قازاق اسكەرى جيىلدى. بۇلارعا سامار كوميتەتىنەن ەكى مىڭ مىلتىق، 38 پۋلەمەت، ەكى زەڭبىرەك، ەكى اۆتوموبيل الىپ بەرىلدى»، — دەيدى.
جانە سول نومىرىندە «كۇنباتىس الاشوردانىڭ» ويىل قالاسىنداعى وفيسەرلىك شكولاسىنان وقىپ شىققان قازاق وفيسەرلەرى تۋرالى مىنانداي حابار جازدى:
تۇڭعىش قازاق وفيسەرلەرى
ورال وبلىسىنداعى اشىلعان قازاق ينسترۋكتورلارى دايارلاناتىن شكولادان ءبىرىنشى وكتيابردە قازاق ينسترۋكتورلارى وقۋ ءبىتىرىپ، قازاق جىگىتتەرىن ۇيرەتۋگە شىقتى، — دەيدى.
بۇل شكول ءبىتىرىپ شىققان «الاشوردانىڭ» تۇڭعىش قازاق وفيسەرلەرىنىڭ تۇڭعىش اۋىزدانۋى، «تىرناقالدىسى» قازاقتان باستالدى. بۇل «الاشوردانىڭ» تۇڭعىش باتىرلارى قولدارىن ەڭ الدىمەن قازاق كەدەيلەرىنىڭ قانىمەن بويادى. «تۇڭعىش حاننىڭ» «تۇڭعىش باتىرلارى» قولدارىن ەڭ الدىمەن، اۋەلى، بىلاي قاندادى:
سىبىردە سوۆەت ۇكىمەتى قۇلاپ، ءسىبىردى كولچاك بيلەپ، ماڭايىنا قارا قاناتىن جايىپ، قىلىشتىڭ كۇشىمەن ءامىرىن جۇرگىزە باستاعان كەزدە، «كۇنباتىس الاشوردا» دا قوقىراقتاپ، ەلگە قىلىش، قامشى جۇمساي باستاعان. مۇنى كورىپ، جىمپيتىدا «الاشوردانىڭ» ماڭىندا جۇرگەن حاننىڭ ساياساتىنا قارسى كەيبىر جىگىتتەر استىرتىن اقىل ايتىپ، جول ايتىپ، جەل بەرگەن. قىزدىرعان. سونىمەن، ءبىر كۇنى، اسكەر شارتتا-شۇرت دۋ ەتىپ كوتەرىلىس قىلعان. باستىقتارىنىڭ كوبى كازاك-ورىس وفيسەرلەرى ەكەن. باستىقتارىن اتىپ تاستاعان. كىشكەنتاي قالا ءۇرپيىپ، وپىر-توپىر بولعان. وت باسىندا جايىلىپ، قوبىرسىپ وتىرعان «الاشوردا» جالاڭ باس، جايداق اتقا مىنە قاشقان. اسكەر جيىلىپ، ءتۇيىنىپ، قارۋ-جاراقتارىنىڭ ءبارىن الىپ، ازىق-تۇلىكتەرىن اربالارعا تيەپ جونەلگەن. اسكەر ويىل قالاسىن باسىپ، اقتوبە مايدانىنداعى قىزىلدارعا ءوتىپ كەتپەك بولىپ جونەلگەن. ويىلعا تايانعان جەردە الدارىنان ويىلداعى وقىپ جاتقان الگى «تۇڭعىش قازاق وفيسەرلەرىنەن» وكىلدەر كەلگەن. بۇلارعا قاشقان «الاشوردا» حابار جىبەرىپ قويعان ەكەن. وقىپ جاتقان قازاق وفيسەرلەردىڭ جىبەرگەن وكىلدەرى اسكەردى سول جەرگە توقتاتىپ:
— ويباي، جاقسى بولدى، ءبىز دە سەندەرگە قوسىلامىز. وسىنى ەستىپ، سەندەردى كۇتىپ وتىر ەدىك. سەندەر وسىلاي تىنىعىپ جاتا تۇرىڭدار، ءبىز دە قالادان شىعىپ، وسى جەردەن بىرگە كەتەيىك، — دەگەن.
قازاق اسكەرى دۇرىس دەپ، ساي ىشىندە جايلانىپ جاتىپ قالعان. قازاقتىڭ وقىپ جۇرگەن بولاشاق «تۇڭعىش» وفيسەرلەرى تۇندە ويىل قالاسىنان كەلىپ، قاپەرسىز ۇيىقتاپ جاتقان قازاق سولداتتاردى قىرىپ سالعان. كويلەكشەڭ جاتقان جىگىتتەردى «الاشتىڭ» «تۇڭعىش باتىرلارى» ۋ-شۋ قىلىپ، تىپىرلاتىپ قويشا باۋىزداعان...
مىنە، باتىرلاردىڭ تىرناقالدىسى!..
«كۇنباتىس الاشوردانىڭ» ءتوراعاسى جانشا دوسمۇقامبەت ۇلى بولدى. ودان كەيىنگىلەر قالەل دوسمۇقامبەت ۇلى مەن الگى بەلگىلى سالىق بولىس بولدى.
اكىمشىلىك وسى ۇشەۋىنىڭ قولىندا بولدى. بۇلاردىڭ ۇستىنەن باقىلاۋشىسى جانە دۇعاگويى قۋاناي قازىرەت بولدى. قۋاناي قازىرەت ايتقانىن قىلدىرىپ وتىردى. سالىق بولىس تۋرالى جانە قۋاناي قازىرەت تۋرالى بۇدان بۇرىن ايتىلىپ وتىلگەن. بۇلاردىڭ بىر-ەكى ۋاقيعالارىن سۋرەتتەگەمىن.
ورال گۋبەرنياسى، اقتوبە ماڭايى جانشا دوسمۇقامبەتۇلىن «حان» دەيتىن بولدى. حاننىڭ ميليسيا، اسكەرى جۇرگەن جەرىن ءبۇيى تيگەندەي قىلدى. تۇندىك باسىنان ءجۇز سومدى شىتىرلاتىپ جينادى. بەرمەگەن ەلگە دۇرە سالىپ وتىرىپ الدى. ءجۇز سومنان باسقا، ەلگە تاعى دا بىرنەشە ءتۇرلى سالىقتار سالدى. ەلدەن ەرىكسىز ات جينادى. ەرىكسىز استىق جينادى. حاننىڭ ءامىرى، حاننىڭ اكىمدىگى نيكولايدىكىنەن استى. حان مەن كولچاكتىڭ اتاماندارىندا ايىرما بولعان جوق. كولچاكتىڭ دۋتوۆ، اننەنكوۆ. كراسيلنيكوۆ، سەمەنوۆ، كالمىكوۆ دەگەن پاتشاشىل اتاماندارىنان «قازاق حانى» كەم قالعان جوق. ءبارى دە قارا بۇقارانى دۇرەلەدى، ءبارى دە قول جۇمىس جۇرگىزدى، ءبارى دە مومىن حالىقتىڭ باسىنا قامشى ويناتتى... ەلگە قۇتىرعان قاسقىرشا ءتيدى. كوڭىلىنە ۇناعان نارسەنى الدى. بەتىنە قارسى كەلگەندى ۇردى. ەلدى كۇڭىرەنتتى. قاتىن-بالانى جىلاتتى. قىز-قاتىننىڭ ەركى بولمادى. قىز-قاتىنعا زورلىق قىلدى.
«الاشوردا» اسكەرى ءجۇرىپ وتكەن ءبىر ورىس پوسەلكەسىنىڭ ۇلىقتارىنا جازعان ءبىر قاعازىن بۇل اراعا كەلتىرەيىن.
كوپيا.
«پروتوكول
ۆەربوۆسكيي پوسەلكەسىنىڭ، ستاۆروپول بولىسىنىڭ، تەمىر ۋەزىنىڭ № 26 پروتوكولى. «الاشوردا» اسكەرى ءبىزدىڭ پوسەلكەنى باسىپ جۇرگەندە، ءبىر وتريادى ءبىزدىڭ پوسەلكەدە زاكوننان تىس ءىس قىلدى. دۇرە سوقتى. جۇرتتىڭ كوزىنشە ساموحۆالوۆ دەگەن شالدى ساباپ سالدى. ونىڭ ياكيم دەگەن بالاسىن ساباپ سالدى.
بۇلاردى وسىمەن دوكتورعا كورسەتسىن دەپ جانە مايدانداعى اسكەرلەردىڭ كوماندۋيۋششيى پولكوۆنيك فاددەيۇلىنا كورسەتسىن دەپ جىبەرىپ وتىرمىز...
ۋاقىتشا گراجدان كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى: پۇلدىش ۇلى، 1919 جىل، 22 يۋن.
دۇرىس كوشىرىلدى. حاتشى: كونوۆالوۆ...»
جانە ءبىر پوسەلكەنىڭ «الاشوردا» ميليسياسىنىڭ ىستەگەن ىستەرى تۋرالى جازعان پريگوۆورىن كەلتىرەيىن. پريگوۆور ءبىرتۇرلى ولاق جازىلعان. سوندا دا مانىسىنە تۇسىنۋگە بولادى.
«پريگوۆور
1919 جىل، 22 يۋن. ءبىز، تومەندە قول قويۋشى تەمىر ۋەزىنىڭ يزمايل بولىسىنىڭ گراجداندارى ۆولوسنوي سوتتا بولدىق. جيىلىسقا كوروستوي ءتوراعالىق قىلدى. جيىلىستا مىنانداي قارار شىعاردىق: وتكەن مايدىڭ ءبىرى كۇنى، ويىلدىڭ ميليسياسى كەلىپ، ءبىزدىڭ بولىستان سەگىز ءجۇز (800 پ.) پۇت بيداي، ون ات (10 ات)، سايمانىمەن ەكى اربا (فۋرگون)، ءۇي باسىنا ءجۇز سومنان (100 ) اقشا الدى. نيكولاي اقشاسىن سۇرادى. بىزدە جوق بولعان سوڭ، ءبىز حال-جايىمىزدى ايتتىق. ەكىنشى، ءبىزدىڭ ايتقان سوزىمىزگە ميليسيا بولماي، تالقانداپ ۇيلەرىمىزدى ءتىنتتى. ءتىنتىپ ءجۇرىپ، ميليسيا وزىنە ۇناعان نارسەلەرىنىڭ ءبارىن الا بەردى: اقشا، كيىم جانە باسقا نارسەلەر. جانە ايەلدەردى زورلادى: جوعارعى ايتىلعان 800 پۇت بيداي ءتورت-اق ۇيدەن الىندى. سول سەبەپتى بۇل بيدايدىڭ قايدا، قالاي بولىنگەنىن بىزگە بىلدىرسە ەكەن. وسىلار تۋرالى كازاك-ورىس اسكەرىنىڭ جوعارعى شتابىنىڭ (باسقارماسىنىڭ) الدىندا بايانداما قىلىپ، ءجون ءبىلىپ كەلۋگە ستەپان سەرەدا دەگەن جىگىتتى سايلادىق. قول قويدىق (حات بىلمەيدى): پروكۋل پونتارەنكو، ۋستيم تىرسكيي جانە باسقالار.
ءتوراعاسى: كوروستوۆ.
حاتشىسى: زونامىروۆ.
دۇرىس كوشىرىلدى. حاتشى: كونوۆالوۆ».
ءمىنى، «الاشوردا» اسكەرى مەن ميليسياسىنىڭ جۇمىستارى وسىنداي. ءبىراق بۇلارعا نە كىنا بار؟.. حان بۇيىرادى، ۇلىق جۇمسايدى. اسكەر مەن ميليسيا — حان مەن ۇلىقتىڭ اتقان وعى، شاپقان قىلىشى. ولار ءقايتسىن!..
«الاشوردا» ۇكىمەتى «الىپ كەلدەن» باسقانى بىلگەن جوق. جارلىق، بۇيرىقتارىنىڭ ءبارى دە ىلعي: «الىپ كەل»، «شاۋىپ كەل!»
ماسەلەن، «كۇنباتىس الاشوردانىڭ» اسكەري ءبولىمىنىڭ 19 ماۋسىمدا جازعان 59ء-نومىرلى بۇيرىعىندا تەمىر ۋەزىنىڭ بورودين بولىسىنان ون كۇننەن قالدىرماي «اسكەري سالىق»، «تۇياق سالىق» جينا دەيدى. ءۇي باسىنان ءجۇز سومنان جينا دەيدى. جانە، «ويىلعا 1300 پۇت بيداي جەتكىز، مىنەتىن بەس ات جەتكىز!» — دەيدى. مىنە، بۇل انشەيىن ازىراق مىسال ءۇشىن كەلتىرىلگەن ماعلۇماتتار عوي...
«كۇنباتىس الاشوردا» ءسويتىپ، وزىنشە ىستەي بەردى. ايتقاندايىن، ويىل قالاسىندا گازەت شىعاردى. گازەتىنىڭ اتى، جاڭىلماسام، «جاڭا قازاق» بولسا كەرەك. شىعارۋشىسى — احمەت مامەت ۇلى دەگەن.
«كۇنباتىس الاشوردانى» قىسقاشا بولسا دا تۇپتەپ ايتامىن دەپ، اتتاپ كولچاك زامانىنداعى اڭگىمەلەرگە ءتۇسىپ كەتتىم. ەندى «كۇنباتىس الاشوردانى» وسىمەن قويايىن. بۇل «الاشوردا» جوعارعى ايتىلعان قالپىندا ءجۇرىپ جاتا بەردى...
1919 جىلى، كولچاك السىرەگەن كەزدە، ورال وبلىسىن بولشيەۆيكتەر العان سوڭ عانا حاننىڭ ۇكىمەتى بىتىرادى. سونان سوڭ اتىلعان يپماعامبەت ۇلىنىڭ اعاسى، ارعىنشا ۇلى، ايتەي ۇلى، حانگەرەي ۇلى جارىققا شىقتى. جانە «الاشورداعا» قاتىسپاعان ءبىراز جاستار — بەك ۇلى، بەكباتىرۇلدارى بولشيەۆيكتەرگە كىردى. جانە «الاشورداعا» نە قاتىناسپاعان، نە ءجوندى قاتىناسپاعان قازاق وقىعاندارىنىڭ ءبىرازى بولشيەۆيكتەرگە قوسىلدى. (بۇلار: دوكتور يپماعامبەت ۇلى، الىبەك ۇلى، قاسابولات ۇلى، مىرزاعالي ۇلى جانە باسقالار).
ەندى كۇنشىعىس قازاقستانعا كەلەيىك. «كۇنباتىس الاشوردانى» ايتام دەپ، ازىراق اتتاپ كولچاك زامانىنىڭ اڭگىمەسىنە ءتۇسىپ كەتتىم. ايتقاندا تورعاي «الاشوردا» ءىسى تۋرالى كوپ ايتىپ ۋاقىت الۋ قاجەت ەمەس.
تورعاي «الاشورداسى» «كۇنشىعىس الاشورداسىنىڭ» بۇتاعى سانالادى. تورعاي «الاشورداسىنىڭ» باسىندا ەسپول ۇلى، دۋلات ۇلى، بايتۇرسىن ۇلى، ومار ۇلى ەلدەس بولدى. ولاردىڭ ىشىندە جانە تولىپ جاتقان قوستاناي، تورعاي وقىعاندارى بولدى. جانە بۇلارعا ورالدان قاراتىلەۋ ۇلى مەن كەنجە ۇلى كەلىپ قوسىلدى. بۇلار دا اسكەر جاسادى. بۇلار دا ەلگە ءتۇرلى سالىق سالدى. بۇلاردىڭ اسكەرى دە قالىڭ بۇقارانىڭ باسىنا قامشى ويناتتى. قان قاقساتتى. قىلىش جۇمسادى. رەتى كەلگەن كەزدەرىندە بۇقارا قازاقتىڭ قانىمەن قىلىشتارىن قاندادى. ءسىبىردى كولچاك الىپ تۇرعاندا ورالداعى «كۇنباتىس الاشوردا» دا، بۇل تورعاي «الاشورداسى» دا كولچاكقا ەلشى جىبەرىپ، قاتىناس جاساپ تۇردى... بۇلاردى ايتقاندا دا، الگى «كۇنباتىس الاشوردا» مىنەزدەرىن قايتا ايتقانداي بولاسىڭ. بۇلار دا «الاشوردا» ءداۋىرىن ىسقىرتىپ جۇرگىزدى.
ەندى 1918 جىلدىڭ باس كەزىندەگى، سوۆدەپ زامانىنداعى اقمولاعا قايتا كەلەيىك. اقمولادا سوۆدەپ دەم الماي ىستەپ جاتتى. اقمولا قالاسىنىڭ ۇركەردەي بايلارىنا كوبىنە كوپ، ازىنا ازداپ، ءۇش ميلليون سوم كونتريبۋسيا (سالىق) سالدىق. ول كەزدە ءۇش ميلليون سوم كوپ اقشا. بايلار جىلادى. ءبىراق لاجدارى بار ما؟ اقشانى تەز اكەلىپ، سوۆدەپتىڭ اقشا بولىمىنە تاپسىردى. جانە بايلاردىڭ ءتاۋىر ۇيلەرىن كەرەكتى مەكەمەلەرگە الدىق. بانكتەر، ماشينا، ديىرمەندەر الدىمەن الىنعان. سوۆدەپ ءماجىلىسى ءجيى بولادى. كوپ سويلەنەدى. جاي حالىقتا ءماجىلىستى تىڭداۋعا كەلىپ تۇرادى. كەي ۋاقىتتا تىڭداپ تۇرعان جۇرتتان دا تىلەك قىلعان ادام سوۆدەپتىڭ ءتوراعاسىنان ءسوز سۇراپ الىپ، سوزگە قاتىسادى. سوۆدەپتىڭ ەسىگى جۇرتتىڭ بارىنە بىردەي اشىق.
قىس ءوتىپ، جاز كىردى. ومبى، قىزىلجارمەنەن قاتىناستارىمىز جيىلەندى. پوچتا، گازەت الۋىمىز بۇرىنعىدان گورى جوندەلدى. اقمولا گۋبەرنياسىنىڭ بارلىق دالالارىندا سوۆەت ۇكىمەتى ابدەن قۇرىلدى. اقمولا گۋبەرنياسىندا اكىمشىلىكتى سوۆدەپ الدىمەن اقمولا، ومبى، قىزىلجار ۋەزدەرىندە قولىنا الدى. بۇل ۋەزدەردەن كەيىن كوكشەتاۋ مەن اتباسار ۋەزدەرىن دە الدى. اتباسار سوۆدەپىنەن بىزگە بىر-ەكى وكىل كەلىپ، نۇسقا الىپ كەتتى. اقمولا گۋبەرنياسىنىڭ اتباسار، كوكشەتاۋ ۋەزدەرىندە بولشيەۆيككە قوسىلعان قازاقتارى شامالى بولدى. اتباساردا قازاقتان بولشيەۆيككە قوسىلىپ، ەكپىندەپ ىسكە كىرىسكەن — مايكوت ۇلى، كوكشەتاۋدا سوۆەت تۋىن كوتەرىپ بەلسەنىپ مايدانعا شىققان — سابىر ءشارىپ ۇلى، قىزىلجاردا — قازاق جۇمىسكەرلەرى مەن كوبەك ۇلى ىسقاق، ءالجان ۇلى شايمەردەن، ومبىدا — كولبايلار جانە قازاق جۇمىسكەرلەرى: ۋگار جانىبەك ۇلى، زىكىريا مۇكەي ۇلى، عالىم ءتاتىم ۇلى جانە وقۋداعى جانايدار، قامزا، ءابىلقايىر، تاۋتاندار.
بايلارعا كونتريبۋسيانى قالانىڭ كىشكەنەلىگىنە قاراعاندا اقمولا سوۆدەپى كوپ سالدى. ءبىز ءا دەگەندە ءبىر ميلليون مولشەرلى بايلىعىنىڭ قاق جارتىسىن سوۆدەپكە الدىق.
ومبى مەنەن قىزىلجار سوۆدەپتەرى دە بايلارعا تىزەسىن ءا دەگەندە ەداۋىر باتىردى. ومبىدا سوۆدەپ اكىمشىلىگى الاردا، يۋنكەرلەرمەن ءبىراز اتىس بولعان. ومبى مەنەن قىزىلجاردىڭ اقمولادان ءتاۋىر جەرى، جۇمىسكەرلەرى كوپ. ومبى مەنەن قىزىلجاردىڭ ءار ءتۇرلى زاۆودتارىندا، تەمىر جولدا، پاروحودىندا جانە باسقا جەرلەرىندە جۇمىس قىلاتىن ەداۋىر جۇمىسكەرلەرى بولدى. بۇلاردىڭ كوبى كوزى اشىق جۇمىسكەر بولعاندىقتان، سوۆدەپ جاساپ، سوۆدەپتىڭ اكىمشىلىگىن جۇرگىزدى. ورىس جۇمىسكەرلەرىنىڭ اراسىنداعى از عانا قازاق جۇمىسكەرلەرى دە قالىسپادى.
قىزىلجاردا قازاق جۇمىسكەرلەرى ۇيىمداسىپ قۇرالدانىپ، ساياسات، الەۋمەت مايدانىنا شىقتى. جينالىپ جۇرەتىن شتابتارى قىزىلجارداعى بەلگىلى باي وسەربايدىڭ ءنومىر-ۇيى بولدى. بۇلاردىڭ كەيبىرەۋلەرى قىزىل گۆاردياعا كىردى. مۇنىڭ باسىندا «ءۇش ءجۇزدىڭ» باستىقتارى ىسقاق كوبەك ۇلى مەن كارىم سوتەش ۇلى، شايمەردەن ءالجان ۇلى بولدى. كوبەك ۇلى سول قازاق جۇمىسكەرلەرى گۆاردياسىنىڭ كومانديرى بولدى.
ومبىداعى قازاق جۇمىسكەرلەرى دە قىزىلاسكەرگە كىرە باستادى. قىزىلجاردا سول 1917 جىلى قىستىڭ باس كەزىندە وفيسەرلەر، بايدىڭ بالالارى ويدا-جوقتا ءبىر كۇنى سوۆدەپكە قارسى كوتەرىلىس جاساعان. سوۆدەپتى قاماپ الىپ، كەيبىر باستىقتارىن ۇستاپ، قاماپ تاستاپ، قالانى مەڭگەرە باستاعان. جۇمىسكەر قىزىل گۆاردياسى تەز قيمىل قىلىپ، سوۆدەپتى بوساتىپ العان. كوتەرىلىس قىلعانداردىڭ قولعا تۇسكەن باستىقتارى جازالارىن تارتقان. كوتەرىلىستى باسقاندا قازاق جۇمىسكەرلەرى مەن ىسقاق كوبەك ۇلى كوزگە كورىنەرلىك قايرات قىلعان.
قىزىلجاردىڭ بايلارى، اسىرەسە مۇسىلمانداردىڭ بايلارى، «الاشوردانىڭ» قۇيىرشىقتارى، «قالانى الدىق» دەپ قويعان. «الاشوردانىڭ» قۇيىرشىقتارى «قالا الىندى» دەپ ءبىر ۇيگە جينالعان. قۋانىپ ءبىرىن-بىرى قۇتتىقتاپ، «كوبەكۇلىن ىزدەۋ كەرەك!.. كوبەكۇلىن قۇرتۋ كەرەك!.. — دەپ قاۋقىلداپ وتىرعان. ءسويتىپ وتىرعاندا، كوبەك ۇلى باستاپ، قازاق جۇمىسكەرلەرى «الاشوردا» قۇيىرشىقتارىنىڭ ۇستىنە جەتىپ بارعان. ىزدەپ وتىرعان كوبەك ۇلى مىلتىعىن ۇڭىرەيتىپ ۇيگە كىرىپ كەلگەن. «الاشورداشىلدار» ورىندارىندا تاس بولىپ قاتىپ قالعان...
جۇمىسكەر تابى قولىنان ەشتەڭە كەلمەيتىن، قورقاق، جالىنعان دۇشپاندارىنا وندايدا تيمەيدى. قازاق جۇمىسكەرلەرى بۇلاردى تەك بىر-ەكى تەۋىپ قالىپ، ۇيدەن قۋىپ تاراتىپ جىبەرگەن...
قىزىلجاردىڭ جۇمىسكەرلەر باستىقتارى — كارىم دۇيسەكەي ۇلى، قاسەن قاراناي ۇلى، ەرەجەپ قاسىم ۇلى، گرۋشيسين، قالي، مۇقان ەسماعامبەتۇلدارى، ءشارىپ جانە بوسقىنۇلدارى. بۇل ۇيىمداسقان، قۇرالدانعان جۇمىسكەرلەردىڭ ءبارى دە «ءۇش ءجۇز» پارتياسىندا بولدى. ۇيرەتۋشى باستىقتارى الگى ايتىلعان ىسقاق كوبەك ۇلى مەن كارىم سوتەش ۇلى بولعان. كوبەك ۇلى كوميسسار بولعان. جانە ومبىدان شايمەردەن ءالجان ۇلى كەلىپ، نۇسقاۋ بەرىپ جۇرگەن.
اقمولا قالاسىندا ونداي زاۆودتار بولماعاندىقتان، جۇمىسكەرلەر دە از بولدى. ءنىلدى، سپاسسك، قاراعاندى، سارىسۋ زاۆودتارى اقمولا قالاسىنان ەكى ءجۇز، ءۇش ءجۇز شاقىرىمداي جەرلەردە الىس بولدى. قىستىگۇنى بۇلارمەن ءجيى قاتىناسۋعا بولمادى. ورسكىدەن اتباسار، اقمولانى باسىپ، سەمەيگە تەمىر جول سالىنىپ جاتقان. وڭتۇستىك ءسىبىر تەمىر جولدى باسقاراتىن مەكەمەسى اقمولادا بولعان. اقمولادا ۆوكزال ۇيلەرى ىستەگەن. مىنە، سول ۆوكزالدا اقمولانىڭ دا جۇمىس قىلىپ جاتقان قازاق جۇمىسكەرلەرىنە ءبىزدىڭ سوۆدەپ مۇشەلەرى بارىپ، باياندامالار جاسايتىن بولدى. بۇلار ەلدەن جاڭا كەلگەن جۇمىسكەرلەر بولعان سوڭ، ساياسات اعىمىن تۇسىندىرۋگە كىرىستىك. تۇرمىستارىن جوندەۋگە كىرىستىك. ولارعا پاتەرگە قالاداعى ءبىر بايدىڭ ادەمى كوك ءۇيىن الىپ بەردىك. بۇلارعا الدىمەن ءبىرسىپىرا تاربيە كەرەك بولدى...
ءبىر كۇنى ءستاليننىڭ اتىنان تەلەگرامما الدىق. تەلەگراممادا:
«بولشيەۆيكتەردىڭ قولدانعان جوباسى بويىنشا، سوۆەت ۇكىمەتى بۇرىنعى پاتشا زامانىنداعى ەزىلگەن حالىقتاردىڭ بارىنە اۆتونوميا بەرەدى. ءار حالىق ءوز تاعدىرىن ءوزى شەشۋگە ىقتيارلى. قازاق حالقى جەر ىڭعايىمەن اۆتونوميا قۇرۋعا دايارلانا بەرسىن. بۇل ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، انا تىلىندە حالىق سوتىن، بالا وقىتاتىن مەكتەپتەردى جاساي بەرىڭدەر»، — دەگەن.
بۇدان كەيىن كەشىكپەي سەمەيدەن كەلگەن «سارىارقا» گازەتى مەن «اباي» جۋرنالىنىڭ بەتتەرىندە «بولشيەۆيكتەر قازاققا اۆتونوميا بەردى...» — دەپ، ۇلكەن ارىپتەرمەن جازعان «الاشوردا» باستىقتارىنىڭ قۋانىش حابارلارى باسىلىپ كەلدى. «الاشوردا» باستىقتارى ءتىپتى جار سالىپ قۋانعان:
«...قۇداي بەردى، الاش! اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلدى، الاش!.. شاتتان، الاش!.. كۋان، الاش!..» — دەگەن. جانە بۇل قۋانىش حابارلارىنىڭ ءبىر جەرىندە ايتقان: «ماسكەۋگە قازاق اۆتونومياسى تۋرالى سويلەسۋگە قالەل دوسمۇقامبەت ۇلى مەن جانشا دوسمۇقامبەت ۇلى بارعان ەدى. «بولشيەۆيك باستىقتارىمەنەن سويلەسىپ جاتىرمىز...» — دەگەن جاقىن ارادا ولاردان ءاليحان تەلەگرامما العان ەدى. اۆتونوميا تۋرالى سويلەسىپ، اۆتونوميانى الىپ شىققان سول ەكى ساباز ەكەن...» — دەگەن.
ءبىزدى بۇل حابارلار ۇلكەن ويعا قالدىردى.
قالاي ويلانبايسىڭ! «الاشوردانىڭ» دوسمۇقامبەتۇلدارى ماسكەۋگە بارىپ، سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ باستىقتارىمەن سويلەسەدى، دوسمۇقامبەتۇلدارى «لەنينمەن، ستالينمەن اۆتونوميا تۋرالى سويلەسىپ جاتىرمىز...» — دەپ بوكەيحانۇلىنا تەلەگرامما سوعادى. سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ باستىقتارى قازاق اۆتونومياسىن سولارعا بەرەدى. بۇعان «الاشوردانىڭ» سەمەيدەگىلەرى ۇران سالىپ شاتتانادى. «سارىارقا» مەنەن «اباي» جۋرنالى ارقىلى جار سالادى. بۇعان ويلانباي قايتەرسىڭ! بۇل قالاي؟
تەز «جاس قازاق» ۇيىمىنىڭ جيىلىسىن جاسادىق. اۆتونوميا تۋرالى بايانداما جاسادىق. بايانداما جاساپ، ءبىراز پىكىر الىسقاننان كەيىن، «جاس قازاق» ۇيىمى تەگىس ءبىر قارارعا كەلدى. قارارى مىناۋ:
«...قازاق حالقى وقىماعان نادان. كەدەيلەرى، ەڭبەكشىلەرى ءالى بايلارىنىڭ، تورەلەرىنىڭ ىقپالىندا. كەدەيدەن شىققان، كەدەيدى جاقتايتىن وقىعاندار از. قازاق وقىعاندارىنىڭ كوبى بايلاردى، تورەلەردى كوتەرمەلەپ، «الاشوردا» بولدى. قازاققا ءقازىر اۆتونوميا بەرسە، «الاشورداشىلدار» يەلەنىپ كەتەدى. «الاشوردا» العان اۆتونوميانىڭ قازاق ەڭبەكشىلەرىنە كەرەگى جوق...»
مىنە، «جاس قازاق» ۇيىمى وسىنداي قارار شىعاردى. جانە اقمولا ۋەزىنىڭ قازاق كەدەيلەرىنىڭ سەزىن شاقىرماق بولدىق. بۇل اۆتونوميا اڭگىمەسىن سول كەدەيلەر سەزىنىڭ الدىنا سالماق بولدىق.
سوۆدەپپەن سويلەسىپ، تەز سەزد شاقىردىق. وكىلدەر تەز جيىلدى. اسىعىس بولعان سوڭ، الىس ەلدەردەن وكىل شاقىرا المادىق. سەزد اشتىق. سەزد سوۆدەپتىڭ استىڭعى ۇيىندە بولدى. (مويسەيەۆ دەگەن بايدىڭ سالدىرعان ءۇيى گيمنازيا ءۇيى بولعان ەدى.) سەزد الدىنا اۆتونوميا ماسەلەسىن سالدىق. بايانداما جاسادىق... سەزد دە ءبىراۋىزدان جاڭاعى «جاس قازاق» ۇيىمىنىڭ قارارىنداعى قاۋلىعا كەلدى. سەزدىڭ ءتوراعاسى ابدوللا اسىلبەك ۇلى ەدى. حاتشىسى بايسەيىت ءادىل ۇلى بولاتىن.
«الاشوردانىڭ» العان اۆتونومياسىنىڭ قازاق ەڭبەكشىلەرىنە كەرەگى جوق. اۆتونوميانى وزىمىزدەن وقىعاندار كوبەيگەندە الامىز...» — دەپ قاۋلى قىلدىق. وسىنى ايتىپ سەزدىڭ اتىنان ستالينگە تەلەگرامما سوقتىق. تەلەگراممانى اقىلداسىپ وتىرىپ جاساسقان: بايسەيىت ءادىل ۇلى، ابدوللا اسىلبەك ۇلى، باكەن سەرىكباي ۇلى، جۇماباي نۇركە ۇلى، نۇرعايىن بەكمۇقامبەت ۇلى — ءبارىمىز ەدىك. جازعان بايسەيىت ءادىل ۇلى ەدى.
بۇل پىكىر ول ۋاقىتتا دۇرىس پا، دۇرىس ەمەس پە ەدى، ول ءوز الدىنا. سوندا دا بۇل ماسەلە تۋرالى بۇدان كەيىنگى پىكىردى دە ايتا كەتۋگە بولادى. بۇدان كەيىن قازاق اۆتونومياسى تۋرالى ءبىزدىڭ كوزقاراسىمىز، پىكىرىمىز 1920 جىلعا شەيىن جوعارعى ايتىلعان قالپىندا كەلدى. 1920 جىلدا اقمولادا قازاق كەدەيلەرىنىڭ ۋەزدىك سەزى شاقىرىلىپ، سول سەزدە دە قازاق اۆتونومياسى تۋرالى بايانداما جاسالىندى. سەزدىڭ باسىندا اقمولاعا بەس قىزىل اسكەرمەن كەلگەن قىرىم ۇلى (كرىموۆ) دەگەن نوعاي جىگىت بولدى. جۇماباي جولداس نۇركە ۇلى جانە ومار ۇلى بولدى (قىرىم ۇلى سودان كەيىن ماسكەۋدەگى اسكەرلىك اكادەميادا وقىدى. ءقازىر ءبىتىرىپ شىقتى). سەزدە اۆتونوميا تۋرالى مەن بايانداما قىلدىم. بايانداما بولعان سوڭ، ءبىراز پىكىر الىسقاننان كەيىن بۇل سەزدە الگى 1918 جىلعى كەدەيلەر سەزىنىڭ قارارىنداي قارارعا كەلدى. سەزد اتىنان ورىنبورداعى قازاقستان اسكەري-توڭكەرىس كوميتەتىنە (كير. كرايەۆوي ۆوەن. ريەۆكوم) اۆتونوميا تۋرالى سەزدىڭ پىكىرىن ايتىپ تەلەگرامما بەردىك.
تەلەگرامما سونداعى ورىنبوردا ورىس تىلىندە شىعاتىن قازاقستاننىڭ اسكەري-توڭكەرىس كوميتەتىنىڭ گازەتىندە باسىلىپ شىقتى...
تاعى دا ىلگەرىدەگى 1920 جىلعى اڭگىمەنى ايتىڭقىراپ كەتتىم...
ەندى 1918 جىلدىڭ اڭگىمەسىنە كەلەيىك. ءسويتىپ، ستالينگە تەلەگرامما بەرىپ، ءبىز «الاشورداشىلار العان اۆتونوميانىڭ قازاق ەڭبەكشىلەرىنە كەرەگى جوق»، — دەپ جاتقانىمىزدا، «قازاق حالقىنا بولشيەۆيكتەر جاساعان اۆتونوميانىڭ كەرەگى جوق»، — دەگەندەي قىلىپ جازۋشىلاردا بولدى. الدىمەن بۇيدەۋشىلەر شوقاي ۇلىنىڭ «قوقان اۆتونومياسىن» جاقتاۋشىلار بولدى. وعان ايقىن دالەل — تاشكەندە شىعاتىن «بىرلىك تۋى» گازەتىنىڭ 1918 جىل، 5 ساۋىردە شىققان 29-نومىرىندەگى باسماقالاسىنىڭ سوزدەرىن كەلتىرەيىك.
گازەتتەن:
تاشكەنت. 18 (5) اپرەل
تۇركىستان ايماعىنداعى بولشيەۆيكتەردىڭ كىندىگى بولعان تاشكەنتتە جاقىن ارادا جەرگىلىكتى سوۆەت قايتا سايلانىپ قويىلدى. بۇل سايلاۋدان باستاپ از-ماز جاقسىلىق كۇتىپ يگىلىك ءۇمىت قىلۋشىلار ءبىرجولاتا الداندى. بولشيەۆيكتەردىڭ ءالى دە بولسا حالىق پىكىرىن، جۇرت تىلەگىن ەسكەرمەۋ جولىنان شەتكە شىقپاعاندىعى وسى سايلاۋ ۋاقىتىندا اشىق كورىندى.
ولار وزدەرى ۇناتپاعان 26 حالىق ۇيىمدارىنىڭ وكىلدەرىن جيىلىستان قۋىپ شىعىپ، سوۆەتتىڭ باسقارۋشى كوميتەتىنە ىلعي ءوز ادامدارىن عانا وتكىزىپ وتىر.
ەندى وسى ۋاقىتتا تاشكەنتتە تۇركىستان ايماعىنداعى سوۆەتتەردىڭ جالپى سەزى بولايىن دەپ جاتىر. بالكي، مۇنان دا حالىق ءۇشىن جاقسىلىق دامە قىلۋشىلار بار شىعار. ءبىراق بۇل جولى دا ولاردىڭ الدانىپ قالۋى شاكسىز. جالعىز قۇرال كۇشىنە عانا تابىنىپ، حالىقتىڭ تىلەگىن شىبىننىڭ ىزىڭداعانى قۇرلى كورمەيتىن بولشيەۆيكتەر ءىس باسىندا تۇرعاندا جۇرت ءۇشىن يگىلىك كۇتۋدىڭ ورنى جوق.
بولشيەۆيكتەر سوڭعى كەزدە تۇركىستان اۆتونومياسى تۋرالى ءار جەرلەردە كوبىرەك ءسوز قىلا باستادى. بۇل تۋرالى تاشكەندەگى جاڭا سوۆەتتىڭ ءبىرىنشى جيىلىسىندا جولداس توبولين ءبىرتالاي سىلدىراعان سوزدەر ايتتى. ونان سوڭ ماسكەۋدەگى ۇلت ىستەرى كوميسسارى ستالين تۇركىستاندا اۆتونوميا جاساۋدىڭ قامىنا كىرىسۋدىڭ كەرەكتىگىن ءبىلدىرىپ تەلەگرامما بەرىپ وتىر.
تۇركىستاننىڭ اۆتونوميالى بولۋى ونداعى بارلىق حالىقتاردىڭ ەڭ قاسيەتتى تىلەكتەرى ەكەنى بەلگىلى. وزگەرىستىڭ باسىنان بەرى قارا حالىق ءوزىنىڭ بۇل تىلەگىن ءار جەرلەردە-اق قاقساپ ايتىپ كەلەدى. سول سەبەپتى جارىققا شىعىپ ىسكە اينالۋىنا تىلەكتەس بولمايتىن جان جوق.
ءبىراق بولشيەۆيكتەردىڭ جۇرتقا ۋادە قىلىپ وتىرعان بۇل اۆتونومياسى مەن شىن حالىق تىلەگەن اۆتونوميانىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي. حالىقتىڭ بۇل كۇنگە شەيىن تىلەپ كەلگەن اۆتونومياسى جۇرتتىڭ ءوز تىزگىنى وزىندە بولىپ، ونىڭ تىرشىلىگىنە شەتتەن ەشكىمنىڭ ارالاسپاۋى ماعىناسىندا، حالىق بۇل تىلەگىن جارىققا شىعارۋعا بۇل كۇنگە شەيىن ىجداعات قىلىپ كەلەدى. ءالى دە بولسا ىجداعات قىلادى.
ال ەندى بولشيەۆيكتەردىڭ تۇركىستاندا جاساماق بولىپ جۇرگەن اۆتونومياسى اناۋ اۆتونومياعا ءتىپتى جۋىسپايدى. ولاردىڭ نيەتى حالىقتىڭ ءوز تىزگىنىن وزىنە بەرىپ، ونىڭ تىرشىلىگىنە قول سۇقپاۋ ەمەس. بالكي، ءىس باسىنا قارا بۇقارانى قويۋدى سىلتاۋ قىلىپ، جۇرتتى ىلعي بۇزاقىلاردىڭ قولىنا بايلاپ بەرمەك.
بولشيەۆيكتەر ەكى سوزدەرىنىڭ بىرىندە: «ءبىز اۆتونومياعا قارسى ەمەسپىز. اۆتونوميا ءبىزدىڭ پروگراممامىزدا بار. ءبىراق ءبىزدىڭ قۋاتتايتىن اۆتونوميامىز بايلارعا عانا جاقپايدى. ءبىز اۆتونوميانى جالعىز قارا بۇقارا پايداسىنا لايىق جاساماقپىز، سونىڭ ءۇشىن ءبىز بۇقارا پايداسىنا بولا سوۆەتسكيي اۆتونوميانى جارىققا شىعارامىز دەيدى.
ولاردىڭ جاساماقشى بولىپ جۇرگەن اۆتونومياسىندا تىزگىن جالپى حالىقتىڭ قولىندا ەمەس، جالعىز سوۆەتتەر قولىندا بولماق. سوۆەتتەرگە جالعىز بۇقارا كەدەيلەر تونىن جامىلعان ازعىندار كىرىپ ءىس باسىندا سولار تۇرماق. سولاي بولعان سوڭ مۇنداي اۆتونوميانىڭ ءبىزدىڭ جۇرتقا قانشاما پايدالى ەكەنىن ءتۇسىنۋ ءتىپتى قيىن ەمەس.
سوۆەتسكيي اۆتونوميا جاساعان بولىپ ءىس باسىندا ىلعي ونان-مۇنان قۇرالعان بۇرالقى قاڭعىباستار وتىرماق، ءبىزدىڭ حالىقتىڭ ءوز بۇقاراسىنىڭ ناداندىعىن سىلتاۋ قىلىپ، الگىدەي بۇرالقى «جولداستار» ءبىزدىڭ جۇرتقا ءوز ويلارىنشا تون پىشپەك. مۇنان كىمگە پايدا؟
اۆتونوميا دەگەن قۇر اتى بولماسا، ول ۋاقىتتا ءىس باسىندا تۇرۋشىلار وسى كۇنگى سوۆەتتەردە كىمدەر وتىرعانى جۇرتتىڭ وزىنە ءمالىم عوي. وكىمەت تىزگىنىن سوۆەتتەر العالى ءبىزدىڭ جۇرتتىڭ قانشاما يگىلىك كورىپ تۇرعانى دا كوز الدىمىزداعى نارسە. سوۆەتتەر قوجايىن بولعالى ءار جەرلەردە حالىقتىڭ ازدى-كوپتى اۋقاتتى ادامدارى تالانىپ جاتىر. كەي جەرلەردە جۇرتتان «وننان ءبىرى» جيىلىپ الىندى. مۇنىڭ پايداسىن ءبىزدىڭ بۇقارامىز — مۇسىلمان بۇقاراسى كوردى مە؟ سوۆەتتەر جيناعان سول «وننان ءبىردىڭ» جۇزدەن ءبىرى وسى كۇنى اشتان قىرىلىپ جاتقان قازاقتىڭ سورلىلارىنا ءتيدى مە؟
قايتا سول «وننان بىردەن» ارتىق زيان كورىپ وتىرعاننىڭ ءوزى سول قازاقتىڭ بۇقاراسى، كەدەيلەرى. بايلار، قولىندا پ ۇلى بارلار ەلگە شىققان «جولداستارمەن» جەڭ ۇشىنان جالعاسىپ، مالىن جاسىرىپ، امان قالىپ، ونى قىلا الماعان سورلىلاردىڭ مالى ارتىق شاعىلىپ سورلاپ جاتقانىن كىم بىلمەيدى.
بولشيەۆيكتەر ءتىل ۇشىمەن بۇقارا-بۇقارا دەپ قاقساعاندا اۋىزدىعا ءسوز، اياقتىعا جول بەرمەيدى. ال ەندى وزدەرىنىڭ قاي جەردە شىن بۇقارا تىلەگىن تىڭداعانى بار! دەكابر ىشىندە قوقاندا بۇكىل مۇسىلمان جۇمىسكەرلەرى مەن ديقانشىلارى سەزد جاساپ قاۋلىلار شىعاردى. بۇقارا پىكىرى ەكەن دەپ وعان ەلەڭ قىلعان بولشيەۆيك بولدى ما؟ ونىڭ بەر جاعىندا بولشيەۆيكتەردىڭ تۇركىستاندا قىلىپ جاتقان بۇزىقتىقتارىندا ەسەپ جوق. سونىڭ ءبارىن ولار قايسى بۇقارانىڭ تىلەگى بويىنشا قىلىپ ءجۇر ەكەن؟ قوقاندا جانە بۇقار قىرعىندارىنا قاي حالىقتىڭ شىن بۇقاراسى ىرزا؟ ءسويتىپ وتىرىپ ولار وسىنداي ىستەرىنىڭ ءبارىن جەرگىلىكتى بۇقارا پايداسى ءۇشىن قىلدىق دەپ كورسەتەدى.
وسى كۇنى جۇرتتىڭ شىن قىزمەتكەر ءبىلىمدى ازاماتتارى قاشقىندا ءجۇر. قولدارىنا تۇسىرسە، بولشيەۆيكتەر ولاردى ولتىرەمىز دەپ دىك-دىك ەتەدى. بۇل تۋرالى ءبىزدىڭ شىن بۇقارانىڭ پىكىرىن، تىلەگىن كىمنىڭ سۇراعانى بار، كىمنىڭ تىڭداعانى بار؟ ولار سول قاشىپ جۇرگەن ازاماتتاردى وزدەرىنىڭ دۇشپاندارى دەپ قاي جەردە ايتىپ ەدى؟
ءبىراق بولشيەۆيكتەردىڭ تىزگىندى سوۆەتتەرگە بەرەمىز دەپ جۇرگەندەگى نيەتتەرى حالىق بۇقاراسىنىڭ پايداسىن كوزدەۋ ەمەس. ولار تەك بۇقارانى سىلتاۋ قىلىپ، ءىس باسىنا ىلعي الدەقايدان جينالعان سىلىمتىكتەر، ءىشىپ كەتەر، جەپ كەتەرلەردى قولعا الىپ ءجۇر. ولارعا شىن بۇقارا پايداسىنان دا وزدەرىنىڭ قالتاسى قىمبات... ولار بۇگىن... جەمساۋلارى تولعان كۇنى الدەقايدا جىتىپ كەتەتىن سۇرقيالار. مۇنى ءبىز كورمەي وتىرعانىمىز جوق. تۇركىستاندا قانشا ۋاقىت قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان جانە «بۇقارا پايداسى» ءۇشىن قوقاندا قىرعىن جاساعان ءپىرپلوۆتار، ستاسكوۆتار وسى كۇنى قوقاندا ءجۇر...
بۇقارا قوجايىندىعى، جۇمىسكەرلەر قوجايىندىعى دەگەندە بولشيەۆيكتەردىڭ اۋىزدارى تولا كەتەدى. ءبىزدىڭ تۇركىستان مەن قازاقستاندا بۇل سوزدەردىڭ نە ماعىنادا جۇرەتىندىگىن بىلەمىز. بىزدە يا حالىق قوجايىندىعى بولادى. يا بۇقارا قوجايىندىعى اتىن جامىلعان بۇزاقىلار قوجايىندىعى بولادى. شىن بۇقارا قوجايىندىعى جالپى حالىق قوجايىندىعىنان باسقا بىزدە بولۋعا مۇمكىن ەمەس!..
(«بىرلىك». گازەتتىڭ ۋاقىتشا رەداكتورى س. قوجان ۇلى )
1918 جىلدىڭ جازى شىقتى. «الاشوردا» دا جانە ونىڭ ىنىشەكتەرى دە قاراپ جاتپادى. بۇلاردىڭ ومبىداعىلارى بولشيەۆيكتەرگە قوسىلعان مۇقان ايتپەن ۇلى مەن كولباي توعىس ۇلىنىڭ اراسىنا وت جاقتى. ەكەۋىن جاۋلاستىردى. «كيىمدى شايتانداردىڭ» ارەكەتتەرىمەن اقىرىندا كولباي مۇقاندى ارەستوۆات ەتكىزىپ قاماتتى. سونسوڭ تەز مۇقان قاماۋدان شىقتى. ەندى كولبايدىڭ ۇستىنەن قارالايتىن ماتەريالدار جيناپ، سوۆدەپ ارقىلى كولبايدى قاماتتىردى.
ومبىدا وقىپ جۇرگەن جاستاردىڭ 1914 جىلدان بەرى كەلە جاتقان «بىرلىك» ۇيىمىنىڭ مۇشەلەرىنىڭ كوبى ابدەن «الاشوردانىڭ» جولىنا ءتۇسىپ العان سوڭ، جۇرەكتەرى سەزىمدى ءبىراز جاس «بىرلىك» ۇيىمىنان شىعىپ، سوۆەت تۋىنىڭ استىنا كىرگەن. ولاردىڭ ۇيتكەنىن ايتىپ كەتكەم. كەيىن تولىعىراق باياندايمىن... ال «بىرلىكتە» قالعان «الاشوردانىڭ» قازاقتارى كولبايعا الاسۇرىپ جابىلدى. كولبايدىڭ ۇستىنەن قارالاپ، سوۆدەپكە «ماتەريالدار» جيناپ جاۋدىردى. ەلدە بولىستىق بيلىك، ستارشىندىق، «پارتيا» تالاستارىندا ءبىرىن-بىرى قارالاۋعا، وتىرىك ارىز، ۇياتسىز شاعىمداردى كوپ كورىپ، ىسىلىپ قالعان قازاق بالالارى «ماتەريالدار» جيناۋعا قانداي ۇستا بولادى!
مەنىڭ ءوز باسىم كولبايدى اقتاۋعا اقتىعىن بىلمەيمىن. قارالاۋعا قارالىعىن بىلمەيمىن. ءبىراق ومبىدا وقىپ جۇرگەن «بىرلىك» ۇيىمىنداعى «الاشوردا» ۇلاندارى كولبايدى سوۆدەپكە قارالاۋعا ماتەريال تاپتى.
سەمەيدەگى «الاشوردا»، «سارىارقا» گازەتىنە تەلەگراممالار سوقتى، «سارىارقا» گازەتىنىڭ 1918 جىلعى 15 ساۋىردەگى 38-نومىرىندەگى باسىلعان ومبىداعى «جاس الاشتاردىڭ» تەلەگراممالارىنىڭ ءتۇرى مىناداي ەدى:
ومبىدان تاعى تەلەگراممالار
كۇندىز 11 ساۋىردە ومبىدان «سارىارقا» باسقارماسىنا تاعى ەكى تەلەگرامما الىندى. ءبىرى: «كولبايعا قوسارلانىپ، شايمەردەن ءالجان ۇلى، سۇلەيمەن توعىزۇلدارى دا اباقتىعا جابىلدى. كوبەك ۇلىنىڭ دا جابىلاتىن ىڭعايى بار. كولباي بۇرىن قانداي جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كىسى ەكەنىن ايتىپ بەرۋگە ەرمەك ۇلى مەن سارسەنۇلىن جىبەرىڭىزدەر. تەلەگرامما بەرۋشى: كاشارسكيي».
ەكىنشى تەلەگراممادا: «ەسكىشە 17 اپرەلدە ومبىدا جالپى بۇقارا كەدەيلەردىڭ سەزى بولادى. سەزد كولباي جۇمىستارىنا بايلانىسقان ماسەلەلەردى قاراستىرماق. سەزگە سارسەنۇلىن جىبەرۋىڭىزدى سۇرايمىز» دەگەن. تەلەگرامما بەرۋشى: «بىرلىك».
«الاشوردانىڭ» كارىلەرى، جاستارى بولىپ، كولبايدى قاماتتى. تاعى ىسقاق كوبەك ۇلىنىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ، قاماتۋعا ارەكەت قىلدى. ءبىراق ىسقاقتى قىزىلجارداعى قازاق جۇمىسكەرلەرى بەرمەدى. كولبايدى دا قىزىلجارداعى قازاق جۇمىسكەرلەرى شىعارىپ الۋعا ارەكەت قىلدى. ءبىراق چەحتاردىڭ بۋنتى ولاردىڭ، ارەكەتىن اياقتاتپاي كەتتى. كولبايدى جاماندايدى. كولبايدى ايىپتى دەيدى. كولباي جامان بولسىن، ال شايمەردەن مەن ىسقاق نە قىلدى ەكەن؟..
بۇلاردىڭ جازاسى نە؟
بۇلاردىڭ جازاسى بەلگىلى. بۇلاردى جازاسى بولشيەۆيكتەرگە قوسىلا سوۆەت ۇكىمەتىن قۋاتتاۋى. «الاشورداعا» قارسى بولۋى. بۇلاردىڭ جازاسى سول! بۇل — بۇل ما! كولباي جابىلعان سوڭ «الاشوردانىڭ» «بىرلىك» ۇيىمىنداعى جاس «ۇلاندارى» دۇشپاندارىن تەگىس جوق قىلۋعا كىرىستى. الاشوردانىڭ جولىنا قارسى بولىپ «بىرلىكتەن» شىعىپ، ريەۆوليۋسيا جولىنا كىرگەن، «دەموكرات سوۆەتىن» (دەموكراتيچەسكيي سوۆەت ۋچاششيحسيا) اشقان ومبىدا وقىپ جۇرگەن تاۋتان ارىستانبەكۇلىن، جانايدار سادۋاقاسۇلىن، ءابىلقايىر دوسۇلىن، قامزا جۇسىپبەكۇلدارىن دا سوۆدەپكە قارالاپ، اباقتىعا جاپتىرماق بولدى. «بىرلىكتىڭ» ەكى-ۇش بالالارى ميليسيا ەرتىپ كەلىپ، تاۋتان مەن قامزا، ءابىلقايىردى، جانايداردى اڭداپ اپارىپ اباقتىعا جاپقىزدى... مىنە، «الاشوردانىڭ» جەتكىنشەكتەرى وسىنداي قىلعان. تاماشا ەمەس پە؟.. ناعىز اكەلەرىنىڭ بالالارى ەمەس پە؟
شايمەردەن، تاۋتان، قامزا، ءابىلقايىر، جانايداردى سوۆدەپ تەزىنەن بوساتقان. مىنە، بۇل وقيعا وسىلاي بولعان!
ومبىدا كەدەيلەردىڭ سەزى شاقىرىلدى. سەزگە ءبىزدىڭ اقمولادان ەكى كىسى جىبەردىك. ءبىرى: جولداس شۇكەن ءتىنالى ۇلى دەگەن جۇمىسكەر، سوۆدەپتىڭ مۇشەسى، بولشيەۆيك. ەكىنشىسى: اقمولا جاقتاعى بەلگىلى شەشەن كوشەرباي جاماناي ۇلى، و دا بولشيەۆيك جانە «جاس قازاق» ۇيىمىنىڭ بەلگىلى مۇشەسى...
ءبىرىنشى ماي بولىپ قالدى.
ماي مەيرامىن ۇلكەن كوڭىلدى، كوتەرىڭكى قىلىپ وتكىزدىك. سوۆدەپ مۇشەلەرى، ءار ءتۇرلى كاسىپ ۇيىمدارى، جاڭادان جاسالعان از عانا قىزىل اسكەرىمىز تۋ كوتەرىپ، توڭكەرىس ولەڭدەرىمەن اقمولانى ارالاپ، كوپ جەردە ميتينگ قۇرىپ، سوزدەر سويلەندى...
ومبىدا وقىپ جۇرگەن اقمولانىڭ مۇقتاج بالالارى مەن «جاس قازاق» پايداسىنا كەشكە قازاقشا ەڭ ءبىرىنشى اقمولادا بولعان ۇلكەن ساۋىق جاسالدى. ساۋىققا سونىڭ الدىندا عانا جازىلىپ بىتكەن «باقىت جولىنا» دەگەن مەنىڭ پەسام قويىلدى.
ساۋىقتا ورىس-قازاق ءيىن تىرەسىپ تۇردى. ساۋىقتى كورۋگە جۇرتتىڭ ىنتاسىنىڭ زورلىعىنان، ساۋىق ەكى كۇن بولدى. ەكەۋىندە دە جۇرتقا ورىن جەتپەي قالدى. ويناۋشىلار «جاس قازاق» ۇيىمىنىڭ مۇشەلەرى ەدى. باكەن سەرىكباي ۇلى، كوجەباي ەردەناي ۇلى، ءومىرباي دونەنتاي ۇلى، سالىق اينابەك ۇلى، بانۋ، شاراپات جانە بەيسەن ۇلى، تاعى باسقالار...
سوۆدەپ ىستەرى كۇن سايىن جوندەلە بەردى. سوۆەت ۇكىمەتىن نىعايتۋعا قىرعا سوۆدەپ مۇشەلەرىن شىعارىپ جاتتىق...
الگى كەرەنسكيي زامانىندا، قازاق كوميتەتىنىڭ زامانىندا، 1916 جىلعى قازاق كوتەرىلىسىندە، ەلگە پاتشا اسكەرىن الىپ ءجۇرىپ، ەلدى شاپقانى ءۇشىن ۇستەرىنەن حالىق ەكى ءجۇز شامالى ارىز تۇسىرگەن ولجاباي بولىس پەن الكەي بولىستى ۇستاتۋعا، مالدارىن قازىناعا الدىرۋعا 15 قىزىل اسكەر مەن جۇماباي نۇركەۇلىن شىعاردىق. جانە قىرعا، ەكىنشى جاققا، ميليسيا قوسىپ بەرىپ، بايسەيىت ءادىلۇلىن شىعاردىق. از بولسا دا قىزىل اسكەردىڭ شتابى قۇرىلدى. شتابقا رەسەيدەن كەلگەن زيمين جانە اۆدەيەۆ دەگەن ەكى ماتروس پەن بالاندين دەگەن ءبىر كارى سولداتتى باستىق قىلدىق.
ءنىلدى، سپاسسك، قاراعاندى زاۆودتارىمەن قاتىناسىمىز جيىلەنىپ، بايلانىسىمىز كۇشەيدى. زاۆودتاردا دا سوۆدەپ قۇرىلدى. زاۆودتاردان ۋەزدىك سوۆدەپكە وكىلدەر ءجيى كەلە باستادى. ءبىزدىڭ سوۆدەپتىڭ مۇشەلەرى دە زاۆودتارعا بارىپ كەلىپ ءجۇردى. سوۆدەپتىڭ قازاق مۇشەلەرىنەن تۇرىسبەك مىڭباي ۇلى زاۆودقا بارىپ كەلدى. ارىن بارىپ كەلدى. زاۆودتار تۋرالى بايانداما جاسالىپ، سوۆدەپ زاۆودتاردىڭ، جۇمىسكەرلەردىڭ تۇرمىستارىن جوندەۋگە ارەكەت قىلدى. زاۆودتاردى مەملەكەت قازىناسىنا الۋعا كىرىستى. سپاسسك، ءنىلدى، قاراعاندى زاۆودتارىنىڭ جۇمىسكەرلەر سوۆدەپىنەن ءبىزدىڭ ۋەزدىك سوۆدەپكە وكىلدەر كەلدى. ىشتەرىندە جولداس نەيمان مەن ورىنبەك بەك ۇلى بار. زاۆودتىڭ جايى تۋرالى بۇلار سوۆدەپكە بايانداما جاسادى. سوۆدەپتەن اقشا سۇرادى. مىلتىق سۇرادى. سوۆدەپ زاۆودتاردى قازىناعا الۋعا قارار شىعاردى. سپاسسكىنىڭ جەتپىس مىڭ پۇت مىسىن الدىرۋعا قارار قىلدى. زاۆودتارداعى جۇمىسكەرلەردىڭ مىلتىق الىپ، جاراقتانعانىن ءبىر اۋىزدان ماقۇل تاۋىپ، جۇمىسكەرلەر وكىلدەرىنە (نەيمان مەن بەكۇلدارىنا) اقشا بەرىلدى. قولداعى بار مىلتىقتاردان مىلتىق تا بەرىلدى. سودان كەيىن اقمولاعا مىلتىق، پۋلەمەت سۇراتۋعا، ومبىعا جانە قىزىلجارعا قىزىل اسكەر شتابىنىڭ مۇشەسى ماتروستار ءزيميندى، كومانديرى كاپىلوۆتى، سپاسسك زاۆودىنىڭ جۇمىسكەرى، سوۆدەپتىڭ مۇشەسى پرۋدوۆ دەگەن جىگىتتى جىبەردىك.
سوۆدەپتەن اقشا مەن مىلتىقتارىن الىپ بولعان سوڭ، قىزمەتتەن كەيىن، ورىنبەك بەك ۇلى مەنىڭ پاتەرىمە كەلدى. سويلەستىك. بۇرىن ماعان بەكۇلىن «زەرەك، شەشەن جۇمىسكەر...» — دەپ پرۋدوۆ ماقتاۋشى ەدى. بەكۇلىنىن شەشەندىگىن سوۆدەپتە بايانداما جاساعاندا-اق كورىپ ەدىم. ءبىزدىڭ پاتەردە سويلەسىپ وتىردىق. زاۆود تۋرالى اڭگىمە قىلدىق. قازاق جۇمىسكەرلەرى تۋرالى، سوۆەت ۇكىمەتى، بولشيەۆيك پارتياسى تۋرالى سويلەستىك. «الاشوردا» تۋرالى پىكىرى ايقىن ەمەس، بىلقىلداقتاۋ ەكەن. ءبىراز ءتۇسىندىرىپ سويلەدىم. «الاشوردا» باياعى حاندىقتى اڭساعان دالباس، قازاق جۇمىسكەرلەرىنە، قازاق كەدەيلەرىنە، «الاشوردا» دا، ابىلاي دا، نيكولاي دا ءبارىبىر... — دەدىم.
بەك ۇلى ءبىزدىڭ «تىرشىلىك» گازەتىمەن قاتار «سارىارقا» گازەتىن الىپ وقيدى ەكەن... «سارىارقا» تۋرالى، ونىڭ جازۋشىلارى تۋرالى ءتۇسىندىرىپ، ءبىراز ءسوز ايتتىم. ءبىرازدان سوڭ بەكۇلىمەن پىكىرىمىز ۇيلەستى. «الاشوردا» تۋرالى پىكىرى ايقىندالدى. ريەۆوليۋسيانىڭ جولىندا ەندى ەكپىندىرەك ىسكە كىرىسۋ كەرەك ەكەنىن ايتىپ، مەنىمەن قوش ايتىستى...
مامىر ايىندا، 1918 جىلى، ومبىدا وقۋداعى «الاشوردا» جاستارىنىڭ ۇيىمىنا اينالعان «بىرلىك» ۇيىمى «جالپى جاستار سەزىن» جاسادى. سەزگە ءار جەردەگى جاستار ۇيىمىنان ەكىدەن وكىل شاقىردى. ءبىزدىڭ «جاس قازاق» ۇيىمىنان ابدوللا اسىلبەكۇلىن جىبەردىك. بىرىنە ومبىدا وقىپ جۇرگەن جانايدار سادۋاقاسۇلىن سايلاپ، تەلەگرامما بەردىك...
مامىردىڭ اياق كەزىندە سەزشىلەرىمىز قايتتى. كەدەيلەر سەزىنە كەتكەن شۇكەن مەن كوشەرباي بۇرىنىراق قايتتى. ولاردىڭ بايانداماسىن تىڭدادىق. ولاردان كەيىن ابدوللا قايتتى. ابدوللا بايانداما جاسادى. بارىپ قايتقان «جاستار سەزىنە» اقمولا، سەمەي، قوستاناي گۋبەرنيالارىنىڭ جاستار ۇيىمدارىنىڭ وكىلدەرى جيىلىپتى. سەزد ءماجىلىسى قىزۋ ءوتىپتى. اسىرەسە «الاشوردا» ماسەلەسىن قاراعاندا، ونان سوڭ «سوۆەت ۇكىمەتىن تانۋ، تانىماۋ» ماسەلەسىن قاراعاندا وتە قىزۋ بولىپتى. سەزدە ءۇش پىكىر كورىنىپتى. ءبىرى — وڭ، ءبىرى — سول، ءبىرى — ورتا ( «ليەۆوە»، «پراۆوە»، «سرەدنەە» ).
ارينە، «الاشورداعا» قارسى بولعان «سول» پىكىرلى ءبىزدىڭ وكىلدەر: ابدوللا اسىلبەك ۇلى مەن جانايدار سادۋاقاس ۇلى جانە سول ومبىداعى «دەموكرات سوۆەتتىڭ» وكىلدەرى — ءابىلقايىر دوس ۇلى، قامزا جۇسىپبەكۇلدارى قارسى بولعانمەن نە كەرەك، بۇلار ازشىلىق بولعان.
«سوۆەت ۇكىمەتىن تانۋ، تانىماۋ» ماسەلەسىن قاراعاندا، سەزد ءماجىلىسى ەداۋىر قىزۋ بولعان. الگى ءۇش پىكىر ايقىن سوعىسقان. مايدانداسقان. سوۆەت ۇكىمەتى جاعىنداعى «سول» (ليەۆوە) پىكىرلى اسىلبەك ۇلى، جانايدار سادۋاقاس ۇلى، ءابىلقايىر دوس ۇلى، قامزا جۇسىپبەك ۇلى بۇلار ءبىرىڭعاي. بۇلارعا الگى «الاشوردا» ماسەلەسىن قاراعاندا «ورتا» پىكىرىنە (سەنتروۆوە) «تەڭ ورتاق» بولعان ءابدىراحمان ءبايدىلدا ۇلى قوسىلعان. بۇلارعا قارسى، سوۆەت ۇكىمەتىنە قارسى «بىرلىكتىڭ» باستىقتارى «وڭ» (پراۆوە) پىكىرلى كەمەنگەر ۇلى، سماعۇل سادۋاقاس ۇلى، عابباس توعجان ۇلى، سايدالى ۇلى، سەيىتۇلدارى بولعان. بۇلار قازي وققا ۇشقاندا قىلعان انتتارىن مىقتى ۇستاعان.
سەمەيدە «الاشوردا» ميليسياسىنىڭ باستىعى، ايتىلمىش قازي دەگەن جىگىت بولشيەۆيك سولداتتارى اتقان وققا ۇشقاندا، ومبىدا وقىپ جۇرگەن «بىرلىك» ۇيىمىنداعى جاڭاعى اتتارى ايتىلعان ۇلاندار «قازيدىڭ جولىن ۇمىتپاسقا انت قىلعان...» ەدى. انت قىلىپ «سارىارقا» گازەتىنە تەلەگرامما سوققان ەدى. تەلەگراممالارى «سارىارقا» گازەتىنىڭ 1918 جىل، 15 ساۋىردە شىققان 38- نومىرىندە باسىلعان ەدى. تەلەگراممالارى مىناۋ:
«كوڭىل...
وت جاندى، ۇلت قاندى، ەسىل قىرشىن جاس قازي باۋىرىمىزدىڭ مەزگىلسىز قازا تاپقانىنا وتە قايعىرامىز. ءبىراق قازيدىڭ ارمانى جوق — ۇلت جولىندا تۇڭعىش قۇربان بولدى. جاستارعا جولباسشى جۇلدىز، تۇپكى يدەال بولدى. بىزدەر قازيدى جانە ونىڭ ۇلگىلى جولىن ۇمىتپاسقا، قۇداي الدىندا، ار الدىندا ۋادە بەردىك. سول ۋادەگە ءبىرىنشى نەگىز سالۋ ءۇشىن 20 اپرەلدە قازاقشا «ويىن» جاساپ، تۇسكەن ساپ پايدانىڭ جارتىسىن، ارتتا قالعان ءبىر جاسار ۇل بالاسىنىڭ تاربيەسىنە بەرمەكشى بولدىق. جانە باسقا ۋاقىتتاردا جاردەم كورسەتىپ تۇرۋعا قاۋلى ىستەدىك.
«بىرلىك» قاۋىمىنىڭ جاستارى...»
مىنە، وسى «انت ۋادەلەرىن» مىقتاپ ۇستاعان. جانە سەمەي جاستارىنىڭ وكىلى مۇحتار اۋەز ۇلى سوۆەت ۇكىمەتىنە قارسى بولعان. قوستاناي جاستارىنىڭ وكىلى مۇرزا ۇلى قارسى بولعان. تارتىس ەداۋىر قىزعان. ءبىزدىڭ وكىلدەردىڭ دۇمپۋىمەن كوپشىلىك اقىرىندا: «...سوۆەت ۇكىمەتىن تانيمىز، وزىمىزگە تيمەسە...» دەگەن قارار شىعارعان. جانە سەزدىڭ كوپشىلىگىنىڭ قاۋلىسى بويىنشا اقمولا، سەمەي، قوستاناي گۋبەرنيالارىنداعى بارلىق جاستار ۇيىمدارىنىڭ اتتارىن قالدىرىپ، جالپى ءبىر اتپەن «جاس ازامات» دەۋگە قاۋلى قىلعان. «جاس ازاماتتىڭ» باسقارماسىن (سك) سايلاعان. باسقارماسىنىڭ ءتوراعالىعىنا ءمۇرزيندى، مۇشەلىگىنە: سماعۇل سادۋاقاسۇلىن، مۇراتبەك سەيىتۇلىن، گۋليا دوسىمبەكوۆانى، ءابدىراحمان ءبايدىلداۇلىن سايلاعان. ءابدىراحماندى «سول» پىكىرلىلەردىڭ (دوس ۇلى، قامزا، جانايدار، ابدوللا) دۇمپۋىمەن سايلاعان. «جاس ازامات» ۇيىمىنىڭ ءتىلى قىلىپ «جاس ازامات» اتتى گازەت شىعارماق بولعان. گازەتتەرىن قىزىلجاردا جابىلىپ قالعان كولبايدىڭ گازەتى «ءۇش ءجۇزدىڭ» ورنىنا شىعارماق بولعان. شىعارۋشىلىققا كەمەڭگەرۇلىن سايلاعان...
ومبىدان بۇل سەزدەن قايتىپ، ابدوللا قىزىلجار قالاسىنا كەلگەن. ونداعى بولشيەۆيكتەردىڭ، سوۆدەپتىڭ باس ادامدارىنىڭ ءبىرى ىسقاق كوبەك ۇلى، شايمەردەن الجانۇلىمەن، كارىم سوتەشۇلىمەن سويلەسكەن. جانە سول ومبىعا بارىپ كەلە جاتقان كوكشەتاۋ سوۆدەپىنىڭ مۇشەسى، بولشيەۆيكتەرىنىڭ باستىقتارىنىڭ ءبىرى سابىر شارىپۇلىمەن — ءبارى باس قوسىپ سويلەسكەن. بۇل تورتەۋ-بەسەۋى باس قوسىپ سويلەسىپ، بولشيەۆيك پارتياسىنا قازاق جۇمىسكەر-جالشىلارىن كوبىرەك شاقىرۋعا جانە «الاشوردامەن» وڭداپ كۇرەسۋگە پلان جاساعان.
ءبىز ابدوللاعا:
— ومبى قالاي؟.. ومبىداعى قازاق جۇمىسكەرلەرى قالاي؟.. پاروحودتا، تەمىر جولدا جۇمىس قىلاتىن قازاقتار؟.. جانە قىزىلجارداعى جۇمىسكەرلەر قالاي ەكەن؟ — دەدىك.
ابدوللا:
— قىزىلجارداعى ءبىراز جۇمىسكەرلەر قولدارىنا مىلتىق الىپ، قايرات قىلىپ جۇرگەنى بەلگىلى عوي. بۇلاردىڭ باستىعى ىسقاق كوبەك ۇلى. بۇلار ءتىپتى جاقسى. اناۋ كۇنى قىزىلجاردا سوۆدەپتى قۇلاتپاق بولىپ اقتار ءقاۋىپ قىلعاندا بۇلار كوپ قايرات كورسەتكەن. ونان سوڭ ومبى جۇمىسكەرلەرى دە جاقسى. جيىرما شاقتى قازاق جۇمىسكەرلەرى قىزىل اسكەرگە تىلەنىپ جاقىندا كىردى. كوزى اشىق باستىقتارىن كوردىم، ءبىرتۇرلى جاقسى... ۋگار جانىبەك ۇلى، مۇحامەتقالي ءتاتىم ۇلى، قازىبەك مۇقاي ۇلى... — دەدى.
بۇلار قازاق جۇمىسكەرلەرىنىڭ كادىمگى وزىمىزگە بەلگىلى جىل قۇستارى.
بۇلار ەڭ الدىمەن ءبىر قولىمەن قىزىل تۋ كوتەرگەن، ءبىر قولىمەن پۋلەمەت كوتەرگەن شىن باتىرلار. بۇلاردىڭ ىشىندەگى ۋگار جانىبەك ۇلى 1912 جىلعى جەر-دۇنيەگە ءمالىم سىبىردەگى لەنا زاۆودىنداعى جۇمىسكەرلەر اتىلۋىندا بولعان جىگىت (زنامەنيتىي لەنسكيي راسسترەل). بىرەۋلەر ابىلايدىڭ كەنەسارى، ناۋرىزبايدىڭ، سىزدىقتىڭ «باتىرلىقتارىن» اۋزىنىڭ سۋى قۇرىعانشا ماقتايدى. بۇلاردىڭ باتىرلىقتارى ەل تالاۋ عانا ەدى، ال شىن باتىرلار الگى قىزىل تۋ ۇستاپ، قىزىل اسكەر بولىپ، ەڭبەكشى تابى ءۇشىن وققا قارسى شىققاندار. مىنە، بۇلاردى ماقتاۋعا بولادى.
بۇلار تۋرالى باجايلاپ كەيىن ايتارمىن...
ءسويتىپ، ومبى، قىزىلجاردان قايتقان ابدوللانىڭ بايانداماسىن تىڭدادىق. ابدوللا قىلعان بايانداماسىندا سوۆەتكە ءقاۋىپتى جايلاردى دا ايتتى:
— وفيسەرلەر، بايلار، كازاك-ورىستار جاقىندا ءبىر ەرەۋىل جاساماي قوياتىن ەمەس. ول جەردە، بۇل جەردە، وفيسەرلەر، بايلار، كازاك-ورىستار جينالىپ قوزعالىپ، دايارلانىپ جۇرگەندەرىن كوپ ايتادى. كوكشەتاۋدا كازاك-ورىس وفيسەر اننەنكوۆ دەگەن ورمان اراسىندا اسكەر جيناپ ءجۇر دەگەندى سابىر ءشارىپ ۇلى ايتىپ، ولاردى قۇرتۋعا ومبىدان كۇش سۇراپ ەدى. ومبى مۇنى ەلەگەن جوق. كەلە جاتىپ، جولشىباي، مۇنىڭ انىق ەكەنىن مەن ءوز كوزىممەن كوردىم. مەنىڭ الدىمدا، ءبىر ستانسيادا اننەنكوۆتىڭ جاراقتى كازاك-ورىستارى پوچتانى تالاپ، بىر-ەكى ميليسياسىنىڭ مىلتىعىن تارتىپ الىپ كەتىپتى. كوكشەتاۋ ماڭايىندا دا وسىنداي كورىنەدى. ونان سوڭ، ومبىداعى «الاشوردانىڭ» ادامدارى، «بىرلىك» ۇيىمىنىڭ باستىقتارى دا بىردەمەگە استىرتىن دايارلانىپ جۇرگەن ءتارىزدى. ولاردىڭ دا انالارمەن استىرتىن سوزدەرى بار ءتارىزدى. «الاشوردا» جاستارىنىڭ بىرەۋى ءبىر جەرگە ءبىر جاسىرىن سوزگە بارىپ كەلدى دەستى. ونان سوڭ قىزىلجار ماڭايىندا ءتىپتى جامان كورىنەدى. تۇنەۋگى بۋنت شىعارعانداردىڭ تۇپكى امان قالعان تامىرى قايتا قوزعالىپ جاتقان ءتارىزدى... — دەدى.
— ءبىزدىڭ، الگى ومبى، قىزىلجارعا قارۋ-جاراق سۇراتىپ جىبەرگەن كىسىلەرىمىز قايدا؟ — دەدىك.
— ولار قارۋ-جاراقتى ەداۋىر قىلىپ الدى. مەنىمەن بىرگە شىعىپ ەدى. مەن اسىعىپ ءجۇرىپ كەتتىم. ولار دا ەندى كەلىپ قالار، — دەدى.
اڭگىمە سولاي... ءبىر كاتەر تايانعان ءتارىزدى. شالا ولگەن جىلان ءالىن جيناپ، اقىرىن قوزعالىپ، قاپىسىن تاۋىپ اتقۋعا دايارلانعان ءتارىزدى.
اقمولادا تەمىر جول بويىندا (ۆوكزالدا) جۇمىس قىلىپ جۇرگەن، قالاداعى ىسقاق بايدىڭ كوك ۇيىندە جاتقان قازاق جۇمىسكەرلەرىن جاراقتاندىرۋعا سوۆدەپتە مىلتىق بولمادى.
ول ەكى ارادا اقمولانىڭ وڭتۇستىك جاعىنا شىققان سوۆدەپ مۇشەسى بايسەيىت ءادىل ۇلى قايتىپ كەلگەن. سوۆدەپكە بايانداما جاساعان. مۇنىڭ جۇرگەن جەرى كوبىنەسە قازاق اراسى. بۇل تىنىشتىقتان باسقا بوتەن ءسوز ايتپادى.
بايانداماسىنان كەيىن مەنىڭ پاتەرىمە كەلىپ، ءبىراز سيپاقتاپ، ەل جايىن اڭگىمە قىلىپ وتىردى دا:
— ساعان ءبىراز ءسوز ايتايىن دەپ كەلدىم، — دەدى.
— نە؟.. — دەدىم.
— سەن قالاي قارايتىنىڭدى بىلمەيمىن... مەن ءبىر جۇمىس ىستەپ كەلدىم، — دەدى.
— ايت ەندى ىستەگەنىڭدى... — دەدىم.
— مەن سول ارعى ەلدە، ءبىر اۋىلدا، الگى قوقان اۆتونومياسىنىڭ باستىعى مۇقامەتجان تىنىشپاي ۇلى مەن سەرىكباي اقايۇلىنا كەز بولدىم. قاستارىندا جولداسى بار. تۇركىستان جاعىنان جىلىستاپ قاشىپ كەلەدى ەكەن... — دەدى.
— ە، ولار قايدا؟ — دەدىم.
— ولار سەمەي كەتتى، — دەدى بىلجىراپ.
— قالاي كەز بولدىڭ؟.. نەگە الىپ كەلمەدىڭ؟.. — دەدىم.
— الىپ كەلۋگە ۇيالدىم... ءبىر اۋىلدا تۇستەنىپ، بولەك قوستا جاتىر ەكەن. سالت اتقا مىنگەن. كيىمدەرى يشانداردىڭ كيىمدەرىندەي. مەن الگى اۋىلدىڭ يەسىنىڭ ۇيىنە كەلىپ ءتۇسىپ ەدىم... ءبىر اۋىلدان ەستىپ كەلىپ ەدىم. الگى اۋىل يەسىنىڭ ۇيىنە ءتۇسىپ ءبىراز وتىرعان سوڭ: «تىنىشپايۇلدارىن بارىپ كورەيىن»، — دەدىم. اۋىل يەسى دە جامان قورىقتى. تىنىشپاي ۇلى دا جامان قورىقتى. قوستارىنا باردىم. ەكەۋى دە ءبىر ءتۇرلى تۇستەرى بۇزىلىپ. ساسىپ، مەنىمەن تۇرەگەلىپ امانداستى. سونان سوڭ امانداسىپ، كوڭىلدەرىن ورنىقتىردىم، — دەدى.
— ءسويتىپ قويا بەردىم دە... — دەدىم.
— ءيا... تيگەم جوق. قايتا جۇرەتىن جولدارىن تۋرالاپ، جولداعى ەلدەرىن ايتىپ جىبەردىم... — دەدى.
مىنە، ساياسي دۇشپانىنا، «الاشوردا» باستىقتارىنا ءبىزدىڭ جولداس بۇيتكەن.
ال «الاشوردا» قايتەر ەدى؟.. بۇعان ءدۇدامال جاۋاپ جوق. «الاشوردانىڭ» قايتكەنىن كورگەمىز، كورەمىز...
اقمولانىڭ ورىس، قازاق بولىستارىندا، بولىستىق، اۋىلدىق سوۆدەپ سايلاتۋعا ەلگە كوميسسارلار شىعاردىق. سايلاۋعا قولدارى بوسارلىق سوۆدەپ مۇشەلەرى مەن كوبىنەسە «جاس قازاق» ۇيىمىنىڭ جاستارى شىقتى. سايلاۋ نۇسقالارىن ءوزىمىز جاساپ بەردىك...
سوۆدەپكە قىزىلجار، ومبىدان بىر-ەكى تىعىز تەلەگرامما كەلدى. بىرىندە: «رەسەيدەن ءسىبىردى باسىپ ەلىنە چەحوسلوۆاك اسكەرى قايتىپ بارادى. ءبىر بولەگى قىزىلجارعا كەلدى. بۇلار سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ قارۋ-جاراقتارىڭدى تاستاپ كەت دەگەن بۇيرىعىنا كونبەي كەلەدى. بۇلاردىڭ جاراقتارىن الىپ جىبەر دەگەن بۇيرىق بار. قىزىلجار سوۆدەپى وتاربادا، ۆوكزال ماڭىنا كەلىپ تۇرعان چەحوسلوۆاكتارعا «جاراقتارىڭدى قالدىر» دەپ ءسوز سالىپ تۇر. چەحوسلوۆاكتاردان كوبىنەسە جانجال شىعۋعا مۇمكىن. سىزدەردە قامسىز بولماي تۇرىڭدار...» — دەگەن.
ەكىنشى تەلەگراممادا: «تەز اسكەر جاساۋعا پالەن جاستاعىلاردى جيناڭدار...» — دەگەن.
سوۆدەپتىڭ مۇشەلەرى داعدارىڭقىرادى... تاعى دا سوعىسقا بارۋعا ەشكىمنىڭ ىنتاسى جوق ەكەنى جۇرتتىڭ بارىنە بەلگىلى.
قالاي بولار ەكەن؟ قالاي قىلۋ كەرەك؟
سوۆدەپ داعدارسا دا، بەلگىلى جاستاعىلاردى اسكەرگە جيناۋعا (موبيليزاسيا قىلۋعا) تىعىز جارلىق شىعاردى.
سوۆدەپتىڭ ماجىلىسىنەن پاتەرلەرىمىزگە قايتتىق. ەرتەڭىندە تاڭەرتەڭ مەنىڭ پاتەرىمە باكەن كەلدى. قىزمەت قىلمايتىن كۇن ەدى.
— نەمەنە؟ نە حابار بار؟ — دەدىم.
— ەش حابار جوق. تىم-تىرىس. جانجال بولادى عوي، ءتۇرى جامان. — دەدى.
سول كۇنى باكەن، ابدوللا. ءومىرباي، نۇرعايىن — ءبارىمىز ەسىل بويىنا، كوككە شىقتىق. 1918 جىلدىڭ جازى شىققالى قالادان ءبىرىنشى عانا كوككە شىققانىمىز سول ەدى. كوككە اۋناپ. ەسىل جاعاسىندا جاتتىق. التىاتارمەن نىسانا اتتىق. ەسىلدىڭ جاعاسى كوك جاپىراققا ورانعان. قالىڭ، كوكورىم تال. ءبىز جاتقان جەر تالسىز جيەك. كوك شالعىن. ەسىلدىڭ سۋى كوكپەڭبەك كوك جىبەكتەي يرەڭدەپ، شىمىرلاپ اعادى. اسپان دا جۇپ-جۇمساق كوك تورعىنداي. الىستاعى دالالار دا كوكپەڭبەك... بالدىرعان كوك جاپىراقتى كوك-ورىم تال. كوكوراي شالعىن. كوك ءيىرىم ءمولدىر سۋ. كوك تورعىن اسپان. جەر دە، اسپان دا — ءبارى دە كوكپەڭبەك. اۋا تولعان جازدىڭ دىمقىل جاس جۇپار ءيىسى بويدى الادى. قالىڭ كوك جىبەكتىڭ ۇستىندە اۋناپ بوي جازعانداي انگىمەلەسىپ جاتتىك. جۇرەك ءبىر زور ءىستى سەزگەندەي سوعادى.
V. چەحوسلوۆاك لاڭى، اقمولادا سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ قۇلاۋى
(1918 جىل، 3 ماۋسىم)
ءتۇن ورتاسىنا شەيىن جازۋ جازىپ وتىرىپ، كەش جاتىپ، كەشىرەك تۇردىم. جاتقان پاتەرىم مۇقىمباي دەگەن سارتتىڭ جەسىر قاتىنىنىكى ەدى. جۋىنىپ بولىپ شاي ءىشىپ وتىرعانىمدا، جاتقان ءۇيىمنىڭ ءبىر كىشكەنە بالاسى جۇگىرىپ كىرىپ كەلدى.
— كازاك-ورىستار ستانيسادا جينالىسىپ جاتىر. ءبارى قىلىش-مىلتىق اسىنىپ الىپتى. ءبىر توبى سوۆدەپكە كەتتى. «سوۆدەپتى ۇستايمىز»، — دەيدى. «ومبىدا، قىزىلجاردا سوۆدەپ قالىپتى دەيدى...» — دەدى.
— نە دەيدى؟.. بار، ءبىلىپ كەل، — دەپ، بالانى قايتا جىبەردىم. بالا جۇگىرىپ كەتىپ، تەز قايتىپ كەلدى.
— سوۆدەپتى بارىپ قاماپ، ەسىكتەرىنىڭ الدىندا تۇر. سوۆدەپكە بارىپ وتىرعان باچوك، مونين، پاۆلوۆتاردى ۇستاپ اكەتتى. ەندى ءبىر اتتىلار كۋبريننىڭ ۇيىندەگى قىزىل اسكەرلەردى قاماپ تۇر... — دەدى.
ول ارادا ۇيگە ءبىزدىڭ «جاس قازاق» ۇيىمىنىڭ مۇشەسى كارىم دەگەن جىگىت اسىعىپ كىرىپ كەلدى. بولىپ جاتقان وقيعانى ايتتى.
— سەن ەندى تەز قاش، — دەدى.
ول ونى ايتىپ وتىرعاندا، ۇيگە سوۆدەپتىڭ مۇشەسى شۇكەن ءتىنالين دەگەن قازاق جۇمىسكەرى اسىعىپ كىرىپ كەلدى. و دا وقيعانى ايتىپ:
— قاراعىم، ەندى تەز بويتاسا قىلايىق. الدىمەن ەندى سەنى ىزدەيدى عوي، — دەدى.
ول ارادا تاعى بىر-ەكى دوسجار ادامدار كەلدى. ءبارى دە «تەز قاشۋ كەرەك» دەگەندى ايتتى. جانە ول ارادا پاتەر ءۇيدىڭ بالاسى تاعى دا جۇگىرىپ كەلدى:
— كازاك-ورىستار كۇجىلدەپ سوۆدەپتىڭ وزگە مۇشەلەرىن ۇستاپ اكەلۋ كەرەك دەپ جاتىر، باكەندى كازاك-ورىسى بار، قازاعى بار، تورت-بەس كىسى ايداپ الىپ بارادى. ستانيسانىڭ ماڭايى تولعان اتتى، جاياۋ حالىق. ءشارىپ يالىم ۇلى ات ۇستىندە، جينالعان جۇرتقا ايقايلاپ سويلەپ: «ساكەندى، ابدوللانى ۇستاپ اكەلۋ كەرەك دەپ جاتىر»، — دەدى.
شاڭق-شۇڭق ەتكەن مىلتىق داۋسى ەستىلىپ قالدى.
وتىرعان جولداستار شىداي المادى.
ماعان:
— ەندى تەز جونەلۋ كەرەك، — دەدى.
مەن:
— جولداستار تۇتقىنعا الىنعان بولسا، مەن نە بەتىممەن قاشامىن؟ — دەدىم.
مىلتىق داۋسى شاڭقىلداپ جاتىر. جولداستار قوبالجىپ، مەنى قيىڭقىراماي، مەنى قاشىرۋعا ءۇي دەپ-بۇي دەپ وتىردى دا بولماعان سوڭ ءبارى شىعىپ كەتتى.
مەن پاتەر يەسى ايەلدى شاقىرىپ الىپ، پاتەر اقىسىن تولەپ، كىتاپ، قاعاز، نارسەلەرىمدى كورسەتىپ، تاپسىرىپ، ءوزىم دايارلانىپ وتىردىم.
مىلتىق داۋسى بىرەسە بىر-بىرلەپ، سيرەك-سيرەك، بىرەسە توپتالىپ اتىلىپ تۇردى. كوشەدە شاۋىپ وتكەن اتتى كىسىلەردىڭ دۇسىرلەرى شىعا باستادى.
پاتەر يەسى ايەل ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعىپ، ماعان:
— ويباي، استىڭعى ءبىز وتىرعان ۇيگە بارىپ وتىرىڭىزشى. مۇندا ءسىزدى ىزدەپ كەلەدى عوي ەندى، — دەپ قويمادى.
كەشىكپەي قارۋ-جاراقتى، ەدىرەڭدەگەن بەس-التى اتتى كىسى قوراعا كىرىپ كەلدى: تورتەۋى نوعاي، ەكەۋى كازاك-ورىس.
مەنى تۇتقىنعا الدى. مىلتىعىمدى تارتىپ الدى. ءبىراز بەرمەي تۇر ەدىم، بىرەۋى ارت جاعىمنان كەلىپ، قامشىمەن بىر-ەكى سالىپ-سالىپ قالدى. پاتەردەن الىپ جونەلدى...
كۇن اشىق، جىلى ەدى. شاڭقىلداپ، جاڭعىرىعىپ اندا-ساندا اتىلعان مىلتىقتىڭ داۋىسى قاق تۋلاققا تيگەن ساباۋدىڭ داۋىسىنداي. ەرسىلى-قارسىلى شاپقان اتتى كىسىلەردىڭ ءدۇبىرى، ءار جەردە شۋلاعان، ەرەۋىلدەپ سامبىرلاعان جۇرتتىڭ داۋىسىنا قوسىلىپ قالانى سايگەل تيگەن سيىرعا ۇقساتتى.
كوشە بويى دۇسىرلەپ، شاڭداتىپ، ەرسىلى-قارسىلى شاپقىلاپ جۇرگەن اتتى، جاياۋ حالىق. بىرەۋلەر تاماشا ءۇشىن ءجۇر. قارۋ-جاراق اسىنعان التى اتتى كىسى، تورتەۋى تاتار، ەكەۋى كازاك-ورىس، مەنى كوشە بويى ايداپ، كازاك-ورىستىڭ ستانيساسىنا اكەلە جاتىر.
ايداۋشىلاردىڭ باستىعى بەلگىلى ءشارىپ يالىم ۇلى، بىرەۋى — نۇركەي دەگەن ءبىر دۇكەنشى (باي تاتار)، ءۇشىنشىسى — اتبازارىندا ساۋدا قىلاتىن ءبىر تاتار، ءتورتىنشىسى — بولىستارعا ءتىلماش بولىپ جۇرەتىن كونە ات بازارىندا ساۋدا قىلاتىن نۇري تويعان ۇلى دەگەن تاتار.
وكپەلەرى كوتەرىلگەن. كوزدەرى ەجىرەيگەن. تاناۋلارى سايگەل تيگەن سيىرلاردىڭ تاناۋلارىنداي جەلبىرەيدى. كۇجىلدەپ، جان-جاقتاعى كوشە بويى ۇيلەردەن شىعىپ تۇرعان حالىققا قاراپ ايقايلايدى.
— ءا-اي! سەندەردىڭ قورالارىڭدا بولشيەۆيكتەر جوق پا؟! مىنە، ءبىز بولشيەۆيكتىڭ قاسقىرىن ۇستادىق!.. — دەيدى. «نو، ءجۇر!.. ايدا، اياعىڭدى باس، اياعىڭدى!» — دەپ، مەنى قامشىمەن ۇرىپ قويادى. اسىرەسە كوپ ۇراتىن تويعان ۇلى. مەن يالىمۇلىنا قاراپ:
«ءشارىپ ابزي، ءسىز وقىعان ادامسىز عوي، مەنى ۇرعىزباي اپارىڭىز، كوشەدە قولمەن ۇرۋ ادامشىلىققا جاتپايدى عوي...» — دەدىم.
ەلىرگەن ەسسىز «ادامشىلىقتى» نە قىلسىن. ۇرىپ قويادى...
الدىمىزدان ەكى-ۇش سالت اتتى قازاق شىعا كەلدى. بىرەۋى ارتىمنان كەلىپ، مەنى قامشىمەن سالىپ قالدى. قاراسام، ءبىر قارا ساقالدى، شۇبارلاۋ، بۇرجىق بەت قازاق. مەن بەتىنە قاراپ جاي كۇلدىم دە:
— ە، ءسىز دە ۇرىپ قالىڭىز، مەنىڭ سىزگە دە قىلعانىم بار شىعار!.. — دەدىم.
قازاق شەگىنىپ كەيىن قالدى. ايداپ كازاك-ورىستىڭ ستانيساسىنا اكەلدى. ستانيسانىڭ الدى گۋ-گۋ، تولقىنداي قوزعالىپ، قايناعان حالىق. قازاق، تاتار، ورىس، قاتىن، بالا-شاعا. گۋلەگەن، گۇجىلدەگەن ءسوز. ەرسىلى-قارسىلى شاپقان اتتى كىسىلەر. اندا-ساندا اتىلعان مىلتىق داۋىسى. شاڭ-شۇڭ، شاتىر-شۇتىر، ىڭ-شىڭ داۋىس شاڭمەن ارالاسىپ اسپانعا ۇشادى. جۇرتتىڭ كوبىنىڭ-اق ابدەن وكپەسى كوتەرىلگەن. ەستەن، اقىلدان ايىرىلعان قالىڭ نادان توبىر سايگەل قۋالاعان سيىرداي. كوزدەرى ەجىرەيىپ، تاناۋلارى شەلەكتەي بولىپ ەلىرگەن، كۇجىلدەگەن. ەلىرگەن ەس جوق، نادان توبىر — ءبارى وكىرگەن سيىرداي گۋلەپ، بولشيەۆيككە لاعنەت ايتادى. ءبارى ۋىستاپ توپىراق شاشادى. مەنى ستانيسانىڭ الدىنا ايداپ اكەلگەن كەزدە، ەسى شىققان توبىردىڭ كوبى قوزعالىپ ماعان تاياندى. جاياۋ توبىردىڭ ىشىندە ەڭ الدىمەن ماعان قارسى كەلگەن قازاق — نۇرجان دەگەن اقساقالعا كوزىم ءتۇستى. قولىندا ادەمى قارا تاياعى بار. كوزى مالىك بولعان سيىردىڭ كوزىندەي قىزارعان. ماعان جاناسىپ كەلىپ، سۇزەتىن سيىرشا قاراپ، مەنى بالاعاتتادى.
مەن ىشىمنەن ىزا بولىپ جاي:
— سىزگە جول بولسىن؟.. ءسىز ىلعي بىزبەن بىرگە بولعان ادام ەدىڭىز عوي؟.. ءسىز بىزبەن بىرگە سوۆدەپتە دە بولعان جوق پا ەدىڭىز؟ — دەدىم.
— بىلشىلداما، سەن نە قىلمادىڭ!.. بالەم، ەندى سازاڭ بەرىلەر، قىلارمىن ساعان! — دەدى نۇرجان.
سول ارادا گۋلەپ، قوزعالىپ، ەلىرىپ تايانىپ كەلگەن جاياۋ توبىردىڭ ءبىرازى شۋلاپ كەلىپ ماعان جابىلىپ قالدى.
قولى جەتكەنى مەنى ۇردى.
ىڭ-شىڭ، شاڭ-شۇڭ، پالەن-تۇگەن دەپ جاتىر.
«بولشيەۆيك!»، «بۇزىلعان!»، «كاپىر!»، «ءدىنسىز!» — دەگەن سوزدەر ەستىلەدى.
كوتەرىلىپ، ءبىرىنىڭ باسىنان ءبىرى اسىرىپ سىلتەگەن جۇدىرىقتار مەنى تۇنشىقتىرۋعا اينالدى.
جۇرتتىڭ ۇرعانىنان قورقىپ بار كۇشتى جيناپ، «شىنىمەن بولىساتىن ەشكىم بولماعانى ما؟..» — دەپ، تەز حالىققا كوز جىبەرگەنىمدە، ءبىر سۇلەيمەن قاجى دەگەن قازاق ۇمتىلىپ ومىراۋلاپ كەلىپ، مەنى تەز قولتىعىنا الىپ، جابىلعان توبىردان الىپ شىقتى. جۇرتقا ەندى ۇرعىزباي، جىلدام ستانيساعا اكەپ كىرگىزدى.
ستانيسانىڭ ءىشى ابىگەر. مىلتىق ۇستاعان ساقالدى، ساقالسىز، جاس كازاك-ورىستار. قىلىش، التىاتار تاعىنعان وفيسەرلەر سارت-سۇرت جۇگىرىپ كىرىپ-شىعۋدا. ستانيسانىڭ ىشىندە كەيبىر جاي وتىرعان كازاك-ورىستار دا بار. مىلتىق اسىنعاندارىنىڭ تۇرلەرى جيناق. قيمىلدارى شاپشاڭ. لەپىرىپ، كىرىپ-شىعىپ ءجۇر. ءبارىنىڭ باستىعى كۋچكوپسكيي. گۇجىلدەپ بۇيرىق قىلىپ، اسىنعان قىلىشىن سۇيرەتىپ سارتىلداپ كىرىپ-شىعادى. سۇلەيمەن قاجى مەنى يكەمدەپ، شالا-پۇلا تىنتكەن بولىپ، تورگى ءبىر بولمەگە اكەلىپ تىعىپ جىبەردى.
بولمەگە كىرىپ كەلىپ، قاماۋلى وتىرعان سوۆدەپتىڭ ءتوراعاسى باچوكتى، ونىڭ ورىنباسارى باكەندى، كوميسسارلارى ءمونيندى جانە سوۆدەپ مۇشەسى كوندراتيەۆا دەگەن ايەلدى كوردىم.
شولاق-شولاق ءسوز قاتىسىپ، ءبارىمىز داعدارىپ وتىردىق.
— اتىسقان كىم؟.. — دەدىم.
— ءبىزدىڭ قىزىلاسكەرلەر، — دەدى.
— وزگە جولداستار قايدا؟ — دەدىم.
— پاۆلوۆتار دا وسىندا، مىنا بولمەدە، — دەدى.
بارماقتى شايناپ وتىردىق.
مىلتىق داۋسى باسىلدى. ءبىراق سامبىرلاعان ءسوز، شابۋ، شاڭ-شۇڭ باسىلاتىن ەمەس. ءبارىنىڭ باستىعى كۋچكوۆسكيي ەكپىندەپ، سامبىرلاپ ءامىر بەرىپ جاتىر. ءبىرازدان سوڭ ۇرىپ، بايسەيىت ءادىلۇلىن اكەپ ءبىز وتىرعان جەرگە سۇڭگىتىپ جىبەردى. بايسەيىتتى قالانىڭ شەتىنەن ۇستاپ اكەلگەن ەكەن. ابدوللانى ايداپ قۋىپ ءجۇرىپ، كوپ ۇرعان ەكەن.
ءسويتىپ ءبىراز بولشيەۆيكتى ءبىز وتىرعان ۇيگە تىعىپ بولدى. كوبى ۇرىلعان. بەتتەرى، باستارى قان. اسىرەسە كاچەنكونىڭ بەتى كوبىرەك قان...
ءبارىمىز باس قوسقان سوڭ، ءىستىڭ ءمان-جايىن كورگەن سوڭ، بارماقتى شايناي-شايناي وتىردىق. ەلىرگەن توبىر ستانيسانىڭ ماڭايىن جىننىڭ ويناعىنداي قىلدى. ستانيسانى اينالىپ العان. ەس جوق. ازان-قازان. كوبى تاماشاعا جۇرگەندەر. اسىققان، جۇگىرگەن جاۋلار. جينالعان ات. بىرەۋ دۇسىرلەپ اتپەن تۇرا قامشىلاپ كەتىپ جاتىر، كەلىپ جاتىر. تاماشاعا جينالعانداردىڭ كەيبىرەۋلەرى، ۇستالعان بولشيەۆيكتى كورىپ، جىعىلعان ۇستىنە جۇدىرىق سالىپ تا قالادى. ءتونىپ كەلىپ، ءبىز وتىرعان بولمەنىڭ تەرەزەلەرىنەن قارايدى... بىرەۋ تەرەزەنى قاعادى. قارادىق. قيلىباي دەگەن قازاق شال. قۇنجىڭداپ، قولىن شوشاڭداتادى. نە دەپ تۇرعانىنا تۇسىنبەي، قادالا قارادىم. كوزىنە كوزىم ءتۇستى، بەت-اۋزى، كوزى جىنى ۇستاعان باقسىنىكىندەي.
ماعان قاراپ، قارعا تۇياق جۇدىرىعىن ءتۇيىپ، بىردەمە دەپ كىجىنگەن ءتارىزدى بولادى. تەرەزەدەن و دا بىزگە ايبات شاشقان بولادى. سورلى!.. سورلى!.. نە شارا بار؟ بەتىنە قاراپ، تەك: «بەيشارا، بەيشارا!..» — دەپ، باسىمدى يزەدىم. جانە بىرەۋلەر كەلىپ تەرەزەنى قاعىپ كىجىندى. باسىبەك دەگەن ساۋداگەر قازاقتىڭ بالاسى. بوقتايدى. اسىرەسە باكەن مەن بايسەيىتتىڭ اتىن ايتىپ بوقتايدى. باسىبەك بالاسىنىڭ ۇيىندە جۇرگەن ءبىر جالشى، اقىسىن بەرمەگەن سوڭ، باكەنگە كەلىپ ارىز بەرەدى ەكەن. باكەن مەن بايسەيىت باسىبەك بالاسىن شاقىرتىپ الىپ، جالشىعا تاباندا ەكى ءجۇز سوم الىپ بەرەدى ەكەن.
مىنە، ەندى ساۋداگەر، باسىبەك بالاسى بايسەيىت پەن باكەندى، ولاردىڭ جولداس سوۆدەپشىلەرىن اياسىن با!..
ءسويتىپ، كازاك-ورىس وپ-وڭاي قالانى الدى. كازاك-ورىستاردىڭ وپ-وڭاي اقمولانى العاندىعىنا وسى كۇنگە شەيىن جولداستار سوۆدەپتىڭ ءتوراعاسى باچوكتى ايىپتايدى. ايىپتايتىن سەبەبى: باچوك ەشكىمگە اقمولادا بولايىن دەپ جاتقان وقيعا تۋرالى بىلە-تۇرا حابار بەرگەن جوق. اۋەلى سوۆدەپتىڭ باسقارماسىنا دا ايتقان جوق. ەگەردە ۋاقىتىندا قامدانىپ، بولشيەۆيكتەر الدىن الا كازاك-ورىستار كوتەرىلىس جاسايتىنىن ءبىلىپ وتىرسا، مۇنداي بولماس ەدى. سوۆدەپتىڭ تۇتقىنعا الىنعانىنا قاراماي، ازعانا قىزىلاسكەرىمىزدىڭ شتابى كازاك-ورىستارعا بەرىلمەي اتىس قىلا باستاعاندا، تۇتىلعان باچوكتى كازاك-ورىستار ءبىزدىڭ شتابقا الىپ بارىپتى. اتىسىپ جاتقان قىزىلاسكەردى باچوك توقتاتىپتى...
بەسىن اۋا ءبارىمىزدى قاعازعا تىركەپ، جاراقتى كازاك-ورىستار تىسقا شىعارىپ، اتتى، جاياۋ ايداپ ءجۇردى.
ءالى دە قامالاپ شۇباعان توبىر. كوشە بويى تاڭىرقاپ قاراعان حالىق. كەيبىرەۋلەر قۋانادى. ءبىر كازاك-ورىس كەمپىرى قاقپاسىنىڭ الدىندا قاراپ تۇرىپ شوقىنىپ جاتىر. بىزگە قاراپ قويىپ، ءتۇرتىنىپ: «شۇكىر قۇدايعا» («سلاۆا بوگۋ!») — دەيدى. قۋاناتىن، ارينە، بايلار، ونسوڭ كازاك-ورىستىڭ كەمپىر-شالدارى.
ءبىزدى ايداپ كەپ، ءبىر كوشەدەگى كۇيگەن كىرپىش سارايعا قامادى. كازاك-ورىستاردان ەسىككە كۇزەت تۇردى. كەشە بۇعىپ جۇرگەندەر قالاعا يە بولدى. كوبىندە ەس جوق. اسىرەسە كازاك پەن تاتار بايلارىندا ەس جوق. ءشارىپ يالىم ۇلى ماس. اڭگىلەنىپ العان. قولىندا التىاتارى بار. ءبىزدىڭ سارايعا تالاي كەلدى.
ءبىز سارايعا كەلگەن سوڭ دا، ۇستالعان بىرەن-ساران بولشيەۆيكتەردى اكەلىپ سوندا تىقتى.
توپىرلاپ جاتىرمىز. كوبىمىز اڭ-تاڭ. بۇل حالگە قالاي تۇسكەندىككە جولداستاردىڭ كوبى تاڭىرقايدى. تامسانادى. كەيبىرەۋلەر باچوككە رەنجيدى. بالاعاتتايدى.
قاماۋدىڭ الدىنان قاراپ ءوتىپ جاتقان ادام. دوس تا بار، دۇشپان دا بار. بىرەۋ كۇيىنگەن، بىرەۋ سۇيىنگەن. جولداستار قاماۋدا وتىرىپ، سىرتتاعى جاقىندارىنان حابار الا باستادى. ەڭ الدىمەن حابار بەرگەن جانە ودان كەيىن دە تىنباي حابار بەرىپ تۇرعان، جولداس پاۆلوۆتىڭ قاتىنى.
— ىلعي باستىقتاردى اتامىز دەپ جاتىر. «ون ەكى كىسىنى اتپاق»، — دەپ حابار كەلدى. «مۇنىڭ ىشىندە سەگىزى — ورىس، تورتەۋى — قازاق».
قازاق كىمدەر؟.. «باكەن، ساكەن، ابدوللا، بايسەيىت...»
بىرەسە: «التى كىسىنى اتادى ەكەن...» دەپ حابار كەلدى. «مۇنىڭ ىشىندە ءبىر قازاق بار» — دەيدى.
— «ون ەكى كىسىنى اتۋعا ما، جوق ونان از اتۋعا ما؟..» — دەپ، كازاك-ورىستاردىڭ باستىقتارى مەن قالا بايلارىنىڭ، تورەلەرىنىڭ باستىقتارى جيىلىس قىلىپ جاتىر، — دەپ حابار كەلدى.
قالاي بولعاندا دا، حالدىڭ ناشار ەكەنىن ابدەن بىلدىك.
ءتۇن بولدى. جاتتىق. تۇنىمەن ءدۇسىر. سامبىرلاعان داۋىس. شابۋىل.
ەرتەڭىندە ۇستالىپ كەلگەن بىرەن-ساران بولشيەۆيكتەر «دەيدى» دەگەن ءتۇرلى حابار ايتىپ كەلدى. «ومبى، قىزىلجار، كوكشەتاۋ قالالارىن دا الىپتى. ول جاقتا بولشيەۆيكتەردى اتىپ، اسىپ جاتىر دەيدى...»، «كازاك-ورىسقا قوسىلعان چەحوسلوۆاكتار دەيدى»، — دەپ كەلدى.
«ۇستالعان كىسىلەر كوپ... «ۋاق» بولشيەۆيكتەردى باسقا جەرگە قاماپ جاتىر...» — دەپ كەلدى. مۇنىسى راس كورىنەدى.
ءبىراز ۇرەيلەندىك. «شىنىمەن ريەۆوليۋسيا بىتكەنى مە؟..» — دەپ ۋايىمداي باستادىق. كازاك-ورىستاردىڭ باستىعى، قالانىڭ كومەندانتى، وفيسەر كۋچكوۆسكيي كەلىپ، جاتقان جەرىمىزدى كوردى:
«ءبارىڭىزدىڭ جۇمىستارىڭىزدى كوميسسيا تەكسەرىپ قارايدى. سىزدەردى قاماعانىمىز، — اشەيىن ۋاقىتشا عانا، ۇكىمەتتى العاندا، بۇيتپەسكە بولمايدى عوي. بارىڭىزدە تەز بوسايسىزدار»، — دەپ كەتتى...
— باستىقتاردى اتۋعا ۇكىم قىلىپتى، — دەپ، سوڭىنان ىلە جانە حابار كەلدى.
ءۇيىلىپ، توپىرلاپ جاتتىق. جاتقان قاماۋىمىزدا تەرەزە جوق. تەمىرمەن قورشاعان ءبىر ءتورت بۇرىشتى تەسىگى بار. كۇندىز ەسىك اشىق تۇرادى. ەسىكتىڭ الدىندا مىلتىق ۇستاعان ءۇش-تورت كازاك-ورىستار تۇرادى.
كۇزەتتە تۇرعان كازاك-ورىستاردىڭ ىشىندە، اقمولادا وقىعانداعى مەنىڭ ۋچيتەلىم — كراسنوشتانوۆ كورىنەدى. ەسىك الدىنان، سۇيىنگەن قاستار، كۇيىنگەن دوستار قاراپ، كوشە بويى ءوتىپ جاتىر. دوستاردىڭ كەيبىرەۋلەرى يەك قاعىپ امانداسادى. كەيبىرەۋلەرى ءار ءتۇرلى اس اكەلىپ جاتىر. قازاق قايدا بارسا دا ەت پەن قىمىزدى تاستاعىسى كەلە مە؟.. اسى ەت پەن قىمىز جانە باسقا تاماقتار.
قاماۋداعى جۇرتتىڭ ايىرىلعان ەسى بىرتە-بىرتە كىردى. وقيعانى اڭگىمە قىلىپ جاتىرمىز. قارا ۋايىم قارا پالەشە باستى. حالدىڭ ناشار ەكەنىن ابدەن سەزدىك. ىزالى كۇيىك كوكىرەككە تولدى.
ىرگەگە ارقاسىن سۇيەپ وتىرعان باكەننىڭ قاسىنا كەلدىم. باكەن ۋايىم ايتتى:
— ەندى ولەمىز عوي. ءبىراق ايتەۋىر، دۇرىستىق ءۇشىن ولەمىز. سول جەرى جاقسى. كەيىنگىلەر ايتا جۇرەدى عوي... — دەپ، قاسىنا كەلىپ وتىرعان مەنى قۇشاقتادى دا:
— مەن ولسەم دە، سەن امان قالساڭ يگى ەدىڭ: «سەن گازەتكە جازىپ، كىتاپقا جازىپ، ءبىزدىڭ نە ءۇشىن ولگەنىمىزدى كەيىنگىلەرگە ايتار ەدىڭ... — دەدى. مەن:
— قوي!.. كىم بىلەدى؟.. ولاي دەمە، بارىمىزدە امان-ەسەن قۇتىلارمىز. تاعى دا، ءالى تالاي مايداندى كورەرمىز. مۇنداي كىمنىڭ باسىنان كەشپەگەن! — دەدىم.
داعدارىپ وتىرمىز. «بۇل قالاي بولدى؟»، «نەعىپ ءبۇيتىپ قالدىق؟» — دەگەن وي باستاعى ميدى شىرق اينالدىردى...
بۇل وقيعا جالپى روسسيادا بولدى ما، جوق، جالعىز اقمولادا ما؟ مىنە، وسىنى ءالى ەشكىم بىلمەيدى. سارايدا ءجۇز شامالى كىسىمىز: سوۆدەپشىلەردىڭ ەڭ ىرىلەرى. وزگە «ۋاق» دەگەندەرى وزگە قاماۋدا. قاي جەر امان، قاي جەر جاۋ قولىندا ەكەنىن ەشكىم بىلمەيدى.
ءبىر ۋاقىتتا باچوكتى جاۋاپقا شاقىردى. پاۆلوۆتى شاقىردى. بىرەۋى — سوۆدەپتىڭ ءتوراعاسى. ءبىرى — اقشا كوميسسارى. بۇلاردى اپارىپ تەز قايتىپ اكەلدى، بۇلاردان جالعىز-اق اقشانىڭ عانا جايىن سۇراپتى.
— نە بىلدىڭدەر؟.. ۇكىمەت كىمنىڭ قولىندا ەكەن؟.. — دەيمىز.
— ءجوندى ەشتەڭە بىلمەيمىن.
جالعىز-اق باچوك:
— ۇكىمەت ەسەر پارتياسىنىڭ قولىندا بولسا كەرەك... — دەدى.
كەش بولدى. ءتۇن بولدى. قامالىپ جاتقان سارايىمىز ءبىرتۇرلى قاپاستىق. ءتۇن ورتاسىندا دۇسىرلەپ كەلىپ، جابۋلى تۇرعان ەسىكتى اشتى. جيىرما شاقتى جاراقتانعان اتتى كازاك-ورىس كەلىپ، ەسىك الدىندا تۇرىپ ءبىر قاعازىن وقىپ، كەيبىر جولداستاردى شاقىرا باستادى.
اتى اتالىپ شاقىرىلعاندار ءبىرتىن-بىرتىن شىعىپ جاتىر. شاقىرىلعانداردىڭ كوبى ىلعي باستىقتار.
قىرىقتان اسا كىسىنى شاقىرىپ، تىسقا شىعارىپ، قاتارلاپ تۇرعىزىپ جاتىر. اينالا قاماپ جاراق اسىنعان اتتى-جاياۋ كازاك-ورىستار تۇر.
قاعاز وقىپ، ءامىر قىلىپ جۇرگەن سەربوۆ دەگەن مونارحيست، ءوزى تەحنيك، دوننىڭ كازاك-ورىسى. ءقازىر ەندى اسكەرشە كيىنىپتى. اقمولادا سوۆەت ۇكىمەتى جاسالاردىڭ الدىنداعى سانسىز جيىلىستاردا، ميتينگتەردە بولشيەۆيكتەرگە قارسى شىعىپ سويلەپ جۇرەتىن ادامداردىڭ ءبىرى وسى سەربوۆ بولۋشى ەدى. مىنە، بۇل ەندى ءقازىر قىلىش اسىنىپ العان. قولىندا قاعاز. ساسىق كۇزەنشە شاقىلداپ، زەكىپ، كەكەتىپ، بولشيەۆيكتەردى قاتارلاپ جاتىر. كاچەنكونى قايتا-قايتا كەكەتىپ، بەتىنە تاياپ سىرىڭكە تارتىپ، جارىق قىلىپ كوردى. كەكەتە كۇلىپ، جارىقپەن بەتىن انىقتاپ كوردى:
— ءا، جيرەن مۇرت!.. بىردە مەنىڭ كوزىمدى تىرناپ الا جازداپ ەدىڭ! — دەدى...
اسپاندا اي دا جوق. بۇلت تا جوق... ءبىراق جۇلدىزدىڭ جارىعىمەن ءتۇن ونشا قاراڭعى ەمەس. سەربوۆ باتىر ءبىزدى قايدا اپاراتىنىن بىلمەيمىز. سەربوۆ ساسىق كۇزەننىڭ ايعىرىنشا شاقىلداپ اسكەرىنە ءامىر قىلدى. اسكەر قىلىش-مىلتىقتارىن سارت-سۇرت ەتكىزىپ وڭتايلاپ الدى.
داۋسى كۇڭگىرلەپ سەربوۆ: «كانە، جۇرىڭدەر!» — دەدى.
اتتى-جاياۋ كونۆوي قورشاپ، ءبىزدى ايداپ جونەلدى. قاتارلاسقان بويىمىزبەن ءجۇرىپ كەلەمىز.
قالا — قاراڭعى، كۇڭگىرت، تۇماننىڭ ىشىندە. قالا تىنىسىن توقتاتىپ، ءولىپ قالعان ءبىر زور ماقۇلىق ءتارىزدى. كوشە جىم-جىرت، دىبىس جوق. بىزدەن باسقا قىبىرلاعان ءبىر قارا جوق. دەم ىشكە تارتىلعانداي، كوز قادالىپ قاتقانداي. اينالا قورشاپ، مىلتىقتارىن دايارلاپ ۇستاپ كەلە جاتقان جاياۋ كازاك-ورىستار. ولاردىڭ سىرتىنان قورشاپ، قىلىشتارىن جالاڭاشتاپ، دايارلاپ كەلە جاتقان اتتى كازاك-ورىستار. اتتى كازاك-ورىستاردىڭ جالاڭاشتاپ، قولدىڭ سالاسىنداي كوككە كوتەرگەن قىلىشتارى اسپانداعى جۇلدىزداردىڭ ساۋلەسىمەن جىلت-جىلت ەتەدى. سىرت-سىرت باسىپ، اياڭداپ ءبىز كەلەمىز. اتتى كازاك-ورىستاردىڭ استارىنداعى اتتارى عانا پىسقىرادى، باسقا ەشكىم دە دىبىس شىعارىپ سويلەمەيدى. ايداۋشىلار مەن ايدالىپ كەلە جاتقاندار، بىرىنەن-بىرى كوزدەرىن الماي اڭدىسىپ كەلە جاتقان ءتارىزدى. پىشاقتارىن توسەپ اڭدىسىپ، ءبىرىنىڭ كوزى تايىپ كەتسە، ءبىرى قارا پىشاقتى سالىپ جىبەرەيىن دەپ كەلە جاتقان ءتارىزدى. اركىم قالىڭ اۋىر ويعا باتىپ، قارا تۇماننىڭ ىشىندە كەلە جاتقان ءتارىزدى. اكەلە جاتقان جەرىن، نەگە اكەلە جاتقاندارىن كازاك-ورىستار دا ابدەن بەلگىلەپ، دايىنداپ قويعان ءتارىزدى. ايدالىپ كەلە جاتقان بولشيەۆيكتەر دە باراتىن جەرلەرىن جانە نە ءۇشىن بارا جاتقاندارىن ابدەن ءبىلىپ كەلە جاتقان ءتارىزدى. جۇلدىزداردىڭ ساۋلەسىمەن جالاڭاش قىلىش، جالاڭاش مىلتىق جىلت-جىلت ەتەدى. مۇنارعا باتىپ، تىم-تىرىس بولىپ تۇنەرگەن قالانىڭ ۇيلەرى شۇباتىلىپ قالىپ جاتىر. تۇنجىراپ اڭدىسىپ، اياڭداعان قالىپتا، قالانىڭ ورتاسىنان شەتىنە قاراي شىقتىق. ءبىر ۋاقىتتا ارتىمدا كەلە جاتقان قۇسايىن قوجامبەردى ۇلى مەن جانىمدا كەلە جاتقان نۇرعايىن ەكەۋىمىزگە اقىرىن:
— ياپىرىم-اي، قالانىڭ شەتىنە شىعارىپ، مىنالار اتادى-اۋ! — دەدى.
مەن:
— ءبارىبىر عوي، قايدا اپارىپ اتسا دا، — دەدىم.
قيال مەن ويدىڭ جۇيرىكتىگىندە قيساپ جوق. بارلىق وتكەن ءومىر، تىرشىلىك، جاستان وقۋعا، بىلىمگە تالپىنىپ وقىعاندىق. بالا كۇنگى اۋىلداعى ءومىر، ءنىلدى زاۆودىنداعى وقىعان كۇندەر؛ اقمولادا شكولدا وقىعان كۇندەر. جاستىقتىڭ اۋەنىندەگى ءار ءتۇرلى ىستەگەن ىستەر. ودان ومبىعا بارىپ، سەميناريادا وقىعان كۇندەر. ونداعى «بىرلىك» دەپ ات قويىپ، وقىپ جۇرگەن قازاق جاستارى بولىپ اشقان ۇيىمنىڭ ۋاقىتتارى. ومىردەن كۇتكەن جەمىستەر، تىرشىلىكتە يمان قىلىپ تۇتقان ماقسۇتتار. ەلدەگى كورگەن تىرشىلىك. ەڭ اۋەلگى 1916 جىلعى ۋچيتەل بولىپ، بۇعىلى ەلىندە، نۇرا بويىندا وتكىزگەن ءبىر جىلىم. بوستاندىقتى قارسى العانداعى تىلەك، گازەت، كوميتەت، ميتينگ. سوۆدەپ ىستەمەك بولعان، تالاي دايارلاپ جۇرگەن پلاندار. اكە، شەشە، تۋعان-تۋىسقان. جان قيىسار دوستار. جاقسى كورەتىن سۇلۋ... ءبارى لەزدە بۇلدىراپ، كوشكەن ەلدەي شۇباتىلىپ، تىزبەكتەلىپ، كوز الدىما اپ-ايقىن بولىپ كەلىپ، ءوتىپ جاتىر. بالا كۇندەردەگى ارتتاعى ىستەر، نەشە جىلعى الداعى ىستەر لەزدە ساعىمداي عانا ەلەستەپ ءوتتى. الداعى زور يمان، زور ءۇمىت كوز الدىما كەلىپ، جۇرەك كۇيىپ، قورعاسىنداي ەرىپ كەتتى. وسىنىڭ ءبارى ءقازىر ءبىر-اق مينۋتتە جوق بولماق... بالا جاستان كورگەن كۇنىڭ ءبىر مينۋتكە تۇرمايدى. ءومىر ماعىناسىز ءبىر ويىنشىق ءتارىزدى كورىندى. ءيا، ويىنشىق!.. ولاي بولسا، ءولۋدىڭ دە، ءتىرى ءجۇرۋدىڭ دە ايىرماسى جوق... «ءولىم كەلسە، كەلسىن!.. تەز كەلسىن!..» — دەگەن ويعا توقتادىم...
ءيا، تاعدىردىڭ ءىسى وسى! جۇرەك، سەزىم ولىمنەن قورىقپاي، ولىمگە تۋرا قاراعان ءتارىزدى. جان-جاعىڭ ءتۇبى جوق تۇڭعيىق بولسا، تۇڭعيىقتان شىعۋعا ءبىر-اق اۋىز بولسا. ول اۋىز — كۇناسىز ءولىم بولسا، — ادام تايىنباي، ولىمگە تۋرا قاراماق. قايتا ولىممەن تەزىرەك ايقاسۋعا ۇمتىلماق. مىنە، ءبىزدىڭ ءبارىمىز دە وسى حالدە بولساق كەرەك!..
كەلە جاتقان جىگىتتەردە ءۇن جوق. ءبارى بەلدەرىن بۋعان...
ءبىر ۋاقىتتا بۇرىلدىق. قالانىڭ شەتىنە قاراي بۇرىلدىق... ءجۇرىپ كەلەمىز. مىنە، اينالا ءتۇپسىز تۇڭعيىقتىڭ جالعىز وتكەل اۋزىندا، قانجارىن قايراپ تۇرعان ولىمگە تاياندىق... ءومىر دە، تىرشىلىك تە انشەيىن ءبىر ءتۇس ءتارىزدى. ءوڭىم دە ءتۇس ءتارىزدى. دۇنيەدە بولدىڭ، ەندى جوق بولدىڭ. جوق بولمايتىن جان جوق... بىرەۋ ەرتە، بىرەۋ كەش... ازار بولسا، ءبىز ەرتەرەك جوق بولارمىز. ءبارىبىر، ايتەۋىر جوق بولاتىن بولعان سوڭ... قايتا تەزىرەك بولسىن... انا سورلى قايتەدى؟.. جىلايدى-اۋ!.. شىنىمەن كەتكەنىمىز بە؟.. شىنىمەن، سورلى انا جىلاپ قالا ما؟.. قوي، ولمەسپىز!.. نە قىلدىق ءبىز!.. ءقازىر بىتىراپ قاشا جونەلەمىز... اپىر-توپىر بولىپ، شاڭق-شۇڭق ەتكىزىپ مىلتىق اتار. قىلىش شابار. ءتۇننىڭ مۇنارىنا كىرىپ كەتەمىز... ەلگە بارامىز...
مىنە، وسىنداي ويلار ساپىلداپ، تىزبەكتەلىپ كەلەدى. قالانىڭ شەتىندەگى ءبىر تاس ۇيگە تاياندىق. سول تاس ءۇيدىڭ قاقپاسىنىڭ الدىنا كەلىپ توقتاتتى. تەمىرىن، كىلتتەرىن، تەمىر شىنجىرلارىن سالدىرلاتىپ قاقپانى سىقىرلاتىپ اشتى. قاقپانىڭ ىشىندەگى توبەسى اشىق ۇلكەن بيىك قاماۋعا ءبارىمىزدى كىرگىزدى. ءيىرىپ تۇردى. تۇكپىردەگى تاس قىس ۇيدەن شىققان بىرەۋلەرمەن سەربوۆ مىڭگىرلەسىپ سويلەسىپ جانە بىر-ەكى قىلىش اسىنعان ادامدارمەن كۇبىرلەسىپ سويلەستى، ارمەن كىردى. ار جاعىنان تەمىرلەرى، كىلتتەرى سالدىرلاپ ءبىر ەسىكتەر اشىلدى. كۇڭگىر-كۇڭگىر سويلەسىپ، ءبىراز كەشىكتى. ءبىرازدان سوڭ قىلىش اسىنعان بىر-ەكەۋى كەلىپ، ءبىزدىڭ ءبىر كىسىنى شاقىرىپ ەرتىپ الىپ كەتتى. اپارىپ تۇكپىردەگى ۇيگە كىردى. ءبىرازدان سوڭ تاعى دا بىرەۋىمىزدى ەرتىپ اكەتتى. ودان كەيىن جانە بىرەۋىمىزدى ەرتىپ اكەتتى. اپارىپ نە قىلىپ جاتقانىن بىلمەيمىز. جولداستاردىڭ كەيبىرەۋلەرى تىقىرشىپ تۇر...
مەنىڭ قاسىمدا تۇرعان نۇرعايىن ماعان:
— ياپىرىم-اي، نە قىلىپ جاتىر ەكەن؟.. ءولتىرىپ جاتىر ما ەكەن؟ نە قىلىپ جاتىر ەكەن؟.. — دەدى.
مەن كەيىدىم:
— نە قىلىپ جاتىر ەكەن دەيسىڭ!.. نە قىلسا ول قىلسىن، بىلشىلداماي تۇرا بەرسەيشى! — دەدىم.
نۇرعايىن دا تۇرىپ كەيىدى:
— ە، سەن مەنىڭ ءسوزىمدى وسى جەردە دە تيامىسىڭ؟ ءقازىر بۇل جەردە سەن مەنى تيا المايسىڭ!.. — دەدى.
مەن رەتسىز، ورىنسىز ايتقانىما ءوزىم دە ىشىمنەن وكىنىپ:
— جارايدى، قويشى ەندى، — دەدىم.
نۇرعايىن ەكەۋىمىزدىڭ بۇل ءسوزىمىز ءتاۋىر بولدى. تۇنجىراپ قالشيا قاراپ ۇندەمەي تۇرعان جولداستاردىڭ تاياۋ تۇرعاندارىنىڭ باسىپ تۇرعان اۋىر ويلارىن سەرپىپ تاستاعانداي بولدى. جولداستار قوزعالىپ بىر-بىرىنە ءسوز قاتا باستادى. جولداستاردى بىرتە-بىرتە اپارىپ تۇكپىردەگى ەسىككە ەنگىزىپ جاتىر. ستالينگە كەدەيلەر سەزىنىڭ اتىنان «الاشورداعا» بەرمەك بولعان اۆتونومياسىنا نارازىلىق ءبىلدىرىپ جازعان تەلەگراممانىڭ قولجازباسى مەنىڭ قالتامدا ەدى. تۇرعان جەردە، سونى قالتامنان الىپ، ۋاق قىلىپ جىرتىپ تاستادىم.
ءبىر مەزگىلدە كەزەك ماعان كەلدى. مەنى الىپ تۇكپىردەگى ەسىككە ەنگىزىپ، مايشامنىڭ جارىعىمەن تار جولمەن الىپ كەلىپ، ءبىر ورىندىقتى الدىنا قويىپ، ونىڭ ۇستىنە قاعاز قويىپ وتىرعان ۇزىن مۇرتتى، جۋانتىق سارى «تورەنىڭ» الدىنا اكەلدى. سەربوۆ تەرەزەنىڭ الدىندا سۇيەنىپ تۇر ەكەن.
مەنىڭ ءاتى-جونىمدى جازىپ الدى.
— اقشاڭ بار ما؟ — دەپ سۇرادى.
قالتامداعى قاعازدارىمدى كوردى. سونان سوڭ الگى مەنى الىپ كەلگەن، قىلىش اسىنعان ەكى جەندەتكە:
— ءبىر بولمەگە اپار!.. — دەدى.
مەنى ەرتىپ اكەپ، قاراڭعى، سالقىن، استى تاس ءبىر بولمەگە ەنگىزىپ جىبەردى. اۋىر ەسىكتى سارت ەتكىزىپ جاۋىپ، سىرتىنان ءبىر تەمىرىن شاقىرلاتىپ قايىرىپ قويدى.
مەن بولمەگە كىرىپ، ەسىك جابىلىسىمەن، قاراڭعى بولمەنىڭ ءتور جاعىنان بىر-ەكى-ۇش ادامنىڭ دىبىسى شىقتى.
— بۇل كىرگەن كىم؟.. — دەدى.
داۋىس مەنەن بۇرىن كىرگىزگەن، ءبىزدىڭ جولداس، ادۆوكات تروفيموۆتىكى ەكەن. سالقىن، قاراڭعى، ەدەنى تاس ۇڭگىردىڭ تورىندە، سول تاس ەدەندە جاتقان جولداستاردىڭ قاسىنا سيپالاپ كەلىپ مەن دە قوسىلدىم. مەن دە تاس ەدەنگە جاتتىم.
ءوزارا اندا-ساندا ءسوز قاتىسىپ جاتىرمىز. ءبىرازدان سوڭ تاعى ءبىر جولداستى اكەپ ەنگىزدى... ءسويتىپ، كوبىمىزدى سول بولمەگە قامادى.
قاپ-قاراڭعى بولمەسە كىرىپ كەلگەن ءبىر جولداس اياعىمەن سيپالاپ، ءتوردىڭ الدىنا شالقامنان ءتۇسىپ جاتقان مەنىڭ اياعىما كەلىپ تىرەلدى. جولداس مەنى اياعىمەن ءتۇرتىپ تۇرىپ:
— بۇل جەر ەدەندە جاتقان نە؟ — دەدى. جولداس ورىس ەدى.
مەن ورىسشا:
— جەر ەدەندە جاتقان كىسى! (نا پولۋ لەجيت چەلوۆەك)، — دەدىم.
بۇرىشتا جاتقان جولداس تروفيموۆ:
— اھ!.. مىناۋ قالاي كۇشتى ايتىلعان ءسوز!.. (اح، كاك ەتو سيلنو ي حاراكتەرنو سكازانو!) — دەدى.
ءسويتىپ، قاراڭعى ۇيدە قامالىپ، سويلەسىپ، تاس ەدەندە جاتتىق. تاڭ اتتى. جەر ەدەننەن جۇرت ۇيپالاقتانىپ تۇردى. ءبىرازدان سوڭ مىلتىق اسىنعان كۇزەتشىلەر ءبارىمىزدى قاماۋ قورعان قوراعا شىعاردى... سونسوڭ قايتا اكەلىپ جاپتى.
بولمەگە كازاك-ورىستىڭ كومەندانتىنىڭ پوموششنيگى مويسەيەۆ دەگەن جاس وفيسەر كەلدى. مويسەيەۆ كازاك-ورىس ەمەس. اقمولانىڭ ءبىر بايىنىڭ بالاسى. ءوزى اقمولانىڭ قالا شكولاسىندا مەنىمەن بىرگە وقىعان ەدى. ءقازىر پراپورششيك-وفيسەر، جاس جىگىت. شكولادا مەنىمەن قاتار ورىندىقتا وتىراتىن ەدى. ەكەۋمىزدە گازەت وقۋشى ەدىك. ويناپ، شكولدا ساياسات ىستەرى تۋرالى تالاي ءسوز تالاستىرىپ جۇرەتىن ۋاقىتتارىمىز بولۋشى ەدى.
بالقان سوعىسىندا ءبىز وقىپ جۇرگەن شكولدىڭ وقىتۋشىلارى بولگارياعا جاردەم جيناعان ەدى... قالانىڭ ۇلىقتارى قاتىناسىپ، شكولدا ساۋىق كەشىن جاساعان ەدى. تۇركيانى قارالاپ، بولگاريانى اقتاپ، قۋاتتاعان ەدى. شكولدا وقىپ جۇرگەن بالالار ون تيىننان، بەس تيىننان بولگارياعا جاردەم اقشا جيناعاندا مەن نارازىلىق ءبىلدىرىپ، بەس تيىندى بەرمەي قالىپ ەدىم. وقۋشىلارعا مويسەيەۆ مەنى «بۇل — تۇرىك پاتريوتى...» — دەپ ەدى.
1913 جىلى اقمولادان مەن ومبىعا وقۋعا كەتتىم. ودان كەيىن كەزدەسپەي ءجۇرىپ، سول 1917 جىلدىڭ اقىرىندا اقمولادا سوۆەت ۇكىمەتىن ورناتۋ جولىنداعى تالاس-تارتىس جيىلىستاردا ونىمەن قايتا كەزدەسىپ ەدىك. ونان سوڭ اكەسىنىڭ ۇلكەن ۇيلەرىن، جاقسى ديىرمەندەرىن، كوپ وگىزدەرىن الىپ ەدىك. جانە نۇرا وزەنىنىڭ بويىنداعى قازاقتاردان زورلىقپەن الىپ وتىرعان جەرلەرىن، اقمولادا سوۆەت ۇكىمەتى ورناماي تۇرعاندا-اق مەن قازاقتارعا ەرىكسىز قايتىپ العىزىپ ەدىم.
مىنە، بىرگە وقىعان جولداس مويسەيەۆپەن ەندى جاۋ بولىپ ۇشىراستىق. قىلىش، مىلتىق اسىنعان. ۇستىندە وفيسەر كيىمى. بەلبەۋىن يىعىنا ادەمى ىلگەكتى قايىسپەن كوتەرگەن. قاسىندا تۇرمەنىڭ باستىعى. جانە بىر-ەكى قارۋ اسىنعاندارى بار. ەكەۋمىز قاراستىقتا قويدىق...
ءبىز تاس ەدەندە وتىرمىز. ءبىزدى كورىپ، تۇرمەنىڭ ءتارتىبى تۋرالى تۇرمەنىڭ باستىعىنان مويسەيەۆ ءسوز سۇراپ، وعان ءوزى بىر-ەكى بۇيرىق قىلىپ شىقتى.
بوستاندىقتاعى جاقىن ادامدارىمىز تۇيدەك-تۇيدەگىمەن استى جىبەرىپ جاتىر. قىمىز بەن ەت جاتقان بولمەمىزگە تولىپ كەتتى. ءتۇرلى حابارلارى دا كەلىپ جاتىر.
ءبىر حابار ايتادى:
— كازاك-ورىستار بولشيەۆيكتىڭ باستىقتارىن اتامىز دەپ جاتىر، وزگە حالىق اتقىزبايمىز دەپ جاتىر... — دەيدى.
ءبىر حابار ايتادى:
— پالەن كىسىنى اتۋعا دايارلاپ، اتتارىن جازىپ قويىپتى، ءبىراق انىق اتىلاتىن كىمدەر ەكەنى جاريالانعان جوق... — دەيدى.
ءبىر حابار ايتادى:
— ءقازىر اتۋعا قورقىپ وتىر، ويتكەنى كوپ جەر ءالى دە بولشيەۆيكتەردىڭ قولىندا، اۋەلى ومبى دا ءالى بولشيەۆيكتەردىڭ قولىندا تۇر! — دەيدى.
سوڭعى حاباردى ەستىگەن سوڭ، جۇرەك لۇپىلدەي باستادى. جولداستار ءاربىر حاباردى نەشە ءتۇرلى ساققا جۇگىرتىپ، تالقىعا سالادى. اركىم تۇرلىشە بولجاۋ ايتادى.
ەرتەڭىندە مىلتىقتى كۇزەتشىلەر ءبىزدى تاعى قاماۋ قورانىڭ ىشىنە شىعاردى. كۇزەتكە كەلگەن ءبىر ستۋدەنت «ەسەرمەن» سويلەستىم. ول بىزبەن كۇلىپ سويلەسەدى... قالانىڭ ەندىگى كومەندانتىنىڭ اتىنان قورانىڭ ىشىندە جاپسىرۋلى تۇرعان بىر-ەكى قاعازدى وقىدىق.
قاعازدا ءبىزدى (بولشيەۆيكتەردى) «حالىقتىڭ، وتاننىڭ دۇشپاندارى...» — دەپ جاريالاپتى.
جانە: «ەندى كۇللى روسسيادا حالىقتى، وتاندى بۇلدىرگەن جاۋىزدار وكىمەت باسىنان قۋىلادى. ەندى بۇل جاۋىزداردىڭ قولدارىنان بارلىق روسسيا ۇكىمەتى الىنادى. قولعا تۇسكەن جاۋىز بولشيەۆيكتەر ءتيىستى جازالارىن تارتادى...» — دەپتى.
جانە ءبىر قاعازعا جازىپ قويىپتى: «اتباسار الىندى. قالانىڭ ۇكىمى پالەننىڭ قولىندا. كوكشەتاۋ الىندى، قالانىڭ بيلىگى اتامان اننەنكوۆتىڭ قولىندا. قىزىلجار الىندى، قالانىڭ بيلىگى پولكوۆنيك ۆولكوۆتىڭ قولىندا. ومبى الىنايىن دەپ جاتىر. قالانىڭ توڭىرەگىنىڭ ءبارى الىنىپ ءبىتتى. بولشيەۆيكتەر قالانىڭ ورتاسىندا عانا تىعىلىپ، اتىس قىلىپ جاتىر»، — دەگەن...
جولداستاردىڭ كوبى بۇل قاعازداردى وقىعان سوڭ بارماقتارىن ەندى قاتتىراق شاينادى. جۇرەك قاتتىراق سوقتى. «ومبى الىنباي قالسا، كازاك-ورىستار قاشادى... اتتەگەن-اي! نەعىپ ءبىز بۇلاي بولىپ قالدىق؟..» — دەگەن وي ءارقايسىمىزدى قينادى.
ەرتەڭىندە قورانىڭ ىشىنە جاپسىرۋلى تۇرعان قاعازدان «ومبى الىندى» دەگەن حاباردى وقىدىق.
ومبى الىنعان سوڭ، بولشيەۆيكتەردى حالىقتىڭ، «وتاننىڭ دۇشپاندارى» دەپ، بۇرىنعىدان بەتەر بالاعاتتاپ، ەندى وزدەرىنىڭ كۇشتەرىن ءتىپتى زورايتىپ كورسەتىپ جاريالاپتى.
اقمولانى العان «باتىرلار» ومبى الىنباي تۇرعاندا ىشتەرىنەن قورقىپ، «الدەنە بولادى» دەپ ءجۇر ەكەن. «ومبىنى الدىق» دەگەن حابار كەلگەن سوڭ، ىسقىرىپ شىقتى.
قالاداعى بارلىق پراپورششيك، وفيسەرلەردى جاراقتاندىرىپ، ولاردان وترياد جاسادى. قالاداعى بايلاردىڭ، ساۋداگەرلەردىڭ جاس-كارىسىنىڭ ءبارىن جاراقتاندىرىپ، اسكەر تارتىبىنە قويدى. ۋەزدەن، قالادان «مىناۋ بولشيەۆيك» دەگەن ياكي مىناۋ «بولشيەۆيكتەردى قۋاتتايدى» دەگەن ادامدى اباقتىعا توپىرلاتتى.
ءبىزدى تۇرمەنىڭ ءار بولمەسىنە ءبولىپ-بولىپ كىرگىزدى. ەڭ «ءقاۋىپتى» باستىقتار دەگەن 24 كىسىنى شىنجىرلادى. شىنجىر سالىنعاندار: قىزىل اسكەر شتابىنىڭ باستىعى ماتروس اۆدەيەۆ، سوۆدەپتىڭ اقشا-قازىنا كوميسسارلارى پاۆلوۆ پەن مونين، سوۆدەپتىڭ ءتوراعاسى باچوك، ونىڭ ورىنباسارلارى كاچەنكو مەن سەرىكباي ۇلى، تريبۋنالدىڭ ءتوراعاسى دريزگە مەن مارتىلوگو، ازىك-تۇلىك كوميسسارلارى بوگومولوۆ پەن اسىلبەك ۇلى، سوۆدەپتىڭ پرەزيديۋم مۇشەسى جانە وقۋ كوميسسارى سەيفۋللين، ەڭبەك كوميسسارى گريازنوۆ، ءادىل ۇلى جانە جايناق ۇلى، بەكمۇقامبەت ۇلى، عيززاتوللا ۇلى، سوۆدەپتىڭ مۇشەسى ەمەس سوسيال-دەموكرات پەتراكەيەۆ — تاعى باسقالار. قىرعا، ەرەيمەن جاعىنا، الگى بەلگىلى ولجاباي نۇرالين بولىس پەن الكەي بولىستاردى جاۋاپقا الىپ، جازاسىن بەرۋگە شىعىپ كەتكەن جۇمابايلاردى ۇستاپ اكەلىپ، ولارعا دا شىنجىر سالدى. جۇمابايلاردى ۇستاپ اكەلگەن — الگى ولجاباي بولىستار.
ءوز كيىمدەرىمىزدى الىپ، جامان كەنەپتەن جاساعان تۇرمەنىڭ كويلەك-دامبالىن بەردى. جەڭى مەن ارقاسى سارى، وزگە جەرى قارا تۇرمەنىڭ سىرتتان كيەتىن، ماسقارا بەشپەنتىن بەردى. ءبىزدى قورانىڭ ىشىنە شىعارعاندا جاعالاي مىلتىق ۇستاعان كونۆوي سولداتتار تۇراتىن بولدى. ومبى الىنعان سوڭ كازاك-ورىستار اقىرىپ، جىلانشا ىسقىرىپ بوقتاي باستادى. سىرتتان بىزگە ەندى ەشبىر اس وتكىزبەيتىن بولدى. قاراۋىل كۇشەيدى. قاراۋىلعا بىرەسە كازاك-ورىستار، بىرەسە پراپورششيكتەردىڭ وتريادى، بىرەسە قالا بايلارىنىڭ، ساۋداگەرلەرىنىڭ، مەشاندارىنىڭ بالالارى كەلەدى.
بىزگە تۇرمەنىڭ بەرەتىن اسى سىرتى كۇيگەن، ءىشى يلەنگەن، كوك اياز، شيكى قاپ-قارا نان مەن قارا سۋ بولدى.
«مىناۋ بولشيەۆيك» دەگەن كىسىنى، ياكي «مىناۋ بولشيەۆيكتى قۋاتتايدى» دەگەن كىسىنى اقمولا ۋەزىنىڭ جان-جاعىنان اكەپ تۇرمەگە توعىتىپ جاتىر. ءنىلدى، سپاسسك، قاراعاندى زاۆودتارىنان ءبىر توپ جۇمىسكەردى اكەپ قامادى. «جاس قازاق» ۇيىمىنداعى بالالاردى دا ۇستاي باستادى. تۇرمەنىڭ 12 بولمەسى لىق تولدى. ەندى تۇرمەگە سيماعانداردى قالاداعى قاراڭعى، نارسە ساقتايتىن، نارسە قوياتىن تاس ۇيلەرگە قاماپ جاتىر. كازاك-ورىستىڭ كىسىلەرى شابۋىلداپ، اقمولا ۋەزىنىڭ بارلىق پوسەلكەلەرىن، بارلىق ماڭايداعى قازاق ەلدەرىن قۇتىرعان قاسقىرشا كەزىپ، بەت كەلگەن ادامنىڭ باسىنا قامشى ويناتا باستادى. ەلدى ءبۇيى تيگەندەي قىلدى. ەل قۇتىرعان قاسقىرلار تيگەن قوي ءتارىزدى بولدى. كازاك-ورىستار، بايلار ەدىرەيىپ الدى.
ناشاردا ۇرەي قالمادى. ءبىر سوزبەن قارسى كەلگەن كىسىلەرگە، ياكي «مىناۋ تەرىس قوي» دەگەن كىسىگە، ءتىپتى ەشبىر جازاسى جوق بولسا دا، كوڭىلىنە جاقپاعان كىسىگە — قامشىمەن ياكي مىلتىقتىڭ سۇمبەسىمەن دۇرە سالا باستادى. ماسەلەن، ءبىزدى شىنجىرلاردا ۇستا ىزدەپتى. ءبىر قازاق ۇستانى شاقىرىپتى. ۇستا ءبىزدى شىنجىرلاۋعا كونبەپتى. كونبەيسىڭ دەپ ۇستانى سويىپ سالىپتى. ۇستا سوندا دا كونبەي قالىپتى. قىسقاسى، جالپى ەڭبەكشى، ناشار ەل قوي مىسالىندا بولىپ، بۇلار قويعا تيگەن قۇتىرعان قاسقىرداي بولا باستادى. سوۆەت قۇلاعانشا سوۆەتتى ونشا سۇيكىمدى كورمەگەن كەيبىر بۇقارالار اقتاردىڭ اياق الىسىن كورىپ ويلانا قالاتىن بولدى.
ەندى ءبىزدى بىرەسە: «ورىنبور جاقتاعى كازاك-ورىستاردىڭ جاندارالى دۋتوۆقا جىبەرەدى ەكەن...» — دەپ حابار شاشادى. بىرەسە: «ومبىدان ءبىر كىسى كەلگەن سوڭ، اسكەري سوت اشىپ، تەكسەرىپ، باستىقتارىنىڭ ءبارىن اتادى ەكەن...» — دەپ حابار تاراتادى. كۇننەن-كۇنگە باسقان تۇمان اۋىرلانىپ، قالىڭداپ، حال جامانعا اينالا بەردى. بارلىق ءسىبىر قالالارىنىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرىن اقتار العان حابارلارىن كۇن سايىن جاريالاپ جاتىر. ءبىر جۇمانىڭ ىشىندە ءسىبىردىڭ كوپ جەرىن اقتار الىپ ءبىتىردى. تۇرمەنىڭ ءبىرىنشى بولمەسىندە ءاربىر الىنعان حاباردى ورتاعا سالىپ، ءىستىڭ اقىرىن ءار ءتۇرلى بولجاپ وتىردىق. ءبىرىمىز قوزعالساق قول-اياقتاعى شىنجىرلار، كىسەندى اتتاردىڭ كىسەندەرىندەي سىلدىرلايدى. ءبارىمىز قوزعالساق تەمىر شىنجىرلار تۇرمەنى كۇڭىرەنتىپ ىڭ-شىڭ قىلادى.
ءبىرىنشى بولمەدە وتىرعان التى-جەتى قازاق، وزگە جەرلەردەگى جولداستار — بولشيەۆيك قازاقتار قانداي حالدە ەكەن دەپ اڭگىمە قىلدىق. ارينە، ءسوز بولاتىن: كوكشەتاۋدا سابىر ءشارىپ ۇلى، ومبىداعى قازاق جۇمىسكەرلەرى: ءتاتىم ۇلى، جانىبەك ۇلى، مۇكەيۇلدارى جانە شايمەردەن ءالجان ۇلى، قىزىلجارداعى قازاق جۇمىسكەرى: ەسماعامبەتۇلدارى، دۇيسەكەيۇلدارى جانە ولاردىڭ باستىعى، ۋەزدىك كوميسسار ىسقاق كوبەك ۇلى جانە ومبىداعى وقۋشىلاردىڭ «دەموكرات سوۆەتىن» جاساعان جاس بولشيەۆيكتەر، تاعى باسقالار. بۇلار نە حالدە ەكەن دەپ اڭگىمە قىلدىق.
جوعارعى ايتىلعانداردىڭ ىشىندەگى ول ۋاقىتتارداعى ءىرىسى جانە ماعان وزگەشە تانىسى فەلدشەر جولداس شايمەردەن ءالجان ۇلى.
بۇل «الاشوردانىڭ» بەلگىلى جاۋى ەدى. «الاشوردانىڭ» ازباندارى دا شايمەردەنگە وتە قاس ەدى. 1917 جىلى ومبىعا ورىنبوردان بوكەيحان ۇلى كەلگەندە، ومبىداعى قازاق جاستارى قازاقتىڭ «قامقورى» «الەكەڭ» كەلدى دەپ قۇتتىقتاپ ونى قارسى الىپ، جيىلىس قىلىپ، جيىلىسىنا كەلگەن بوكەيحانۇلىن قۇتتىقتاپ سوزدەر سويلەگەندە، كوپتىڭ ىشىنەن جالعىز شىعىپ، بوكەيحاندى مىنەپ سويلەگەن شايمەردەن ەدى. تورەنىڭ اياعىن قۇشايىن دەپ جۇرگەن تورەشىك «قازاق جاستارى» شايمەردەندى «جىندى» دەگەن ەدى. شايمەردەن جيىلىستارىن تاستاپ شىعىپ كەتكەن ەدى. ونىڭ سوڭىنان تاۋتان ارىستانبەك ۇلى ءتارىزدى جولداستار دا كەتكەن ەدى. بۇل تۋرالى وقۋشىعا بۇدان بۇرىن ايتىلىپ تا ءوتتى.
جانە اقمولا گۋبەرنياسىنان باسقا جەردەگى بىرەن-ساران بولشيەۆيك قازاقتاردىڭ حالدارى قانداي بولدى ەكەن دەپ ۋايىم قىلدىق.
سەمەي گۋبەرنياسىندا وزگەلەر «الاش» بولىپ ەلىرىپ جۇرگەندە، بولشيەۆيكتەرگە قوسىلعان جالعىز نىعمەت نۇرماق ۇلى ەدى. نىعمەت قارقارالى ۋەزىندە وقىتۋشى ەدى. وكتيابر توڭكەرىسىنەن كەيىن، قارقارالىدان نىعمەت ماعان جازعان ءبىر حاتىندا ءبۇي دەگەن ەدى:
«ساكەن، ىستەرىڭ قالاي؟.. بۇرىنعى پاتشانىڭ تەپكىسىندە جانشىلعان حالىقتارعا تەڭدىك بەرىپ، ادام سانىنا سانايتىن جالعىز بولشيەۆيك پارتياسى ەكەنىنە كوزىم جەتتى. سول سەبەپتى مەن دە بولشيەۆيك بولدىم...» — دەگەن ەدى. ەندى سول قارقارالىداعى نىعمەتتىڭ قانداي حالدە ەكەنىن ويلاپ ءسوز قىلدىق.
قازاقستاننىڭ وزگە گۋبەرنيالارىنان 1917 — 18 جىلداردا بولشيەۆيك پارتياسىنا قوسىلعانداردى ءبىز كوپ ەستىگەن دە جوق ەدىك. جانە گازەت بەتتەرىندە دە كورگەن جوق ەدىك. قازاق بولشيەۆيكتەرى ساياسي كۇرەستى «الاشپەن» ايقاسىپ باستاعان ەدى. ال قازاقستاننىڭ ءاربىر گۋبەرنياسىندا شىققان گازەتتەردىڭ — ءبىزدىڭ اقمولادا شىققان «تىرشىلىك» گازەتىنەن باسقاسىنىڭ ءبارى «الاش» ۇرانىنا سالىپ جاتتى. الەۋمەت تاريحىنا قاراعاندا، 1917 جىلعى ساياسي كۇرەستىڭ زور مايدانىنداي ۇلى دۇبىرلەردە وقىعان ادامداردىڭ ساياسات، الەۋمەت كۇرەسىنە قاتىسقاندارىنىڭ ءبارى دە سول زاماندا شىعىپ تۇرعان گازەت، جۋرنالداردىڭ اينالاسىنا جينالماق. ەگەردە الەۋمەت ىسىنە قاتىسقاندار ماڭايىنداعى گازەت، جۋرنالدىڭ باعىتىنا ريزا بولماسا، وزدەرى بولەك گازەت، جۋرنال شىعارىپ، مايدانعا شىقپاق. نە بولماسا باسقا جەرلەردەگى باعىتى ۇيلەس دەگەن گازەتتەرگە پىكىرلەرىن جازىپ مايدانداسپاق. بۇل — ساياسات، الەۋمەت تاريحىنىڭ تاجىريبەسى. مۇنى بۇلاي بولماعان دەپ ەشكىم دە ايتا المايدى.
مىنە، سول 1917 جىلعى ۇلى ءدۇبىر، ۇلى مايداندا سەمەيدە شىققان «سارىارقا» مەن «اباي» «الاشتىڭ» ورداسى بولدى، سەمەي گۋبەرنياسى، قارقارالى ۋەزىندەگى جالعىز نىعمەت اقمولاعا — «تىرشىلىك» گازەتىنىڭ باسىنداعى بىزگە حات جازىپ جاتتى.
اقمولا گۋبەرنياسىندا — اقمولادا شىققان «تىرشىلىك» گازەتى «الاشتى» مىنەپ، جازىپ جاتتى. اقمولا گۋبەرنياسى قىزىلجار قالاسىندا «ءۇش ءجۇز گازەتى» «الاشتىڭ» ازباندارىن بوقتاپ جاتتى. ال اقمولا گۋبەرنياسىنىڭ بۇل ەكى گازەتىنە دە ريزا بولماعان ءبىراز ادامدار — «جاسالاشتار» قىزىلجاردا 1918جىلدىڭ جازىنان باستاپ «جاس ازامات» دەگەن گازەت شىعارىپ، «الاشتى» ۇران قىلدى. «الاشوردانى» كوتەردى.
تورعايدىڭ وقىعاندارى، قوستانايدىڭ، ورالدىڭ «الدىڭعى قاتارداعى» وقىعاندارى قوسىلىپ، ورىنبور قالاسىنداعى «قازاق» گازەتىنىڭ شىلاۋىندا بولدى. بۇلار كوپ جەرگە — بارلىق قازاقستانعا ءجون-جوباسىن بەرىپ تۇردى. «قازاق» گازەتى «الاشتىڭ» ۇيىم ورداسى بولىپ تۇردى.
تۇركىستان وقىعاندارى تاشكەندە «بىرلىك تۋى» دەگەن گازەت شىعارىپ، «الاشتى» ۇران قىلىپ تۇردى.
بوكەي ورداسىنىڭ ءبىراز وقىعاندارى، اقىن، مولدا قاراش ۇلى باس بولىپ، «ۇران» دەگەن گازەت شىعارىپ، «الاشوردانى» ۇران قىلىپ تۇردى. تىربانىپ بۇلارعا قارسى بولعان جاقىپ ۇلى سەرىكتەر عانا ءجۇردى.
قاراش ۇلى ومار «الاش» ۇرانىن جىر قىلىپ، كىتاپشا جازىپ شىعاردى. ۇمىتپاسام، كىتاپشاسىنىڭ اتى «تەرمە» ەدى. كىتاپشاسىندا الەكەڭدى ماقتايدى... «تۋ ۇستاعان توپتىڭ الەكەڭ ءجۇر باسىندا. سۇر كەپكىسى باسىندا؛ گيمنازيستەر، ستۋدەنتتەر قاسىندا...» — دەيدى.
قازاقتىڭ بارلىق گازەتتەرىن ماقتايدى. جالعىز «ءۇش ءجۇز» گازەتىن بوقتايدى. «تىرشىلىك» تۋرالى ەپتەپ، جۇمباقتاپ، نوقات قويىپ جازادى.
مىنە، وسى گازەتتەردى وقىپ، قازاقستاننىڭ باسقا جەرلەرىندە قازاقتان بولشيەۆيككە قوسىلعانداردى كوپ ەسىتە الماعان سوڭ، بولشيەۆيكتەرگە قوسىلعان ارەدىك قازاقتاردىڭ الىستاعىلارىمەن ارالاسا الماعان سوڭ، تۇرمەنىڭ اۋىر حالىندە وتىرىپ، جالعىز الگى ايتقان جولداستاردى عانا ءسوز قىلىپ وتىردىق.
اقمولا بولشيەۆيكتەرىنىڭ حالدەرى، ءسويتىپ، وتە ناشار كۇيگە ءتۇستى. اقمولادا قازاق بولشيەۆيكتەرىنىڭ تۇتقىنعا تۇسپەي كەتكەندەرى مىنا تومەندەگىلەرى بولىپتى: تۇرىسبەك مىڭباي ۇلى، جاقيا اينابەك ۇلى، ابۋباكىر ەسەنباق ۇلى، عالىم ابۋباكىر ۇلى، باتتال سماعۇل ۇلى، كوشەرباي جاماناي ۇلى، شۇكەن ءتىنالى ۇلى، سەيىت نازار ۇلى، ارىن مالدىباي ۇلى، تاعى دا باسقالار. جانە اقمولاداعى قازاق جاستارىنىڭ «جاس قازاق» ۇيىمىنداعى ەكپىندى، الدىڭعى قاتاردا جۇرگەن، ءبىرقاتارلارىن دا ۇستاماق بولعان سوڭ، ولار دا قاشىپ كەتىپتى. مىنالار: باكەن جاناباي ۇلى، كوجەباي ەردەناي ۇلى، سالىق اينابەك ۇلى، ءومىرباي دونەنتاي ۇلى، دۇيسەكەي ساقباي ۇلى جانە باسقا وسى ءتارىزدى «جاس قازاق» ۇيىمىنىڭ بالالارى.
ءسويتىپ، تەمىر شىنجىردى كۇڭىرەنتىپ، تاس ەدەندە توپىرلاپ جاتتىق.
كۇزەتشى قانشا بولعانمەن، تىستان حات-حابار الىپ تۇرامىز. «سەمەيدە «الاشوردا» ۇكىمەتى جاريالانىپ، اشىلدى» دەگەن حابار الدىق. سەمەيدەگى «سارىارقا» گازەتى «الاشوردانىڭ» رەسمي ءتىلى بولىپتى. «سارىارقانىڭ» ۇران سالعان نومىرلەرى اقمولاعا كەلىپ تە قالىپتى. تىستاعىلار بىزگە ءبىر ءنومىرىن جىبەردى. ءدال ءبىزدى بالاعاتتاعان ءنومىرى ەكەن. ۇمىتپاسام 42ء-نومىرى. جانە بۇل نومىرىندە «الاشوردانىڭ» جەلبۋاز ۇكىمەتىنىڭ جازعان «جارلىعى» بار ەكەن. ۇمىتپاسام، جارلىقتىڭ ءنومىرى — 4.
جارلىعىندا:
«قازاقتان» بولشيەۆيك بولعان جاۋىز ارامزالاردى كىمدە-كىم ۇستاعان جەردە جازاسىن بەرسىن. بۇلاردى تامىرىنان قۇرتۋ كەرەك»، — دەيدى.
ءولىمدى كۇن سايىن كۇتىپ وتىردىق. ريەۆوليۋسيانىڭ دۇشپاندارى كۇننەن-كۇنگە ابجىلانشا ۋىن شاشىپ، ىسقىرا بەردى. قاجى، مولدا، بي، بولىستار تىنىستارىن كەڭىتىپ، جايلانىپ دەمدەرىن الدى.
تەمىر تورلى تاس ساندىقتىڭ ىشىندە شىنجىرلانىپ بايلاۋلى قىزىل سۇڭقارلار جاتتى... قاستىڭ ايىزى قاندى. دوستىڭ جۇرەگىن جالىن شالدى...
VI. اقمولا تۇرمەسىندە
تۇرمەنى كازاك-ورىستار مەن پراپورششيكتەردىڭ وتريادى كەلىپ كۇزەتكەندە، جىلانشا ىسقىرىپ كەلدى. اسىرەسە كازاك-ورىستاردىڭ وتريادى كەلگەندە، توبىرلى جىن كەلگەندەي بولادى. كەۋدەلەرىن ەرسىلى-قارسىلى قاتار تىزگەن وقپەن شىرماپ تاستاعان. يىقتارىنا قىلىش، مىلتىق، شىبىرتقى قامشى اسىنعان. بورىكتەرى ءبىر جاق شەكەسىندە، شالبارلارىنىڭ ەكى جاق ساندارى ءتورت ەلىدەي جول قىزىل شۇبەرەك. نەعۇرلىم تۇستەرىن ىزعارلى، سۋىق قىلىپ كورسەتۋگە تىرىسادى. داۋىستارىن كۇجىلدەتىپ، ايتاتىندارى بوعاۋىز، زەكىرۋ. كەيدە كرەستيان جاستارىنان جيناپ العان سولداتتارى كۇزەتكە كەلىپ تۇرعاندا، تۇرمەدەگىلەر وزدەرىنىڭ كىسىلەرى كەلگەندەي بولادى.
ۇكىمەتتى قولعا العان باتىرلار ءبىزدى تەرگەۋگە جانە بارلىق اقمولا ۋەزىندە بولشيەۆيكشىلدىكتى (بولشيەۆيزمدى) جويۋعا كوميسسيا جاسادى. كوميسسيانىڭ باستىعى — پاتشاشىل سەربوۆ.
«ءولىم جازاسىن قىلادى» دەگەن حابار كۇن سايىن ءار ءتۇرلى بولىپ، جاڭارىپ ەستىلىپ وتىرادى. تۇرمەگە ءبىر كۇنى ساۋدىراپ، ءبىر توپ بولىپ سەربوۆ پەن تۇرمەنىڭ باستىعى جانە جەتى-سەگىز اسكەري ادامدار كەلدى. ءبارى يىقتارىنا جارقىراتىپ وقالارىن تاعىپ الىپتى. ەتىكتەرىنىڭ وكشەلەرىنە سىلدىرماق شوشاق تەمىر قاداعان... ءبارىنىڭ قيمىلدارى سارت-سۇرت، سىلدىر-سىلدىر ەتەدى.
بۇل — سەربوۆ تۇرمەگە ەرتىپ كەلگەن قالانىڭ اسكەر باستىعى ەكەن. ساۋدىراپ ءبىزدىڭ بولمەگە كىرگەندە تۇرمەنىڭ باستىعى گۇرىلدەپ، بىزگە «تۇرىڭدار!..» دەدى. ءبىز تۇردىق. اسكەردىڭ باستىعى بىزگە:
— ءبارىڭىزدىڭ جۇمىستارىڭىزدى سوت قارايدى. ءارقايسىڭىزدىڭ ىستەگەن ىستەرىڭىزگە قاراي زاكون بويىنشا ءىس قىلادى. زاكونسىز ەشنارسە ىستەلىنبەيدى، — دەدى...
اقتار ۇكىمەتتى قولدارىنا الىسىمەن، تىعىز ۋەزدىك سەزد شاقىرعان. ارينە، جيىلىسقا پوسەلكە مەن اۋىلدىڭ ىلعي بايلارى، بۇرىنعى بولىستارى كەلدى. قانداي قاقپايلاۋ بولسا دا، كەي جەرلەردەن سوۆەت ۇكىمەتىن جاقتايتىن ادامدار دا كەلىپ، جيىلىس اشىلعان كۇنى: «ەڭ الدىمەن مىناۋ قاماۋدا جاتقان سوۆەتتىڭ ادامدارى بوسانسىن!» — دەدى.
كازاك-ورىستاردىڭ باستىقتارى، بايلار، وفيسەرلەر بۇعان شامدانىپ، قاماۋداعى سوۆەت ادامدارىن جاقتاپ سويلەگەن وكىلدەردى جاۋاپقا الىپ، تۇتقىن قىلدى.
اقتار كۇن سايىن قاھارلانىپ شىعادى. داڭعوي وفيسەرلەر اقمولاعا تولىپ كەتتى. يىقتارىنا جارقىراتىپ ەكى ەلى وقالارىن تاعىپ العان. كوشە بويى جالت-جۇلت، سارت-سۇرت ەتىپ، جىن سوققان تايلاقشا ەلىرگەن وفيسەرلەر مەن بايلار.
تۇرمەگە سىيماي كەتكەن جانە باسقا ءۇش-تورت تاس ۇيگە لىق تولعان قاماۋداعى ادامداردى تەكسەرىپ، وزدەرىنشە «زيانسىز» دەگەن ادامداردى بوساتىپ جاتىر. كوبىنەن پارا الىپ بوساتىپ جاتىر. «جاس قازاق» ۇيىمىنان ۇستالعان جىگىتتەردى شىعاردى.
ماسەلەن، دۇيسەكەي ساقباي ۇلى، تەمىرعالي اسىلبەك ۇلى تاعى باسقالار — بولشيەۆيكتەرگە جاناسىپ، سوۆەتكە قىزمەت قىلعانداردى شىعاردى. قازاقتاردان شىعارىلعان: فەلدشەر ناۋرىزباي جولاي ۇلى، ءداۋىت بەگايدار ۇلى، ءمۇعالىم عالىمجان قۇرماش ۇلى، ءمۇعالىم عالي كىتاپ ۇلى، جازۋشى كارىم اۋباكىر ۇلى، ءۋالي قانگەلدى ۇلى، تاعى باسقا تولىپ جاتقان بولشيەۆيكتەردى «قۋاتتاۋشىلار».
جوعارىداعىلاردىڭ ىشىندە ءۋالي قانگەلدىۇلىن سىرتتاعى ءبىر جاقىندارىنىڭ سەبەپتەرىمەن، بايقاماي شىعارىپ قالىپ، ارتىنان ىلە قايتا ۇستاماققا ىزدەگەن ەدى. ءۋالي قاشىپ كەتتى. ءۋالي وقىعان، ءبىلىمدى، اقىلدى جىگىت ەدى. سوسيال پىكىرلى ەدى.
كەيبىرەۋلەردى: «مەن بولشيەۆيك ەمەس ەدىم، ولارعا انشەيىن كىرىپ ەدىم...» — دەپ جالبارىنۋىنىڭ ارقاسىندا شىعاردى (ماسەلەن، نۇرجان شەگەبالاسى).
تۇرمەنىڭ حالى ناشار. ءوز كيىمدەرىمىزدى ءىش كيىمدەرىمىزگە شەيىن سىپىرىپ الىپ قويعان. سىرتتان توسەك-ورىن بەرگىزبەيدى. ۇستىمىزگە كيۋگە بەرگەندەرى جۇقا، ءبۇرلى كەنەپ كويلەك-دامبال. قارا الا شولاق كەمزال. استىمىزعا سالۋعا بەرگەنى ءبىر-بىر جۇقا كەنەپ قاپ. قاپقا ازىراق ءشوپ تولتىرىپ بەرگەن. سونى استىمىزعا سالىپ جاتامىز. سىيعانىمىز تاقتايدىڭ ۇستىنە، سىيماعانىمىز جەردە، تاس ەدەندە جاتامىز. تۇرمەنىڭ ءىشى كىر، لاس، ساسىق. ىشىندەگى جۇرت وتە تىعىز. سىرتتان اس بەرگىزبەيدى. بەرەتىن اسى قارا سۋ، سىرتى كۇيگەن، ءىشى شيكى زىلدەي قارا نان. كەيبىر جولداستار ناننان قۇمالاق جاسايدى، دويبى جاسايدى.
تۇرمە ون ەكى بولمەلى. بارىندە لىق تولعان تۇتقىن بولشيەۆيكتەر. قاماۋداعى جۇرت اپ سوققانداي جۇدەدى. ءبىز جاتقان بولمە ون ەكى تەرەزەلى. تەرەزە جۋان ءتورت قىرلى تەمىرمەن تورلانعان. تەرەزەنىڭ ءبىر ورتاشا كوزى اشىلىپ-جابىلادى. ادام تىعىز بولعاندىقتان تۇرمەنىڭ ءىشى ىسىپ، قاپالانىپ كەتەدى. ساسىق تۇرمە ودان سايىن ساسيدى. سىرتتان تازا اۋا كىرگىزىپ ازىراق تىنىس كەڭىتۋگە، تەرەزەنىڭ الگى اشىلىپ، جابىلاتىن كوزىن كوبىنەسە اشىپ قويامىز. اشقىزعاندا دا ىسىعان قاپالىق كەتپەيدى. بولمەنىڭ تاقتاي ساكىسىندە، تاس ەدەنىندە تۇندە جاتقاندا الاقانداي بوس ورىن بولمايدى.
كۇندىز بەت-بەتىمىزبەن شۇپىرلەپ، دوڭگەلەنىپ، ۋاقىت وتكىزۋگە ءتۇرلى لاج ىستەپ وتىرامىز. بىرەۋلەر قارا ناننىڭ شيكىسىنەن جاساعان دويبى ويناپ وتىرادى. بىرەۋلەر ناننان جاسالعان قۇمالاق سالىپ وتىرادى. بىرەۋلەر جاي اڭگىمەلەسىپ وتىرادى. بىرەن-ساران جولداستار ءوز الدىنا تۇنجىراپ، وي تۇمانىن ارالاپ وتىرادى. كەيبىرەۋلەر تەرەزەدەن قاراپ وتىرادى.
كۇن سايىن تەرەزەنىڭ الدىنان جولداستاردىڭ جاقىندارى ءوتىپ جاتادى. كازاك-ورىستار قاراۋىلدا تۇرعاندا، وتكەن كىسىلەردى تەرەزەگە جاناستىرمايدى. ەرىكسىز جيناپ العان كرەستيان سولداتتارى قاراۋىلدا تۇرعاندا، تەرەزەگە جاناستىرا بەرەدى. تەرەزە الدىنا كەلگەن جاقىندارمەن كەيدە بىر-ەكى اۋىز ءسوز قاتىسساق تا، ولار پارىق قىلمايدى.
تۇرمە اقمولانىڭ كۇنباتىس جاق شەتىندە. تۇرمەنىڭ ءبىز وتىرعان ءبىرىنشى بولمەسىمەن قاتار ەكىنشى، ءۇشىنشى، ءتورتىنشى بولمەلەردىڭ تەرەزەلەرى سىرتقا قاراعان. بۇل تەرەزەلەردەن قالانىڭ كەيبىر شەتكى ۇيلەرى كورىنەدى. جانە قالانىڭ كۇنباتىس جاعىنداعى بەلەس قانا كورىنەدى. قاشىعىراق ەسىلدىڭ ءبىر توعايلى جەرى كورىنەدى.
قاراۋىل سولدات ءتاۋىر بولسا، تەرەزەنىڭ الدىنان جاقىندارىمىز وتكەندە، ءسوز قاتىسىپ، امانداسىپ، كەرەكتى حابارلار بولسا، الىپ قالامىز.
مەن تەرەزەدەن كوپ قارايمىن. تەرەزەنىڭ الدىنا ءمىنىپ الىپ قاراپ وتىرامىن...
جازدىڭ تولىقسىعان كەزى. تەرەزەدەن كوكپەڭبەك بولىپ دالا كورىنەدى. كوكالا كىلەم جامىلعانداي بەلەس كورىنەدى. كوك جەلەككە ورانعانداي ەسىلدىڭ توعايى كورىنەدى...
ءبىزدىڭ تەرەزەنىڭ قيعاشتاۋ قارسىسىنداعى ءبىر شەتكى ۇيگە ءبىزدىڭ كرەمەنسكيي دەگەن شالدىڭ بالالارى كوبىرەك كەلەتىن بولدى. الگى ءۇيدىڭ تەرەزەلەرى ءبىزدىڭ تەرەزەگە قارسى. ەكى ارامىز ءجۇز ەلۋ قادامداي. الگى ۇيگە كرەمەنسكييدىڭ بالالارى كەلسە، تەرەزەلەرىن اشىپ قويادى. ويناپ، ءان سالىپ جاتادى. كەيدە كرەمەنسكييدىڭ بالالارى ءبىزدىڭ تەرەزەگە الگى ءۇيدىڭ تەرەزەسىنەن بينوكلمەن (دۇربىمەن) قارايدى. ءبىز قاراساق، قولمەن ءبىرتۇرلى ىم قىلادى. ءبىز تۇسىنبەيمىز. بالاسى ىم جاساي باستاعاندا، وتىرعان شال كرەمەنسكييدى تەرەزەگە اكەپ قاراتامىز. شال بالاسىنىن ىمدارىن تۇسىنەدى. بۇ دا ىم قىلادى. ءسويتىپ، ىمدى بىزگە پەريەۆود قىلادى.
جازدىڭ تولىقسىعان كەزىن تۇرمەدە وتكىزىپ وتىرمىز... تۇرمە جۇرتتىڭ بارىنە دە وڭاي ەمەس. لac، تار، ساسىق قاپاس كىمگە جەڭىل تيەدى؟.. اسىرەسە جاز كۇنى... قاپاس اسىرەسە جاز كۇنى، وتە-موتە قازاققا وڭاي تيمەيدى. جاراتىلىستىڭ قۇشاعىندا وسكەن قازاق بالاسىنا تەمىر شىنجىرلى تار قاپاس دوزاقتان قيىن... اسىرەسە تولىقسىعان جاز كۇنى...
تەرەزەدە وتىرىپ، كوك بەلەس، كوك الا بەلەس، كوك دالاعا قارايمىن. جازدىڭ جۇمساق جەلى تەرەزەنىڭ اشىق كوزىنەن كىرىپ، جىبەكتەي بولىپ، بەتتى شارپيدى. جىبەك جەلگە ءتوسىمدى اشامىن. بارلىق دەنەمدى توسامىن. كۇيىپ-جانعان دەنەگە جىبەك جەلدىڭ جۇمساق دەمى شيپا ءتارىزدى تيەدى. ۇشقىر وي قاپاستى تاستاپ، شارق ۇرىپ كەتەدى. تۇتقىننان بوساعان سۇڭقارداي جەر مەن كوكتى كەزەدى. قيىرسىز كەڭ، كوك الا كىلەم تۇرىندەي كوك مايسا دالانى شارلايدى. بۇلاق سۋلارى سىلدىرلاپ كۇلىپ سۋماڭداپ اققان ورماندى، ەلسىز تاۋلاردى كەزەدى. قالىڭ قۇستارى، مىڭ ءتۇرلى قۇستارى شۋلاعان، شالقىعان اققۋلى كولدەرى، كوك جىبەك سۋلارى يرەڭدەپ اققان وزەندەردى كەزەدى. ەلگە بارادى. ەلسىزگە بارادى...
تەرەزەدەن قاراپ وتىرامىن... مىنە، ىردۋان اعاش ارباعا وگىز جەككەن قازاق كەلەدى. كەلە جاتقان وكشەسى — اناۋ، الىس كورىنگەن دالا. ارباسىنا تيەگەنى تەزەك. ءوزى جاياۋ، وگىزىن ايدايدى. وگىزى ساسپايدى. اسىقپايدى. تۇرمەنىڭ تەرەزەسىنە جاي قارايدى... جالقاۋ قيمىلداپ وگىزىن ايدايدى. وگىزى باسىن جەرگە تۇقىرىپ، بۇلك-بۇلك اياڭدايدى. ىردۋان ارباسىنىڭ دوڭگەلەكتەرى قيرالاڭداپ دوڭگەلەپ، اقىرىن شيقىلداپ ىڭىرسيدى... ۋا، شىركىن، بوستاندىق... سەنىڭ ءقادىرىڭدى قاپاستاعى تۇتقىننان باسقا كىم بىلەدى؟ انا قازاقتاي، وگىزگە جەككەن ىردۋانمەن تەزەك تاسىپ جۇرسە دە شىركىن، بوستاندىق ارتىق ەكەنسىڭ!.. مىناۋ انا قۇشاعىن، ءتوسىن اشقان كەڭ دالادان كەلەدى-اۋ!
قازاق وگىزىن ايداپ ءوتتى...
مىنە، ءبىر توپ بالاپاندارىن شۇپىرلەتىپ ەرتىپ، اسىراندى اق قاز كەلەدى. مامىرلاپ، يىلگەن ۇزىن سۇلۋ موينىن سوزىپ، الدى-ارتىنا قارانىپ، قاز جاي اياڭدايدى. موينىن سالىپ قاڭقىلداپ، بالاپاندارىن تولعانادى. بالاپاندارى جۇمىرتقادان جاڭا عانا شىققان. شۇيكەدەي-شۇيكەدەي سارى ۇرپەك. تالتىرەكتەپ تالتاڭداپ اناسىنىڭ سوڭىنان اقىرىن تىرباڭداپ شۇبايدى. تولعانعان اناسىنا، نازىك جىڭىشكە داۋىستارىمەن شيقىلدايدى. اناسىنىڭ سوڭىنان جىعىلا-سۇرىنە، قالماۋعا تىرىسادى. اناسىنىڭ ەكى كوزى جان-جاقتا. ەكى كوزى بالالارىندا. بالاپاندارىن تولعانىپ، شۇباتىپ اياڭدايدى. بارا جاتقان بەتى، اناۋ ويپاڭداعى كوگال. كوگالعا بارىپ جايىلماق... شىركىن، بوستاندىق! شىركىن جاز!.. جايىلعان اق قازداي كوگالىنا بارىپ اۋناعان جاننىڭ ارمانى بار ما ەكەن!..
اق قاز بالاپاندارىن ەرتىپ كوگالعا باردى...
انە، قازاق قىزى كەلەدى. انادايدان ەكى كوزى تۇرمەنىڭ تەرەزەسىندە. مەن وتىرعان تەرەزەگە قارايدى. ماعان قارايدى. ەكى كوزى مولدىرەگەن قاراقاتتاي... جاسى ون ءتورت-ون بەس شاماسىندا، ۇزىنشا بويلى، تالدىرماش. ۇستىندە قوس ەتەكتەپ بۇرمەلەگەن اق كويلەگى، باسىندا قارا بارقىت تاقياسى بار. جىبەكتەي قاپ-قارا قالىڭ شاشىن ادەمىلەپ، ەكى بۇرىم قىلىپ ورگەن. شاشىنىڭ ۇشىنا قىزىل جىبەك لەنتا بايلاعان. مىنە، جاي ايانداپ تەرەزەنىڭ قاتارىنا كەلدى... تەرەزەنىڭ الدىندا جۇرگەن قاراۋىل سولداتقا قارايدى... ءجۇرىسىن ءتىپتى اقىرىن باياۋلاتتى. كەيىن قاراعان بولىپ، كەيىندە بىردەمەنى كۇتكەن بولىپ توقتادى. مۇڭايىپ ماعان قارادى. كوپ تۇرا المادى، ءجۇردى. مولدىرەپ قاراعان كوزدەرى قايعىعا ورتاق بولعان ءتارىزدى. تۇتقىننىڭ ءحالىن شىن سەزىپ اياعان ءتارىزدى. قامىققان كوڭىلدى مولدىرەگەن كوزدەرى جۇباتقان ءتارىزدى... سەزگىش جۇرەك، نازىك سۇلۋ كوكورىم قارىنداسىم! نە ويلاپ سونشا مولدىرەپ قارايسىڭ؟.. سەنىڭ قاراۋىڭ قايناعان جۇرەككە، ورتەنگەن كوكىرەككە قارلىعاشتىڭ قاناتىمەن سۋ سەپكەنىندەي-اۋ! راقمەت! تەرەزەنىڭ الدىنان ەكى كۇندە ءبىر وتەسىڭ. كىمسىڭ؟ كىمنىڭ قىزىسىڭ؟.. بىزگە كىم دەپ قارايسىڭ! ءبىز — تۇرمەدەگى زور ايىپتى بۇزىق ادامدار ەمەسپىز بە؟ ءبىز حالىقتىڭ، وتاننىڭ دۇشپاندارى ەمەسپىز بە؟ بىزگە نەگە سونشا، اياعان جۇزبەن قارايسىڭ؟ سەزگىش جۇرەك، سۇلۋ جاندى قارىنداسىم! كىمنىڭ قىزى بولساڭ دا راقمەت!..
بۇل بالا ءبىز تۇرمەگە وتىرعالى ءبىزدىڭ تەرەزەنىڭ الدىنان ءوستىپ سان ءوتتى. تەرەزەگە كوپ تاياۋ كەلمەيدى. باتىلى جەتپەيدى. كىم ەكەنىن، كىمنىڭ قىزى ەكەنىن بىلمەيمىن... ءبىراق، جۇزىنە ابدەن تانىس بولىپ الدىم. ءبىر ءتۇرلى جاقىن كورىپ الدىم، بىر-ەكى كۇن كورىنبەسە، تەرەزەدەن ىزدەپ وتىراتىن بولدىم. قاپاستاعى تۇتقىننىڭ تەمىر تورلى تەرەزەسىنىڭ الدىنا تورعاي كەلىپ جىرلاسا ياكي تۇتقىننىڭ ىزعارلى، قاراڭعى بولمەسىنە كۇلىمدەگەن التىن كۇن التىن نۇرىن شاشىپ تۇسىرسە، ياكي تەرەزەنىڭ كوزىنەن قاراپ وتىرعان تۇتقىنعا جىبەك جەل كوك دالانىڭ جاس ءيىسىن اكەپ بۇرىكسە، دالانىڭ جۇپارىن اكەلگەن جىبەك جەل بەتى مەن موينىنا تورعىنداي جەلبىرەپ كەلىپ ورالسا، تۇتقىننىڭ جاراقاتتى جانىنا شيپالى دەم سالىنعانداي بولادى. كەلە-كەلە، الگى قارىنداس انادايدان اقىرىن باسىن يزەپ، يشارات قىلىپ، مەنىمەن امانداسىپ وتەتىن بولدى.
ءبىر كۇنى ءبىر كىشكەنە قىزىق بولدى. بىزگە بىرەۋ «ەرتەڭ پالەن كىسى اتىلماق...» دەگەن جاسىرىن حابار بەردى.
ءتۇس مەزگىلى ەدى. «اتىلماق» حاباردى الىپ، ءبىزدىڭ بولمەدەگى جولداستاردىڭ ءبارى ءۇن-تۇن جوق، تۇنجىراپ وتىردى. ءبارىمىزدىڭ دە يا قول، يا اياعىمىزدا تەمىر شىنجىر. اۋىر وي باسىپ، مەن دە تۇرەگەپ تۇر ەدىم. ءبارىمىز دە ءالسىز، مۇرشاسىز، قالشيا قاراپ قاتىپ قالعان ەدىك. ءبىر مەزگىلدە كوزىم تەرەزەگە ءتۇستى... الگى قارىنداسىم كەلەدى ەكەن. ۇستىندە قوس ەتەكتى اق كويلەگى. شاشىندا قىزىل جىبەك لەنتاسى. بۇرالىپ، جاي اياڭداپ، تەرەزەگە قاراپ كەلەدى ەكەن. تۇنجىراپ باسىپ، تۇنشىقتىرىپ تۇرعان قارا تۇمان شايداي اشىلىپ كەتتى...
جۇلىپ العانداي، شىنجىرلارىمدى شىلدىرلاتىپ، اتقىپ تەرەزەگە شىقتىم. جولداستارىم دا ۇيقىدان شوشىپ ويانعانداي شوشىنىسىپ، جالت-جۇلت قاراستى. ءبارى دە سۋىق جۇزبەن تاڭىرقاسىپ قالدى.
ماعان: «نەمەنە؟.. نەمەنە؟..» — دەستى.
مەن: «الگى قارىنداسىم كەتىپ بارادى!..» — دەدىم.
جولداستاردىڭ كەيبىرەۋلەرى تاڭ بولدى. كەيبىرەۋلەرى «ءتۇۋ!»، — دەدى.
ءبىر كۇنى، اناۋ كۇنى كەلەتىن قالا اسكەرلەرىنىڭ باستىعى ءتۇسىپ، ورنىنا جاڭا باستىق كەلدى دەپ ەسىتتىك. ايتقانداي ەرتەڭىندە سەربوۆ پەن تۇرمەنىڭ باستىعى باس بولىپ، ساۋدىراپ جالت-جۇلت ەتكەن ءبىر توپ «تورە» تۇرمەگە كەلدى. كىلتتەرىن سالدىرلاتىپ، ءبىزدىڭ ەسىكتى اشىپ، الدىمەن تۇرمەنىڭ باستىعى كىرىپ كەلىپ، كۇجىلدەپ: «تۇرەگەلىڭدەر!» — دەدى. ءبىز تۇردىق. قىلىش، مىلتىق اسىنعان ۇلىقتار ساۋدىراپ كىرىپ كەلدى. ءبارىنىڭ اڭشىنىڭ يتتەرىندەي كوزدەرىن الماي، قايپاڭداپ، اۋزىنا قاراعاندارى — ءبىر ەدىرەيگەن جاس جىگىت. جاس تورە قالپاعىن كوشەدەگى بۇزاقى ماستارشا كيگەن. بەلىندە مىلتىق، جانىندا قىلىش. قولىندا شولاق قامشى. كىرىپ كەلىپ، ەكى اياعىن تالتايتىپ كەرىپ تۇرا قالدى:
— ە!.. كوبى قازاق قوي! — دەدى.
سەربوۆ ءارقايسىمىزدى «ماقتاپ»، — «مىناۋ پالەن، اناۋ پالەن» دەپ، ءار ءتۇرلى سيپاتتارىمىزدى، «قاسيەتتەرىمىزدى» ايتىپ تۇردى...
جاڭا كەلگەن اق اسكەرىنىڭ باستىعى وسى جاس جىگىت ەكەن. اتى كونچاروۆ، قىزىلجاردىكى.
اقمولانىڭ اكىمدەرى كۇندىز-تۇنى سارت-سۇرت جۇرۋمەن، ماس بولۋمەن بولدى.
ومبى مەن قىزىلجار، كوكشەتاۋ جاقتاردا تالاي جولداستاردى ءولتىرىپتى دەپ ەسىتتىك. اقمولادا ەندى سوتپەن ولتىرمەك دەگەن حابار الامىز.
قاماۋداعى جۇرت ەندى «ءولىم» دەگەن سوزگە بويلارى ۇيرەندى.
بوستاندىقتان كۇدەر ءۇزىلدى.
قاماۋداعى كوپ جولداستاردى ەكشەپ بوساتىپ، جەتپىس-سەكسەندەي عانا، ىلعي «اسىرە قىزىل» دەگەندەردى الىپ قالىپ، جاۋاپقا دا شاقىرماي قويدى. تۇتقىنداعى ءبىزدىڭ الپىس-جەتپىستەي قىزىل اسكەردى قىزىلجارعا جىبەردى. بۇلارمەن بىرگە سوۆدەپتىڭ قۇلاۋىنان ەكى-ۇش-اق كۇن بۇرىن ومبىدان كەلىپ، بىزبەن بىرگە تۇرمەدە جاتقان جولداس كالەگەيۇلىن دا (كالەگايەۆ) جىبەردى.
كەي ۋاقىتتا: «اقتاردىڭ كۇشى ازايىپتى، ەندى قىزىلدار كۇشەيىپتى. اقتاردى بىرتە-بىرتە قۋسىرىپ كەلە جاتىر دەيدى...» — دەگەن حاباردى دا الىپ قويامىز. وتىرىپ ءار ءتۇرلى بولجاۋ ايتامىز. «تۇبىندە قىزىل جەڭۋى حاق، ءبىراق ونى ءبىز كورە الماي كەتەمىز عوي»، — دەسەمىز...
ءبىراز كۇن ءوتتى.
جولداستار اپ سوققانداي جۇدەدى. بەرەتىن اسى — ىلعي قارا سۋ مەن سىرتى كۇيىك، ءىشى شيكى قارا نان. بۇعان دا ۇيرەنىپ الار ەدىك. بۇعان دا ونشا جۇدەمەس ەدىك. جۇدەتەتىن بىزگە كەلەتىن سانسىز ۇلىقتىڭ ادامشىلىقتان تىسقارى قورلىقتارى، مازاقتارى. جۇدەتەتىن قاپتاعان اۋىر وي. جۇدەتەتىن تەمىر شىنجىر. جۇدەتەتىن — كۇن سايىن الىپ وتىرعان «اتادى» دەگەن حابارى جانە تۇرمەنىڭ تار اۋاسى، تاس ەدەنى.
كەيدە قايرات ازايىپ، قاجيتىن بولدىق. كەيدە قاتايىپ، قايراتتاناتىن بولدىق. تۇرمەنىڭ ون ەكى بولمەسىنىڭ بارىندە ءبىزدىڭ كىسىلەر. ءبىر ەسىگى اشىق جاتاتىن بولمەسىندە ۇرلىقپەن جاتاتىن قازاقتار بار. كۇندە، ءار بولمەدەگى جولداستاردى تۇرمەنىڭ ىشكى قاماۋ قوراسىنا شىعارىپ، ون مينەت-بەس مينوتتەن بوي جازعىزىپ جۇرگىزەدى. تەمىر شىنجىرلار كىرىپ-شىققانىمىزدا تۇرمەنىڭ ءىشىن جاڭعىرىقتىرىپ تۇرادى.
ءبىر كۇنى ءبىزدىڭ بولمەدەگىلەر قاماۋ قورانىڭ ىشىندە بوي جازىپ ءجۇر ەدىك. قاماۋ قورانىڭ ىشىندە مىلتىقتارىن ۇستاپ قاراۋىل سولداتتار تۇر. تۇرمەنىڭ تورت-بەس بولمەسىنىڭ تەرەزەسى قاماۋ قورا جاقتا. ءبىز قاماۋ قورادا جۇرگەندە، تەرەزەلەرى قاماۋ قوراعا قاراپ تۇرعان بولمەلەردەگى جولداستار تەرەزەلەرىنەن بىزگە قاراپ تۇرادى. كەيبىر قايراتتى جىگىتتەر جارقىلداپ، اشىق جۇزبەن يشارات قىلىپ امانداسادى. كەيبىر ۋايىمشىل جولداستار مۇڭدى، قايعىلى جۇزبەن تەك باس يزەپ قانا امانداسادى.
ءبىز قاماۋ قورادا شىنجىرلاۋلى قاسقىر كۇشىكتەرىندەي ەرسىلى-قارسىلى ءجۇر ەدىك. سول كۇنى ءبىر ۇلكەن ۋايىمدى كۇن ەدى. ءحالىمىز وتە قيىندىقتا ەدى. قاماۋ قوراعا قاراعان تەرەزەلەردىڭ اشىق كوزدەرىنەن قايعىلى جۇزبەن جولداستار قاراپ تۇر ەكەن. تەرەزەنىڭ ءتورت قىرلى، تورلاعان كەرەگە كوز تەمىرىنەن ۇستاپ، يەگىن سۇيەپ، كوندراتيەۆا دەگەن ايەل جولداسىمىز ءبىر زارلى ولەڭ ايتىپ وتىر ەدى. كوندراتيەۆانىڭ داۋسى ادەمى ەدى. ونىڭ زارلى داۋسى قوبىزدىڭ داۋىسىنداي ەدى. ولەڭ — ءبىر تۇتقىننىڭ ولەڭى. ولەڭىنىڭ جانە ونىڭ ءانىنىڭ ەڭىرەگەن زارى، كوندراتيەۆانىڭ قالتىراعان زارلى ادەمى داۋسى بارلىق تۇتقىنداردىڭ كۇيىنگەن جۇرەكتەرىنىڭ كۇيىن ءبىر-اق اۋىزدان ايتىپ وتىرعان ءتارىزدى ەدى. كۇيىنگەن زارلى ولەڭدى تىڭداپ، جولداستاردىڭ كوبىنىڭ كوڭىلى بوسادى. كوبى قامىقتى. كوندراتيەۆا زارلاپ وتىردى. كوزدەرىنەن مولتىلدەگەن جاس اقىرىن دومالاپ تۇر ەكەن.
ءبىر كۇنى ءبىزدىڭ بولمەنى اشىپ، كىلتشىمەن الگى ەسىگى اشىق جاتاتىن بولمەدەگى ۇرلىقپەن جاتقان قازاقتاردىڭ بىرەۋى ۇلكەن قۇشاق جاپ-جاڭا شاپقان كوك شالعىن الىپ كەلدى.
قازاق: «تۇرمەنىڭ جۇمىسىنا الىپ بارىپ ەدى. ادەيى سىزدەرگە مىنا شالعىندى شاۋىپ اكەلدىم...» — دەپ، بىزگە بەردى.
قۋانعانىمىزدا ەسەپ جوق. شالعىندى ءبارىمىز قۇشاقتاي الدىق. ءدال اناسىنا تۇس-تۇسىنان ەركەلەگەن، ساعىنعان بالالارداي شاتتاندىق، كوك شالعىندى يىسكەلەدىك. قۇشاقتادىق. توسىمىزگە باستىق. كەنەلدىك تە قالدىق. بايماعامبەت شالعىننىڭ ءبىرازىن كوپكە شەيىن قۇشاقتاپ، يىسكەپ وتىردى. مىنە، بوستاندىقتى، جازدىڭ كوك شالعىنىن ساعىنعاندىق سونداي!
تەرەزەدەن قاراپ وتىرامىن. قارىنداسىم ەكى كۇن، ءۇش كۇندە ءبىر ءوتىپ جۇرەدى. يشاراتپەن باس يزەپ امانداسامىز. تەرەزەنىڭ ءبىر مۇرتتاۋ تۇسىنداعى كوگالدى ويپاڭعا بالاپاندارىن شۇباتىپ، كۇن سايىن اق قاز وتەدى. كەشەگى شۇيكەدەي سارى ۇرپەك بالاپاندار كۇن سايىن زورايىپ ءوسىپ كەلەدى. تالتىرەكتەگەن بالاپاندار كۇن سايىن قۇس بەينەسىنە كىرىپ كەلەدى.
كەيدە تۇرمەدە ءار ءتۇرلى كۇلكى بولارلىق ىستەر دە بولىپ قويادى... بەرەتىن اسى قارا سۋ مەن سىرتى كۇيىك، ءىشى شيكى قارا نان بولعان سوڭ، ارينە، ءتاۋىر اسقا ىنتىقپىز. جىلقىنىڭ ءسۇر قازىسى، ءسۇر شۇجىعى تۇرا قاشسا، تۇرا قۋعاندايمىز. سىرتتان اس وتكىزبەيدى. قاراۋىل قاپى. ءبىراق «اڭدۋشىنى الۋشى جەڭبەي قويمايدى». تۇرمەگە كەيدە ۇرلانىپ، جىپتىكتەي بولىپ ءسۇر قازى، ءسۇر شۇجىق كەلىپ قالادى. كەلگەندە، تۇتاسىمەن كەلمەيدى. جانە ءبىر كۇندە كەلە المايدى. اندا-ساندا كەلەدى. قاراۋىلدىڭ ىشىندە ءبىزدى استىرتىن ءتاۋىر كورەتىن ادام بولعاندا كەلەدى. شۇبەرەككە تىگىلگەن، ءبىر قارىس ياكي جارىم قارىس شۇجىق ەسىكتىڭ جۇدىرىق سىيمايتىن تەسىگىنەن توپ ەتە تۇسەدى. تەسىكتەن ەدەنگە توپ ەتە تۇسكەن سوپاقشا كەسەكتى، قۇسايىن قۇماي تازىشا قاعىپ الادى. شۇجىق تۇسەردە، سۇر تازىداي قۇسايىن تەسىكتى اڭدىپ وتىرادى. ويتەتىنى — شۇجىق تۇسەتىن كۇنى تەرەزەنىڭ تۇسىنان قۇسايىننىڭ كەلىنشەگى وتەدى. تەرەزەدەن قاراپ تۇرعان بىزگە ىمداپ قالادى. كەلىنشەكتىڭ قىبىر ەتكەن ساۋساعىن كوز شالىپ قالعاندا، جەم كورگەن اش بۇركىتتەي قىلعىنامىز.
تەسىكتەن توپ ەتە تۇسكەن سۇيەم شۇجىقتى قۇسايىن قاعىپ الىپ، بۇركىتشە ءبۇرىپ وتىرادى. بىردەي قىلىپ ءبولىپ جەۋگە پىشاق جوق. قولىمەن بولۋگە بولمايدى. تىستەپ ءبولۋ كەرەك. اركىم ءوزى تىستەپ الۋ كەرەك. قۇسايىن شۇجىقتى تۇتامداپ وتىرادى. بىردەي قىلىپ اركىمگە تىستەتەدى. اركىمگە ولشەپ، شۇجىقتى ءبىر ەلىدەن شىعارادى. شۇجىقتىڭ وزگە جەرىن قولىمەن جاۋىپ ۇستاپ وتىرادى. اركىم شۇجىقتىڭ قۇسايىننىڭ قولىنان شىعىپ تۇرعان جەرىنەن تىستەپ الادى... تىستەپ الاتىن كەزەك بايسەيىتكە كەلەدى. قۇسايىن بايسەيىتكە ۇسىنادى. بايسەيىت شۇجىققا اۋزىن تاياپ كەلەدى دە، بەتىن ولىمسىرەتىپ باسىن كەيىن تارتادى. باسىن شايقاپ كۇرسىنەدى.
قۇسايىن:
— ە، نەگە تىستەمەيسىڭ؟ — دەيدى.
بەتىن بەيشارالاندىرىپ، بايسەيىت:
— قايتەيىن، تىستەگەندە بۇل تاماق بولا ما! — دەيدى. قۇسايىن:
— ە، كوپتى قايدان تابامىز. تىستەسەيشى! — دەيدى.
بايسەيىت مۇڭايىپ:
— جوق، وزدەرىڭ جەي بەرىڭدەر... بارىمىزگە تۇتامداي شۇجىق تاماق بولا ما؟ جەي بەرىڭدەر. مەن-اق اش بولايىن... — دەپ كۇرسىنىپ جاتا كەتەدى.
ءبارىمىز ءۇيىرىلىپ بايسەيىتكە قايرات بەرەمىز.
— شۇجىقتان بايسەيىتكە كوبىرەك بەر... — دەيمىز.
قۇسايىن شەڭگەلدەگەن تۇتامىنان شۇجىقتى كوبىرەك شىعارىپ، بايسەيىتكە ۇسىنادى. بايسەيىت ولىمسىرەپ باسىن كوتەرەدى. شۇجىققا كوزىنىڭ استىمەن قاراپ قويادى. ەكەۋى كوزدەرىمەن اڭدىسادى. قۇسايىن ۇسىنادى. بايسەيىت كۇشىن ولشەپ، باياۋ قيمىلداپ، قاباعان شورتانشا ءتونىپ كەلەدى. شۇجىققا اۋزىن تيگىزىپ تۇرادى. شورتانشا سارت ەتكىزىپ قاۋىپ كەپ قالادى. قۇسايىننىڭ قولىن قوسا قابادى. شۇجىقتى قويا بەرىپ، تىستەلگەن قولىن قىمسىنىپ جۇلىپ الادى. شۇجىق تۇتاسىمەن بايسەيىتتىڭ اۋزىندا قالادى. جارتىسى بايسەيىتتىڭ اۋزىنا كىرىپ كەتەدى. سىيماي قالعانىن بايسەيىت شەڭگەلدەپ ەكى قولىمەن ءبۇرىپ الادى. قۇسايىن قايتا تاپ بەرىپ، شۇجىققا تالاسادى. بايسەيىتتىڭ اۋزىنان قالعانىن جۇلىپ الادى...
مىنە، وسىنداي كۇلدىرگى قىلىقتار دا بولادى.
شۇجىقتى كوبىرەك جەگەن سوڭ، بايسەيىت ازىراق كوڭىلدەنىپ الادى. اڭگىمەلەر سويلەيدى. ءوزىنىڭ ايتىپ قويمايتىن ءبىر ورىس ءتىلماشتان ۇيرەنگەن ورىسشا قالجىڭ ولەڭىن ايتادى. ولەڭنىڭ اتى «قازاق ايەلىنىڭ اشىعىن شاقىرۋى»
ولەڭى مىناۋ:
پريزىۆ كيرگيزكي
و، ايران، تى — مويح جەلانيي،
كۋمىس، مويح ستراستەي،
كايماك — سەردەچنىح ۋپوۆانيي،
ستەپنوي باران، — دۋشي موەي.
تى بارىمتوي نا دۋشۋ گريانۋل.
ناگايكوي سەردسە ستەگنۋل.
ي موي كيرگيزسكيي دۋح ۆوسپريانۋل،
كوگدا ۆ يۋرتە تى زاسنۋل.
دوروجە پەستروگو حالاتا.
ۆەر — تۆويا منە ليۋبوۆ.
ي ونا رازيت وسترەە بۋلاتا،
تەزياكوم سجيگاەت كروۆ.
و، پريدي، شايتان، موي ميلىي،
ي ۋپادي ۆو پراحە نيس، —
سليۆايۋ سۆوي پريزىۆ ۋنىلىي
سو رجانيەم پىلكيح كوبىليس.
ولەڭ قازاق اراسىندا جۇرگەن ءبىر ورىس ءتىلماشتىڭ قازاق تۇرمىسىن كەلەكە قىلعان ولەڭى بولسا كەرەك. قازاقشا ءمانىسى مىنانداي:
قازاق ايەلىنىڭ اشىعىن شاقىرۋى
شىركىن اشىق، تىلەگىم سەن، ايرانداي،
قۇمارىم سەن ساپىرۋلى قىمىزداي.
جۇرەگىمە سەن ءتاتتىسىڭ قايماقتاي،
جانىم سۇيەر سەمىز قويدىڭ ەتىندەي.
جانىما كەپ بارىمتاداي ءتيدىڭ سەن،
جۇرەگىمدى قامشىمەنەن ءتىلدىڭ سەن.
قازاق رۋحىم كوتەرىلدى سول جەردە،
كيىز ۇيگە ۇيىقتاعاندا كەلىپ سەن.
يلان شىركىن، الا تاقتا شاپاننان،
ماعان قىمبات اشىقتىعىڭ ءبىر سەنىڭ.
كەزدىكتەن دە وتكىر مەنى تىلەدى،
تەزەك وتتاي كۇيدىرەدى جانىمدى.
و، شىركىن، كەل، — سايتان، قالقاش تەزىرەك!
الدىما كەپ جىعىلىپ جات ەتپەڭنەن.
قوسىپ بىرگە قۇمارلىقتى قوڭىر-زار،
كىسىنەۋىنە قىزۋ قاندى بيەنىڭ...
بايسەيىت بۇل كەلەكە قالجىڭ ولەڭدى ايتقاندا، كۇلمەي، ءتوسىن كەرىپ، قوقىرايىپ «ارتيسشە» ايتادى.
ءبىز قىران كۇلكى بولامىز...
ءبىر كۇنى «ەندى ءولىم جازاسى بولمايتىن بولدى» دەگەن حابار الدىق. حاباردى بايقاستاپ تەكسەردىك. راس ءتارىزدى. تىنىس ەداۋىر كەڭىپ قالعانداي بولدى. اكىمدەردىڭ، جىندارى دا ازىراق ءسال باسىلىڭقىراعان ءتارىزدى بولدى. سىرتتان كەلگەن استاردى دا ەندى وتكىزە باستادى. تۇرمەنىڭ ناچالنيگى كەيبىرەۋلەرمەن ەپتەپ استىرتىن جىلى سويلەسە باستادى.
ءبىر كۇنى جاۋاپقا شاقىرا باستادى. سەگىزدەن، وننان جولداستاردى ءتىزىپ، كازاك-ورىستىڭ اتتى سولداتتارى ايداپ، جاۋاپ الاتىن جەرگە الىپ كەتەدى. الدىڭعى بارىپ كەلگەندەردەن «نە سۇرادى؟..» — دەپ جولداستار جابىرلاسىپ سۇرايدى.
كەزەك بىزگە دە كەلدى. ءبىزدى ون بەس، ون التى كىسىنى ءبىر-اق ايداپ جونەلدى. ءبارىمىزدىڭ اياقتارىمىزدا تەمىر شىنجىر. قىلىشتارىن جالاڭاشتاعان اتتى كازاك-ورىستار ءبارىمىزدى قاتارلاپ ەكى-ەكىدەن ءتىزدى، بويىمىز ۇزىنداۋ بايسەيىت ەكەۋمىزدى الدىنا تۇرعىزدى. اتتى كونۆوي تەمىر شىنجىرلاردى كۇڭىرەنتىپ ايداپ جونەلدى. كوشەگە شىعاردى. كۇن ىستىق. شىلدەنىڭ ۋاقىتى. كوشە بويى جينالىپ، انتالاپ قاراپ تۇرعان حالىق: قاتىن، بالا، قىز-قىرقىن، كارى، جاس، نوعاي، قازاق، ورىس، اتتى، جاياۋ — كوشەگە سىيمايدى. كونۆويمەن كوشەنى قاق جارىپ، شىنجىرلارىمىزدى سىلدىرلاتىپ اياڭداپ ءبىز كەلەمىز. حالىققا جاي قارايمىز، كوزىمە تالاي دوس ادامدارىم، تالاي تانىس ادامدارىم ءتۇستى. تومسارعان، تەلمىرگەن جۇزدەرىمەن اقىرىن يشارات قىلىپ، قولدارىمەن توستەرىن باسىپ، باستارىن يزەپ امانداسادى. كوپتىڭ ىشىندە قىردان كەلگەن اكەم مەن كەيبىر دوستارىم كوزگە ءتۇستى. ولار دا قۇر الىستان تەلمىرىپ قارايدى. كوزىمە بايسەيىتتىڭ دە، ابدوللانىڭ دا، جۇمابايدىڭ دا قىردان كەلگەن اكەلەرى، دوستارى كورىندى. ءبارى دە ۇندەمەيدى. كوكىرەكتەگى جانعان ورتتەرىن قىسىپ، قولدارىمەن باسىپ، تەك انادايدان تەلمىرىپ قارايدى. كەيبىرەۋلەر جىلاعان سياقتى. جاۋدىڭ قولىنان ءبىزدى جۇلىپ الۋعا دارمەن جوق. جاۋدىڭ جاراقتى ەكەنىن كورىپ تۇر. كوشە بويى، ەكى جاقتا قاق جارىلىپ قاراپ تۇرعان دوس پەن دۇشپانداردىڭ قادالعان كوزدەرىن سۋارىپ كەلەمىز. شىنجارلارىمىزدى شۋلاتىپ، كوشەنى كۇڭىرەنتىپ، ءتىزىلىپ، اياڭداپ كەلەمىز.
تەرگەۋ كوميسسياسىنىڭ ءۇيى قىزىل قىشتان سالىنعان، ءبىر شكول... مەن قىستىگۇنى ۇيىندە پاتەردە تۇرعان توكاريەۆ دەگەن ۋچيتەلدىڭ بالا وقىتاتىن شكولى. پاتەرى وسى شكولدىڭ ىشىندە ەدى. پاتەردە جاتقان ۇيىمە، ەندى، بۇرشىكتى كەنەپ كويلەك، كەنەپ دامبال كيىپ، جالاڭباس، شىنجىرلاۋلى كەلىپ كىردىم. بايسەيىت ەكەۋمىز الدىمەن كىرىپ كەلە جاتقانىمىزدا، تولەباي نۇرالىۇلىنا باسقىشتىڭ ۇستىندە ۇشىراستىق.
— امانسىڭ با، ساكەن! — دەدى.
مەن:
— شۇكىر! — دەدىم.
تولەباي ۇيگە جىلدام باسىپ كىرىپ كەتتى. ءبىز، تولەبايداي اياعىمىز بيلەپ تۇرعان ۋاقىت ەمەس، مالتىعا باسىپ كىردىك. شكولدىڭ زالىنا ءبىزدى كىرگىزىپ، ەسىكتە قاراۋىل تۇردى.
كونۆويدىڭ باستىعى بارىپ ەكىنشى بولمەگە كىردى. ءبىر ورىستى ەرتىپ شىقتى. ەكەۋى ءبىزدىڭ ءبىر جولداستى سول بولمەگە شاقىرىپ كىرگىزىپ اكەتتى...
بىرتە-بىرتە شاقىرىپ، سۇراپ، شىعارىپ جاتىر...
زال ءۇيدىڭ ىشكى قوراعا قاراعان تەرەزەسىنەن قاراپ تۇردىم. قورادا قىستىگۇنگى پاتەرىمنىڭ كەمپىرى، توكاريەۆتىڭ شەشەسى ءجۇر ەكەن. تەرەزەدەن قاراپ تۇرعان مەنى كوردى. و دا ماعان قاراپ تۇرىپ باسىن شايقادى...
كەزەك ءبىر ۋاقىتتا ماعان كەلدى. بولمەگە كىردىم. ۇستەلدى اينالا اكىمدەر وتىر. باستىعى — شونتونوۆ دەگەن ءبىر كازاك-ورىس.
سەربوۆ ءدال ماعان كەزەك كەلەردىڭ الدىندا شىعىپ كەتىپ ەدى. كوميسسيانىڭ وزگە چلەندەرىنىڭ بىرەۋى ءبىر قارا ساقالدى كرەستيان ەكەن، وزگە ەكەۋى ەكى جۋان قازاق. ونىڭ بىرەۋى — ساۋداگەر ءتاشتي دەگەن كىسى. بىرەۋى بەلگىلى مولدا مانتەن دەگەن كىسى. ولاردىڭ قاسىندا تولەباي وتىر. مەن ۇستەلدىڭ جانىنا كەلگەنىمدە ءتاشتي مەن مانتەن اقىرىن مەنىمەن امانداستى.
— امانسىڭ با، ساكەن!.. — دەدى.
مەن «شۇكىر» دەدىم...
مەنەن شونتونوۆ جاۋاپ الدى:
— سوۆدەپكە قالاي كىردىڭىز؟..
مەن:
— سوۆدەپكە بۇقارا حالىقتىڭ، ەل قازاقتارىنىڭ سايلاۋىمەن كىردىم، — دەدىم.
— نەنى قورعاماق بولىپ كىردىڭىز سوۆدەپكە؟..
مەن:
— قازاق حالقىنىڭ، ءوزىمدى سايلاعان ناشار ەلدىڭ پايداسىن قورعاۋعا كىردىم!
— قانداي قىزمەتتى باسقارىپ وتىردىڭىز؟..
مەن:
— اقمولا ۋەزىنىڭ وقۋ ىستەرىن باسقارىپ وتىردىم...
سوۆدەپتىڭ پرەزيديۋمىندا بولعانىمدى ول سۇراماعان سوڭ، مەن ايتپادىم.
— ميتينگتەردە، جيىلىستاردا بولدىڭىز با؟..
مەن:
— بولدىم.
— ءوزىڭىز شىعىپ سوزدەر سويلەدىڭىز بە؟..
مەن:
— سويلەدىم بىلەم!
— نە سويلەدىڭىز؟ نە تۋرالى سويلەدىڭىز؟..
مەن:
— بىلمەيمىن، ەسىمدە جوق.
— بولشيەۆيك پارتياسىنا جازىلىپ پا ەدىڭىز؟..
مەن:
— ءيا، — دەدىم.
— ۋچرەديتەلنوە سوبرانيەگە (مەملەكەت قۇرىلىسىن شەشەتىن جيىلىسقا) قارسىسىز با، جوق پا؟..
مەن:
— ەگەردە ۋچرەديتەلنوە سوبرانيەگە قالىڭ ناشار قارا بۇقارا حالىقتىڭ شىن وكىلدەرى جينالاتىن بولسا، قارسى ەمەسپىن! — دەدىم.
— دىنگە قالاي قارايسىز؟
مەن:
— مەن ءوزىم ءدىنشىل ادام ەمەسپىن.
— ءسىز مەشىتتى بوقتاپسىز عوي؟..
مەن:
— تەك قاراپ تۇرعان جانسىز نارسەنى بوقتاۋعا مۇمكىن ەمەس قوي، — دەدىم.
— ءسىز وسىنداعى قازاقشا شىققان «تىرشىلىك» گازەتىنە قانداي سوزدەر جازىپ تۇردىڭىز؟..
مەن:
— كوبىنەسە ولەڭ-جىر، — دەدىم.
قارا ساقالدى مۇجىق اكىم:
— ءسىز جازۋشىسىز با؟ — دەدى.
مەن:
— ءيا، ازىراق جازۋشى ەدىم، — دەدىم.
ول:
— قانداي ولەڭدەر جازدىڭىز؟
مەن:
— كوبىنەسە تۇرمىس سۋرەتىنەن جازعان ەدىم، — دەدىم.
شونتونوۆ:
— ولەڭدەردى نەگە جازىپ تۇردىڭىز؟..
مەن:
— جازاتىن بولعان سوڭ جازىپ تۇردىم دا. ولەڭ، جىر جازىپ تۇرۋ ايىپ ەمەس شىعار، — دەدىم.
قارا ساقالدى ورىس شونتونوۆقا قاراپ:
— ە، تۇرمىس سۋرەتىنەن ولەڭ جازۋدىڭ نەمەنە ايىبى بار؟.. جازۋشى بولعان سوڭ جازادى دا! — دەدى.
شونتونوۆ:
— ءسىز ءبىرىنشى ماي كۇنىنە ارناپ ءبىر پەسا جازىپ، وسىندا سپەكتاكل جاساتقىزىپسىز عوي. سوندا ىلعي بولشيەۆيكتەردى ماقتاپسىز عوي! — دەدى.
— پەسام ءبىرىنشى ماي كۇنى وسى اقمولادا وينالعانى راس. بۇل پەسانىڭ ىشىندە مەن تەك قازاقتىڭ 1916 جىلعى پريەم ۋاقىتىنداعى ىنساپسىز بولىستارىن، ءتىلماشتارىن، بايلارىن، مولدالارىن عانا كورسەتىپ جازعامىن. ودان باسقا ول پەسانىڭ ىشىندە بوتەن ءسوز جوق، — دەدىم.
سونسوڭ شونتونوۆ قاسىنداعى ورىس پەن قازاق جولداستارىنا قاراپ:
— ەندى سىزدەردىڭ سۇرايتىن سوزدەرىڭىز بولسا، سۇراڭىزدار، — دەدى.
وزگەلەرى ۇندەگەن جوق. تولەباي ماعان قاراپ:
— ءسىز «تىرشىلىك» گازەتىنە ولەڭ، جىرلاردان باسقا ەشنارسە جازعان جوقسىز با؟ — دەدى.
مەن:
— باسقا، جاي سوزدەر دە جازىپ تۇردىم، — دەدىم.
تولەباي قالتاسىنان «تىرشىلىك» گازەتىنىڭ ءبىر ءنومىرىن سۋىرىپ الىپ:
— مىنا نومىردەگى اتامان دۋتوۆتى جامانداپ، «الاشوردانى» جامانداپ جازعان مىنا ءبىر سوزدەر سىزدىكى ەمەس پە؟.. مىنا «ءشامىل» دەپ، اقىرىنا قول قويعان ءسىز ەمەسسىز بە؟.، — دەدى.
مەن:
— مەنىڭ اتىم ساكەن، ءشامىل ەمەس، — دەدىم.
تولەباي:
— جوق، ءبىز بىلەمىز، بۇل ءسىز بولاسىز، بىزگە باسقارمادا قىزمەت قىلعان ادامدار ايتتى، — دەدى.
مەن:
— ولار قاتە ايتقان شىعار، — دەدىم.
شونتونوۆ:
— ەندەشە بۇل «ءشامىل» دەگەن كىم؟ — دەدى.
مەن:
— بىلمەيمىن. گازەتتىڭ رەسمي شىعارۋشىسى راقىمجان دۇيسەنباي ۇلى. ونى سول بىلەدى. سودان سۇراڭىزدار، — دەدىم. راقىمجان ول كەزدە قىردا جاسىرىنىپ جۇرەتىن ەدى.
تاعى دا تولەباي ءبىر قاعازدى سۋىرىپ الىپ:
— ەندەشە ءسىز مىنانى بىلەسىز بە؟.. — دەدى.
مەنىڭ ءسىبىردىڭ ايماقتىق سوۆدەپىنە «الاشتاردى» بايانداپ جازعان قاعازىمدى كورسەتتى. قاعازدى ماعان كورسەتىپ:
— مىنا «الاشورداشىلاردى» جامانداپ جازعان ءسىز ەمەسسىز بە؟.. مىنا قول سىزدىكى ەمەس پە؟ — دەدى.
ماشيناعا باسقاننان كەيىنگى تۇزەتكەن قولىم تۇرعان سوڭ بۇلتارا المادىم.
مەن:
— جازسام جازعان شىعارمىن، — دەدىم.
«مەن مىنا قاعازدى جازدىم» دەگىزىپ، قاعازدىڭ شەتىنە قول قويعىزدى.
تولەباي جانە ءبىر قاعازدى قالتاسىنان سۋىرىپ الدى.
— مىنا قاعازدى تانيسىز با؟.. بۇل قاعازدى كوپتىڭ اتىنان جازعان ءسىز ەمەسسىز بە؟ — دەدى.
قاراسام، اقمولانىڭ الگى ۋەزدىك كەدەيلەر سەزىنىڭ اتىنان ستالينگە «الاشورداشىلدارعا» اۆتونوميا بەرۋدىڭ قاتە ەكەنىن ايتىپ جازعان ءبىزدىڭ تەلەگراممانىڭ تۇپكى نۇسقاسى ەكەن. قول باسپا ماشيناسىنا باسقاننان كەيىن مەنىڭ ءبىر تۇزەتكەن سوزدەرىم بار ەدى. بۇدان دا بۇلتارا المادىم...
— بۇل قاعازدى جازعاندا، كوپپەن بىرگە مەنىڭ دە بولعانىم راس، — دەدىم.
— سىزدەن باسقا تاعى دا كىم-كىم بولىپ ەدى؟ — دەدى.
— بىلمەيمىن، حالىق كوپ بولىپ ەدى، كىمنىڭ بولىپ، كىمنىڭ بولماعانىن بىلمەيمىن، ەسىمدە جوق، — دەدىم.
«بۇل قاعاز جازىلعاندا مەن كىرىسىپ ەدىم» دەگىزىپ، وعان دا قول قويعىزدى.
— ءسىز «الاشورداعا» قارسىسىز با؟ — دەدى.
— قارسىمىن، — دەدىم.
— نەگە قارسىسىز؟ — دەدى.
مەن:
— «الاشورداشىلدار» ورىستىڭ پاتشاسى تۇسكەننەن كەيىن قازاقتى ورىستان ءبولىپ الىپ، وزدەرى قازاق حالقىنا حان بولعىسى كەلەدى، وزدەرى پاتشا بولعىسى كەلەدى. ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، پاتشادان ءبىر قۇتىلعان ەزىلگەن قازاق حالقىنا ەندى حانداردىڭ ەشبىر كەرەك جەرى جوق. جانە بۇلاردىڭ نيەتى بويىنشا قازاق حالقى ورىستان مۇلدە بولىنبەك جانە قازاق جەرىنەن كۇللى كرەستيان ورىستاردى قۋماق. ورىستار قۋىلسا، ۇلكەن بۇلىنشىلىك بولماق. قازاقتىڭ ناشار بۇقاراسىنا تەڭدىك اپەرگەن ورىس ەڭبەكشىل حالقىنان ءبىز ايىرىلىپ قالماقپىز. مىنە، وسى سەبەپتى مەن «الاشورداعا» قارسىمىن! — دەدىم.
ورىستاردىڭ كوزدەرى شىعىپ كەتە جازدادى! اسىرەسە قارا ساقالدى كرەستياننىڭ كوزى ەجىرەيىپ كەتتى.
«الاشوردانىڭ» شىن نيەتىن ورىستار مەنەن عانا بىلگەندەي بولدى. «الاشوردامىز» دەپ اقتارمەن بىرگە مەنى تەرگەپ وتىرعان ءۇش قازاق — تولەباي مىرزا، ءتاشتي ساۋدەگەر، مانتەن مولدا — نە قىلارىن بىلمەدى. قىپ-قىزىل بولدى. قىزارعاندا بولشيەۆيك بولىپ «قىزارعان» جوق، تەك ساسىق قارىندارىنداعى قانى بەتتەرىنە كەلدى.
ورىستار «الاشتارعا» الا كوزدەرىمەن ادەمىلەپ قاراپ قويدى. نايزامنىڭ ءدال تيگەنىن ءبىلىپ، قىبىم قانىپ، قاعازعا قول قويدىم.
زالعا شىقتىم. كەيىنگى جولداستاردى دا سۇراپ جاتىر. زالعا ءتاشتي مەن تولەباي شىعىپ، تەرەزەنىڭ الدىندا تۇرعان مەنىڭ قاسىما كەلىپ، مەنىمەن سويلەسىپ تۇردى. سوزدەرى ءتىپتى جىلى. «ءبىر تۋىسقان» ادامداردىڭ سوزدەرى ءتارىزدى.
— ە، ەشتەڭە ەتپەس، ءالى قۇتىلارسىڭ... — دەگەن ءسوز ايتتى.
تولەباي ەكەۋمىز بۇرىن بىرگە وقىعان، ءبىر جىلى ءبىر پاتەردە جاتقان اشىناجاي ەدىك. بۇرىن دوس بولعاندىعىمىزدان، ءبىراز «ناز» ايتىسىپ تۇردىق.
ءبىرازدان سوڭ ولار بولمەلەرىنە كىرىپ كەتتى.
ءبىز، بايسەيىت ەكەۋمىز، شكولدىڭ تەرەزەلەرى كوشەگە قاراعان ءبىر بولمەسىنە كىردىك. سىرتتاعىلار سول ارادا بىزگە قىمىز جىبەرىپتى. كونۆويدىڭ ءبىر سولداتى اكەپ بەردى. ىشتىك.
تەرەزەدەن قاراساق، ەكى قازاق ايەلى تەرەزەگە تايانىپ كەلىپ تۇر ەكەن. بىرەۋى بايسەيىتتىڭ كەلىنشەگى. بىرەۋى قايىن ەنەسى ەكەن. بىزبەن يشارات قىلىپ امانداستى. ءبىز دە تەرەزەدەن باستارىمىزدى يزەپ، جىلى تۇسپەن امانداستىق. ايەلدەر، ءبىزدىڭ تۇستەرىمىز قايعىلى بولماي، «قۋانىشتى» ءتارىزدى بولعانىنا، ۇمىتتەنىپ قالسا كەرەك. ەكى ايەلدىڭ دە تۇستەرى جىلىپ كەتتى. يشارات قىلىپ، باستارىندا اق كيمەشەك جاۋلىقتارىن ۇستاپ كورسەتىپ، ىمداپ جاۋاپ سۇرادى. مەن يشاراتتارىنا تۇسىنە قالدىم دا، كۇلىپ باسىمدى شايقادىم. اق جاۋلىعىن كورسەتىپ يشارات قىلىپ، جاۋاپ سۇراعانى — «اقتالدىڭدار ما» دەگەن ءسوزى ەدى.
كوميسسيا جاۋاپ سۇراپ جاتىر. ءبىز تۇرعان ۇيگە سايگەل قۋعان سيىرداي ەلىرىپ، ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعىپ وفيسەرسىماقتار ءجۇر. سالدىر-گۇلدىر ەتىپ جۇرەدى. كەيبىرەۋلەرىنىڭ قولىندا قامشى. كەيبىرەۋلەرىنىڭ قولىندا شىبىق. ۇرىككەن تايلاقشا جالت-جۇلت ەتەدى. ءبىرازدان سوڭ كوميسسيا جاۋاپ سۇراپ بولدى. ءبارىمىزدى تىزبەكتەپ، سىلدىراتىپ، اتتى كونۆوي تۇرمەگە ايداپ قايتتى.
جاۋاپتان كەيىن جۇرتتىڭ كوبىن شىعارىپ، «وتە قاتتى ءىس قىلعاندارىن» عانا الىپ قالادى ەكەن دەگەن حابار شىقتى.
قۇبىلعان، ۇيرەنشىكتى، بىرەسە جاقسى، بىرەسە جامان حابار كۇندە ەستىلەدى.
جۇرتتىڭ ءبارى-اق شىعۋعا قۇمار. تۇرمەنىڭ ىزعارى بارىمىزگە دە باتتى. تەرەزەدەن دوستارىمىز، قىردان كەلگەن تۋىستارىمىز، اكەلەرىمىز ءوتىپ جۇرەدى. ءوتىپ بارا جاتقاندا، تەرەزەدەن قاراپ باس يزەپ، امانداسىپ قالامىز. ولار دا مۇڭايىپ، يشارات قىلىپ، امانداسىپ وتەدى. تەرەزەنىڭ سىرتىندا قاراۋىلدا تاۋىرلەۋ سولدات تۇرعاندا، اياڭداپ ءوتىپ بارا جاتقان جاقىنىمىزبەن ءسوز قاتىسىپ تا قالامىز...
ءبىر كۇنىمىز ءبىر كۇنىمىزگە ۇقسايدى. ۋاقىت وتپەيدى. ءتىپتى اقىرىن جىلجيدى. شيكى پىسكەن ناننان جاساعان دويبى، شاحمات وينايمىز. اڭگىمە سويلەيمىز. كەي ۋاقىتتا ءبىرىمىزدى-بىرىمىز قاجاپ، ويناپ تا قويامىز.
مەن تەرەزەدەن كوپ قارايمىن... كۇن سايىن بولماسا دا، الگى شاشىنا قىزىل لەنتا تاققان قىز بالا تەرەزە تۇسىنان قاراپ ءوتىپ جۇرەدى. اقىرىن باس يزەپ امانداسامىز. كۇن سايىن بالاپاندارىن شۇباتىپ، تەرەزەنىڭ تۇسىنداعى ويپاڭ كوگالعا اق قاز وتەدى. اۋەلدەگى جۇمىرتقادان جاڭا شىققان شۇيكەدەي سارىۇرپەك بالاپاندار ەندى ۇلكەيىپ، تەمىرقانات بولىپ قالدى... دەگەنمەن كۇن جىلجىپ ءوتىپ بارادى...تۇتقىنداردى قوزعاپ، ءبىر بولمەدەن ءبىر بولمەگە اۋىستىرا بەرەدى. تەرەزەسى تىسقا قاراماعان بولمەگە كىرگىزگەندە، دۇنيەدە بوس جۇرگەن جاندى كوزبەن دە كورە الماي قالعاندىقتان، ءتىپتى اۋىر قاپالانامىز...
ءبىر كۇنى بايسەيىتتىڭ تۋعاندارى جاردەم سۇراپ «الاشورداعا» تەلەگرامما سوعىپتى. ويتكەنى «الاشوردانىڭ» مۇقامەتجان تىنىشپاي ۇلى مەن سەرىكباي اقاي ۇلى تۇركىستاننان اقمولا ۋەزىنىڭ شەتىن باسىپ سەمەيگە قاشىپ بارا جاتقاندارىندا، بايسەيىت كەز بولىپ، شىعارىپ سالعان ەدى عوي. مىنە، ەندى قىسىلعاندا سول «الاشوردا» وتاعاسىدان «جاقسىلىققا — جاقسىلىق» سۇراپتى. وسىلاي قىلعاندارىن تۇرمەدەگى بىزگە ءبىلدىردى. ءبىز «قايتەر ەكەن؟..» — دەپ وتىردىق. بايسەيىت ەداۋىر ءۇمىتتى بولىپ وتىردى.
ءبىر كۇنى تەرەزەدەن قاراپ وتىر ەدىك. بايسەيىتتىڭ ءبىر كىشكەنە ءىنىسى تەرەزەنىڭ تۇسىنان قاراپ، انادايدان جۇگىرىپ ءوتتى. ءبىز قاراي قالدىق. بالا ءبىزدىڭ قاراي قالعانىمىزدى كورىپ، ءوز بەتىمەن ءوتىپ بارا جاتقان بالاشا جۇگىرىپ، بىزگە قاراماي، الدىنا قاراپ داۋىستادى.
— ءاي، ءاي!.. ءسۇيىنشى!.. باكەم بوساناتىن بولدى... — دەدى.
انانىڭ قۋلىعىنا تۇسىنە قالدىق. «بايسەيىت بوسانادى ەكەن» دەپ قۋانىستىق. ءبىرازدان سوڭ تەرەزەنىڭ اناداي تۇسىنان بايسەيىتتىڭ كەلىنشەگى، قايىن ەنەسى جانە دە تۇرمەگە ءبىراز وتىرىپ شىققان قايىن اتاسى ناۋرىزباي فەلدشەر، الگى بالا، ءبارى بىرگە ءوتتى. ءبارىنىڭ بەتتەرى جادىراپ، گۇل-گۇل جايناپ قۋانعان. اتاسى ناۋرىزباي بوركىن قولىنا العان. تەرەزەدەن قاراپ تۇرعان بىزگە يشارات قىلىپ، ناۋرىزباي بوركىن ءبىر-اق بۇلعادى...
«الاشوردا» تىنىشپايۇلىنان، اقايۇلىنان «بايسەيىتتى بوساتساڭىز ەكەن...» دەگەن تەلەگرامما كەلگەن ەكەن...
ءبىراق ونىمەن بايسەيىتتى بوساتپادى.
ءبىراز ۋاقىت ءوتتى. ءبىز تۇرمەگە تۇسكەننەن كەيىن جۇمىرتقادان شىققان، الگى شۇيكەدەي ۇرپەك قاز بالاپاندارى ەندى قۇس بولىپ ۇشىپ كەتتى.
تۇرمەنىڭ ءتارتىبى بۇرىنعىدان گورى تاۋىرلەۋ بولدى. ارينە، ويتكەنىمەن قاراۋىلعا كەلگەن كەيبىر وفيسەرلەر، تۇرمەنىڭ كەيبىر ۇلىقتارى زەكىرىپ قويادى. كەيدە ءتىپتى ناعىز حايۋاندىق سوزدەردى شىعارىپ قويادى. بوقتايدى، سوگەدى. ءبىر كۇنى كۇندەگىدەي تاڭەرتەڭ ءبىزدىڭ بولمەنى اشىپ، ىشكى قاماۋ قوراعا شىعاردى. قورانىڭ ىشىندە ءبىر جولداس ەكەۋمىز شۇڭقىرمەن سۋىق سۋ الىپ، بەتىمىزدى شايىپ تۇردىق. مەن اياعىمداعى تەمىر شىنجىردىڭ تىلەرسەكتەگى شەڭبەرىن بالتىرىما سىرىپ قويىپ تۇر ەدىم. تۇرمە باستىعىنىڭ فرولوۆ دەگەن ورىنباسارى جانىمىزدان ءوتىپ بارا جاتتى. اشاڭ، مۇرتتى، اققۇبا جىگىت ەدى. ءبىر جاق بەتىنىڭ جالپاق قىپ-قىزىل تەڭبىل قالى بار ەدى. تۇرمەدەگى قازاقتار ونى «قالدى بەت» دەۋشى ەدى. ورىستار «كراسنوششەكيي» دەۋشى ەدى. «قالدى بەت» (فرولوۆ) تۇرا قالىپ ماعان قاراپ، قاسىمىزعا كەلدى. ماعان زەكىرەدى:
— شىنجىردى ءوستىپ سالا ما ەكەن؟.. ءالى شىنجىر سالۋىن بىلمەيسىڭ!.. «ارەستانت» دەيدى سەندەردى!.. (نە ۋمەەش كاندالى نوسيت! ەشە ارەستانتوم نازىۆاەشسيا!) — دەدى.
بۇعان نە دەرسىڭ!..
شىلدە ءوتتى. ەگىن الاتىن ۋاقىت بولدى. تۇرمەگە سىرتتان اس كەلىپ تۇرادى. قالاي بولعانمەن تۇرمەنىڭ ىشكى ءتارتىبى بۇرىنعىدان ەداۋىر جوندەمدى بولدى.
تۇرمەدە ءوز الىنشە ءار ءتۇرلى وقيعالار بولادى. كەيبىر وقيعالارى بۇل كۇنگە شەيىن اپ-ايقىن ەستە.
ءبىر بولمەدەن ءبىزدى ءبىر بولمەگە كوشىرىپ، تۇرمەنىڭ جەتى-سەگىز بولمەسىن كورسەتتى («ءبىز» دەگەنىم قازاق جىگىتتەرى).
تۇتقىنداردى ەكشەپ-ەكشەپ، ەلۋ شامالى ادامدى «بولشيەۆيكتىڭ تۇزەلمەيتىندەرى» دەپ جاتقىزىپ قويدى. بۇلاردىڭ ىشىندە قازاقتان سەگىز-توعىزبىز. تۇرمەدەگىلەردى ءبىر بولمەدەن ءبىر بولمەگە كوشىرە بەرگەندە، شاما كەلگەنشە قازاق جىگىتتەرى «ءبىر قوس» بولامىز. تەرەزەسى سىرتقا قاراعان بولمە تۋرا كەلگەندە، ءتورت قىرلى تەمىرمەن تورلاعان تەرەزەنىڭ ۇيگە اۋا كىرگىزەتىن اشىق كوزىنەن كوشەگە تەلمىرىپ قاراپ تۇرامىز. تۇرمەنىڭ كوشەسىنەن ءالى دە دوستارىمىز، تۋعاندارىمىز ءوتىپ جۇرەدى. اقىرىن اياڭداپ، سالبىراپ، كوزدەرى مولتىلدەپ، تەرەزەنىڭ تەسىگىنە قادالىپ قاراپ وتەدى. ءبىزدىڭ باس يزەپ امانداسقانىمىزعا مۇڭايىپ، جاي عانا يەكتەرىن كوتەرىپ امانداسادى. كەي ۋاقىتتاردا ءبىر تانىمايتىن ادامدار دا قاراپ، امانداسىپ كەتەدى. كىمنىڭ شىن دوس، كىمنىڭ شىن قاس ەكەنى تار جول، تايعاق كەشۋدە عانا ءمالىم بولدى.
دوستار تۇرمەنىڭ كوشەسىنەن تەمىرمەن تورلاعان قارا تەرەزەگە تەلمىرىپ تالاي قاراپ ءوتىستى. قىردان كەلگەن اقشال، ۇيتقىبەكتەر، ءبىزدىڭ اكەيمەن بىرگە جابىرقاپ، تەلمىرىپ امانداسىپ تالاي ءوتتى. وزگە قازاق جىگىتتەرىنىڭ دە تۋعاندارى، دوس-جارلارى تۇرمەنىڭ كوشەسىنەن ءوتىپ جاتادى. ورىس جولداستاردىڭ تۋعاندارى تەرەزەنىڭ الدىنان كۇن سايىن ءوتىپ جاتادى. اسىرەسە تۇرمەدەگىلەردىڭ قاتىندارى: ولاردىڭ ىشىندە پاۆلوۆتىڭ قاتىنى. ءبىزدىڭ قازاقتان ابدوللانىڭ كەلىنشەگى دامىل المادى. قۇسايىن مەن بايسەيىتتىڭ كەلىنشەگى دامىل الماي اس تاسى. ابدوللانىڭ كەلىنشەگى بانۋ ەشكىمنىڭ ەسىندە جوق امالدارمەن تۇرمەنىڭ باستىقتارىنا، باقىلاۋشىلارىنا سەزدىرمەي بىزگە حاتپەن ىلعي حابار جازىپ تۇرادى.
بانۋ ءبىر جاپىراق قاعازعا وراپ، ءبىر قايناتىم شاي جىبەرەدى. شايدى اشىپ تۇرمەنىڭ باقىلاۋشىسى قاعازىن كورىپ، جازۋسىز اق قاعاز بولعان سوڭ تيمەي، قايتادان شايدى وراپ بىزگە جىبەرەدى. ءبىز شايدى الىپ، شاي وراعان ءتورت بۇرىشتى قاعازدى سۋعا مالىپ الساق، بادىرايىپ اق قاعازعا جازۋ تۇسەدى. شۇپىرلەسىپ وقىپ، حابارعا كەنەلىپ قالامىز.
بانۋ ءبىزدىڭ كويلەگىمىزدى جۋعىزىپ جىبەرەدى. كويلەكتى كيسەك ءبىر جەڭىنىڭ تۇيمەسى جوق. اۋەلى جەڭ تۇيمەسىنىڭ جوق ەكەنىن بىلمەي، جەڭدى تۇيمەلەۋگە تۇيمەنىڭ ورنىن ىزدەپ، سيپالاپ قارايمىز. قارىنداشپەن ۇپ-ۇساق قىلىپ تۇيمە ورنىنا جازعان ءتورت ارىپكە كوزىمىز تۇسەدى.
ءتورت ءارىپ — «قارا» دەگەن ءسوز.
كويلەك جەڭ ءۇشىنىڭ قاباتتارىن، ءيىنىشتىڭ قاباتتارىن سوگىپ جىبەرىپ قاراساق، ۇپ-ۇساق ماشىق قىلىپ جازعان بانۋدىڭ جىبەرگەن حابارلارىن تاۋىپ الامىز.
بۇل ۇلكەن جاقسى بولىپ تۇردى. ويتكەنى تۇرمەگە كەلىپ بىزبەن جولىعۋعا ەشكىمگە رۇقسات قىلمايدى. ەسەبىن تاۋىپ، قويماي سۇراعانداردى عانا، ۇلىقتاردىڭ «راقىمدارى» تۇسكەندە عانا تۇرمەنىڭ ىشىنە كىرگىزىپ، باقىلاۋشىنىڭ كوزىنشە بەس-ون مينۋتكە جولىقتىرادى. قازاقتا جۇمابايدىڭ اكەسىن تۇرمەگە كىرگىزىپ، جۇمابايمەن بەس-التى مينۋت سويلەستىرگەنىن بىلەمىن. ومبىدان وقۋدان قايتقان كەزىندە، ايت ۋاقىتىندا گۇلشاراپ دەگەن قىزدى تۇرمەگە ەنگىزىپ، بەس مينۋتتەي مەنىمەن سويلەستىرگەنىن بىلەمىن (تۇرمەدەگىلەردىڭ تۇرلەرىنىڭ وزگەرگەندىگى سونشا، گۇلشاراپ العاشقىدا مەنى انادايدان تانىڭقىراماي قالدى).
ورىس ايەلدەرىنەن تۇتقىندارعا حاباردى كوپ تاسىپ، كوپ قىزمەت قىلعان پاۆلوۆتىڭ قاتىنى. بۇل كىسىنىڭ تاپقىشتىعى، قۋلىعى جۇرتتىڭ بارىنەن دە استى... ءبىر كۇنى مىنانداي ءبىر حابار بەردى.
حابارىندا: «سەندەرگە ءولىم جازاسى بولاتىن-بولمايتىنى بىر-ەكى كۇننىڭ ىشىندە ءمالىم بولادى. ەگەردە حابار جامان بولسا، مەن تۇرمەنىڭ جانىنان وتكەنىمدە باسىمداعى ورامال قارا بولار. حابار جاقسى بولسا، باسىمداعى ورامال قىزىل بولار»، — دەپتى.
ءبىز وتىرعان كىشكەنتاي بولمەمىزدىڭ تەرەزەسى ول ۋاقىتتا ىشكە قاراعان ەدى.
ءبىر كۇنى «تۇرمەگە پاۆلوۆتىڭ قاتىنى كىردى!..» — دەگەن ءسوز بولمەدەگىلەردى ەلەڭدەتە قالدى... مەن تەرەزەدەن قاراپ، اندا-ساندا بىرەن-ساران كەلگەن ادامداردى تۇتقىندارمەن جولىقتىرۋعا كىرگىزەتىن قۋىستىڭ ەسىگىن اڭدىپ تۇردىم. لەزدە پاۆلوۆتىڭ قاتىنى قايتا شىعا كەلدى. ءۇستى-باسىنا كيگەن كيىمدەرىنىڭ ءبارى تەپ-تەگىس قاپ-قارا!.. ايەلدىڭ سوڭىنان شىنجىرىن سىلدىراتىپ پاۆلوۆ شىعا كەلدى. قاسىندا باقىلاۋشى. ايەل بۇرىلا بەرىپ، قايىرىلىپ، باقىلاۋشىنىڭ كوزىنشە پاۆلوۆتى جىلدام قۇشاقتاي الىپ ءسۇيىپ الدى دا، كوزىنىڭ جاسىن مونشاقتاي دومالاتىپ، توگىپ-توگىپ جىبەرىپ، جىلاپ جۇرە بەردى... ايەلدىڭ كوز جاسىن كورىپ، جۇرەككە شوق تۇسكەندەي بولدى.
قارا كيىمدى كورىپ، «ەندى جۇمىس شىنداپ-اق بىتكەن ەكەن!» — دەدىم.
جولداستارعا ايتتىم. جولداستار دا: «جۇمىس ەندى بىتكەنى عوي...» — دەستى.
ەسىك اشىلعان كەزدە پاۆلوۆتان سۇراساق، ءبىر بالاسى ولگەن سوڭ ايەلى قارا كيىم كيىنىپ كەلىپ، سونىڭ حابارىن بەرىپ كەتكەن ەكەن.
ساياسات تۋرالى، ءبىزدىڭ جۇمىستارىمىز تۋرالى جازباي، اشىق قىلىپ جاي شارۋا تۋرالى جازسا، بىزگە ءبىر كەزدە تۇرمەنىڭ باستىعى حات تا وتكىزەتىن بولعان.
ءبىر كۇنى بىزگە ومبىدان ءبىر اشىق حات كەلدى. حاتتى ومبىدا وقىپ جاتقان جانايدار سادۋاقاس ۇلى جازىپتى. حاتتى ورىسشا بىلاي دەپ جازعان:
«...ۆاحچا ۋكمەتوۆ بولەن تۋبەركۋلەزوم. حيرۋرگي وتكازىۆايۋتسيا لەچيت. ۋلكەنبەك سابيتوۆ ۆىزداراۆليۆاەت. بلاگوپولۋچنو پريەحال. دنچە.
جانايدار »
بۇل ورىسشا جازعان اشىق حاتتىڭ قازاقشاسى مىناۋ:
«ۋاقىتشا ۇكىمەت بالاسى ناۋقاس: كۇرت اۋرۋ. تاۋىپتەر «جازا المايمىز» دەيدى. ۇلكەنبەك ءسابيت بالاسى ساۋىعىپ كەلەدى. امان-ەسەن كەلدىك. دىنشە.
جانايدار»
حاتتى وقىپ، اجەپتاۋىر قۋانىپ، كوتەرىلىپ قالدىق. حاباردى ورىس جولداستارعا دا بەرىپ قالدىق.
بۇل جۇمباقتاۋ حاتتىڭ شەشۋى مىناۋ ەدى:
اقتاردىڭ ۋاقىتشا ۇكىمەتى ناشارلاۋعا اينالدى. كۇشى ازايدى. جۇرت تەرىس قاراي باستادى. بولشيەۆيكتەردىڭ كەڭەسى — سوۆەت وكىمەتى وڭالىپ كۇشەيە باستادى... — دەپ جانايدار قول قويعان.
ال حاتتىڭ سوڭىندا «چيتا جاقتاعى اتامان سەمەنوۆكە قارسى فرونتىنان امان-ەسەن قايتىپ كەلدىم»، — دەپ دىنمۇقامبەت جازعان.
تۇرمەدە، تارشىلىقتا، ءاربىر جىلى حابار كىسىگە رۋح بەرەدى. دوستىق نيەتىن بىلدىرگەن ادام تۇتقىنعا ۇلكەن كۇش-قۋات بەرەدى. دوستىڭ — دوستىعى، قاستىڭ — قاستىعى، ادامنىڭ ادامشىلىق جانە ءتۇرلى حايۋانشىلىق مىنەزدەرى تار جول، تايعاق كەشۋدە عانا انىق بىلىنەدى ەكەن. بۇرىن، ءبىز كۇشتى بولىپ جۇرگەن ۋاقىتتا، دوس بولىپ كورىنىپ، جىلماڭداپ جۇرگەن ادام سۋرەتىندەگى تالاي پاسىقتار باسقا قيىنشىلىق تۇسكەندە جوندارىن كورسەتتى. كەيبىرەۋلەرى دوستىق ورنىنا جىعىلعان ۇستىمىزگە جۇدىرىق تا سالدى. قازاقتىڭ: «دوس از، دۇشپان كوپ...» دەگەن ەسكى قاعيداسى وسىنداي تار جول، تايعاق كەشۋدە ايقىن كورىنەدى ەكەن.
قانشا جولداس بولىپ كورىنىپ، جاقسى بولىپ كورىنىپ جۇرگەن ادامداردى، قانشا ۋاقىت ءبىر قاۋىمدا، بىرگە قىزمەت قىلىپ جۇرسە دە، كىسى انىقتاپ بىلمەيدى ەكەن. مۇنىڭ ءبارىن ايدان ايقىن سول توڭكەرىستە كوردىك. بىرەۋدى بىرەۋ كەڭشىلىكتەگى بىلۋىمەن «پالەندى مەن بىلەم» دەپ ايتۋعا بولمايدى ەكەن. ادامنىڭ شىن پيعىلدارى، شىن جاراتىلىسى قيىنشىلىقتا عانا انىق بىلىنەدى ەكەن. ازاماتتى شىنداپ سىناعىڭ كەلسە تار جولدا عانا كورۋ كەرەك ەكەن.
كەڭشىلىكتە بۇرىن «جاقسى» دەپ جۇرگەن تالاي كىسىنىڭ تار جولدا ادامشىلىعى جوق بولىپ شىعۋى مۇمكىن ەكەن. جانە بۇرىن، جايشىلىقتا «جامان ادام» دەپ جۇرگەن تالاي ادامدار تار جولدا وتە جاقسى بولىپ شىعۋى مۇمكىن ەكەن.
كەڭشىلىكتە كەۋدەسىن سوعىپ، «مەن، مەن...» دەپ، كوكىپ جۇرگەن ادامداردى تار جولدا، ۇلى سىندا كورۋ كەرەك ەكەن.
وعان مىسال مىناۋ:
اقمولادا وكتيابر توڭكەرىسىنىڭ قارساڭىندا بولا باستاعان ميتينگ-جيىلىستاردا ءبىر ورتا بويلى، قوڭىر ساقالدى، قوڭىر مۇرت. باچوك دەگەن كىسى شىعاتىن. «ەكىباستۇز زاۆودىنىڭ جۇمىسكەرىمىن»، — دەيتىن. ءوزى سويلەمپاز، ۇستىندە كيىمدەرى جامان، «1905 جىلدىڭ ريەۆوليۋسياسىنا قاتىسقانمىن»، — دەيتىن.
مىنە، وسى باچوك اقمولانىڭ جاس بولشيەۆيكتەرىنە باس بولعان. اقىرىندا، ءبىز ونى اقمولانىڭ سوۆدەپىنە باستىق قىلعامىز... «بۇرىن ليەۆىي ەسەر ەدىم، ەندى بولشيەۆيك بولدىم...» — دەيتىن.
اقمولادا بۇرىن بولشيەۆيك پارتياسى جوق بولعان سوڭ، سول سوۆدەپ جاساۋدىڭ الدىندا، اقمولانىڭ ۋەزدىك ناچالنيگىنىڭ مەكەمەسىندە ەڭ ءبىرىنشى بولشيەۆيك ۇيىمىن — ورىسى بار، قازاعى بار، — ءبىز اشقامىز.
بولشيەۆيكتەردىڭ باستىعى بولىپ جۇرگەن باچوك جانە بىزگە ءبىر ۇلكەن ەر كورىنىپ جۇرگەن باچوك اقمولانىڭ سوۆدەپىن كونترريەۆوليۋسيونەرلەرگە بوسقا بەرگىزدى. سوۆدەپكە قارسى كوتەرىلىس بولايىن دەپ جاتقانىن سوۆدەپتىڭ جالپى مۇشەلەرى تۇگىل، پرەزيديۋمنىڭ مۇشەلەرى بىزگە دە حابار قىلعان جوق. ءوزى ەڭ الدىمەن قولعا ءتۇسىپ، اتىسا باستاعان قىزىل اسكەرگە «اتپا» دەپ بۇيرىق قىلىپ، توقتاتتى.
ال ونان سوڭ تۇرمەگە ءتۇسىپ، اياعىنا تەمىر شىنجىر كيىلگەننەن كەيىن:
— مەن ليەۆىي ەسەرمىن. مەن بولشيەۆيك ەمەسپىن عوي... — دەگەن انگە باستى!..
جالعىز باچوك ەمەس، اقمولادا كەڭسە قىزمەتكەرلەرى ۇيىمىنىڭ وكىلى بولىپ، كەۋدەسىن قاعىپ، سوۆدەپتىڭ پرەزيديۋمىنا كىرىپ جۇرگەن ءبىر كىسى بار ەدى. كونترريەۆوليۋسيا جەڭىپ، سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ ادامدارىن ۇستاپ قاماپ جاتقاندا، و دا تۇتقىنعا الىنعان. بۇل كىسىنى تۇتقىنعا الىپ ايداپ، كازاك-ورىستىڭ ستانيساسىنا اكەلگەندە، تۇتقىندا وتىرعان بولشيەۆيكتەردى بوقتاپ، «مەن بولشيەۆيك ەمەسپىن!» — دەپ جىلاپ، بوسانىپ كەتتى.
ونسوڭ ءبىز كوپ سىرلارىن بىلمەيتىن، ءبىراق ۇلكەن الەۋمەتشىل پەتراكەيەۆ دەگەن ەرلى-بايلى كىسىلەر بار ەدى. بۇلار سوۆدەپتە بولعان جوق ەدى. اقتار اباقتىعا بۇلاردى دا بىزبەن بىردەي قىلىپ، قاماپ قويعان ەدى. بۇلار ناعىز ەر ازاماتتار بولىپ شىقتى.
تۇرمەدە، العاشقى قىستالاڭ ۋاقىتتا، تاعى دا كەيبىر جىگىتتەردىڭ وتە ناشارلىقتارى بىلگىشى. ءبىر كۇنى بايسەيىت وسى ايتىلعان جامان قۋلىقتارى كورىنگەن ادامدارعا قاراپ وتىرىپ تارىقتى.
— «ويپىرىم-اي، مىنالار ىشىمىزدە ءجۇرىپ ءىستىڭ تىزگىنىن ۇستاسىپ جۇرگەندە، ءبىزدى نە قىلىپ جەر جۇتىپ كەتپەگەن!.. قايتا، ءۇش-تورت اي قۇلاماي وتىرىپپىز-اۋ!.. ويپىرىم-اۋ، بۇلار كىمدى وڭدىرسىن!..» — دەپ تارىعىپ، باسىن شايقادى.
بايسەيىتتىڭ كەيىپ ايتقان وسى ءسوزىن قازىرگە شەيىن ۇمىتپايمىن. جايشىلىقتا سىرتتان جاپ-جاقسى بولىپ جۇرگەن كەيبىر ادامداردىڭ تار جەردە عانا ناعىز، شىن قۋلىقتارىنىڭ قانداي ەكەندىگى ايقىن كورىنىپ شىعادى ەكەن. نەشە ءتۇرلى لاس، جەركەنىش مىنەزدەر، نەشە ءتۇرلى تومەن، ۋاقتىق قىلىقتار ۇلكەن سىن، قيىن وتكەلدەردە بىلىنەدى ەكەن. ماسەلەن، وسىنداي رەتپەن وزگە جولداستاردىڭ كوبىنە-اق سۇيكىمسىزدىكتەرى بىلىنگەن ۆيازوۆ دەگەن مەن بالاندين دەگەن ەدى. ءبىز بۇلاردىڭ ناشار مىنەزدەرىن اڭگىمە قىلعاندا، كۇيگەلەك بايسەيىت شىداماي ايتىپ سالاتىن ەدى.
وتىرعان بولمەمىزدىڭ ءبىر بۇرىشىندا ءبىر كۇنى ۆيازوۆ بىر-ەكى جولداسقا بىردەمەنى ايتىپ، قۇنجىنداپ سويلەپ وتىردى. بولمەدە جيىرمادان اسا ادام بار ەدى. تۇرمەنىڭ تاقتاي ساكىسى جوق. جولداستار تاس ەدەندە ءشوپ سالعان قاپشىقتارعا سۇيەنىپ، جاعالاي، ەكىدەن-ۇشتەن سويلەسىپ وتىراتىن نە جاتاتىن. بۇرىشتا بىرەۋلەرگە ءسوز سويلەپ، قويماي. ۆيازوۆ قۇنجىڭداپ وتىردى. قارسى بۇرىشتا بايسەيىت كۇيگەلەكتەنىپ، ونى جاقتىرماي، بىزگە قاراپ، قاباعىن تىرجيتىپ وتىردى.
— ءاي، اناۋ نە بىلشىلداپ وتىر؟.. ءاي، اناۋ بىلشىلىن نەگە قويمايدى! — دەپ وتىردى. ۆيازوۆ سويلەي بەردى.
بايسەيىت شىداماي، ۆيازوۆتى شاقىردى.
ۆيازوۆ:
— نەمەنە!؟
بايسەيىت شاقىردى، قويمادى. ۆيازوۆ بايسەيىتتىڭ قاسىنا كەلدى.
— نەمەنە؟ — دەدى.
بايسەيىت ۆيازوۆتىڭ بەتىنە قادالىپ قاراپ تۇرىپ:
— نەگە سەن اقىماقسىڭ؟ پوچەمۋ تى دۋراك؟ — دەدى.
ارينە، ۆيازوۆ اشۋلاندى.
— بۇل نە دەگەنىڭ، بۇل نە ءسوزىڭ؟ — دەپ، بايسەيىتكە قادالدى. بايسەيىت جاۋاپ بەرمەدى. ەندى ۆيازوۆقا قارامادى.
— باسقا ايتار ەشتەڭەم جوق! — دەپ جاتا كەتتى. ورىسشا «بولشە نەچەگو!» بايسەيىتتىڭ وسىنىسىن ومىرىمدە ۇمىتپايتىن شىعارمىن. مۇنى جولداستار دا ۇمىتپاعان شىعار. سول ۇلكەن سىندا، تار جول، تايعاق كەشۋدە شىن قاسيەتتى ادامداردىڭ جاراتىلىستارى ايقىن كورىنەدى ەكەن.
ماسەلەن: كاچەنكو، ولەينيكوۆ، بوگومولوۆ، اۆدەيەۆ، مونين، شاپران، تروفيموۆ، گريازنوۆ، مارتىلوگو، پاۆلوۆ، كوتوۆ، اناپچەنكو، كوندراتيەۆا، كرەمەنسكيي، افاناسيەۆ جانە الگى ەرلى-بايلى پەتراكەيەۆتەر، تاعى دا باسقا تالاي جولداستار شىن ەڭبەكشى تاپ ازاماتتارى ەكەندىكتەرىن كورسەتتى. جانە ەڭبەكشى تاپ ازاماتتارى ەكەندىگىن ءبىزدىڭ ىرىكتەلىپ شىققان قازاق-نوعاي جولداستار دا كورسەتتى. ولاردىڭ ەسىمدەرى بەلگىلى. ىرىكتەلىپ شىققان قازاق-نوعاي جىگىتتەرىنەن «شي» شىققاندارىن بىلمەيمىن. (ارينە، ىرىكتەلىپ شىققاندارىنان عانا «شي» شىقپادى.)
جوعارىدا ايتىلعان ورىس، قازاق، نوعاي جىگىتتەرىنىڭ انىق كىم ەكەندىكتەرى سول تار جولدا عانا انىق ءبىلىندى.
بۇلار ۇلى سىننان، ۇلى وتكەلدەن جىعىلماي ءبىر ءوتتى. ارينە، تۇرمىستىڭ ۇزاق جولىندا جونىنەن اداسىپ، اركىم-اق ءسۇرىنىپ جىعىلۋعا مۇمكىن. ارينە، تىرشىلىكتىڭ تالقىسىندا تالايلار ءار ءتۇرلى سەبەپپەن قۇلقى وزگەرىپ، جامان قۇلىقتى بولىپ كەتۋگە دە مۇمكىن.
ۇلكەن سىننان وتپەگەن ادامنىڭ «مەن پالەندەيمىن» دەگەنىنە ونشا نانا قويۋ بەكەر.
نيەتىڭ «نە ءولۋ، نە جەڭۋ...» بولىپ جاۋمەن مايدانداسقاندا، نە مايدانداسقان جاۋدىڭ قولىنا ءتۇسىپ، جاۋدىڭ تەمىر تورلى تاس قاماۋىندا وتىرعاندا، قول-اياعىڭ تەمىر شىنجىردا بولىپ، جانىڭ قىلىشىڭنىڭ قىرىندا بولسا عانا، ياكي وسى ءتارىزدى ۇلى سىندا بولسا عانا، قانداي جىگىت ەكەنىن بىلىنەدى. ايتپەسە، ءوزىڭدى-وزىڭ قانداي ادامسىساڭ دا، قانداي جىگىت ەكەنىڭدى بەكىتىپ ايتۋ قيىن.
«باتىرسىعان جىگىتتى جاۋ كەلگەندە كورەمىز، شەشەنسىگەن جىگىتتى داۋ كەلگەندە كورەمىز!..» دەگەن قاريالاردىڭ سوزدەرى تۇرمىستىڭ كوپ سىنىنان وتكەن، دۇرىس ءسوز.
تۇرمەنىڭ كارتوپ، كاپۋستا ەككەن باقشاسىنا كەيبىر جولداستاردى جۇمىسقا اپارا باستادى.
باقشا قالانىڭ شەتىندە، ەسىل وزەنىنىڭ جاعاسىندا. ەندى بارلىق تۇتقىنداردىڭ جاقىندارى تۇرمە باقشاسىن اڭديتىن بولدى. باقشا جۇمىسىنا بارعان جولداستارعا كەلىپ، ءبارى جولىعىپ، تىلدەسىپ تۇراتىن بولدى. باقشا ارقىلى قاتىناس ۇلكەن جاقسى بولدى.
باقشاعا جۇمىس قىلۋعا تۇرمەنىڭ باستىقتارىنا جاققان، نە پارا بەرگەن تۇتقىنداردى عانا اپارادى. ارينە، قول-اياعىندا شىنجىرى جوقتاردى عانا اپارادى. شىنجىرلىلاردان اپارعىسى كەلسە، شىنجىرىن الىپ تاستاپ اپارادى. قازاقتان باقشا جۇمىسىنا ەڭ الدىمەن قۇسايىندى اپاردى. سونان سوڭ بايسەيىتتى، ونان سوڭ جۇمابايدى اپاردى. ورىستان باچوك، ۆيازوۆ، پاۆلوۆ، تروفيموۆ، ولەينيكوۆ، كرەمەنسكيي، پيانكوۆسكيي، تاعى باسقالاردى اپاردى. جارىق دۇنيەگە شىعىپ، بۇلارعا جاقسى بولدى. باقشاعا كەلگەن جاقىندارىمىزبەن جولىعىپ سويلەسىپ، بىزگە ايتىپ كەلەدى.
سول ۋاقىتتا اقمولاعا وبا اۋرۋى كەلدى. قىردان كەلىپ جۇرگەن بايسەيىتتىڭ اكەسى وبادان ءولدى. بايسەيىتتىڭ اكەسى اۋىرىپ قالدى دەپ، بۇگىن بىزگە حابار كەلىپ، باقشاعا جۇمىسقا كەتكەن بايسەيىت تۇرمەنىڭ ۇلىقتارىنىڭ اۋزىنا اقشا تىعىپ، ءبىر باقىلاۋشىمەن باقشادان قايتپاي قالدى.
ءبىز تەرەزەسى تۇرمەنىڭ ىشكى قوراسىنا قاراعان بولمەسىندە ەدىك. ەرتەڭىندە كۇن شىعىپ كەلە جاتقاندا، مەن تۇرىپ، تەرەزەنىڭ تور تەمىرىنەن ۇستاپ، اشىق كوزىنەن قاراپ وتىردىم. تۇرمەنىڭ قوراسىنا ءبىر باقىلاۋشىمەن بايسەيىت كىردى. بايسەيىت كەلىپ، مەن قاراپ وتىرعان تەرەزەنىڭ تۇبىنە سۇيەنە كەتتى...
— ساكەن... مەنىڭ اكەم ءولىپ قالدى... — دەپ اقىرىن جىلاپ جىبەردى. مەنىڭ دە كوزىمنەن جاس شىقتى. تۇرمەگە كەلگەلى تاس بولىپ قالعان كوڭىلدەن، قاتىپ قالعان كوزدەن كەك قايناعان جۇرەك ەلجىرەپ ەرىكسىز جاس شىعاردى.
باقشاعا جۇمىسقا باراتىن جولداستار ارقىلى، وزگەمىز دە جۇمىسقا شىعۋدى قاراستىردىق.
قۇسايىن ناچالنيكپەن «دوس» بولىپ الدى. كەيدە باقشاعا قونىپ قالاتىن بولدى. ءبىر قونعاندا سەربوۆتى جانە گارنيزون باستىعىن قوناق قىلىپتى. قالانىڭ تاعدىرى، ءبىزدىڭ تاعدىرىمىز بۇلاردىڭ قولىندا بولعاندىقتان، سودان كەيىن بۇلار قۇسايىندى ەكى-ۇش كۇننىڭ ىشىندە تۇرمەدەن بوساتتى.
قۇسايىن مەن بايسەيىتتىڭ تۇرمە باستىعىنا سىي رەتىندە الىپ بەرگەن اراعىنىڭ ارقاسىندا، جۇمابايلاردان سوڭ باقشاعا ابدوللانى اپاردى.
باقشادا تۇرمەنىڭ باستىعىن تۇتقىندار ءتۇرلى سىيمەن سىيلايتىن بولدى. تۇرمەگە قايتقاندا ايتا كەلەدى. جۇمىسقا شىعاراتىنداردان اۋەلى شىنجىرىن الادى.
ءبىر كۇنى مەنىڭ دە شىنجىرىمدى الدى... ەرتەڭىندە مەنى دە جۇمىسقا اپاردى... اياق باۋىن الىپ جىبەرگەن سۇڭقارداي كوشەگە شىقتىق. بوستاندىق جات ءتارىزدى. تىسقا شىعىپ، كەڭ دۇنيەنى، ەركىمەن قىبىرلاعان تىرشىلىكتى كورىپ، دۇنيەگە جاڭا عانا كەلگەندەي بولدىم... قالادا قىبىرلاپ جۇرگەن جاننىڭ ءبارى دە ماعان ءبىر ءتۇرلى جات ءتارىزدى... قالانىڭ شەتىمەن ايداپ باقشاعا اپاردى. ۋاقىت كۇزگە سالىم كەز. جانعا جايلى، كۇنشۋاق جىلى قوڭىر ەدى. جەر مەن كوك سىرى كەتسە دە سىنى كەتپەگەن سۇلۋداي ەدى. تۇرمەنىڭ باقشاسىنا كەلىپ وتىردىق... باقشا قالانىڭ جانىندا. ەسىل وزەنىنىڭ جاعاسىندا. ۋاقىت ءتۇس مەزگىلى ەدى. باقشا اعاشتارىنىڭ جاپىراقتارى ءالى كوك. ءبىراق كەيبىر اعاشتاردىڭ اسىرەسە تەرەك اعاشتاردىڭ جاپىراقتارى كارىلىك تايانعان ادامداردىڭ بۋرىل تارتقان شاشىنداي شالعىرتتانىپ سارعايا باستاعان. باقشانىڭ ءىشى كۇنشۋاق. كىشكەنتاي مايدا جەل اعاشتاردىڭ جاپىراقتارىن جەلبىرەتىپ ويناتادى. جەلمەن جىبىرلاسىپ ويناعان كوپ جاپىراقتىڭ ءىشىنسن ەرتەرەك ءومىرى بىتكەن، سارعايىپ قۋارىپ سونگەن جاپىراقتار اقىرىنداپ ءۇزىلىپ جەرگە تۇسەدى. باقشانىڭ شەتىنە قىرانعا شىعىپ، جان-جاققا قاراساڭ، قيىرسىز كەڭ، كولبەپ بارىپ اسپانمەن قۇشاقتاسقان ەن دالا كورىنەدى. باقشانىڭ ءىشى ساعات سايىن تۇتقىندارعا كۇش بەرەدى. قان ازايىپ، ءال كەتىپ، سەمگەن ءتاننىڭ تامىر-تامىرلارىنىڭ قانى لىپىلداپ ساعات سايىن كۇشەيەدى. ءۇش اي جاز بويى اۋىر حالدە، شىنجىرلانىپ ساسىق، تار قاپاستا وتىرىپ ازاپ تارتىپ، ەندى مىنا باقشاعا شىققان تۇتقىندار قىمىزداي قۋاتتى، كۇمىستەي تازا اۋادان دەم الىپ، جادىراپ ماس بولعان ءتارىزدى. باقشا قالانىڭ جانىندا. ەسىل وزەنىنىڭ جاعاسىندا. قولدارىمىزعا كۇرەك، شوت الىپ، سىبانىپ، كويلەكشەڭ باقشانىڭ جاعاسىندا ور قازۋعا دايارلاندىق...
اۋەلى باقشانى ارالادىق. كۇزەتشى — تۇرمەنىڭ قىزمەتكەرلەرى.
جان-جاققا، قالاعا، اسىرەسە ەل جاققا، دالاعا قاراۋىمىز كوپ. جان-جاقتا قىبىرلاپ، ءوز بەتىمەن كەتىپ بارا جاتقان، ءوتىپ بارا جاتقان ادامدار كورىنەدى. جان-جاققا قاراپ تۇرىپ، ءدال تۇنەۋگى كۇنگى تەرەزەدەن كورگەندەي، جامان سىنىق اعاش ارباعا وگىز جەگىپ، ارباسىنا تەزەك ارتىپ، ءوزى جاياۋلاپ قىبىرلاپ بارا جاتقان قازاقتى كوردىم. جانە بىرەن-ساران اسىقپاي سالت كەتىپ بارا جاتقان قازاقتى كوردىم. ات جەككەن قوراپتى ارباسىمەن جورتىپ بارا جاتقان قالا ادامدارىن كوردىم. بىرەن-ساران قىردان كەلگەن تۇيەلى قازاقتاردى كوردىم. مىنە، وسىنىڭ ءبارىن كورىپ تۇرعان تۇتقىن تىرشىلىكتىڭ نە ەكەنىن، بوستاندىقتىڭ نە ەكەنىن انادان تۋعالى جاڭا عانا بىلگەندەي بولادى. قاپاستى كورمەگەن ادام بوستاندىقتىڭ ءقادىرىن بىلەدى دەپ ويلاۋعا ءتىپتى بولمايدى.
مىنە، سونداعى تۇرمە باقشاسىنىڭ ءتۇرى جانە كوڭىلگە بەرگەن اسەرلەرى وسىنداي ەدى.
باقشانىڭ شەتىنە، قىران جاعىنا شىعىپ تۇردىم. وڭتۇستىككە، ەل جاققا قاراپ تۇردىم. «تۇتقىننان قاشىپ كەتسەم، اناۋ قيىرسىز كەڭ ەركىن دالاعا ءسىڭىپ كەتسەم... اناۋ تۇيەلى قازاقتارمەن بىرگە كەتسەم، نە اناۋ اعاش ارباعا وگىز جەككەن قازاقپەن بىرگە كەتسەم... بوستاندىقتى، ەلدى ەندى ءبىر كورسەم!..» — دەگەن تىلەك كوكىرەككە سىيمايدى.
بوزارىپ سولعان تۇتقىنداردىڭ بەتتەرىنە قىزارىپ قان جۇگىردى. ءار تۇتقىننىڭ كوزىنىڭ تۇبىنە تۇنعان اۋىر بەينەتتىڭ كولەڭكەسى كەتىپ، جانارى جايناپ، ءۇمىت ساۋلەسى جانعان تارىزدەندى. كەشىكپەي تۋعاندارىمىز، دوستارىمىز كەلدى. ەلدەن كەلىپ جاتقان ءبىزدىڭ اكەي دە كەلدى. سويلەسىپ كەنەلدىك تە قالدىق.
باقشادا جۇمىس قىلۋ بىزگە ۇجماقتان كەم بولمادى. باقشاداعى قازىپ الىپ جيناپ جاتقان كارتوپيادان جانە باسقا دا «ءشوپ-شالامداردان» تۋراپ سالىپ، قالادان ەت العىزىپ، باقىرعا باقشادا سورپا ىستەدىك. باقشادا باقىرعا پىسىرگەن ەتتىڭ ءدامى بالداي...
باقشاعا ءبارىمىزدى كۇن سايىن اپارمايدى. اۋىستىرىپ كەزەك-كەزەك اپارادى. ءۇش-تورت كۇن كەيبىرەۋلەرىمىزدى اپارماي دا قويادى. ءبىر كۇنى كوپ جولداستاردى كونۆويمەن مونشاعا اپاردى. مەن دە باردىم. كوشە بويى حالىققا سىيماي كەتتى. كوبى تۇتقىنداردىڭ جاقىندارى. اراسىندا ءبىزدىڭ اكەي دە ءجۇر. مونشانىڭ سىرتقى ەسىگىندە اكەيمەن امانداسىپ، تەز ءسوز قاتىستىق. اكەي سول جەردە قوش ايتىستى، ەندى ەلگە قايتپاق بولدى.
باقشا جۇمىسىنا بارىپ ءجۇرمىز. ۇكىمەتتىڭ ىستەپ جاتقان ىستەرى قانداي ەكەنىن، جۇرگىزىپ جاتقان ساياساتى قانداي ەكەنىن، حالىقتىڭ كوزقاراسى قانداي ەكەنىن ابدەن انىقتاپ بىلدىك. باقشاعا بارعاندا، باقشادان قايتىپ كەلە جاتقاندا، جولشىباي قالىس ادامداردان دا بىزگە جولىعۋشىلار كوپ بولدى. ءبارى دە اق كازاك-ورىس ۇكىمەتىنە نارازىلىقتارىن بىلدىرەدى. بىزگە دوستارىن بىلدىرەدى. قاسىمىزداعى باقىلاۋشىلار ءدال سول جەردە جۋاس بولدى. قاسىمىزعا كەلىپ-كەتكەندەرگە ۇندەمەيتىن بولدى. كەلىپ جولىعىپ كەتىپ جۇرگەندەردىڭ كەيبىرەۋلەرى تەك قولىمىزدى ۇستاپ، قىسىپ كەتەدى. كەيبىرەۋلەرى تەك امانداسىپ كەتەدى.
كازاك-ورىستار كوتەرىلىس جاساعان كۇنگى — سوۆدەپ قۇلاعان كۇنگى نادانداردىڭ كوبىنىڭ ەلىرگەندىگى باسىلىپ، ەندى ابدەن ەستەرى كىرىپتى. از ۋاقىتتا كازاك-ورىستىڭ تەپكىسىن كورگەندەر سوۆدەپتى ويلاي باستاپتى.
اقمولادا « الاشوردانىڭ» ۋەزدىك ۇكىمەتىن اشىپتى. ۇكىمەتتىڭ باسىندا وتىرعاندار، الگى بولشيەۆيكتەردى تەرگەگەن كوميسسياداعى مانتەن مولدا. ءتاشتي ساۋدەگەر، ولجاباي بولىس، تولەباي ءتىلماش، نۇراليندەر، ءتۇسىپ دوكتورلار — بۇلار كازاك-ورىستىڭ شوقپارى ەكەندىگىن بۇقارا حالىق ابدەن ايقىن كورىپتى. ناشارلار بايلارعا ءسوز ايتا المايتىن بولىپتى. بولىستار، ساۋداگەرلەر، مولدالار ابدەن ۇياتتان، اردان كەتىپتى. بۇلار «الاشوردامىز» دەپ، قورازشا قوقىرايىپ الىپتى. «ناشار تەڭدىگى»، «ايەل بوستاندىعى» دەگەن ءسوزدى مازاق قىلىپ، جەرگە تاپتاپتى. «الاشوردا» وتاعاسىنىڭ بوساعاسىن كورگەن سورلىلار سوۆدەپتى جوقتايتىن بولىپتى.
ءبىر كۇنى تۇرمەنىڭ باقشاسىنان ون بەس، جيىرما كىسى تۇتقىن جۇمىستان قايتىپ كەلە جاتتىق. ءبىزدى جۇمىسقا الىپ بارىپ قايتاتىن تۇرمەنىڭ مىلتىق تاعىنعان باقىلاۋشىلارى ارتىمىزدا، قاسىمىزدا. كۇن سايىن ءبىزدى ەرتە تۇرعىزىپ، ءار بولمەدەن جيناپ، قاتارلاپ ءتىزىپ، ايداپ تۇرمە باقشاسىنا اپاراتىن. جۇمىسقا بارعاندا، قايتقاندا قالانىڭ «سلاۆودكا» دەگەن شەت جاعىن ارالاپ وتەتىنبىز. مىنە، ءسويتىپ، جۇمىستان ءبىر كۇنى ءتىزىلىپ قايتىپ كەلە جاتىر ەدىك... «سلاۆودكانىڭ» ءبىر كىشكەنتاي، جاپىرايعان پاتەرىنىڭ الدىندا ءبىر قازاقتىڭ ايەلى شىعىپ تۇر ەكەن. قاباعى قاتقان. بەتىندە قان جوق. جانىنا اۋىر قايعى باتقان ءتارىزدى. بىزگە قاراپ تۇردى. ءبىز وننان اسا ورىس، ەكى-ۇش قازاق الگى ايەلدىڭ جانىنان وتە بەرگەنىمىزدە، ايەل بىزگە قاراپ تۇرىپ، قولىن كەۋدەسىنە قويىپ سالەم بەردى. ايەلدىڭ قايعىلى ءجۇزى ءالى كۇنى ەسىمدە!..
تاعى بىر-ەكى رەت مۇڭدى ايەل بىزگە ءسويتىپ سالەم بەرىپ قالدى.
«الاشوردا» وتاعاسىنىڭ بوساعاسىن كورگەن ايەل ەكەندىگىندە شەگىم بولعان جوق... ءسويتىپ، تۇرمە باقشاسىنا جۇمىسقا بارىپ جۇردىك. جارىق دۇنيەنى كورىپ، كوڭىل شىركىن بوستاندىققا تالپىندى. جولداستىڭ ءبارى دە سارعايدى. ءبارى دە ساعىندى. بوستاندىقتى قاتتىراق ساعىنعان اسىرەسە قازاق جىگىتتەرى، ونىڭ ىشىندە بايسەيىت ەكەۋىمىز...
«قاشۋ دەگەن قيال وتە كۇشەيدى. قاشۋدىڭ بارلىق جوباسى كوز الدىما ەلەستەيدى. بايسەيىت ەكەۋمىز سويلەسىپ، ءسوزدى بەكىتىپ، جاستارعا ايتتىق. جوبا مىنانداي: بارىمىزگە قازاقشا كيىم الدىرۋ. تۋعاندارىمىزعا، دوستارىمىزعا قاشۋ شارتىن ايتۋ. ءسوز بايلاۋ.
باقشا ەسىل وزەنىنىڭ جاعاسىندا. وزەننىڭ بويىندا، جيىرما قادامداي بەرگى جاعاسىندا، باقشاعا تاياۋ، ءبىر ناشار قازاق تۇراتىن جەر ءۇي بار. بۇل قازاقتىڭ بالاسى ايتجان دەگەن بالا بىزبەن دوس. ءوزى — ءبىزدىڭ «جاس قازاقتىڭ» مۇشەسى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا: «سول ۇيدە ار جاعىنان بىزگە دايارلانعان سالت اتتار دايىن بولىپ تۇرسا، ءبىز كۇزەتشىنىڭ كوزى تايعان ۋاقىتتا ەپتەپ، باقشانىڭ تاسا، ويپاڭ جەرلەرىمەن ءجۇرىپ وتىرىپ سول ۇيگە بارىپ، دايار تۇرعان سالت اتتارعا مىنە سالا جونەلسەك جانە ءبىز قاشپاس بۇرىن قىردان كەلىپ جاتقان تۋعاندارىمىز ەلگە قايتىپ كەتۋى كەرەك، ايتپەسە ولاردى ۇستاپ الادى»، — دەيمىز.
بايسەيىت ەكەۋمىز بۇل ءسوزدى جولداستارعا ايتتىق. جولداستار قارسى بولدى.
باقشانىڭ شەتىندەگى وردى قازعان بولىپ، كۇنشۋاقتا سويلەسىپ وتىر ەدىك. بايسەيىت ەكەۋمىزدىڭ قاشايىق دەگەنىمىزگە باكەن، ابدوللالار كونبەدى.
وزەندى اينالىپ، باقشاعا كەلە جاتقان بىر-ەكى اتتى، ءبىر اربالى كىسىلەردى كەردىك... تاني قالدىق. بىزگە كەلە جاتقان جولداستاردىڭ تۋعاندارى ەكەن. باقىلاۋشىلار الىستان قاراپ، باقشادا جۇرەدى. كەلگەن كىسىلەرگە ەشتەڭە دەمەيدى. كەلدى. امانداسىپ، سويلەسىپ وتىردىق. باقىلاۋشى قاسىمىزعا كەلىپ، انانداي تۇردى. ءبىرازدان سوڭ سالت اتپەن قۇسايىن كەلدى. امانداستىق، كۇلىستىك. قۇسايىن اتتان ءتۇسىپ، قاسىمىزعا وتىردى. اڭگىمە سۇراپ جاتىرمىز. ءبىراز اڭگىمەنىڭ ىشىندە قۇسەكەڭ ءوزىنىڭ تۇرمەدەن بوسانىپ شىققان ءبىر لاجىن ايتتى. ول قايلاسى مىناۋ:
قۇسەكەڭ تۇرمەنىڭ باقشاسىنا جۇمىس قىلۋعا ەڭ الدىمەن شىققاندارمەن بىرگە شىققان. قۇسەكەڭ جۇمىستا جۇرگەندە، وزگەلەردەن كوپ ەركىن جۇرەتىن. جانە باقشادا جۇرگەندە تۇرمەنىڭ باستىعىن «سىيلاپ»، ونىمەن جاقىن دوستاۋ بولاتىن. قۇسەكەڭ «دوسى» ارقىلى ءبىر كۇنى كەشكە باقشاعا شاتىر تىگىپ، اقمولانىڭ تاعدىرىن ۇستاپ وتىرعان ءۇش اكىمدى قوناققا شاقىرعان. قىمىز العىزىپ، اراق العىزىپ، قوي العىزىپ سويعان. ءوزى سول كەشتە باقشاعا قونىپ قالىپ، قوناقتارىن — گارنيزوننىڭ باستىعىن، سەربوۆتى، تۇرمەنىڭ باستىعىن — ءبارىن سىيلاعان. قۇسەكەڭنىڭ ءوزى اس ازىرلەپ، تىك تۇرىپ، «قۇرمەتتى» قوناقتارىنىڭ الدىندا قىزمەت قىلعان.
مىنە، سول ارادا «قۇرمەتتى» قوناقتارى ىشىپ-جەپ قىزىپ، ەسىرە باستاپتى. ءبىر مەزگىلدە شاتىردىڭ ىشىندە قىزىپ وتىرىپ، «بولشيەۆيكتەردى تەرگەۋ جانە جويۋ» كوميسسياسىنىڭ ءتوراعاسى سەربوۆ شاتىردىڭ ەسىگىندە تۇرعان قۇسايىنعا:
— ەي، بولشيەۆيك، كەل، سەن دە اراق ءىشىپ جىبەرشى! — دەپتى.
قۇسەكەڭ:
— راقمەت، پوجالۋيستا!.. سپاسيبو!.. وزدەرىڭىز ىشە بەرىڭىزدەر! Meن سىزدەرگە قىزمەت قىلسام بولادى. ءبىراق سىزدەردەن ءبىر سۇرايتىنىم: مەنى «بولشيەۆيك» دەمەسەڭىزدەر ەكەن. بولشيەۆيك دەسەڭىزدەر ماعان اۋىر تيەدى. وندا مەنى جابىرلەگەن بولاسىزدار... — دەپتى.
سەربوۆ پەن گارنيزون باستىعى:
— ە، سەن بولشيەۆيك ەمەسسىڭ بە؟ — دەپتى.
سول ارادا قۇسايىن:
— مەن بولشيەۆيك ەمەس ەدىم، مەن بوسقا كۇيىپ وتىرمىن... — دەپ، تۇتقىنداردىڭ تاعدىرى قولدارىندا تۇرعان «ۇلىقتاردىڭ» الدىندا سويلەنىپتى-اي كەپ، سويلەنىپتى...
سەربوۆ پەن گارنيزوننىڭ باستىعى:
— ەندەشە مۇنى تەكسەرۋ كەرەك ەكەن... — دەپ قۇسايىندى بىرگە وتىرعىزىپ، اراق ىشكىزىپتى.
ءبىرازدان سوڭ سەربوۆ ءبىر جەرگە بارىپ كەلۋگە كەتىپتى. گارنيزون باستىعى مەن قۇسايىن، تۇرمەنىڭ باستىعى ۇشەۋى وڭاشا قالعاندا قۇسايىن ءوزىنىڭ قۇمالاقشى، «بالگەر» ەكەنىن ءبىلدىرىپتى.
قۇسايىننىڭ بالگەر ەكەنىن بىلگەن سوڭ گارنيزوننىڭ باستىعى جاس جىگىت قۋانىپ ۇستاي الىپتى:
— جاقسى بولدى عوي، كانەكي، ماعان ءقازىر بال اشىپ بەرشى، — دەپتى.
قۇسايىن سول جەردە دەرەۋ قالتاسىنان شۇبەرەككە تۇيگەن قۇمالاعىن سۋىرىپ الىپتى. شاتىردىڭ ىشىندە ۇستەلگە جايىپ سالىپ، قۇمالاقتى تارتىپ جىبەرىپ، سويلەپتى. سويلەگەندە ءبۇي دەپتى:
«جولىڭىز بولادى ەكەن. باقىتتى بولادى ەكەنسىز. جاقىن ارادا داراجاڭىز ارتادى ەكەن. ءومىر جاسىڭىز ۇزاق بولادى ەكەن...» — دەپتى.
وعان ۇلىق ءماز بولىپ كۇلىپتى.
— ...ايەل سۇيە مە ەكەن مەنى؟.. ءقازىر مەنى جاقسى كورەتىن ايەل جوق پا ەكەن؟ سونى ايتشى!.. — دەپتى.
سول قالانىن ءبىر لانشۋكوۆا دەگەن ورىس قىزىنىڭ سوڭىنان سەربوۆ پەن گارنيزون باستىعىنىن جارىسا جۇگىرىپ جۇرەتىنىن قۇسايىن بىلەتىن.
قۇسايىن تۇقيىپ قۇمالاقتى قايتادان تارتىپ جىبەرىپ، كۇبىرلەپ-كۇبىرلەپ، قۇمالاقتاردى قولىمەن ارالاستىرىپ مىلقاۋشا مىڭقىلداپ جىبەرىپتى.
— ءوزىڭىزدى ايەلدىڭ شىنداپ ۇناتپاعان جەرى بولعان جوق ەكەن. ءقازىر اقمولادا تالاي ايەلگە ۇنايدى ەكەنسىز. اسىرەسە ءبىر قارا كوزدى سۇلۋ سۇرشا قىز سىزگە عاشىق ەكەن. ءبىراق عاشىقتىعىن انىقتاپ ايتا الماي ءجۇر ەكەن. ويتكەنى ول ايەلگە سىزدەن باسقا دا ءبىر ادام قۇمار ەكەن. قۇمارلىعىن ايەلگە سەزدىرىپ ءجۇر ەكەن، — دەپتى.
گارنيزون باستىعى ۇشىپ تۇرەگەلىپ، سەكىرىپ قۋانىپتى. قۇسايىننىڭ اركاسىنا قاعىپ، شاتىردا وتىرعان تۇرمەنىڭ باستىعىنا قاراپ:
— مىناۋ ءبىر اقىلدى قازاق ەكەن!.. مەن ەندى بۇنى تەز بوساتتىرام! — دەپتى.
مىنە، سودان كەيىن ەكى-ۇش كۇننەن سوڭ قۇسەكەڭدى تۇرمەدەن بوساتقان.
مىنە، قۇسايىننىڭ بوساۋىندا وسىنداي اڭگىمەلەر بولعان.
بايسەيىت ەكەۋمىز اقىلداسىپ، قاشپاق بولدىق. قازاقشا كيىمدەر العىزدىق. ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ مەن بەتى-قولىمدى جۋعانىمشا باقىلاۋشىلاردىڭ باستىعى اسىقتىرىپ، جولداستارىم باقشاعا كەتىپ قويدى. «قاپ!» — دەپ مەن بارا الماي قالدىم. ءدال سول كۇنى قاشۋعا انىقتاپ ءسوز بەكىتپەك ەدىك. كەشكە شەيىن تىقىرشىپ وتىردىم. كەشكە جولداستاردىڭ بايسەيىتتەن باسقاسى جۇمىستان قايتتى. بايسەيىت قاشىپ كەتىپتى.
تۇرمەدەگى جولداستار ەلەڭدەپ قالدى. كەيبىرەۋلەرى بايسەيىتتىڭ كەتكەنىنە رەنجىدى. كەيبىرەۋلەرى «ۇستاپ الماسا يگى ەدى» دەپ قاۋىپتەنىپ وتىردى.
قالانىڭ اسكەر باستىعى شوحين دەگەن — الگى قۇمالاق سالدىرعاننان باسقا جاڭا كەلگەن ادام — بۇرقىراپ، بۋراشا شابىنىپ، تۇرمەگە كەلىپ الەكتى سالدى.
وڭدى-سولدى كوبىگىن شاشىپ، جۇرتتى بوقتاپ جاتىر. ەندى ەشكىمدى جۇمىسقا شىعارۋدى قويدى. تۇرمەنىڭ ءتارتىبى قاتايدى.
ءسويتىپ، اۋىر كۇندەر وتە بەردى... حال ناشار. كۇز تاياندى. ءىستىڭ قيىنعا، ۇزاققا اينالعاندىعىن ءبىلىپ، ەلدەن كەلىپ، ەلدەن ءبىز سۇراعان پريگوۆورلار ەنگىزىپ، زارىعىپ، ءار جاۋىزدان كۇندە جاردەم كۇتكەن تۋعاندارىمىزدىڭ ءبارى ەلدەرىنە بىرتىندەپ قايتىپ بولدى.
كىر، لاس، ساسىق قاماۋدا ءبىز جاتا بەردىك. تۇرمەگە سىرتتاعى دوستاردان ەپتەپ كىتاپتار كەلەتىن بولدى، گازەتتەر كەلىپ تۇراتىن بولدى. سولاردى وقيمىز، دويبى وينايمىز، سولايشا جاتا بەردىك...
ءبىر كۇنى ۇلكەن قايىڭ تاباقپەن تۇگەل ءبىر قويدىڭ ەتى كەلدى. ەتتى جىبەرۋشى كوشەرباي دەدى. كوشەرباي — ءبىزدىڭ جولداس، ءبىزدىڭ ۇكىمەت تۇتقىنعا الىنعاندا، ول قولعا تۇسپەي قاشىپ كەتكەن ەدى. ەندى قالاعا كەتىپتى. وعان ەندى تيمەيتىن بولىپتى.
ەت كەلىسىمەن تەرەزەدەن قاراپ تۇر ەدىم، كوشەرباي تەرەزەنىڭ تۇسىنا كەلدى. قاسىندا ءبىر اق تىماقتى سارى جىگىت بار. ول كەزدە وتىرعان بولمەنىڭ تەرەزەلەرى كوشە جاققا قاراعان ەدى. تەرەزەنىڭ الدىنداعى كازاك-ورىس ەمەس، جاي سولدات ەدى. كوشەربايدى تەرەزە تۇسىنان قۋالامادى. تەمىر تورلى تەرەزەنىڭ اشىق كوزىنەن كوشەربايعا جابىرلاپ قاراپ امانداستىق. تۇرمەنىڭ سىرتىن جاعالاي قورشاعان، سىم تەمىردەن جاساعان الاسا شارباققا كوشەرباي جاقىن كەلىپ، بىزبەن ءبىراز سويلەستى:
— قاجىماڭدار! ءبىر كۇنگىدەي بولماس. ءالى-اق جارىققا شىعارسىڭدار. جالپى ءىستىڭ اڭعارى جامان ەمەس. ءقازىر تاڭ اتتى دەۋگە بولادى. جالعىز-اق كۇننىڭ شىعۋى عانا قالدى. كۇن تاۋدان اسۋعا ءقازىر تاياۋ تۇر، قاجىماڭدار. قۇداي قالاسا، قىزىل كۇن قايتادان تۋار!.. — دەدى.
ەندى بىر-ەكى كۇننەن سوڭ جاڭاعى كوشەربايمەن بىرگە كەلگەن اق ەلتىرى تىماقتى سارى جىگىت تاعى دا تەرەزەنىڭ الدىنا كەلدى. بىزبەن امانداستى. «الاشوردانىڭ» اقمولاداعى كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى ءجۇسىپ ءىزباسار ۇلىنىڭ جانە «الاشوردا» كوميتەتىنىڭ مۇشەسى، بولشيەۆيكتەردى تەكسەرۋشى كوميسسيانىڭ مۇشەسى مانتەن مولدانىڭ قاماۋعا جابىلعانىن ايتتى. سەبەبىن سۇراپ ەدىك، انىقتاپ ايتا المادى. «الاشورداعا» قازاقتان اقشا جينايسىڭ دەپ قاماۋعا الىپتى دەيدى...» — دەدى.
سارى جىگىتتەن گازەت سۇرادىق. گازەت اكەلۋگە جۇگىرىپ كەتتى. سارى جىگىت ءوزى مەنىمەن بولىستاس، اعايىن جىگىت ەكەن. سول تۋىسقاندىق سەزىمىمەن تۇرمە تەرەزەسىنىڭ الدىنا مەنىمەن امانداسۋعا كەلەدى ەكەن. اتى — راقىمجان بوپانبەك ۇلى.
ءبىرازدان سوڭ راقىمجان تاعى دا تەرەزەنىڭ الدىنا كەلدى. «انا ەسىك جاقتاعى ءبىر كىلتشىدەن گازەت جىبەردىم، تاعى كەلىپ تۇرامىن»، — دەپ، قوشتاسىپ كەتتى.
گازەتتى الىپ وقىدىق.
بۇدان كەيىن دە ورىسشا، قازاقشا گازەت كەلىپ تۇردى. ساياساتتىڭ ءتۇرلى حابارلارىن ءبىلىپ وتىردىق.
ءسىبىردى، ۋفانى، ساماردى چەحوسلوۆاكتار الىسىمەن، الەۋمەت مايدانىنا شىعىپ، ءار جەردە ۇكىمەت جاساۋعا كىرىستى. توڭكەرىسكە قارسى ارەكەت قىلىپ جۇرگەن ۋچرەديتەلنوە سوبرانيەنىڭ ءبىراز مۇشەلەرى ساماراعا جيىلىپ، كوميتەت جاساپ، سامار «ۇكىمەتى» بولىپ تۇردى. («KOMYZ»). بۇل ۋچرەديتەلنوە سوبرانيە كوميتەتى («KOMYZ») «بارلىق رۋسسيانىڭ يەسى ءبىز عانا» دەپ جار سالدى. ارينە، بۇلاردىڭ «جار» قاعازىنا اقتاردىڭ ومبىداعى ۇكىمەتى باعىنعان جوق. تورعاي «الاشورداسى» بولدى. باستىقتارى — احمەت بايتۇرسىن ۇلى، دۋلات ۇلى، ەسپول ۇلى، ولارعا ورالدان كەنجە ۇلى مەن قاراتىلەۋ ۇلى بارىپ قوسىلدى. تورعاي «الاشورداسى» كۇنباتىستاعى سەمەي «الاشورداسىنىڭ» قول استىندا سانالدى. ءبىراق ويتكەنىمەن، وسى جەردەگى (سەمەي، تورعاي، ورال) «الاشوردالار» بەت-بەتىمەن اكىمشىلىك جۇرگىزىپ، توڭكەرىسكە قارسى ارەكەت ىستەپ جاتتى. ءۇش «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ ۇشەۋى اسكەر جاسادى، ميليسيا جاسادى. بۇلار كازاك-ورىستان كەيىن قالماي، ەلگە شابۋىلداپ، «نالوگ» — سالىق جينادى. بۇلار دا مومىن بۇقارا قازاقتىڭ توبەسىنە جارقىلداتىپ قىلىش پەن قامشى ويناتتى.
اكىمشىلىكتى قانشا جۇرگىزبەك بولعانمەن، قامشى مەن قىلىشتى قانشا جارقىلداتىپ ويناتقانمەن، «الاشوردا» ۇكىمەتتەرىنىڭ ءامىرى سەمەي، تورعاي، ورال، جىمپيتى اۋداندارىنان ءجوندى اسا المادى. اقمولا وبلىسىندا دا «الاشوردا» جاسالدى. ءبىراق ونىڭ قولىنان ەشتەڭە كەلگەن جوق. قالىڭ قازاق اقمولا «الاشورداسىنا» اسكەر بولۋعا كونبەدى.
قىسقاسى سىبىردە سوۆدەپ قۇلاعان سوڭ، ورىستىڭ اقتارى دا الدەنەشە ۇكىمەت جاسادى. قازاقتىڭ «الاشورداسى» دا ەكى بولەك، ءۇش بولەك «ۇكىمەت» جاسادى. ءبارى دە «ءبىز ۇكىمەتپىز...» — دەپ جار شاشىپ جاتتى. تولىپ كەتكەن «ۇكىمەتتەر» جار سالىپ شۋلادى. شۋلارى ءيتتىڭ جاڭا تۋعان كۇشىكتەرىنىڭ شۋلاعان اندەرىندەي قوسىلدى.
«ۇكىمەتپىز» دەگەنمەن، ءبىزدىڭ «الاشوردالار» ومبىداعى ءسىبىر ۇكىمەتىنە باعىنىپ وتىردى. جانە سامارداعى ۋچرەديتەلنوە سوبرانيە كوميتەتىنە الىستان باعىنىپ، ەكەۋىنەن دە كومەك سۇراپ الىپ جاتتى.
ورتالىق «الاشورداعا» گۋبەرنيالارداعى جاسالعان «الاشوردا» ۇكىمەتتەرىنەن قايرات بولماي جاتتى. ماسەلەن، سەمەيمەن جاپسارلاس، ارالاس تۇرعان ءبىزدىڭ اقمولا وبلىسىندا جاسالعان «الاشوردا» ۇكىمەتتەرىنىڭ سوڭىنان قازاق حالقى ەرگەن جوق. اقمولا وبلىسىنداعى جاسالعان «الاشوردا» «حان جاقسىما» ويناعان بالالاردىڭ ويىنىنداي عانا بولدى. اقتار چەحوسلوۆاكتار باتىس سىبىردە ەڭ الدىمەن شوقپاردى چەليابى مەن اقمولا وبلىسىنا سوقتى. چەحوسلوۆاك پەن اقتار بۋنتى (كوتەرىلىسى) ەڭ الدىمەن چەليابى، قىزىلجار، كوكشەتاۋ، اقمولا، ومبىدا بولدى. باتىس ءسىبىردىڭ وزگە جەرلەرىندە ومبى، قىزىلجار الىنعان سوڭ، سوۆدەپ قۇلادى. ومبىدا اقمولا وبلىسىن بيلەۋگە «الاشوردانىڭ» وبلىستىق ۇكىمەتى جاسالدى. اقمولانىڭ وبلىستىق «الاشورداسىنا» سايلانعاندار: ايدارحان تۇرلىباي ۇلى — ادۆوكات، يۋريست؛ ميعاش ابىلايحان ۇلى — حان تۇقىمى، وفيسەر؛ اسىلبەك سەيىت ۇلى — دوكتور؛ مۇسىلمانبەك سەيىت ۇلى — پەريەۆودچيك؛ ەرەجەپ يتباي ۇلى — بۇرىنعى وكرۋجنوي سوت پەريەۆودچيگى؛ ماعجان جۇماباي ۇلى — وقىعان جىگىت، بولىستىڭ بالاسى؛ مۇحتار سامات ۇلى وقىعان جىگىت، بوكەيحانۇلدارىنىڭ ەرتەگىسىنە نانىپ جۇرگەن كەدەي بالاسى؛ سماعۇل سادۋاقاس ۇلى — وقىپ جۇرگەن جىگىت، اسقات سايدالى ۇلى — وقىپ جۇرگەن جىگىت؛ قوشكە كەمەنگەر ۇلى — وقىپ جۇرگەن جىگىت؛ مۇراتبەك سەيىت ۇلى — وقىپ جۇرگەن جىگىت. سوڭعى بەسەۋى — ومبىداعى بەلگىلى «بىرلىك» دەگەن جاستار ۇيىمىنىڭ سول ۋاقىتتاعى باستىقتارى. اقمولا وبلىسىنىڭ ۋەزدەرىندە «الاشوردانىڭ» ۋەزدىك ۇكىمەتتەرى جاسالدى. ءبارىن سەمەيدەگى ورتالىق «الاشوردا» ۇكىمەتى بەكىتىپ، بوكەيحان ۇلى قول قويىپ، «سارىارقا» گازەتىنە جاريالاپ شىعاردى. كوكشەتاۋداعى ۋەزدىك «الاشورداعا» «قازاق» گازەتىندە ءمىرجاقىپتاردىڭ باياعى وڭدىرماي جاماندايتىن ءسالىم كاشىم ۇلى دەگەن قاجى-مولدانى باستىق قىلدى. كوكشەتاۋداعى ۋەزدىك «الاشورداعا» كاشىم ۇلى تاعايىندالدى...» — دەپ بوكەيحان ۇلى جارلىققا قول قويىپ، «سارىارقاعا» جاريالادى. ءسالىم مولدانىڭ كولباي توعىسۇلىنان كەم بولماسا، ارتىق جەرى جوق ەدى. اقمولانىڭ وبلىستىق «الاشورداسىنا» سوڭىنان ءابدىراحمان ءبايدىلدا ۇلى كىزمەتكە كىردى. سونسوڭ ءابدىراحمان وقۋ وقي الماي قىزمەتسىز قاڭعىپ جۇرگەن جانايدار ءسادۋاقاسۇلىنا كومەك قىلۋعا ارەكەت قىلىپ، «الاشوردا» مەكەمەسىنە قىزمەتكە كىرگىزبەك بولادى. جانايداردى وزىمەن بىرگە كىرگىزە الماعان سوڭ ءبايدىلدا ۇلى ءوز ورنىن بەرىپ شىعۋعا ارەكەت قىلادى. «الاشوردا» ۇلىقتارىن كوندىرىپ، جانايدار ءسادۋاقاسۇلىنا ءوز ورنىن بەرىپ شىعادى.
ول ارادا ەسەر پارتياسىنىڭ باستىقتارى سامارداعى ۋچرەديتەلنوە سوبرانيە كوميتەتى («كومۋچ») چەليابى قالاسىندا «مەملەكەت كەڭەسى» (گوسۋدارستۆەننوە سوۆەششانيە) دەگەن ءماجىلىس جاساماق بولىپ جار سالدى. «مەملەكەت كەڭەسىنە» سەمەيدەگى ورتالىق «الاشوردانىڭ» باستىقتارى ءاليحان بوكەيحان ۇلى، ءالىمقان ەرمەكۇلدارى جونەلدى. بۇلار جولشىباي ومبىعا ءتۇستى. ومبىدان اقمولا «الاشورداسىنىڭ» باستىعى ايدارحان تۇرلىبايۇلىن ەرتىپ الدى. حاتشىلىققا ءابدىراحمان ءبايدىلداۇلىن الدى. ءسويتىپ، «الاشوردانىڭ« ءاليحان، ايدارحان، ءالىمقاندارى ءابدىراحماندى حاتشىلىققا الىپ، دۇرىلدەتىپ چەليابىگە بارادى. «مەملەكەت كەڭەسى» چەليابىدە بولمايتىن بولعان سوڭ، ۋچرەديتەلنوە سوبرانيە كوميتەتىنە كورىنىپ، جاردەم الۋعا بۇلار سامارعا كەلدى. «حاندار» ءبىر ادەمى نومىرگە ءتۇستى. بۇلار سول جەرگە «مەملەكەت كەڭەسىنە» «كۇنباتىس الاشوردادان» كەلگەن جانشا دوسمۇقامبەتۇلىنا، ءۋاليتحان تاناشۇلىنا قوسىلدى. جانە بۇلارعا تۇركىستاندا ەرگەش سارتتارىنان قاشىپ جۇرگەن مۇستافا شوقاي ۇلى كەلىپ قوسىلدى. ءبارى شۇرقىراستى دا قالدى. كۇندىز-تۇنى اڭگىمە، كۇندىز-تۇنى ءجۇرىس.
«الاشوردانىڭ» اكەلگەن اقشاسى كوپ. ونىڭ ۇستىنە ۋچرەديتەلنوە سوبرانيە كوميتەتىنەن ەكى ميلليون سوم الدى. ساماردىڭ اراق-سىرا ساتاتىن ادەمى ۇيلەرى، رەستورانى بۇلاردىڭ امىرىندە، «الاشوردا» كەڭەستەرىن سول ادەمى ۇيلەردىڭ (رەستوراننىڭ) بولمەلەرىندە قۇراتىن بولدى. ۇستەلدەرىنىڭ ۇستىندە اتتى اسكەردەي بولىپ، سامساپ بوتەلكەلەر تۇراتىن بولدى. «حانداردىڭ» كەڭەسكە سالعان سوزدەرىنىڭ ەكپىنى، الدارىنداعى ۇستەل ۇستىندە تۇرعان «اتتى اسكەردىڭ سانىنا» قاراي بولاتىن بولدى. بوتەلكەنىڭ ءدۇمپ ەتكەن اۋىز كۇشىمەن سوزدەرى شەشىلەتىن بولدى. بوتەلكەنىڭ تۇبىمەن قاۋلىلارى بەكىنەتىن بولدى. سوزدەرىنىڭ كوبى بولشيەۆيكتەردى بوقتاۋ بولدى.
«الاشوردا» باستىقتارىنىڭ بۇل تۇرمىستارىن قاستارىنداعى حاتشىلارى ءابدىراحمان ءبايدىلدا ۇلى كورىپ ءجۇردى. مىنە، جاس جىگىتتىڭ سەزگىش جۇرەگىنىڭ، شەتىن كوڭىلىنىڭ «الاشوردادان» ابدەن ءتۇڭىلىپ شىققانى وسى جەر.
«الاشوردا» سامارداعى ۋچرەديتەلنوە سوبرانيە كوميتەتىنەن ءۇش مىڭ سولداتقا كيىم الدى. كوپ قارۋ-جاراق الدى. جانە «كۇنباتىس الاشورداعا» ءوز الدىنا ەكى مىڭ مىلتىق، وتىز جەتى پۋلەمەت، ەكى زەڭبىرەك، ەكى اۆتوموبيل الدى.
ءبىراق كەشىكپەي ساماردى بولشيەۆيكتەر الدى. سونان سوڭ «مەملەكەت كەڭەسى» ۋفادا اشىلدى. كەڭەستىڭ باسىندا ەسەر پارتياسىنىڭ باستىقتارى اۆكسەنتيەۆ، چەرنوۆ، زەنزينوۆ، ۋلسكييلەر بولدى. سول كەزدەگى قانىشەر كازاك-ورىس اتاماندارى يۆانوۆ، دۋتوۆتار بولدى. تاعى باسقا وسى تارىزدىلەر بولدى. ءبىزدىڭ «الاشوردا» باستىقتارى بۇلاردىڭ ءارقايسىسىنا جولىعىپ، اماندىق ايتىستى. «مەملەكەت كەڭەسىندە» «الاشوردادان» شوقاي ۇلى مەن ءاليحان سويلەدى. روسسيانىڭ «جالپى ۇكىمەتى تۋرالى» بولعان كوپ سوزدەن كەيىن «جالپى روسسيانىڭ ۇكىمەتى وسى...» — دەپ، ۇكىمەت سايلادى. وعان «ديرەكتوريا» دەپ ات قويدى. ۇكىمەتتەرىنە سايلانعاندار: اۆكسەنتيەۆ، بولوگورسكيي، زەنزينوۆ، تاعى وسىندايلار. ۋچرەديتەلنىي كوميتەتتەن چەرنوۆ، ۆولسكييلەر ەندى. «الاشوردادان» شوقاي ۇلى كىردى.
ءسويتىپ، «جالپى روسسيا ۇكىمەتىن سايلادىق...» — دەپ كۇرزىلەر تارقاستى. گازەتتەرگە جازىپ جار سالدى. ءبىراق بۇعان دا سىبىردەگى «ۇكىمەتتەر» باعىنبادى. سىبىردەگى «ۇكىمەتتەردىڭ» ەڭ زورى — الدىمەن ومبى «ۇكىمەتى» باعىنبادى.
بولشيەۆيكتەردىڭ قىزىل اسكەرى ساماردى الىپ، ۋفاعا تايانعان سوڭ، «جالپى روسسيانىڭ ۇكىمەتىمىن» دەپ وتىرعان ديرەكتوريا ۋفادان ومبىعا كوشتى. ديرەكتوريا ومبىعا كوشكەنمەن دە، ءسىبىر «ۇكىمەتتەرى» باعىنبادى.
بۇل جەرگە «سارىارقا» گازەتىنىڭ سول 1918 جىلعى 12 قازانداعى 57-نومىرىندەگى جازىلعان «كىندىك ۇكىمەت پەن ءسىبىر ۇكىمەتى» دەگەن قىسقاشا ماقالا مەن «جىراق كۇنشىعىس جايى» دەگەن ماقالالاردى كەلتىرەيىك.
گازەتتەن:
كىندىك ۇكىمەت پەن ءسىبىر ۇكىمەتى
سامار قالاسىن بولشيەۆيكتەر الىسىمەن ۋفادا مەملەكەت كەڭەسىندە سايلانعان كىندىك ۇكىمەت ومبى قالاسىنا كوشىپ كەلگەن ەدى. سودان بەرى كوپ ۋاقىت ءوتتى. ءبىراق كىندىك ۇكىمەت ىسپەن ءوزىن جۇرتقا بىلدىرە الماي، سۋعا باتقان كىسىدەي ومبىنىڭ قالىڭ قارا ساياسات ادىسىنە باتىپ جوعالعانداي، جىم-جىرت بولعان ەدى. جاڭاشا ورىس گازەتتەرى وسىنىڭ سەبەپتەرىن ءبىلدىرىپ وتىر. كىندىك ۇكىمەت پەن ءسىبىر ۇكىمەتىنىڭ اراسىندا ءبىرسىپىرا تارتىس بولىپتى. ءبىرىن-بىرى كوپ ۋاقىت ارباستى. مەملەكەت كەڭەسىندە سالىنعان ساياسي جول، ەتكەن سەرت، ىشكەن انت بويىنشا كىندىك ۇكىمەت جالپى روسسيانىڭ ىسىنە شەڭبەر، ابىرويىنا قورعان بولماق ەدى. كىندىك ۇكىمەتىنىڭ ءامىر-جارلىعىنا اۆتونوميا ۇكىمەتتەرى باس يمەك ەدى. ءومىر جۇزىندە وسى ايتىلعان شارتتارى ومبى قالاسىندا ورىندالماعان كورىنەدى.
گازەتتەردىڭ حابارلارىنا قاراعاندا، ءسىبىر وكىمەتى اكىمشىلىكتى باۋىر باسقاندىق مىنەز كورسەتىپ، ءوز وتانىنان شىعا جايىلىپ، ادەپسىزدىك قىلىپ، كىندىك ۇكىمەتىنىڭ الدىنان كەسە-كولدەنەڭ وتە بەرسە كەرەك. سوندىقتان «وتپەس جارلىق بويعا قورلىق» دەگەندەي كىندىك ۇكىمەت ءۇنىن شىعارماي، ءسىبىر ۇكىمەتىمەن تەك ىشتەن عانا ارباسىپ، كوپ ۋاقىت جىم-جىرت جاتىپتى. سوڭعى كەلگەن حابار ەكى ۇكىمەتتىڭ كەلىسكەندىگىن بىلدىرەدى. بۇل حابارشا كىندىك ۇكىمەتىنىڭ جانىندا مينيسترلەر كەڭەسى جاسالماق. كەڭەسكە كىرەتىن مينيسترلەردى ەكى ۇكىمەت ىنتىماقپەن تاعايىنداپ، ءسىبىر ۇكىمەتى ۋاقىتشا جوعالا تۇرماق.
ازىرگە الىنعان حابارلار وسىلار. كىندىك ۇكىمەت جالپى روسسياعا باس ۇكىمەت بولىپ، ايتقانىن قىلعىزىپ وتىر ما، جوق بار ءومىرى ءسىبىر ۇكىمەتىمەن، يا باسقا ۇكىمەتپەن ساۋدالاسۋمەن وتە مە، مۇنى الدىمىزداعى ۋاقىت كورسەتەر.
جىراق كۇنشىعىس جايى
ۋفادا بولعان «مەملەكەت كەڭەسى» وداقتاس مەملەكەتتەرىمىزدەن: امەريكا، جاپونيا، فرانسيا، يتاليادان ۆلاديۆوستوكقا كەلگەن اسكەرباسىلار مەن ەلشىلەردىڭ الدىنان شىعىپ، جول بولسىن ايتىپ، روسسيانىڭ ساياسي كۇيىن ۇعىندىرۋ ءۇشىن بۇرىن روسسيانىڭ ۋاقىتشا ۇكىمەتىنىڭ باس ءمينيسترى بولعان كنياز لۆوۆ كولوسوۆتى جىبەرگەن ەدى. جالپى روسسيا تەلەگرافتىڭ تىلشىسىنە كولوسوۆتىڭ ايتقانى:
— ءبىز «مەملەكەت كەڭەسى» تاپسىرعان جۇمىسىمىزدى كوڭىلىمىزدەگىدەي ورىنداي المادىق. ورىنداۋعا جىراق كۇنشىعىستىڭ ساياسي كۇيى كەلتىرمەدى. ۆلاديۆوستوكقا ءبىز ءسىبىر ۇكىمەتىنىڭ اعا ءمينيسترى بلاگوگۋدسكيي كەلىپ جاتقاندا باردىق. ۆلاديۆوستوكقا اكىمشىلىك جۇرگىزگەن ءبىر ەمەس، بىرنەشە ۇكىمەت بار ەكەن. ولار — لاۆروۆ (دەربەر) باستاعان اۆتونوميالى ءسىبىردىڭ ۋاقىتشا ۇكىمەتى، ءىس بىلگىش، ەپتى كابينەتىنە (مينيسترلەر) ۆلاديۆوستوكتىڭ ەسكى چينوۆنيكتەرى كىرگەن. جانارال قۇرباتتىڭ ۇكىمەتى جانە بۋگۋنسكييدىڭ ۇكىمەتى بۇلاردىڭ بىردە-بىرەۋىن باسقا مەملەكەتتەر ۇكىمەتى دەپ تانىماي وتىر ەكەن. سوندا دا كەيبىرەۋلەرى، مىسالى: قۇرباتتىڭ ىسكە ەپتى كابينەتى ءبىزدى وداقتاس مەملەكەتتەر وكىمەتى دەپ تانيدى دەگەن جالعان حابارلاردى تاراتىپ وتىر ەكەن. ءدال وسى كۇيدە بولگۋتسكييدىڭ ومبىلىق (كۇنشىعىستا ءسىبىردىڭ دەمەي، ومبىلىق ۇكىمەتى دەيدى ەكەن) ۇكىمەتى دە وتىر ەكەن. وداقتاستاردىڭ وكىلدەرىنە بارىپ جولىققاندا، كەيبىرەۋلەرى جىلى جۇزبەن قاراماپتى. جالپى روسسيانىڭ كىندىك ۇكىمەتىن تانىتۋ تۋرالى بىزدەن بۇرىن ەشكىم ءسوز ايتپاپتى. ۇكىمەتتىڭ كوپتىگى وداقتاس مەملەكەتتەرمەن سويلەسۋگە اسا جايسىز بولدى. تۇبىندە روسسيانىڭ شىمبايىنا باتاتىن كورىندى. ءبىز بارعان كەزدە «امۋر ۇكىمەتى» دەگەن تاعى ءبىر جاڭا ۇكىمەت شىقتى. ۆلاديۆوستوكتا روسسيا اسكەرى جاسالعان جوق. ساياسي كۇيىمىزدىڭ مۇنداي بىلىققانىنىڭ ۇستىنە كۇنشىعىس جۇڭگو جولى تۋرالى، مەملەكەتتەر اراسىندا اشىلعان مىنەز بارلىعى وتكەن اكىمشىلىك كۇنىن كوكسەگەن كۇنشىعىستاعى كەيبىر تاپتاردىڭ جات كۇشىنە سۇيەنىپ، ەسكى ءتارتىپتى كايتا تىرىلتپەك بولعانى ساياسي كۇيىمىزدى اسقىندىرىپتى. «ۋاقىتشا بيلەۋشى» اتانعان جانارال قۇرباتتىڭ ۇكىمەتى جاپوننىڭ باسىمىراق تاپتارىنىڭ وكىلدەرىمەن ءسوز قوسىپ، ءىس قىلعانى دا، قىلماقشى بولاتىنى دا انىق كورىنەدى. قۇرباتتى سۇيەپ قولىنا ۇستاعان ورىس بايلارى روسسيانىڭ ۇلتتىعىنا قارسى ءىس قىلىپ وتىر...
مىنە، اقتاردىڭ ۇكىمەتتەرى وسىنداي. ءقايتسىن، ءبارى دە ۇكىمەت بولعىسى كەلەدى! ءبارىنىڭ زورى، كۇشتىسى ومبى ۇكىمەتى. وزگە ۋاق ۇكىمەتتەر وزدەرىنىن كىشكەنتاي اۋداندارىندا عانا تىپىرلاپ جاتتى.
ال سەمەيدەگى «الاشوردانىڭ» ۇكىمەتى ءوز اۋدانىن دا بيلەي المادى. بيلىك ومبى ۇكىمەتىنىڭ قولىندا بولدى. سەمەيدەگى «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ ىستەگەنى تەك قازاقتان — «الاش اسكەرى» دەگەن اسكەر جاساپ، ومبى ۇكىمەتىنىڭ اسكەرىمەن بىرگە بولشيەۆيكتەرگە قارسى جەتىسۋ مايدانىنا جىبەرىپ جاتتى. سونسوڭ «الاشوردا» سەمەيدە «سوۆدەپكە كىردىڭ»، «بولشيەۆيك بولدىڭ...» — دەپ، نۇرعالي قۇلجانۇلىن ايىپتاپ اباقتىعا جاپقىزدى. جانە ەلدەگى بولىستىق داۋلارعا، ارازدىق پارتياسىنا قاتىناسىپ جاتتى. سەمەيدەگى «الاشوردا» مەن زەمستۆو باستىقتارىنىڭ كوبى توبىقتى ەلىنىڭ ىسىنە كوبىرەك قاتىناستى. ماسەلەن، مىناداي ءبىر ءىس بولدى:
سەمەي ۋەزىندە، توبىقتى دەگەن ەلدە مۇساتاي دەگەن جانە يكە دەگەن كىسىلەر بار. ەكەۋى دە اۋقاتتى ادام بولسا كەرەك. ەكەۋى اعايىن ىشىندە باسەكە، اراز. ەكەۋى قازاقتىڭ بەلگىلى پارتياگەرشىلىگىمەن ءبىرىن-بىرى اياسپاي، ەلدى ەكى جارىپ جۇلقىسادى. ءبىرىنىڭ ۇستىنەن ءبىرى ارىز جاۋدىرادى.
بىر-بىرىنە پالە جابادى. قالاعا شابىسادى. يكە جەڭەدى. ويتكەنى سەمەيدە «الاشوردا» باستىقتارىنىڭ ءبىرى — يكەنىڭ تۋىسقانى. ولاي بولعان سوڭ قازاقشا، «الاشوردا» دا يكەنىكى بولادى. سونان سوڭ مۇساتاي تۋراشىلىقتى سوۆدەپتەن ىزدەيدى. ارينە، تۋراشىلىقتى سوۆدەپتەن تابادى. سوۆدەپتى، بولشيەۆيكتەردى قۋاتتاپ شىعادى. بۇل 1917 جىلدىڭ اقىرىندا. ال 1918 جىلدىڭ باسىندا سودان سوۆدەپ قۇلاپ، «الاشوردا» كۇشەيىڭكىرەپ شىعا كەلگەن سوڭ، مۇساتاي قۋعىنعا تۇسەدى. مۇساتايدى «قازاقتان بولشيەۆيك بولعان»، «سوسيالشىل» بولا قالعان، الداۋىش بۇزىق دەپ «الاشوردا» جازۋشىلارى گازەتتەرىنە جازادى. ارينە، مۇساتاي ءسوسياليزمدى قايدان ءبىلسىن! ەسىتكەن دە جوق. مۇساتاي يكەدەن تاياق جەگەن سوڭ، يكەنى «الاشوردالار» سۇيەگەن سوڭ، تۋراشىلىقتى سوۆدەپتەن تاپقان سوڭ، بولشيەۆيكتەردى، سوۆدەپتى قۋاتتاماي ءقايتسىن! «مۇساتاي جاۋىز، ۇستالسىن!» — دەپ «الاشوردانىڭ ۇكىمەتى» جارلىق شىعارادى. جارلىققا بوكەيحان ۇلى قول قويادى. مۇساتايدى ۇستاتىپ، اباقتىعا جاپتىرادى.
Miنe، سەمەيدەگى «الاشوردانىڭ ورتالىق ۇكىمەتىنىڭ» بىتىرگەن جۇمىستارى وسىنداي بولعان. وسىنداي قىلىقتارىنان سەمەيدەگى «الاشوردانىڭ ورتالىق ۇكىمەتىن» جانە زەمستۆوسىن جۇرت «توبىقتىنىڭ الاشورداسى»، «توبىقتىنىڭ زەمستۆوسى» دەگەن كەزدەرى دە بولعان. مۇساتاي مەن نۇرعالي قۇلجانۇلىن اباقتىعا جاتقىزۋعا «الاشوردانىڭ» ىشىنەن جالعىز-اق مۇقامەتجان تىنىشپاي ۇلى قارسى بولعان. ءبىراق وزگەلەرى وعان بولماعان.
«الاشوردا» باستىقتارىنىڭ ىشىندە تاتۋلىقتى سۇيگىشى، سەزگىش جۇرەگى مۇقامەتجان تىنىشپاي ۇلى بولعان. سەمەيدە اسكەري-مايدان سوتى قۇرىلماق بولعاندا (ۆوەننو-پوليەۆوي سۋد) تىنىشپاي ۇلى قارسى بولىپ ايتىسىپ، قارىسىپ وتىرىپ، مايدان سوتىن جاساتپاعان، مىنە جايلار وسىنداي بولعان.
VII. كولچاك اكىمشىلىگى
كولچاك اكىمشىلىكتى ءوز قولدارىنا الاردان بۇرىن-اق پاتشاشىلدار بۇرىنعىدان دا جامان حايۋاندىق مىنەزدەرىن كورسەتتى.
قالا مەن دالاعا قۇتىرعان قاسقىرلار ءتيدى. قاسقىردىڭ كوزىنە قان تولىپ، اۋزى ارانداي اشىلىپ، ءتىلى قارىس ءتۇسىپ كەتتى. قاسقىردا دامىل جوق. قاسقىر ەس-تۇسىن بىلمەي شابۋدا. قاسقىر تۇمسىعىن سۇقپاعان جەر جوق، تالانباعان ەل جوق.
جۇرتتا ۇرەي قالمادى. كۇن تيمەگەن تالاي جانعا دۇرە ءتيدى. ادامعا جازىقسىز تالاي مومىن شارۋالار زورلىق پەن قورلىق كورىپ، وتباسىندا كۇڭىرەندى. قالىڭ ەڭبەكشى بۇقارا حالىقتىڭ باسىندا ىسقىرىپ قامشى وينادى.
«ءاي دەگەن اجا بولمادى، قوي دەگەن قوجا بولمادى»، ءسوز بەتكە ءتيدى، شىبىق ەتكە ءتيدى.
مۇجىقتان سولدات الىپ جاتىر. ءبىراق مۇجىقتار جاستارىن سولداتقا لاجسىز بەرىپ جاتىر. كەي جەرلەردە بەرمەيمىز دەگەندەر بولسا، دۇرەلەپ، كەزىككەندەرىن تۇرمەگە اكەلىپ قاماپ جاتىر.
ماس بولىپ الىپ، تۇرمەنىڭ باستىعى مەن كازاك-ورىستان بولاتىن قاراۋىلدىڭ باستىقتارى جانە سوقتىققان بەيباستىق وفيسەرلەر كەلىپ، تۇرمەدەگىلەردى دە دۇرەلەپ كەتەتىندى شىعاردى.
سوۆەت ۇكىمەتى قۇلاعان جەرلەردەگى ءارتۇرلى ۋاق اقكوت ۇكىمەتتەردىڭ وزدەرى دە بۇل قۇتىرعان قاسقىرلاردىڭ بەتتەرىنەن قورقىپ، ءىري باستادى. «ەڭبەكشى تاپ»، «بۇقارا حالىق»، «بوستاندىق» دەگەن سوزدەردى جاڭىلىپ ايتىپ قالعان گازەتتەر اۋزىنا قۇم قۇيىلاتىن بولدى.
بوستاندىققا قارسى گازەتتەردەن ار كەتتى. «الاشتىڭ» گازەتتەرى اق توبەتتىڭ قاسىنداعى بۇرالقى كۇشىكشە، بۇرىنعى قالپىندا «الاشتاعان»، «الاستاعان» «ءدامدى» سوزدەرىن قويماستان جازىپ، شاۋىلدەپ جاتتى. «جاۋىز بولشيەۆيككە قازاقتان كىمدە-كىم جاناسسا، الاش ورتاسىنان الاستاپ شىعارىپ تاستاۋ كەرەك» دەگەن ۇيرەنشىكتى سوزدەرىن بۇرقىراتىپ جاتتى.
«قازاقتان كىمدە-كىم بولشيەۆيك بولسا، ۇستاعان جەردە جازاسىن بەرىڭدەر»، — دەپ قايرات شاشقان بولىپ جاتتى (بەيشارا!..).
اقمولاداعى «الاشتىڭ» ۋەزدىك سوۆەتىنىڭ باستىقتارى قازاقتان اقشا جيناماق بولعان ەكەن. مانتەن مولدا مەن ءتۇسىپ ءىزباسار ۇلى دەگەن ەكى باستىعىن اقمولانى بيلەۋشى اقتىڭ ۇلىقتارى ءۇش اي اباقتىعا جاۋىپ تاستادى. بۇل دوستىڭ دوسقا قىلعان سياپاتشىلىعى. «الاشتىڭ» ۇلىقتارىنا ءبىزدىڭ قارسى ەكەنىمىزدى ورىستار، ارينە، جاقسى بىلەدى.
تۇرمەنىڭ باستىعى روستوۆ دەگەن ورىس ءبىز وتىرعان بولمەنىڭ قۇلپىن اشىپ كىردى دە كۇلىپ:
— سىزدەرگە بۇگىن وتاعاسى كەلەتىن بولدى... وڭكەي جاس جىگىتتەرگە ءبىر وتاعاسى كەرەك قوي دەپ، مانتەندى اكەپ سىزدەرمەن بىرگە وتىرعىزاتىن بولدىق — دەدى.
مەن كۇلىپ:
— راقمەت! — دەدىم.
جۇماباي ءتۇسىن سۋىتىپ:
— بىزگە ونداي جۋاننىڭ كەرەگى جوق. بىزدەن باسقا جەرگە كىرگىزىڭىز ونى! — دەدى.
روستوۆ كۇلىپ:
— جارايدى، نۋركين! وسىندا كەلسىن، سونسوڭ وتاعاسىن «جاقسىلاپ سىيلارسىڭ...» — دەپ، كوزىن قىسىپ كۇلدى دە، شىعىپ كەتتى...
كەش ەدى. تۇرمەنىڭ ءىشى قاراڭعى. سىقسيعان، كەي كەزدە جاعاتىن جامان شامىن جاققان جوق ەدى. قاراڭعى بولمەلەردەن اقىرىن كۇڭكىلدەر ەستىلەدى. اندا-ساندا، تاس ەدەندى تاقىرلاتىپ، كىلتتەرىن سىلدىرلاتىپ، تۇتقىنداردىڭ قۇيقا تامىرىن شىمىرلاتىپ، ۇزىن اۋىز ءۇيدى جاعالاپ كىلتشىلەر وتەدى. ءبىز قاراڭعى بولمەدە كۇڭكىلدەسىپ وتىرمىز. اقىرىن تۇرىپ تەرەزەنىڭ تەسىگىنەن سىعالايمىن. جەر اپپاق. كەش قاراڭعى. اسپاندى قاپتاعان قارا بۇلت تۇنجىراپ جەرگە ءتونىپ، جەردى باسۋعا تايانعان ءتارىزدى. تۇنەرگەن اسپاننان جەرگە ىزعارلانىپ قار قىلاۋلايدى. كەش قاراڭعى. كوك تە قاراڭعى. ساۋلە جوق. جەردى اپپاق قار باسقان. تۇرمەنىڭ ءىشى تۇننەن دە قاراڭعى. تۇرمە بولمەسىنىڭ تەرەزەسىنىڭ اۋا كىرەتىن ءبىر كوزى اشىق. اشىق كوزدەن بولمەگە، ءبىر جات حايۋاننىڭ دەم الىسىنداي ساسىق اۋا شىعىپ، تازا اۋا ۋىلدەپ كىرەدى. جاپسار بولمەدەن ەكى تۇتقىن ايەلدىڭ قوسىلىپ سالعان زارلى ءانى ەستىلەدى. اندەرى جىلاۋ ءتارىزدى. اندەرى قالتىراپ، ءۇزىلىپ-ۇزىلىپ شىعادى. مۇڭدى، زارلى اندەرى جۇرەكتىڭ نازىك تامىرلارىن قوزعايدى. جىرلايدى ەكى ايەل. جىرلاعاندارى ەڭىرەگەن جىلاۋ سياقتى...
ءبىز وتىرعان بولمەنىڭ قۇلپىن اشىپ، تۇرمەنىڭ باستىعى مەن كىلتشىلەر قاراكولەڭكەدە ءبىر قازاقشا كيىمدى جۋاندى بولمەگە كىرگىزدى.
تۇرمەنىڭ باستىعى ەسىك الدىندا تۇرىپ، تاعى دا كۇلىپ: — ال، ءمىنى، وتاعاسىلارىڭ! كۇتىپ الىڭدار، — دەپ ەسىكتى جاپتى.
قاراكولەڭكە تۇرمەنىڭ بولمەسىنە كىرىپ كەلگەن جۋان قازاق بىردەمەنى قۇشاقتاعان بويىمەن:
— اسسالاۋمالەيكۋم! — دەدى.
كوتەرگەن كورپە-جاستىعىن ساكىگە قويا سالىپ، تاقتاي ساكىدە وتىرعان بىزبەن امانداسۋعا جىلدام قيمىلداپ قولدارىن سوزدى.
جاعالاي قولىمىزدى ۇستادى... جالعىز-اق جۇمابايعا قولىن سوزا بەرگەندە، جۇماباي:
— تارت قولىڭدى، يت! — دەدى. — قاراشى، ۇيالماي قولىن اكەلە جاتقانىن، جاۋىزدىڭ! كەت ارمەن! ءبىزدىڭ ىشىمىزدە وتىرما! ەندى تۇرمەدە دە ءبىزدىڭ سوڭىمىزدان قالمايىن دەدىڭ بە!.. كەت، وتىرما قاسىمىزدا! — دەپ، مانتەننىڭ ساكىدە تۇرعان كورپە-جاستىعىن ەدەنگە لاقتىرىپ تاستادى.
مانتەن بىزگە جالتاقتاپ قاراپ: بۇل قالاي، قاراقتارىم؟ — دەپ وتىرا كەتتى.
— قوي، جۇماباي! ساعان نە بولدى؟ مولدادان ەندى وسى جەردە كەك الماقشىمىسىڭ؟.. قوي، مولدانىڭ قولىن ۇستا! نە كەرەك ورىنسىز ءبۇيتۋ! — دەپ، ءبىز جۇمابايدى توقتاتىپ، باسىپ جايلاستىردىق.
مانتەننىڭ كورپە-جاستىعىن ساكىگە الىپ قويدىق. مانتەنمەن امانداستىق. سويلەستىك، حال-جايلارىن سۇراستىق.
مانتەن «الاشوردانىڭ» بىزگە قىلعان ىستەرىنە وكىنىپ، بارماعىن شايناعان بولىپ وتىردى. «الاشوردانىڭ» ۋەزدىك سوۆەتىنىڭ ءتوراعاسى ءتۇسىپ ءىزباسار ۇلى تۇرمەنىڭ اۋرۋلار جاتاتىن بولمەسىنە كىرگىزىلگەنىن ايتتى.
ەرتەڭ ەرتە ءبىز وتىرعان بولمەنىڭ ەسىگىنە ءتۇسىپ كەلىپ تۇرىپ، ەسىكتىڭ تەسىگىنەن بىزبەن امانداستى.
ءبىز كۇلىسىپ:
— ە،ە، تۇسەكە!.. دوستارىڭىزدىڭ سىيى قايىرلى بولسىن! ەشتەڭە ەتپەس!.. «تۇلپاردىڭ ءوز تۇعى وزىنە ماي...» دەگەن، ءوز جولداستارىڭىزدىڭ سىيى عوي! — دەدىك.
تۇسەكەڭ مۇنداي سوزدەرگە جوندەپ جاۋاپ بەرە المايتىن كىسى ەدى:
— ءوي، وتكەن ءىستى نە قىلاسىڭدار ەندى! — دەدى.
ءتۇسىپتى كىرگىزگەن تۇرمەنىڭ بولمەسىن «بولنيسا» دەيتىن. «بولنيسانىڭ» ەسىگى جابىلمايتىن. كۇندە ءبىزدى 15 مينۋت تۇرمەنىڭ ىشكى قورعانىنا بوي سەرگىتۋگە شىعارعاندا، ءتۇسىپ بىزبەن سويلەسىپ جۇرەتىن بولدى. جانە ءبىز بولمەمىزدە جابۋلى وتىرعانىمىزدا دا ءتۇسىپ ەسىككە كەلىپ، ەسىكتىڭ تەسىگىنەن بىزبەن سويلەسىپ كەتەتىن بولدى. وزگەلەردىڭ ءويتىپ تەسىكتەن سويلەسىپ تۇرعانىن كورسە، باقىلاۋشى كىلتشىلەر جازالاندىرۋشى ەدى. تۇسىپكە تيمەيتىن بولدى. سىيلايدى. تۇرمەدە وتىرعان بولشيەۆيكتەر، ورىستار ءتۇسىپتى كوپ بىلمەيدى. مانتەندى جاقسى بىلەدى. ويتكەنى مانتەن بولشيەۆيكتەردى تەرگەگەن كوميسسيانىڭ مۇشەسى ەدى. كوميسسيا بارىمىزدەن جاۋاپ العاندا قاسقيىپ وتىرىپ، مانتەن بولشيەۆيكتەردىڭ ەسىندە قالعان ەدى. سول سەبەپتى مانتەن تۇرمەگە الىنىپ، ءبىز وتىرعان بولمەگە كىردى دەگەندى ەستي سالا، وزگە بولمەلەردەگى ورىستار كورۋگە قۇمارلانىپتى.
تاڭەرتەڭ بولمەلەرىنەن شىققان ۋاقىتتارىندا، ءبىزدىڭ ەسىككە كەلىپ، تەسىگىنەن سىعالاپ بىزبەن ءسوز قاتىسىپ، مانتەندى كورىسىپ كەتتى. كەيبىر تەنتەكتەۋ جىگىتتەر مانتەندى بوقتاپ تا كەتتى. بىر-ەكى كۇننەن سوڭ تۇرمەنىڭ باستىعى روستوۆ كەلىپ، ءبىز وتىرعان بولمەنىڭ قۇلپىن اشىپ كىرىپ، بىزگە:
— قالاي، مانتەندى وتاعاسى قىلىپ «سىيلاپ» جۇرسىڭدەر مە؟ — دەپ، جۇمابايعا قاراپ، كوزىن قىسىپ، ىمداپ:
— جاقسىلاپ سىيلاڭدار! — دەپ تاعى دا جۇمابايعا قاراپ، يەگىن قاعىپ شىعىپ كەتتى.
اۋەلى مەن مۇنىسىنا تۇسىنىڭكىرەمەي قالىپ، ارتىنان ءتۇسىندىم: «مانتەنگە قىسىم قىلسىن» دەپ ءجۇر ەكەن.
تۇرمەنىڭ باستىعى كەلىپ كەتكەننىڭ سوڭىنان، ءبىرىنشى بولمەدەگىلەردى بوي سەرگىتۋگە ىشكى قورعانعا شىعارعان ەكەن.
ءبىزدىڭ ەسىككە تۇرمەدەگى بولشيەۆيكتەردىڭ ىشىندەگى ەڭ تەنتەگى ماكالكين دەگەن جىگىت كەلىپ، تەسىكتەن قاراپ تۇرىپ، مانتەندى بالاعاتتاپ، بوقتاپ، بىزگە:
— سەندەر مانتەندى نەگە جاي وتىرعىزاسىڭدار! — دەپ ۇرىستى.
— ەندەشە مۇنى بىزگە جىبەرىڭدەر، ءبىز سىباعاسىن بەرەيىك! — دەپ كەتتى.
مانتەن قورىقتى. ءقايتسىن؟.. ەرتەڭىندە مانتەندى تۇرمەنىڭ باستىعى كەلىپ، ءبىزدىڭ قاسىمىزدان الىپ، ماكالكين وتىرعان ءبىرىنشى بولمەگە اپارىپ كىرگىزدى.
مانتەن ءبىرىنشى بولمەگە كىرىسىمەن، ماكالكين قارسى تۇرەگەلىپ، بالاعاتتاپ، بوقتاپ، ءبىراز ساباپ، قىسىم قىلىپ، ساكى استىنا جاتقىزىپتى.
ەرتەڭىندە بوي سەرگىتۋگە شىققاندا، مانتەن ءبىزدىڭ ەسىككە كەلىپ، تەسىكتەن:
— قاراقتارىم، انا ماكالكين دەگەنگە ايتىپ، قويعىزباساڭدار بولاتىن ەمەس!.. ساكەن، سەن بارىپ ايتپاساڭ، انا ماكالكين قوياتىن ەمەس! — دەپ، قاتتى ءوتىنىش قىلىپ كەتتى.
ىشكى قورعانعا شىعارعاندا، مەن ءبىرىنشى بولمەنىڭ ەسىگىنە كەلىپ، تەسىكتەن ماكالكيندى شاقىرىپ الىپ:
— سەن ەندى انا مانتەنگە تيمە، نە قىلاسىڭ! — دەپ كەتتىم. بوي سەرگىتۋگە شىققان سايىن، ىشكى قورعاندا ەرسىلى-قارسىلى ءجۇرىپ جۇرگەن بىزبەن ءتۇسىپ كەلىپ اڭگىمەلەسىپ كەتەدى. جانە ءبىز بولمەمىزدە وتىرعاندا دا كەلىپ، ەسىكتىڭ تەسىگىنەن بىزبەن سويلەسىپ كەتىپ جۇرەدى.
ءتۇسىپ وتە قورقاق كىسى. اڭگىمەسىنىڭ كوبى:
— سەن قالاي دەپ ويلايسىڭ، مەنى نە قىلار ەكەن، ءا؟.. قايتەر ەكەن، ءا؟ — دەيدى.
— كىم ءبىلسىن نە قىلارىن! ءوزىڭىزدىڭ كەشەگى جولداستارىڭىز عوي، — دەيمىز.
— جوق، سوندا دا نە قىلار ەكەن، ءا، ءا؟ — دەپ قويمايدى. نeشe اي قول-اياققا تەمىر شىنجىر سالىنىپ، اتىلۋعا ۇيعارىلىپ وتىرعان، تاعدىرى قىلىشتىڭ قىرىندا، پىشاقتىڭ جۇزىندە تۇرعان بىزدە جۇمىسى جوق!.. جولداستارىنىڭ اشۋىمەن ءۇش ايعا جابىلىپ قالعان ءوز حالدەرىن: «قالاي بولار ەكەن» — دەپ قايتا-قايتا سۇرايدى.
— ا، اي، «الاشوردا...» بەيشارا، ءقايتسىن!
ءبىر كۇنى ەسىككە ءتۇسىپ كەلىپ، تەسىكتەن:
— ءوي، بىرەۋىڭ كەلىپ كەتشى، — دەدى.
ءبىز اس ءىشىپ وتىر ەدىك.
— نە، نەمەنە؟ — دەدى جۇماباي.
جۇماباي تۇرىپ باردى.
— ەي، جۇماباي، مەنى نە قىلار ەكەن ءا-ا؟ نە قىلار ەكەن؟ — دەدى.
جۇماباي ءتۇسىن سۋىتىپ، ابدەن ىزا بولىپ كەتتى دە:
— سەنى اتادى ەكەن! سەندەردى بولشيەۆيكتەردەن بۇلار ءقاۋىپتى دەپ تانىپتى. سەندەردى اتادى قىپ-قىزىل قىلىپ! — دەدى.
ءتۇسىپ شوشىپ كەيىن شەگىنىپ قالدى. ءبىز، جۇمابايدان باسقا، ابدوللا، باكەن، مەن ۇشەۋمىز كۇلىپ جىبەردىك.
مىنە، «الاشوردانىڭ» كەيبىر «كەمەڭگەرلەرىنە» تۇرمەنىڭ ىشىندە دە ازىراق ۇشىراستىق.
نە قىلسىن؟.. بۇلاردى تۇرمەدە كوپ جاتقىزبايدى، شىعارىپ قويا بەردى. قارعانىڭ كوزىن قارعا شۇقي ما؟... ءبىز جاتا بەردىك...
ءبىر كۇنى روستوۆ ورنىنان قالىپ، تۇرمەگە باستىق بولىپ سەربوۆ «قاھار» كەلدى. سەربوۆ سۇر جىلانشا ىسقىردى. سەربوۆ پاتشاشىلدىڭ بارىپ تۇرعانى. كەشىكپەدى، ءبىر كۇنى سەربوۆ تۇرمەنىڭ ءار بولمەسىنە كىرىپ، ادميرال كولچاكتىڭ «جالپى روسسياعا» جالعىز ءوزىنىن عانا باس بيلەۋشى بولعاندىعىن جاريالادى.
سەربوۆ شاتىناپ، قاھارلانىپ الدى. ءبىر مەزگىلدە ءبىزدىڭ بولمەنىڭ قۇلپىن اشىپ، كىلتشىلەر مەن سەربوۆ كەلدى.
— ءسىبىر ۇكىمەتى جانە ودان جوعارى ديرەكتوريا قالىپ، كۇللى روسسيانى بيلەۋگە ەندى ديكتاتور بولىپ ادميرال كولچاك تاعايىندالدى. وتان جاۋىنگەرلىك تارتىبىنە قويىلادى. ەندى بۇدان بىلاي تۇرمەدە وتىرعانداردىڭ ىشىندە كىمدە-كىم ءجون جۇرمەسە، اتىلادى!.. — دەپ، جىلانشا ىسقىرىپ شىقتى.
ەندى ءحالىمىز جامان ۇستىنە جامان بولاتىن بولدى...
ءبىر كۇنى تۇرمەگە جاڭادان بىر-ەكى كىسىنى اكەپ، ءبىر قاراڭعى بولمەگە تىقتى.
سۇراساق، تۇركىستان جاعىنان، جەتىسۋ جاعىنان قاشىپ كەلگەن بىر-ەكى بولشيەۆيك قىزمەتكەرلەر ەكەن.
ءبىرىنىڭ اتى — پاۆلوۆ، ءبىرىنىڭ اتى — پيانكوۆسكيي.
كولچاك بيلىكتى ءوز قولىنا العان سوڭ جۇگەنسىزدىك، بۇزىقتىق، جاۋىزدىق بۇرىنعىلاردان دا جامان كۇشەيدى.
ەندى ەسەر مەن مەنشيەۆيك پارتيالارىنىڭ ناعىز شىن مۇشەلەرىنىڭ ءوزىن قۋا باستادى. كولچاكقا اكىمشىلىك اپەرگەن پاتشاشىلدار جالپى روسسياعا ۇكىمىن جۇرگىزبەك بولعان ديرەكتوريانى تۇتقىنعا الىپ، بولەك-بولەك قۋالاپ جىبەردى.
ديرەكتوريا مۇشەلەرىنىڭ ءبارى ەسەر پارتياسىنىڭ باستىقتارى ەدى. چەرنوۆ، اۆكسەنتيەۆ، زينزەنوۆ، ۆولسكيي. بۇلاردى بەزدىرىپ قۋىپ جىبەردى. ەسەر پارتياسىنىڭ سىبىردەگى باستىقتارىنىڭ ءبىرى — ومبىداعى جازۋشى نوۆوسەلوۆ دەگەن ەدى. نوۆوسەلوۆ كەرەنسكيي زامانىندا قۇرىلعان ءسىبىر ۇكىمەتىنىڭ ءبىر مۇشەسى ەدى. سول نوۆوسەلوۆتى تال تۇستە كولچاكتىڭ جەندەتتەرى ومبىدا اتىپ ءولتىردى. «تىنىشسىز» دەگەن ەسەر مەن مەنشيەۆيك پارتياسىنىڭ تالاي ادامدارىن اباقتىعا سالىپ قويدى. قىسقاسى، كولچاكتىڭ شاشباۋىن كوتەرگەندەردەن باسقا بۇرىنعى «ساياساتشىلاردىڭ» ءبارىن قۋىپ، بىت-شىت قىلدى. پاتشاشىلداردىڭ ءداۋىرى ايقىن ءجۇردى.
«كوپشىلىك»، «حالىق»، «بوستاندىق» دەگەن سوزدەر بىرەۋدىڭ اۋزىنان شىعا قالسا — دەرەۋ ءۇنىن وشىرەتىن بولدى. ادال نيەتتى جۇرت كولچاكتىڭ مايدانىنان قاشتى. جالعىز-اق كولچاكتىڭ قاسىندا جۇمىسكەردىڭ قانىنا سەمىرگەن باي وتىردى. شەن الۋ ءۇشىن كرەستياننىڭ قانىن شاشقان جاندارال وتىردى. باي مەن جاندارالدىڭ تاباعىن جالاعان وقىعان ادامى مىرزا وتىردى. شاشىن جالبىراتىپ پوپ وتىردى. تاسپيعىن سىرتىلداتىپ مولدا مەن ءمۇفتي وتىردى. بۇلارمەن سىيلاس شەتەلدەردىڭ بايلارىنىڭ قۋلارى وتىردى. جانە ءبارىنىڭ ەسىك جاعىندا تەكەنىڭ شىتاسىنا سالعان ناسىبايىن ەرنىنە جىمىرىپ، شىرت ەتكىزىپ تۇكىرە ءتۇسىپ «ءبىزدىڭ الاشوردا» وتىردى. ەسىك الدىندا سىمداي بولىپ، نيكولايدىڭ پريستاۆى تۇردى. ءپاتۋالار اراقپەن بايلاناتىن بولدى. باتاسى — پاتشانى تىلەيتىن سالاۋات جىر (بوجە، ساريا حراني) بولدى.
جارلىقتى قامشىمەن جاسايتىن بولدى.
ءبىر كۇنى مەنى تۇرمە كەڭسەسىنە اپاردى. بۇرىن ءبىر شكولدىڭ كىتاپحاناسىنان مەن ءبىر سلوۆار العانمىن. مەنەن سول تۋرالى تۇرمەنىڭ باستىعى سەربوۆ جاۋاپ الدى. سەربوۆ پاتەرى سول كەڭسەسى ەكەن. قاراسام كروۆاتتىڭ تۇسىندا نيكولاي پاتشانىڭ سۋرەتى ءىلۋلى تۇر. سۋرەتتى قىزىل شۇبەرەكپەن اينالا شىرماپ قويىپتى. سۋرەتتىڭ استىندا ءبىر كارابين مەن ادەمى كۇمىس قىناپتى قىلىش ايقاسىپ ءىلۋلى تۇر. ونىڭ استىندا اق تاقتا شۇبەرەككە جازعان پاتشانى تىلەگەن جازۋ (بوجە، ساريا حراني) تۇر.
مىنە، وسىمەن باتىرىڭ نيەتىن بىلدىرمەك! كولچاكتىڭ جەندەتتەرى ارام قۋلىقتارىن بۇركەۋدى قويعان.
ءبىر كۇنى، ءتۇن ورتاسىندا، تۇرمە بولمەلەرىنىڭ جالپى ۇزىن اۋىز ۇيىندە بىرەۋلەردىڭ تىقىرلاپ جۇرگەن دىبىسى ەستىلدى. سالدىرلاعان كىلتتەردىڭ دىبىسى شىقتى. اشىلعان ەسىكتىڭ سالدىرى ەستىلدى. كۇمبىرلەپ-سامبىرلاپ سويلەگەن داۋىستار ەستىلدى. ءبىز ويلانىپ، تىڭداپ وتىرمىز.
ءبىر مەزگىلدە:
— ماتروس اۆدەيەۆ! — دەگەن داۋىس ەستىلدى.
كۇڭگىرلەپ سويلەگەن شاڭدا شۇڭ داۋىس شىقتى. سەربوۆتىڭ داۋىسىن تانىدىق. قاسىندا جانە ءبىر بوتەن داۋىس بار.
سەربوۆ:
— تۇر تىزەڭنەن! جىلدام! — دەدى.
— تۇرعاندا نە قىل دەيسىڭدەر؟ — دەدى ءبىزدىڭ جولداس ماتروس اۆدەيەۆتىڭ داۋسى.
— تۇرعاندا، پاتشاعا سالاۋات ايتاسىڭ! (بوجە، ساريا حراني) — دەدى سەربوۆ.
— مەن ەندەشە تىزەمنەن دە تۇرا المايمىن، پاتشاعا سالاۋات تا جىرلاي المايمىن! — دەپ كۇرىلدەگەن اۆدەيەۆتىڭ داۋسى شىقتى.
— جىرلايسىڭ، يت! جىرلاتامىز ءبىز! — دەگەن داۋىستار شىعىپ، اۆدەيەۆتى بىردەمەمەن سالىپ قالعانداي بولدى.
— ەركەك بولساڭىزدار، مەنى اتىپ تاستاڭىزدار!.. جاقسى ادام بولساڭىزدار، تۇتقىندى ۇرماس ەدىڭىزدەر! — دەدى اۆدەيەۆ.
— سويلەمە، جىرلا پاتشا جىرىن، جاۋىز! — دەدى سەربوۆتار.
تاعى دا سالىپ قالعانداي دىبىس شىقتى.
— ءولتىرىپ تاستاساڭىزدار دا مەن پاتشاعا سالاۋات جىرلامايمىن! مەن ەڭبەكشى حالىقتىڭ بىرلىك ۇرانىن (ينتەرناسيونالدى) عانا جىرلاي بىلەمىن. ەڭبەكشى حالىققا پاتشانىڭ كەرەگى جوق! — دەدى اۆدەيەۆ.
تاعى دا اۆدەيەۆتى سالىپ قالدى. اۆدەيەۆ قايىسپادى. اۆدەيەۆ جىرلامادى. اۆدەيەۆ قاجىمادى، قايىسپاي تۇرىپ الدى. كولچاكتىڭ «باتىرلارى» ءبىراز ۇرىپ قويدى.
سالدىرلاتىپ-سامبىرلاتىپ، بوقتانىپ كەلىپ، ەكىنشى ەسىكتى اشتى. تاعى دا:
— ءا-ا، پاۆلوۆ!.. امانسىڭ با، كوگەرشىنىم! — دەستى.
بالاعاتتاپ بوقتاپ جاتىر.
— وتىر تىزەڭمەن! جىرلا، پاتشانىڭ سالاۋاتىن! — دەستى اقىرىپ.
تاعى دا شاڭ دا شۇڭ داۋىستار شىعىپ، سالىپ قالعانداي بولدى.
ەكى-ۇش داۋىس اقىرىپ:
— جىرلا جىلدام! — دەدى.
تاعى دا سالىپ قالعانداي دىبىس ەستىلدى.
پاۆلوۆ شىداي المالى. پاۆلوۆ تەز سىندى...
پاۆلوۆ پاتشانىڭ سالاۋاتىن «بوجە، ساريا حراني» دەپ جىرلاپ جىبەردى.
بۇل پاۆلوۆ تۇركىستان جاعىنان كەلىپ، تۇتقىنعا الىنعان پاۆلوۆ ەكەن. بۇل جىرلادى. جىردى ەستىپ تۇرعان تۇتقىندارى زامەن كۇيىنىپ جىلادى. پاۆلوۆ جىرلاي باستاعاندا، سەربوۆ شاقىلداپ:
— قولدارىڭدى كوتەر! پود كوزىرەك! — دەدى.
جىر بىتكەن سوڭ، پاۆلوۆتى قوشتاپ:
— ا-ا، قورقاق يت! باتىر ەمەس نە ەدىڭ؟ نە قىلماپ ەدىڭ؟ ون بەس مينۋتتەن قالعانىڭدى قىرام دەپ بۇيرىق قىلۋشى ەدىڭ عوي؟.. باتىر ەمەس پە ەدىڭ، جاۋىز! قورقاعىن قاراشى، ءيتتىڭ! — دەپ، تاعى دا ۇرعان دىبىس شىقتى.
پاۆلوۆتىڭ ەندى ويبايلاعان داۋىسى شىقتى. ەندى تەك ۇرا بەردى. بوقتاپ، بالاعاتتاپ ۇرا بەردى. ۇرعان سايىن پاۆلوۆ ويبايلاپ جاتتى.
ءبىرازدان سوڭ ويبايلاعان داۋىس السىرەي باستادى. اقىرىندا داۋىس ارەڭ شىقتى. بوقتاپ، بالاعاتتاپ، قورلاپ پاۆلوۆتى تاستاپ، اۆدەيەۆتەر وتىرعان بولمەنى تاعى دا بارىپ اشتى. تاعى دا سامبىرلاپ سويلەدى.
— اۆدەيەۆ، سەن جىگىتسىڭ! سەن ەرسىڭ. سەن ءبىزدىڭ جاۋىمىزسىڭ، ءبىراق جاۋ بولساڭ دا جاقسى ادامسىڭ! جاۋلاسۋعا تۇراتىن ادامسىڭ. اناۋ پاۆلوۆ كىسى ەمەس! ول اياق استىندا جورعالاپ جۇرەتىن حايۋان! — دەستى.
تاعى دا قورازدانعان سەربوۆتىڭ مىناداي داۋسى شىقتى:
— بۇل اۆدەيەۆ بولشيەۆيكتەردىڭ قىزىل اسكەر شتابىنىڭ باستىعى ەدى. بۇل ناعىز ەر. ولىمنەن قورىقپايدى. انەۋگى كۇنى ءبىز سوۆدەپكە قارسى كوتەرىلىس جاساعانىمىزدا، بۇل شىن ەرلىگىن كورسەتتى. ءبىز سوۆدەپتى تۇتقىنعا الىپ، قاماپ قويىپ، اسكەرلەرىنىڭ شتابىنا بارساق، اۆدەيەۆ مىلتىعىن ۇستاپ تۇر ەكەن. ءبىزدى شتابىنا كىرگىزبەي، ءبىر قولىندا ناگان، ءبىر قولىندا بومبا، ازعانتاي اسكەردى ەرتىپ، اتىسۋعا دايارلانىپ، كوشەگە شىقتى.
— قارۋلارىڭدى تاستاپ، بەرىلىڭدەر! — دەپ مەن ايقايلاپ ەدىم:
— بەرىلمەيمىز! شامالارىڭ كەلسە ءبىزدى اياماڭدار! ءبىز ەندى ءقازىر اتا باستايمىز! — دەدى.
— بۇل قورىقپادى، — دەپ سەربوۆ اۆدەيەۆتىڭ ەرلىگىن ايتقان بولىپ، ءوزىن اۆدەيەۆتەن دە باتىر قىلىپ، قورازدانىپ سويلەپ تۇردى. ەندى سامبىرلاپ ءبىز وتىرعان بولمەگە تاياندى. «ليەۆىي ەسەر» سموكوتين ادۆوكات وتىرعان بولمەگە كەلىپ، ونى ءبىراز اينالدىردى. سموكوتين — قارت كىسى. زاتى كازاك-ورىس. «ليەۆىي ەسەردەن» كوممۋنيست بولعان قاجىرلى ادام ەدى. ول سەربوۆتىڭ اقىرعانىنان قورىقپادى. ءتىلىن تارتپادى.
— جارايدى، سەن شال كازاك-ورىس بولساڭ دا جولدان ازعان ادامسىڭ، ءبىراق ايتەۋىر كازاك-ورىس بولعاندىقتان قاجىرلى، ءتاۋىر ادامسىڭ! — دەدى سەربوۆ.
ودان كەلىپ، تاعى دا «ليەۆىي ەسەر» ادۆوكات تروفيموۆتىڭ وتىرعان بولمەسىن اشتى.
تروفيموۆ اقمولا بولشيەۆيكتەرىنە ءجون سىلتەپ اقىل ۇيرەتكەن كىسى ەدى. تروفيموۆقا اقمولانىڭ بايلارى مەن تورەلەرى وتە وشىككەن ەدى. سەربوۆ تروفيموۆتى ءبىراز بوقتاپ، بالاعاتتاپ تاستاپ، بىزگە كەلدى.
ءبىزدىڭ ەسىكتىڭ قۇلپىن اشىپ، سالدىراتىپ كىرىپ كەلىپ. سەربوۆ اقىرىپ:
— تۇرەگەلىڭدەر! — دەدى.
ءبىز تۇرەگەلىپ تۇردىق.
سەربوۆتىڭ قاسىندا كىلتشىلەر، تۇرمەنىڭ قاراۋىلىنىڭ باستىعى جانە ارقا قازاعىنىڭ كۇپىسىن، ەتىگىن كيگەن بىر-ەكى بوتەن ورىس جىگىتتەرى.
سەربوۆ مازاقتاي كۇلىپ، الگى قازاقشا كيىنگەن جىگىتكە قاراپ ءبىزدى كورسەتىپ:
— مىنە، قازاق ءبولىمى، تاقسىر ءجۇزباسى! (گوسپودين سوتنيك) — دەدى. قازاقشا كيىنگەن جىگىتتەر كەكەتە كۇلىپ:
— ا-ا، باستىقتار ەكەن عوي! (اح، ناچالستۆو، زناچيت) — دەدى.
سەربوۆ:
— بۇلار بولشيەۆيكتەردىڭ بالاپانى ەدى. ءبىراق بالاپانداردى ەرجەتكىزبەي، ۇشۋعا جىبەرمەي، قاناتتارىن شاۋىپ تاستادىق، — دەدى.
سەربوۆ ماستاۋ كورىندى...
ەرتەڭىندە بىلدىك. پاۆلوۆتى قىلىشتاپ، مىجعىلاپ كەتكەن ەكەن.
مىنە، تۇرلەرى وسىنداي. تۇرمەدە جاي تيىش جاتقان كىسى بەينەتتى، قورلىقتى انىقتاپ كورمەگەن كىسى. تۇرمەدەگى تۇتقىندى اكىمدەر كۇندە بوقتاپ، كۇندە بالاعاتتاپ قورلاپ، كۇندە «اتامىن» دەپ وتىرسا، قيىنشىلىق سوندا عانا كورىنەدى. سوندا عانا تۇرمەنىڭ نە ەكەنى بىلىنەدى ەكەن. سوندا عانا تۇرمەدە وتىرعان كىسىنىڭ دە قانداي ەكەنى كوزگە كورىنەدى.
تاعى دا كرەستيانداردان اسكەر جيناي باستاعان. ءبىرىنشى رەتتە دە، ەكىنشى رەتتە دە كرەستياندار تالاي جەردە اقتاردىڭ اسكەرىنە بارۋعا ريزا بولماعان. سول سەبەپتى ءبىرىنشى رەتتە دە، ەكىنشى رەتتە دە كرەستيانداردان كوپ كىسى اباقتىعا جابىلىپ، ءبىراز جاتىپ شىققان. سوڭعى اسكەر جيناعان رەتتەرىندە «ۇكىمەتكە قارسىلىق قىلدى»، «جاستارعا اسكەرگە بارماڭدار، بۇلاردىڭ وزىنە قارسى تۇرۋ كەرەك دەدى» دەپ، «ەل بۇزعىش» دەپ، ءبىز جاتقان بولمەگە ءبىر گوپپە ەسىمدى نەمىستى اكەپ جاپتى.
گوپپە — جيىرمانىڭ ىشىندەگى جىگىت. مەنىڭ قاسىمدا جاتتى.
اقمولا ۋەزىندە «ءىنجار»، «تاۋىرشە» پوسەلكەسىنىڭ نەمىسى. شۇيىركەلەسىپ سويلەسىپ، مەن گوپپەدەن نەمىسشە ءتىل ۇيرەنىپ جاتتىم.
ءبىر كۇنى، ءتۇن ورتاسىندا، سالدىرلاتىپ ءبىزدىڭ بولمەنىڭ قۇلپىن اشتى. ءبىز ۇيىقتاپ جاتىر ەدىك. ويانىپ، ءۇرپيىسىپ باستارىمىزدى كوتەردىك.
مىلتىقتى ەكى سولدات پەن ءبىر كىلتشى كىرىپ كەلدى:
— گوپپە! تۇر! ايدا، ءجۇر! — دەدى.
گوپپە:
— قايدا اپاراسىزدار؟ — دەدى.
سولداتتار:
— ايدا، ءجۇر! جاۋاپقا باراسىڭ!.. — دەدى.
گوپپەنى الىپ كەتتى. ءبىز كۇتىپ وتىردىق. تۇرمەدە ءۇن جوق. تەمىر تورلى تەرەزەدەن قارادىق. قاناتىن جايعان قارا ءتۇن دۇنيەنى قاپتاپ تۇنەرگەن. قاپ-قارا اسپان تومەن سالبىراپ تۇسكەندەي. قاپتاعان اق كوبەلەكتەي جاي قالىقتاپ اسپاننان اقشا قار جاۋىپ تۇر. تەرەزەگە قاراعان تۇرمەنىڭ ىشكى قورعانىن اپپاق قار باسقان. قورعاننىڭ ءىشى دە تىم-تىرىس. جولداس گوپپەنى اق كوبىك شاشقان قارا پالە قارا ءتۇن قۇشاعىنا الىپ جۇتىپ قويدى. ءبىراز ۋاقىت ءوتتى...
ءبىر مەزگىلدە تىقىرلاتىپ سالدىرلاتىپ كەلىپ، تاعى دا ەسىكتى اشىپ، گوپپەنى بولمەگە ەنگىزىپ جىبەرىپ، ەسىكتى جاۋىپ كەتتى.
گوپپە سەندەلىپ كەلىپ قۇلادى.
— نە بولدى؟ نە بولدى؟ — دەپ گوپپەنى جاتقىزدىق. گوپپە قاسىنداعى مەنى قۇشاقتاپ، سويلەي الماي جىلاپ قويا بەردى.
— ايتشى، قىزىلدار كەلە مە، كەلمەي مە؟ قاشان كەلەدى؟ — دەدى.
مەن:
— جىلاما، بالامىسىڭ؟.. جىلاما، كەلەدى قىزىلدار، كەلەدى! — دەدىم.
— ا-اي،بالەم-اي!.. كەلسە! — دەپ ءتىسىن قايراپ، جۇدىرىعىن ءتۇيدى.
گوپپەنى الىپ شىعىپ، تۇرمەنىڭ قاسىنداعى ورىس مولاسىنا اپارىپتى. ءتورت كازاك-ورىس مىلتىق دۇمىمەن ۇرىپ، گوپپەنى قارعا دومالاتىپ، وزدەرى شارشاعانشا ۇرىپتى.
مىنە، «ءتارتىپ» وسىنداي.
تۇرمەنىڭ ءبىر بولمەسىن اۋرۋلار جاتاتىن «اۋرۋحانا» دەيدى. بۇل اۋرۋحاناسى وزگە بولمەلەردەن ءتاۋىر. ەسىگى كۇندىز اشىق تۇرادى. مۇندا اۋرۋ بولىپ، ءبىزدىڭ نۇرعايىن مەن ۋچيتەل گورباچوۆ جاتادى. «الاشوردانىڭ» ءتۇسىبىن دە اۋرۋ بولماسا دا وسىندا كىرگىزگەن. ونىسى — «الاشوردانىڭ» كىسىسى دەپ، وزگەمىزدەن ءبولىپ، قۇرمەتتەپ ۇستاعانى. اۋرۋحاناعا ءبىر جامان فەلدشەر كەلىپ جۇرەدى، فەلدشەردىڭ كيىمى جامان، ناشار. فەلدشەر كەلگەندە، اۋىرعان تۇتقىن كىلتشىگە ايتىپ بارىپ فەلدشەرگە كورىنىپ، ءدارى سۇرايدى.
ءبىر كۇنى ازىراق ناۋقاستانىپ، كىلتشىگە ايتىپ، اۋرۋحاناعا باردىم. جامان فەلدشەر مەن سەربوۆ جانە دوكتور بلاگوۆەششەنسكيي تۇر ەكەن.
ماعان:
— ءسىزدىڭ نەڭىز اۋىرادى؟ — دەدى.
مەن:
— ءبىر شانشۋ قادالىپ كەتپەيدى، سوعان ءدارى بولار ما ەكەن؟ — دەدىم.
سول كۇنى «قۇداي ءيىپ» كەلگەن دوكتور بلاگوۆەششەنسكيي مەنى كوردى. فەلدشەرگە بىردەمە دەگەن ءدارى بەر، — دەدى. فەلدشەر بەتىن كۇلە تىرجيتىپ:
— مەن جىلدام جازىلاتىن ۋ بەرەر ەدىم، — دەدى.
تاڭ قالدىم. بۇل سورلىعا نە كەرەك؟.. ءدال، قۇددى «الاشوردا» سياقتى!.. بەيشارا!..
اناۋ ايۋداي اقىرعان سەربوۆ — تۇرمەنىڭ باستىعى، «بولشيەۆيكتەردى ءبىتىرۋ» كوميسسياسىنىڭ ءتوراعاسى، ءوزى زور وقۋلى، تەحنيك. ول جاۋىزدىق قىلسا، بولشيەۆيكتەرگە قارسى بولسا، ماقسۇتى بەلگىلى. جۇرتقا، بۇقاراعا اكىم بولعىسى كەلەدى. اكىم بولادى. ال مىنا شالبارىنىڭ ارتى جىرتىق فەلدشەر سورلىعا نە كەرەك ەكەن، ءا؟ بەيشارا... بەيشارا!.. قۇددى كولچاكتىڭ بوساعاسىندا وتىرىپ، تىماعىن قيسايتا كيىپ، كۇپىسىن قىمتانا ءتۇسىپ، تەكەنىڭ شىتاسىنداعى قونىشىنا تىققان ناسىبايىن الىپ ەرنىنە سالىپ، شىرت تۇكىرىپ قويىپ: «بولشيەۆيكتى قۇرتامىز» دەگەن «الاشوردا» ءتارىزدى بەيشارا!..
بۇرىن «ۋچرەديتەلنوە سوبرانيە شاقىرامىز» دەۋشى ەدى. ەندى كولچاك قاقشيىپ العان سوڭ، ۋچرەديتەلنوە سوبرانيەنى قويىپ، «ۇلت كەڭەسىن شاقىرامىز (ناسيونالنىي سوۆەت)» — دەيتىن بولىپتى.
ءبىر كۇنى تۇرمەگە ومبىدان كەلگەن پروكۋرور كەلدى.
پروكۋرور جاعالاپ ءبىز وتىرعان بولمەگە كىردى.
ءبىزدىڭ كىم ەكەنىمىزدى سۇرادى.
ايتتىق. سونسوڭ ۇلىق شىعۋعا بۇرىلىپ جۇرە بەرگەندە، مەن:
— مۇمكىن بولار ما سىزدەن ءسوز سۇراۋعا؟ — دەدىم.
ۇلىق توقتاپ:
— نە سۇرايسىز؟ — دەدى.
مەن:
— بىزگە سوت بولا ما؟.. قاي ۋاقىتقا شەيىن مۇندا وتىرامىز؟ — دەدىم.
ۇلىق:
— «ۇلت كەڭەسىنە» دەيىن وتىراسىزدار، — دەدى.
قىزىلداردىڭ ۋفا مەن ورىنبوردىڭ ماڭايىندا جۇرگەن كەزى ەدى.
مەن:
— «ۇلت كەڭەسى» تەز بولاتىن شىعار؟ — دەدىم.
ۇلىق ماعان ءبىراز قاراپ تۇرىپ:
— ءازىر بولا قويماس! — دەپ شىعىپ كەتتى.
ءبىز ەسىك جابىلعان سوڭ، اقىرىن كۇلىستىك...
ءسويتىپ جاتا بەردىك.
ءبىر كۇن ءبىر كۇنگە ۇقساس. ءبىر ءتۇن ءبىر تۇنگە ۇقساس. جاپسار بولمەدە ەكى-ۇش ايەل وتىرادى. ءبىرى — ءبىزدىڭ جولداسىمىز كوندراتيەۆا دەگەن ايەل. ءبىرى — اباقتىعا نەشە ءتۇسىپ شىعىپ، قايتا ءتۇسىپ جۇرگەن پەتراكەيەۆا دەگەن ايەل. ايەلدىڭ ەكەۋى كەش سايىن قوسىلىپ ءان سالادى. ەكى ايەلدىڭ قوسىلعان مۇڭدى داۋسىن، ەكى ايەلدەن شىققان قاپاس زاردى تىم-تىرىس تۇنجىراعان تۇرمە كەش سايىن تىڭدايدى. سارعايعان ءجۇز، قايناعان كوكىرەك ەكى ايەلدىڭ زارىمەن بىرگە سارنايدى. ايەلدەردىڭ ادەمى داۋىستارى قالتىراپ شىعادى. ەڭىرەپ جىلاپ شىعادى. جۇرەكتىڭ نازىك تامىرلارى دا ولاردىڭ زارىنا قوسىلىپ، سىزىلىپ، سارناپ جىلاعان ءتارىزدى. ەكى ايەلدىڭ جىلاعان ءتارىزدى ءانى سوزىلىپ-سوزىلىپ، ءۇزىلىپ-ۇزىلىپ زارلايدى. بوستاندىقتى ساعىنعان قاسىرەت زار بولىپ شىعادى.
كەش ۇزاق. كەش تاۋسىلمايتىن ءتارىزدى. كەشپەن بىرگە ەكى ايەلدىڭ ەڭىرەپ سارناعان زارى دا ۇزاق. و دا تاۋسىلمايتىن ءتارىزدى. كەش ۇزاق، قاراڭعى.
تۇرمە دە قاراڭعى. تەمىرلى تەرەزە سىعىرايادى. جەردە اپپاق سۋىق قار. تەمىر قۇرساۋلى تاس ساندىقتا سۇپ-سۋىق ىزعارلى... تۇنەرگەن كەش، ىزعارلى كەش، قاراڭعى كەش ەڭىرەگەن زاردى ەسىتەر مە؟.. تەمىر قۇرساۋلى تاس ساندىق — ىزعارلى تۇرمە — و دا مەڭىرەۋ... تۇتقىننىڭ زارىن مەڭىرەۋ تۇرمە سەزەر مە؟.. دۇلەيگە، مەڭىرەۋگە بەكەر زارلاما، تالپىنعان جان!..
ءبىر كۇنى ءبىزدى ءتورتىنشى بولمەدە وتىرعان كوپ جولداستاردىڭ ىشىنە اپارىپ قوستى. كوپشىلىكپەن دە تۇرمىس ءبىر قالىپتا. دويبى وينايمىز، اڭگىمە ايتامىز. ۇرلانىپ كەلگەن كىتاپ بولسا وقيمىز. تۇرمە ءبىر قالىپتا: كىر، لاس، ساسىق، تىعىز.
«ماكسيماليستەن» بولشيەۆيك بولعان شاشتارازشى مارتىلوگو دەگەن ەكەۋمىز جولداستارعا ءار ءتۇرلى ماسەلە تۋرالى بايانداما قىلامىز.
سولايشا كۇن وتە بەردى...
VIII. اتامان اننەنكوۆ وتريادىنىڭ قولىندا
اقمولادان ايدالۋ
(1919 جىل، 5 قاڭتار)
ءبىر كۇنى ءبىزدى جونەلتپەك بولدى. تۇرمەنىڭ باستىعى ەكى-ۇش كۇزەتشىلەرىمەن ءبىز وتىرعان بولمەگە كەلىپ:
— سىزدەردى جونەلتپەك بولدىق، دايارلانا بەرىڭىزدەر. ەكى-ۇش كۇندە جۇرەسىزدەر! — دەدى.
— قايدا جونەلتپەكسىزدەر؟ — دەدىم.
— ومبىداعى ۇكىمەتتىڭ امىرىنە باراسىزدار! — دەدى سەربوۆ.
بۇل حاباردى تۇرمەنىڭ باستىعى ايتىپ كەتىسىمەن، وتىرعان جۇرت جابىرلاپ اڭگىمەگە ءتۇستى.
— قايدا اپارادى؟ كىمگە اپارادى؟ قالاي اپارادى؟ نە قىلادى؟ كونۆويلاپ اپاراتىن كىم؟.. — دەگەن سوزدەردى جولداستار تۇرلىشە تالقىعا سالدى، اركىم ءار ءتۇرلى بولجاۋ ايتتى.
بوستاندىقتاعى جاقىندارىمىزعا حابار بەردىك. جىلى كيىم العىزدىق. شاما كەلگەنشە جولعا اقشا دايارلاتتىق. ابدوللانىڭ اكەسىنەن: «اقشانى ابدوللانىڭ قازاقشا ساپتاما ەتىگىنىڭ وكشەسىنىڭ ىشىنە تىعىپ، شەگەلەپ جىبەردىك»، — دەگەن حابار الدىق.
ون ەكى بولمەلى تۇرمەنىڭ ءىشى كۇڭكىلدەپ سويلەسۋدە. «نە بولار ەكەن»، — دەيدى.
ءبىزدى ومبىعا الىپ جۇرەتىن اننەنكوۆ دەگەن اتاماننىڭ وتريادى ەكەن. اننەنكوۆ — كولچاكتىڭ بەلگىلى اتامانى.
ومبىدان اقمولاعا اننەنكوۆتىڭ ون بەس شامالى پارتيزان سولداتى كەلىپتى. اننەنكوۆتىڭ پارتيزاندارىنىڭ ءبارى — وزدەرى تىلەنىپ كىرگەن بۇزىقتار. ون بەستىڭ ەكەۋى — وفيسەر. بۇلار اقمولادان تىلەنگەن تاعى دا ءبىراز كازاك-ورىس جىگىتتەرىن وتريادىنا قوسىپ الىپتى. بارلىعى قىرىق-ەلۋ سولداتتى وترياد بولىپتى. وترياد ەندى ومبىعا جۇرمەك. ءبىزدى وسىلاردىڭ قولىنا بەرمەك.
بۇل كەلگەندەر — قانىشەر جەندەتتەر. اتاماننىڭ بۇزىق سولداتتارى. كولچاكتىڭ ەركەلەرى. بۇلار تۇرمەدە جاتقان تۇتقىنداردى قالادان بىلاي الىپ شىعىپ، ءبارىن اتىپ، شاۋىپ، جۋساتىپ كەتپەك ەكەن. «قاشپاق بولىپ، قارسىلىق قىلعان سوڭ اتتىق» دەي سالماق ەكەن. «ەندى ەشكىم ءتىرى قالمايدى...» دەگەن ءسوز تۇرمەنىڭ بولمەسىنەن بولمەسىنە كۇڭكىلدەپ تاراۋدا. سۋىق ءسوز قارا جىلانداي اسىعىپ سىبىرلاۋدا. تۇرمەنىڭ بولمە-بولمەسىنىڭ ەسىك-تەسىكتەرىنەن سۋماڭداپ كىرىپ-شىعۋدا.
ەكى كۇننەن سوڭ تۇرمەنىڭ باستىعى ءبىزدىڭ بولمەگە اقمولا اسكەرىنىڭ باستىعىن ەرتىپ كىردى. بىزگە ۇيرەنشىكتى: «تۇرىڭدار ورىندارىڭنان!..» — دەدى. ءبىز تۇرەگەپ تۇردىق. ەكى باستىقتىڭ قاسىندا بىر-ەكى سولداتتارى بار. كىلتشىلەرى بار. سارتىلداعان قىلىش، مىلتىق. يىقتارىنداعى وقا شەندەرى جارقىرايدى. باستىقتار ءبىزدى جونەلتەتىندەرىن تاعى دا ايتتى.
— ...ءبىراق وسى باستان ەستەرىڭىزدە بولسىن: جولشىباي بىرەۋىڭىز قاشساڭىز، قالعاندارىڭىز اتىلاسىزدار، — دەپ ۇلكەن باستىق شىعىپ كەتتى.
جولداستاردىڭ ءبارى دە ەندى شاماسىنشا دايىندالىپ جاتىر.
ءبىراز ازىق ءپىسىرتىپ الدىق، جونەلتپەك كىسىنىڭ سانى ەلۋ شامالى. اقمولا تۇرمەسىندە جالعىز-اق اۋرۋ سەبەپتى نۇرعايىن مەن ۋچيتەل گورباچوۆتى قالدىرماق...
ءبارىمىز دە دايىنبىز. جينالىپ، ءتۇيىنىسىپ الدىق. ءبىز وتىرعان ءتورتىنشى بولمەدە جيىرما شاقتى كىسىمىز. كىر ساكىنىڭ ۇستىندە وزدەرىمىز دە كىر-كىر بولىپ شۇپىرلەپ وتىرمىز. الىپ جۇرەتىن سولداتتاردىڭ كەلۋىن ساعات سايىن كۇتۋدەمىز. ەندى نە قىلسا دا دايارمىز...
ۋاقىت قىستىڭ ناعىز ورتاسى. كۇن اياز. قىسقا كۇن باتىپ، كەش بولعان. بولمە قاراكولەڭكە. بولمەنىڭ ءار بۇرىشىندا كۇڭكىلدەپ سويلەسىپ جولداستار وتىر. تەمىر تورلى تەرەزەنىڭ اشىق، كىشكەنە كوزىنەن ۋىلدەپ لىقسىپ سۋىق جەل كىرەدى. اشىق كوزدىڭ جيەگىنە تۇرعان سۇڭگى مۇزداردان ەپتەپ تىرسىلداپ تامشى اعادى. بولمە قاراڭعى... الدىڭعى تاعدىر دا قاراڭعى. تەرەزەنىڭ اشىق، كىشكەنە كوزىنەن تىستاعى شىقىرلاعان اياز ەستىلەدى. ۇزاق وتىردىق... ءتۇن ورتاسى بولدى. جولداستاردىڭ قاراڭعىدا كۇڭكىلدەگەن اۋىر سوزدەرى بىرتە-بىرتە ازايىپ باسىلدى. كيىنگەن بويىمەن جولداستار بۇك تۇسىپ-بۇك ءتۇسىپ تالىپ ۇيىقتاستى. قاناتىن جايعان قارا ءتۇن تۇرمەنىڭ ءىشى-تىسىن تۇنەرىپ باستى. تۇرمە تۇنجىراپ دەمىن ىشىنەن الدى. دىبىس ءوشتى، جالعىز-اق تەرەزەنىڭ تىستاعى ءتۇبىن كۇزەتىپ جۇرگەن سولداتتىڭ تىقىرى ەستىلەدى. جانە تەرەزەنىڭ ىشىنەن اندا-ساندا تىرسىلداپ تامعان تامشى تىرسىلى ەستىلەدى. اندا-ساندا ۇيقىسىراپ، ساندىراقتاپ، ءبىر ءتۇرلى اۋىر دەم العان جولداستاردىڭ ىڭقىلدارى ەستىلەدى.
— ۋ-ۋ-ۋ-ي-پ!.. ا-ا-ھ-ھ... — دەپ ىڭقىلدايدى تۇتقىندار!
تۇنشىقتىرىپ باسقان قارا پالە تىم اۋىر. مويىنعا العان جۇك تە اۋىر. ۇلى مايدانعا شىقتىڭ، ەنبەكشى تاپتىڭ ازاماتى! موينىڭا ارتتىڭ اۋىر جۇكتى. تار جول، تايعاق كەشۋدەن سول جۇكتى الىپ وتۋگە مىندەتتىسىڭ. جۇك اۋىر، ىڭقىلدايسىڭ! ءبىراق شىدايسىڭ جۇك استىندا ولسەڭ دە!.. كىم بىلەدى؟ ءبارىڭدى ەرتەڭ قالادان الىپ شىعىپ اتىپ تاستار. ءبىراق نە ءۇشىن ولگەندەرىڭدى ەڭبەكشى تاپ ايتا جۇرەر. شىدا، شىدا، اۋىر جۇككە! جىعىلماي ءوت تار جولدان!
_ ۋ-ۋ-ۋ-پ! ا-ا-ھ-ھ! — ىڭقىلدايدى تۇتقىندار!..
تاس ەدەندە تاقىرلاعان، كۇڭگىرلەگەن دىبىسپەن ويانىپ كەتتىم.
جولداستاردىڭ ءبارى دە تەز ويانىپ، ءۇرپيىسىپ تۇرەگەلدى. سىبىر-سىبىر سويلەسىپ، ەسىكتىڭ تەسىگىنەن سىعالادىق. تۇرمە بولمەلەرىنىڭ ۇزىن اۋىز ۇيىندە شام ۇستاعان كىلتشىلەر ءجۇر ەكەن. ۋاقىت — تاڭ الدى. بولمە الاكولەڭكە. قىلىش اسىنعان، قولدارىندا شولاق مىلتىقتارى بار تورت-بەس سولدات كورىندى. سولداتتاردىڭ فورمالارى جات. شاڭدىعان ومىراۋلارىنىڭ ءبارى تولعان ۆينتوۆكانىڭ وعى. باستارىندا ۇلكەن قوقىرايعان قارا سەڭسەڭ بورىكتەر. بورىكتەرىنىڭ توبەلەرى قىزىل شۇبەرەك. بەلدەرىنە تاعى بىردەمەلەر بايلاعان، جۇرىستەرى ەركىن. اۋىز ۇيگە لەزدە سونداي جات ءتۇستى اسكەري كيىمدىلەر تولىپ، ەرسىلى-قارسىلى جۇرە باستادى. داۋىستارى سامبىرلاپ شىعا باستادى. تاس ەدەنگە مىلتىق ءدۇمى تيە باستادى.
ءبىراز اڭگىمە شەشىلەتىن مەزگىل جەتكەنىن جۇرەك سەزدى.
«اننەنكوۆتىڭ وتريادى!»، «اننەنكوۆتىڭ وتريادى!» — دەگەن ءسوز الاكولەڭكە بولمەنىڭ ءار جەرىنەن سىبىر-سىبىر ەستىلەدى. تۇرمەنىڭ اۋىز ۇيىنە اسكەري كيىنگەن كىسى تولدى.
ەسىكتىڭ تاس ەدەندى تاقىرلاتقان دىبىسى، ەدەنگە جانە قاتتى قىشتان قالاعان ىرگەلەرگە سوقتىققان مىلتىقتىڭ ءدۇمى مەن قىلىشتىڭ قىنابىنىڭ سارتىلى، كۇجىلدەپ سامبىرلاعان سولداتتاردىڭ داۋىسى — ءبارى قوسىلىپ تۇنجىراعان مەڭىرەۋ تۇرمەنى قوزعاعانداي بولادى.
ءبىزدىڭ ءبارىمىز دە ويانىپ، ءۇرپيىسىپ وتىرمىز. كوپتەن بايلانىپ تۇيىلگەن ءتۇيىن شەشىلۋگە تاياندى. تارسىلداتىپ، شاقىرلاتىپ، كۇڭگىرلەپ كەلىپ، ءبىزدىڭ بولمەنى اشتى.
تۇرمەنىڭ باستىعى مەن ءبىر كازاك-ورىس وفيسەرى ەكى-ۇش سولداتپەن كىردى. قولدارىندا شامى بار.
ءبىز تۇرەگەپ-تۇرەگەپ تۇردىق.
— سىزدەر ەندى ءقازىر جۇرەسىزدەر. جىلدام كيىنىپ، ءتۇيىنىپ دايارلانا بەرىڭدەر... — دەدى. ءسۇي دەدى دە، شىعىپ كەتتى.
ءبىز جىلدام ءبۋىنىپ-تۇيىنىپ دايار بولدىق. ون شاقتى مينۋتتان سوڭ ەسىگىمىزدى تاعى دا اشىپ، تۇرمەنىڭ باستىعى مەن وفيسەر ەسىكتىڭ سىرتىندا تۇرىپ، ءتىزىم قاعازبەن بىر-بىرلەپ ءبىزدى اۋىز بولمەگە (كوريدورعا) شاقىرا باستادى. ءبارىمىز دە شىقتىق. تۇرمەنىڭ ۇزىن ءۇيىنىڭ تاس ەدەنىنە ءبارىمىزدى ءيىرىپ وتىرعىزدى. قىلىش-مىلتىقتى سولداتتار قورشاپ تۇردى. جاعالاي شەشىندىرىپ، ءبارىمىزدى تىنتە باستادى. ءىش كيىمنەن باسقانىڭ ءبارىن شەشكىزىپ، تۇك قويماي سيپالاپ قاراپ جاتىر. ءتىنتىپ جاتقان — الگى ونە بويىنىڭ ءبارىن وقپەن شاندىعان سولداتتار.
مەنىڭ اياعىمدا قازاقشا ساپتاما ەتىك بار ەدى. اياعىمنان شەشىپ الىپ، «بومبا جوق پا» دەپ، كيىز بايپاعىن سۋىرىپ الىپ، سىلكىپ قارادى. قولتىعىمنىڭ استارىن قارادى. ەتىگىمنىڭ ىشىنە قولىن تىعىپ، قونشىن تومەن قاراتىپ سىلكىپ قارادى. وزگە كيىمدەرىمدى دە سيپالاپ، جۇلمالاپ قاراپ-قاراپ:
— ال ەندى كيىنىپ ال! — دەدى.
كوڭىلىم ءبىراز جايلانىپ، كيىنىپ الدىم. ەتىگىمنىڭ تۇمسىعىنا، ۇلتاراعىنىڭ استىنا تىققان ءبىراز جازىلعان قاعازدارىم امان قالدى. ءار بولمەدەگى جولداستاردى دا ءبىز وتىرعان جەرگە اكەلىپ ءيىرىپ، شەشىندىرىپ، ءتىنتىپ كيىندىردى. ويتىپ-بۇيتكەنشە تاڭ دا اتىپ قالدى.
ەندى ءبارىمىزدى تىزبەكتەپ، تۇرمەنىڭ ىشكى قاماۋ قوراسىنا شىعاردى. جيىرما، وتىز سولدات ءبارىمىزدى قورشاپ تۇردى. ەكى وفيسەر مەن تۇرمەنىڭ باستىعى تۇرمە كەڭسەسىنە ءبىر بارىپ، ءبىر كەلىپ ءجۇر. ءبىرازدان سوڭ قالا اسكەرىنىڭ باستىعى كەلدى. قالا اسكەرىنىڭ باستىعى كەلگەن سوڭ ءبىزدى سول تىزبەكتەلىنگەن قالپىمىزبەن كوشەگە — تۇرمەنىڭ الدىنا شىعاردى.
تۇرمەنىڭ الدىندا ءبىزدى وتىز شاقتى اتتى كازاك-ورىس جانە جيىرما شاقتى جاياۋ سولدات كۇتىپ تۇر ەكەن. بۇلاردىڭ كيىمدەرى ءار ءتۇرلى. جالعىز-اق وزگەشە جات كيىم — ءبىزدى ءتىنتىپ، تۇرمەدەن الىپ شىققانداردىكى. كيىمدەرى جات سولداتتاردىڭ تۇستەرى دە وتە بۇزىق. وزگە سولداتتاردان جۇرىستەرى دە ەركىن. بۇلار ومبىدان كەلگەندەر.
ءبىر-بىر اتقا جەككەن جيىرما شاقتى جايداق شانا تىزبەكتەلىپ تۇر ەكەن، بىزگە:
— تورت-تورتتەن ءبىر شاناعا يە بولىڭدار، — دەدى.
ىڭعايلاسىپ، تورت-تورتتەن ءبىر شاناعا يە بولىستىق. باكەن، جۇماباي، ابدوللا، مەن — تورتەۋمىز ءبىر شاناعا يە بولدىق.
— شاناعا ەكى-ەكىدەن كەزەك-كەزەك مىنەسىڭدەر، — دەپ بۇيىردى.
كورپە-جاستىقتارىمىزدى، ازىعىمىزدى شاناعا قويۋعا دايارلانىپ تۇر ەدىك، كوزىم مىلتىق ۇستاعان ءبىر جىگىتكە ءتۇستى. ۇستىندە شولاق تونى بار. اياعىندا كيىز پيماسى بار. جاس جىگىت، مەنىڭ ءبىر جاقىن تۋىسقانىم!.. اتامان اننەنكوۆتىڭ وتريادىنىڭ ىشىندە!.. «ا-ا؟.. بۇ قالاي؟.. بۇل وتريادقا تىلەنگەن جىگىتتى عانا الادى... مۇنى اتامان اننەنكوۆتىڭ پارتيزان وتريادى» دەيدى! وترياد ءبىزدى الىپ جۇرمەك. الىپ شىعىپ نە قىلارىن ءوزى عانا بىلەدى. ەلۋ شاقتى توڭكەرىسشىل ازاماتتىڭ تاعدىرى وسىلاردىڭ قولىندا...» مەن ءوز كوزىمە ءوزىم نانبادىم! نانۋعا دا بولمادى. مەنى ايداۋعا ياكي جولدا اتىپ تاستاۋعا الىپ شىققان اننەنكوۆتىڭ بۇزىقتارىنىڭ ىشىندە مەنىڭ، ءوزىمنىڭ شوبەرە اپامنىڭ بالاسى دا بار!
ياپىرىم-اۋ! وسى انىق سول ما؟.. راس سول بولسا، مىناۋ ءبىر ۇمىتپايتىن كۇيىك ەكەن! — دەپ، جاس جىگىتكە قادالا قارادىم. انىق سول ەكەن!.. كوزىمە ناندىم... شىركىن ادامزات!.. ىشىندە نەشە ءتۇرلى جان بار-اۋ!.. الا تۇرمىس، نەشە ءتۇرلى ادامدى جاسادىڭ-اۋ!.. قاسىرەتتى جان دا بار سەندە، پاسىق جان دا كوپ سەندە! لاعىنەت، سەنىڭ سۇم، زۇلىم پاسىقتارىڭا!» — دەپ تۇردىم. ىشىمنەن كۇيىنىپ تۇر ەدىم، تۋىسقانىم قىرىنداپ ماعان قاراي كەلدى. مەنىڭ الدىما كەلىپ:
— اسسالاۋماليكۇم! — دەدى.
مەن ۇندەمەي، كورمەگەن، ەستىمەگەن بولىپ تەرىس قارادىم.
مەن تەرىس قاراعان سوڭ، كۇمىلجىپ قاسىمداعى جولداستارمەن امانداستى...
— ال جۇرىڭدەر! — دەدى.
ءاربىر شانانىڭ قاسىندا ءتورت كىسىدەن شۇباتىلىپ جونەلدىك. كۇن سۋىق. كۇن شاتىناپ قۇلاقتانعان. شاڭعىت اياز. قالانىڭ كوپشىلىگى ءالى تۇرعان دا جوق. ءار شانانىڭ قاسىندا سولدات كەلەدى. تىزبەكتىڭ الدىندا، ارتىندا اتتى كازاك-ورىس. جولمەن شۇباعان شانالى تىزبەك. ءار شانانىڭ قاسىندا جاياۋلاپ ءبارىمىز دە ءجۇرىپ بارامىز. قالانىڭ شەتىنە شىقتىق.
تۇرمەنىڭ باستىعى ءبىزدى قالانىڭ شەتىنە شىعارىسىپ، كونۆويمەن ءسۇيىسىپ، قوشتاسىپ جاتىر. استىندا كۇرەڭ اتى بار؛ قاتتى، قالىڭ قارعا ومبىلاپ، كۇرەڭ ات ورعيدى.
كۇندە جول توسىپ، بىزبەن امانداسىپ قالۋعا اڭدىپ جۇرگەن بىرەن-ساران جاقىندارىمىز قالانىڭ شەتىندە، جول اۋزىندا، تەلمىرىپ قاراپ تۇر. انادايدان باس يزەپ قوش ايتىسادى. الىستان كوزدەرىنىڭ جاسىن سۇرتكەنى كورىنەدى. شانالاردىڭ، اتتاردىڭ، جاياۋلاعان تۇتقىنداردىڭ، مىلتىق ۇستاعان كونۆويلاردىڭ تابانىمەن نىعارلانعان اياز قار كوپ جىڭىشكە داۋىسپەن قوسىلىپ شۋلايدى. قالا اۋەسى قوش ايتىسىپ، شۋلاسىپ، سىڭسىپ جىلاعان ءتارىزدى. مىلتىق ۇستاعان جاياۋ كونۆوي تۇتقىنداردىڭ ارالارىندا كەلەدى. اتتى كازاك-ورىستار دا شۇبالىپ، ءبىرازى الدىمىزدا، كوبى ارتىمىزدا كەلەدى. كەيبىر اتتى سولدات اتتارىن ويناقتاتىپ، ورعىتىپ، قارعا ومبىلاتىپ، تىزبەكتىڭ الدى-ارتىن ورايدى.
بىرتە-بىرتە قاراسى ءۇزىلىپ اقمولا ارتتا قالدى. ءبىزدىڭ سانىمىز ەلۋ شامالى. ىشىمىزدە ءبىر-اق ايەل بار. قازاق التاۋمىز. بۇل كەلە جاتقان — اقمولاداعى سوۆدەپ جاساۋشىلار. بولشيەۆيك پارتياسىن اشۋشىلار.
ءبىزدى الىپ كەلە جاتقان كونۆوي سانى جەتپىس شامالى سولدات. بۇلار ءبارى كازاك-ورىس. كولچاكتىڭ وڭ كوزى. ەڭ سەنىمدى اسكەرى. بولشيەۆيكتەردى الىپ جۇرۋگە مۇجىقتان جيناعان سولداتتارىنا سەنبەيدى.
كونۆويدىڭ ىشىندە كازاك-ورىستان بوتەن جالعىز-اق مەنىڭ جيەنىم كەلەدى. جانە ءبىر قاڭعىرعان ساۋداگەر شالا سارتتىڭ بالاسى بار. بۇلار دا اتامان اننەنكوۆتىڭ پارتيزان سولداتتارى.
ومبىدان كەلگەن ون بەس سولداتتىڭ تۇستەرى، مىنەزدەرى وتە بۇزىق. تاقيالارىن قوديتا كيگەن. يىقتارىنداعى قىزىل شۇبەرەكتەرىندە كۇمىسپەن جازعان ەكى ءارىپ بار: «ا. ا.» بۇل — «اتامان اننەنكوۆ» دەگەن ءسوز. قىزىلجارعا قاراي جۇرەتىن قىسقى جولمەن شۇبالىپ، بۇراقتاپ كەلەمىز. ءبىر شاناعا يە بولعان ءتورت كىسى كونۆويدىڭ ءامىرى بويىنشا ەكى-ەكىدەن شاناعا كەزەك مىنەمىز. جۇماباي مەن ابدوللا شاناعا مىنگەندە، باكەن ەكەۋمىز جاياۋ ءجۇرىپ وتىرامىز. ءبىز مىنگەندە ول ەكەۋى جاياۋ ءجۇرىپ وتىرادى. شانانىڭ ءجۇرىسى جاياۋ كىسىنىڭ عانا جۇرىسىندەي.
قالادان شىققان كۇنى قازاق اۋلىنا كەلىپ قوندىق. الدىمەن وزىپ كەتكەن كونۆويدىڭ كىسىلەرى قازاق اۋلىنا كەلىپ، تۇسەتىن ءۇيدى دايارلاتىپ وتىر ەكەن. تۇتقىنداردى ەكى ءبولىپ ءتۇسىردى. ءبىر جىلدان بەرى كورمەگەن، قازاقتىڭ ساسىق، كىر، لاس، جامان جەر ۇيىنە كەلىپ كەنەلدىك تە قالدىق: تۇرمەنىڭ قاسىندا بۇل ۇجماق ءتارىزدى كورىندى. ۇيگە، ەسىكتىڭ الدىنا ەكى سولدات قويدى. تىسقا شىققان تۇتقىنداردى سولداتتار الىپ شىعادى.
كونۆويدىڭ وفيسەرلەرىنەن سوڭعى باستىقتارى تۇتقىندار وتىرعان ۇيگە دامىلسىز كەلىپ-كەتىپ جۇرەدى. كەيبىرەۋلەرىنىڭ قالتالارىندا گراناتا، بومبا بار. بىزگە كورسەتىپ قويادى. كونۆويدىڭ وفيسەرلەرىنەن سوڭعى باستىعىنىڭ ءبىرى — ءبىر جالپاق بەت، قالماق ءتارىزدى قارا. وتە بۇزىق. ەكى ءسوزىنىڭ ءبىرى بوعاۋىز. وزگەلەرىنەن سوزشەڭ. اڭگىمەشىلدەۋ. ءبىز وتىرعان ۇيگە كەلدى.
— بىرەۋىڭىز ءۇشىن ءبارىڭىز جاۋاپ بەرەسىزدەر، ەگەر دە بىرەۋىڭىز قاشساڭىز ءبارىڭىز اتىلاسىز، ەستەرىڭىزدە بولسىن. بىرىڭىزگە ءبىرىڭىز كوز بولىڭىزدار!.. — دەدى.
ارينە، «وسىلار اتپايدى» دەپ ويلايتىن بىزدە ەشكىم جوق.
ەرتەڭ ەرتەمەن تاعى دا ءجۇرىپ كەتتىك. ءتۇس كەزىندە بوران سوعىپ كەتتى. ءبىر قازاقتىڭ اۋىلىندا كۇن اشىلعانشا تۇستەنىپ جاتتىق.
ءبىزدى قاي قازاققا اكەلىپ تۇسىرسە دە، تۇسكەن ءۇيدىڭ ەركەكتەرى جوق بولادى. اننەنكوۆتىڭ سولداتتارىنا كورىنۋگە قورقاتىن ءتارىزدى. بۇل اۋىلعا تۇسىسىمەن كەشىكپەي كۇن ايىقتى. جۇرۋگە كونۆوي دايارلانىپ ەدى، تۇسكەن ءۇيدىڭ قاتىنى ءبىزدى، قازاقتاردى، سىيلاماق بولدى. كونۆويدىڭ باستىقتارىنان ءوتىنىپ توقتاتتى. ەت اسىپ، ءبىزدى قۇرمەتتەپ جونەلتتى... كۇن قاھارلى سۋىق اياز بولىپ اشىلعان. قار ۇستىندە سوقپاقپەن تىزبەكتەلىپ ءجۇرىپ كەلەمىز. جەر ءجۇزىن اپپاق قالىڭ قار باسقان. كۇن شىقىرلاعان قىزىل شۇناق اياز. كۇندە وتىز-قىرىق شاقىرىمنان ارتىق جۇرە المايمىز. قاڭتار ايىنىڭ باسى. قىستىڭ قىلشىلداپ تۇرعان ۋاقىتى. كۇن شاڭىتىپ قىزىل-جاسىل بولىپ، قۇلاقتانىپ شاتىناپ، جاسىل ۇشقىن شاشادى. جەل قارسى الدىمىزدان. شىتىرلاعان شۇناق اياز بەت قاراتپايدى. قارسى الدىمىزدان جالاڭداعان جەل دەم العىزبايدى. تۋرا قاراتقىزبايدى. ءتىفۋ دەگەندە تۇكىرىك جەرگە تۇسپەيدى. جەرگە تۇسسە مۇز بولىپ قاتىپ تۇسەدى. كەلە جاتقان كىسىنىڭ اياعىنىڭ استىنان قاردىڭ شىقىرلاعانى كوز كورىمنەن ويبايلاپ ەستىلەدى. بەت-اۋىزعا تۇرعان قىراۋ شوقپارداي مۇز بولىپ قاتىپ، بەتتى، مۇرىندى قاتىرىپ قاريدى. شارشاعان سوڭ دەنەدەن بۋداقتاپ تەر شىعادى. بۋداقتاعان بۋ اتتاردان دا، ادامداردان دا شىعادى. اتتاردىڭ تاناۋلارىنا قوسپاقتالىپ سۇڭگى مۇز تۇردى. تەردى جالاقتاعان شۇناق اياز جالاپ الادى. جالاعان جەرىنە مۇز قاتادى. شىقىرلاپ جولمەن شۇباتىلىپ كەلەمىز. تۇتقىنداردىڭ دا، كونۆويدىڭ دا بەتتەرى ءۇسىپ، قانى اعا باستادى. ءسىبىردىڭ قىزىل شۇناق ايازى. اياز سۇيگەن جەرىنەن قىپ-قىزىل قىلىپ قان شىعارادى. ايازدىڭ شىم ەتكىزىپ تىستەپ، ءسۇيىپ العان جەرىن ىلە ۋقالايمىز. جۇلقىنامىز، جۇلقىنىپ اياڭدايمىز.
قىزىلجارعا قاراي جۇرگەندە، اقمولادان ءجۇز ون شاقىرىم جەردەگى قۋشوقى پوسەلكەسىنە قوناعا كەلدىك. اقمولادان شىققالى كەلگەن مۇجىق قالاسى وسى. ءبىزدى شكولعا اكەلىپ ءتۇسىردى. مۇجىق قالاسىنا كەلگەن سوڭ، كونۆوي ءبىر ءتۇرلى قۇتىرىپ الدى. مۇجىقتارعا اتاماننىڭ پارتيزاندارى كۇشىن كورسەتپەك. مۇجىق قالاسىنا كەلگەن سوڭ قىرىنام دەپ، اراق، ساموگونمەن وڭەشتەرىن جىبىتەتىن بولدى.
ءبىز قامالعان شكولدىڭ ءبىر بولمەسىندە ءبىزدى قاراۋىلدايتىن سولداتتار بولدى. سولداتتىڭ ۋاق باستىقتارى ساموگونمەن وڭەشتەرىن ءجىبىتىپ العان سوڭ قالانى ارالاپ كەتتى. ءبىرازدان سوڭ ارەستوۆات ەتىپ بىر-ەكى مۇجىقتى الىپ كەلدى. بوقتاپ، قورقىتىپ، بولمەلەرىنە اپارىپ شەشىندىرىپ جاتقىزىپ، مىلتىقتىڭ تۇبىمەن قۇيرىقتارىنا دۇرە سالدى. دۇرە سالۋ اتامان وتريادىنىڭ ۇيرەنشىكتى ادەتى بولسا كەرەك. «ون بەس ءسۇمبى، جيىرما بەس ءسۇمبى...» دەپ، وزدەرى كۇلىسىپ وتىرادى. قۋشوقى پوسەلكەسىنە ءۇسىنىپ كەلگەن سوڭ، ەرتەڭ تاعى دا مۇز قاتىپ بەتتى قارىماسىن دەپ مۇرتى بارلار سىپىرا مۇرتتارىن العىزىپ تاستادى. ساقال-مۇرت الاتىن ىشىمىزدە ماكسيماليست-كوممۋنيست شاشتارازشى جولداس مارتىلوگو.
ەرتەڭ ەرتە قۋشوقىدان ءجۇرىپ كەتتىك.
ءبىر جىلى كۇن جوق.
قىزىلجارعا قاراي اقمولادان ءجۇز سەكسەن شاقىرىم جەردەگى ماتەن قالاسىنا قوناعا كەلدىك.
ماتەن پوسەلكەسىنىڭ جارتىسى مۇجىق. جارتىسى كازاك-ورىس. ارينە كازاك-ورىس ۇستەم. كولچاكتىڭ سۇيگەنى دە كازاك-ورىس. ەركەسى دە كازاك-ورىس.
«ءبىزدى، جولشىباي كازاك-ورىس قالاسىنىڭ بىرىنە كەلگەندە اتا باستايدى!..» — دەگەن اڭگىمە تۇتقىندار اراسىندا تالاي ءسوز بولعان. سوندىقتان ماتەنگە كەلگەندە تۇتقىنداردىڭ كوبى «الدەنە بولادى؟..» — دەپ كەلدى.
ءبىزدى تاعى دا شكول ۇيىنە قامادى. اس قىلىپ ءىشىپ، توپىرلاپ، ۇيمەلەپ جاتىرمىز.
جۇرت ۇيىقتاۋعا دايارلانعان كەزدە، كونۆويدىڭ ومبىدان كەلەتىن ون بەس سولداتتىڭ تورتەۋ-بەسەۋى جەتىپ كەلدى. ءبارىنىڭ قولىندا مىلتىق. ءبارى بورىكتەرىن وسىرتا، قوديتا كيگەن. تۇستەرى بۇزىق.
— ... ماتروس اۆدەيەۆ، ادۆوكات تروفيموۆ، كوندراتيەۆا، مونين — تورتەۋىڭىزدى ناچالنيك شاقىرادى... جۇرىڭىزدەر، ايدا! — دەدى.
ءۇرپيىسىپ قالدىق.1
— نە قىلادى؟ نە قىلادى ەكەن؟ — دەپ سولداتتاردان سۇراستىق.
— ءبىر جاۋاپ الادى بىلەم، جۇرىڭىزدەر!.. — دەدى.
ايتىلعان ءتورت جولداس كيىنىسىپ جونەلدى. ءبارىمىز دە ءۇرپيىسىپ، كۇڭكىلدەپ، سويلەسىپ وتىردىق.
كوپشىلىك: «جاۋىزداردىڭ ەندى باستاعانى وسى» — دەستى.
تاعى دا اۋىر وي باستى. تاعى دا «ءولىم» دەگەن مەڭىرەۋ پالە كوز الدىنا كەلدى. بەرىك تۇزاققا تۇسكەن تورعايداي كوڭىل شىركىن تاعى دا تىپىرلادى. «مىنا تورتەۋىن جوق قىلىپ جىبەرسە نە قىلامىز؟» — دەگەن وي اركىمنىڭ ميىن اينالدىردى.
ءبىرازدان سوڭ، الىپ كەتكەن ءتورت جولداستى قايتا اكەلىپ ۇيگە كىرگىزىپ كەتتى.
ۇيدەگى جولداستار تورتەۋىنە: «نە بولدى؟ نە دەدى؟ نەگە اپارعان ەكەن؟» — دەپ شۇپىرلەسىپ سۇراپ جاتىر.
نەگە اپارعانىن بۇلاردىڭ وزدەرى دە انىق بىلمەيدى. اپارىپ ءبىر قاراڭعى، تار، سۋىق بولمەگە بۇلاردى قاماپ، تەز قايتا شىعارىپ، ءبىز وتىرعان شكولعا قايتا الىپ كەپتى. تورتەۋى باسقا ەشتەڭە بىلمەيدى.
ەرتەڭىنە كونۆويدىڭ كەيبىر سولداتتارىنان ەپتەپ بىلسەك، بۇل تورتەۋىن اتپاق بولىپ اپارىپ، توقتالعان ەكەن... ەرتەڭىندە ماتەننەن ەرتە ءجۇرىپ كەتتىك. شۇناق اياز ازىراق سىندى. قالىڭ ورمان اراسىمەن كەلەمىز. ءجۇرىسىمىز وندىمەيدى. كۇنىنە وتىز شاقىرىمنان ارتىق جۇرە المايمىز. شاناعا ەكى جولداس مىنگەندە، قاسىنداعى ەكى جولداس جاياۋ جىلجيدى. ءبىر شاناعا يە بولعان ءبىز — باكەن، جۇماباي، ابدوللا، مەن تورتەۋمىز. اقمولادان ءجۇز شاقىرىمداي شىققان سوڭ، ابدوللا جاياۋ جۇرە المادى. ءبىر كۇننەن سوڭ جۇماباي دا جاياۋ جۇرە المادى. ابدوللا مەن جۇماباي شانادا وتىرادى. باكەن ەكەۋمىز جاياۋ جۇرەمىز. كيىم قالىڭ، جول قارلى. ءبىراق شارشامايمىز. جۇماباي مەن ابدوللا وتىرعان سوڭ، شاناعا ءبىز مىنبەيمىز. شاناعا ءتورت كىسىنى مىنگىزبەيدى. ابدەن شارشاعان سوڭ، شىداي الماي، كەي جەردە باكەن دە شاناعا ءمىنىپ قالادى. ءۇش كىسىنى شاناعا كەپ وتىرعىزبايدى. كونۆويدىڭ سولداتى كەلىپ زەكىرىپ، باكەندى شانادان تۇسىرەدى. باكەن كەييدى.
— سەندەردىكى نە اۋرۋ؟ — دەپ، جۇماباي مەن ابدوللاعا كەييدى. باكەن ابدەن شارشاپ، جۇرە المايتىن بولعان سوڭ، شاناعا جۇماباي ەكەۋى كەزەك مىنەتىن بولدى. ماعان مىنۋگە بولمايدى. مەن مىنسەم جاياۋ جۇرە المايتىن جولداستار شانادان تۇسەتىن بولعان سوڭ، مەن لاجسىز ىلعي جاياۋ جۇرەتىن بولدىم.
كويلەك پەن بەشپەنت تەرمەن سۋ بولادى. سىرت كيىمگە اياز بەن قىراۋ، مۇز قاتادى. كيىم اۋىر. قار قالىڭ. جول قيىن. كۇن بىردە اياز، بىردە بوران. تىزبەكتەن قالماي ادىمداۋ كەرەك...
اقمولادان ەكى ءجۇز ەلۋ شاقىرىم جەردەگى كازاك-ورىستىڭ شورتان دەگەن پوسەلكە-ستانيساسىنا كەلدىك. تاعى دا شكولعا قامادى. توپىرلاپ جاتتىق. ءۇش-تورت جولداس كونۆويمەن سۋعا كەتتى. ءبىرى جۇماباي. سۋدى اكەلدى. شاي قايناتىپ جاتىرمىز. شاي ءىشىپ ءبىراز جادىراپ، اڭگىمە ايتىسىپ وتىردىق. مارتىنوۆ (جۇمىسكەر، مەحانيك) توڭكەرىسشىلەرگە ارنالعان نادسوننان ءبىر دەكلاماسيا ايتتى. جانە ءبىر جولداستار دا ولەڭ، جىرلار ايتتى...
كوكشەتاۋدان اسىپ، ءبىر كۇنى ازات پوسەلكەسىنە كەلىپ قوندىق. ءبىر تار ۇيگە ءبارىمىزدى اكەلىپ قامادى. كۇندەگىدەي ۇيرەنشىكتى، ەسىك الدىندا كۇزەتىپ سولداتتار تۇر. كوكشەتاۋ ماڭىنا كەلگەلى كۇزەتكە ىلعي ءبىر جۋاس سولداتتار تۇراتىن بولدى. ازات پوسەلكەسىنە كەلگەن سوندا كۇزەتكە ىلعي جۋاستار قالىپ، ىلعي بەيباستاق سولداتتار قالانى ارالاپ كەتكەن. ءبىر ۋاقىتتا بىزبەن جاپسار بولمەدە كۇزەتشى سولداتتاردىڭ ءبىرازىنىڭ كۇجىلدەگەن شاڭ-شۇڭ داۋىستارى شىقتى. جانجالداسقانداي بولدى. بوعاۋىز ەستىلە باستادى. شاڭق ەتىپ مىلتىق اتىلدى. جانجالداسقاندار جاپسار بولمەدەن توپىرلاپ شىعىپ، ءبىز وتىرعان بولمەنىڭ ەسىگىنىڭ سىرتىنا كەلىپ، توپىرلاپ كۇجىلدەستى، ەسىكتى كەلىپ سولقىلداتتى.
— جىبەر! اتىپ تاستايمىن ءبارىن! جىبەر! اش!.. — دەگەن داۋىستارمەن بىرەۋلەر قارسىلاسقانداي بولىپ جاتتى.
ءبىزدىڭ ەسىكتىڭ ىشىندە تۇرعان سولدات ەسىكتەن شىعىپ:
— نە كەرەك؟ بۇل نە دەگەن باسسىزدىق؟ — دەدى.
تەز قايتا كىرىپ، ەسىكتى جاۋىپ الىپ، بەلىندەگى قانجارىن سۋىرىپ الىپ، ەسىككە قاراي ىڭعايلاپ ۇستاپ، ەسىكتى باسىپ تۇردى.
ار جاعىنان كۇجىلدەگەن داۋىس: «اش! اش!..» — دەپ ەسىكتى تەپكىلەدى. ىشىندەگى كۇزەتشى قانجارىن جالاڭاشتاپ ۇستاعان بويىمەن، ەسىكتى اشپادى.
— بۇل نە؟ بۇل نە؟ — دەپ ىشىندەگى كۇزەتشىدەن سۇراستىق.
كۇزەتشى كەيىگەن تۇسپەن:
— ە، يتتەر، ماس بولىپ الىپتى... وسىندا كىرەمىز دەپ، بىلشىلداپ ءجۇر! — دەدى.
— نەگە كىرەمىز دەيدى؟ — دەپ سۇراستىق.
— وتىرا بەرىڭدەر، كىرگىزبەيمىن!.. — دەدى.
ءبىرازدان سوڭ ەسىكتى ۇرۋ باسىلدى. ازىراق جايعاسىپ، اقىرىندا قويىلدى.
ەرتەڭ ەرتە ازاتتان ءجۇرىپ كەتتىك. جولشىباي: «تۇندەگى نە؟» دەپ سۇراستىق.
— اشەيىن ءبىر اقىماقتار ماس بولىپ، سىزدەرگە مىلتىق اتپاق بولىپتى! — دەستى.
قىزىلجارعا قاراي جۇرەتىن ۇلكەن قىسقى جولمەن كەلەمىز. ەندى جولشىباي ولاي وتكەن، بۇلاي وتكەن جۇرگىنشى قازاقتار كەز بولا باستادى. كوبىنەسە قارسى كەلە جاتقان قالاشى قازاقتار.
ءبىر كوك اتتى قازاق كەز بولدى. بۇلكىلدەتىپ كەلەدى ەكەن. سۋىققا توڭعان. موينىندا ۇلكەن اق ءتۇبىت شارفى بار. اتاماننىڭ ەكى سولداتى ۇستاي الدى قازاقتى. قازاق بىردەمە دەپ تومەنشىلىكپەن سويلەدى. شارفىنان ۇستاي الىپ، سولدات تارتتى، قازاق قىلعىنىپ ات ۇستىنەن ەڭكەيدى. موينىنداعى شارفىن جۇلىپ الدى دا قويا بەردى. قازاق بۇرالقى كۇشىك ءتارىزدى قيرالاڭداپ جونەلدى.
جول اۋزىندا ءبىر شاقىرىمداي جەردە قازاق اۋلى كەز بولدى. اۋىل جاداعاي جەردە ەكەن. جىلميتىپ، ۇيلەرىن قار باسىپ قالعان. پەشتەرىنىڭ مۇرجالارى، مويىندارى عانا قارايادى. پەش مۇرجالارىنان بۋداقتاپ ءتۇتىن عانا شىعادى. اۋىلدىڭ يتتەرى ءۇرىپ، تىزبەكتەلىپ، شىقىرلاپ كەلە جاتقان ءبىزدىڭ الدىمىزدان شىقتى. اتاماننىڭ سولداتتارى يتتەرگە باتىرلاتىپ مىلتىق اتىپ قويا بەردى. يتتەر شوشىپ، تۇرا قاشىپ، قالىڭ قارعا تۇنشىعىپ جاتقان اۋىلعا بارىپ تىعىلدى. قار باسقان جامان ۇيلەردىڭ توبەسىنە شىعىپ الىپ، شاۋىلدەپ ءۇرىستى. اتاماننىڭ پارتيزاندارى يتتەرگە نۇسقاپ اۋىلدى اتقىلادى...
ءجۇرىپ كەلەمىز... جانە ءبىر تىزبەك قالاشى كەز بولدى. شاناعا استىق تيەگەن. تۇيەگە استىق ارتقان. قالاشىلاردىڭ ءۇستى-باسى قىراۋ. بەتتەرى كوگەرىپ توڭعان. وڭكەي قازاقتىڭ سورلىلارى. جۇكتەرى اۋىر. ارەڭ جىلجىپ كەلەدى. اتاماننىڭ پارتيزاندارىنىڭ بىرەۋى ءبىر قازاقتى ۇستاي الىپ، قاعىپ قالدى. توڭىپ سىرەسىپ كەلە جاتقان قازاق جالپ ەتە ءتۇستى. قارعا دومالاتىپ باسىنداعى سەڭ-سەڭ تىماعىن سىپىرىپ الدى. بىرەۋى ەكىنشى ءبىر قازاقتىڭ موينىنداعى جانە ءبىر شارفىن جۇلىپ الدى. قالعان ءۇش-تورت قازاقتى اشەيىن، بىر-ەكى سالىپ قالىپ، «دومالاتىپ» قارعا اۋناتىپ قويا بەردى. ولاردىڭ الۋعا جارايتىن ەشنارسەسى بولمادى. ەشتەڭە الا الماي قالعان اتاماننىڭ ءبىر پارتيزانى قىلىشىن سۋىرىپ الىپ، جۇگىرىپ بارىپ، تۇيەنىڭ ۇستىندەگى ارتقان قاپتاردى جارق ەتكىزىپ شاۋىپ ءوتتى. ءۇش قاپ تۇيە ۇستىنەن دومالاپ جەرگە ءتۇستى. قاپتاعى ۇندار اق قاردىڭ ۇستىنە اقتارىلىپ شاشىلىپ قالدى... ءسويتىپ جايراپ قالا بەردى...
ءجۇرىپ كەلەمىز... جانە ءبىراز عانا قالاشى كەز بولدى. قالاشىلار تايانعاننان اتاماننىڭ وتريادى شابۋعا دايارلانىپ كەلەدى.
— مەن ءبىر شاپقاندا ءۇش ارقاندى كەسە الامىن، — دەيدى بىرەۋى.
— ا، مەن ءتورت ارقاندى دا قابات كەسە الامىن! — دەيدى ەكىنشى بىرەۋى.
— مەن بۇرىن شابامىن! — دەيدى بىرەۋى.
— جوق، مەن بۇرىن شابامىن! — دەيدى ەكىنشىسى...
سىقىرلاسىپ، قالاشىعا ايقاستىق.
اتاماننىڭ قاسقىرلارى قالاشىنى ەندى تالادى. جارق ەتەدى قىلىش — تۇيەنىڭ ۇستىنەن قاپتار دومالاپ، ۇن مەنەن بيداي اقتارىلىپ جاتىر. جارق ەتەدى قىلىش — بولەك-بولەك بولىپ ارقان قالادى. قاپتار دا دومالاپ جاتىر، قازاقتار دا دومالاپ جاتىر.
بىرەۋىنىڭ باسىنان تىماق سىپىرىلىپ جاتىر، بىرەۋىنىڭ موينىنان شارف جۇلىنىپ جاتىر. ۇيىلىپ-توگىلىپ جول اۋزىندا، قار ۇستىندە قالاشىلار قالدى. ءجۇرىپ كەلەمىز...
كوكشەتاۋ، ونىڭ ماڭىنداعى قالىڭ ورمان الدەقاشان ارتتا قالعان. ەندى اپپاق دالا. توڭىرەگىنە كوز جەتپەيدى. اق تەڭىز ءتارىزدى. اپپاق اق تەڭىزدىڭ قيىرى جوق ءتارىزدى. اق تەڭىزدىڭ قيىرى اسپانمەن قوسىلىسقان.
قيىرسىز اپپاق ىزعارلى تەڭىز. جىم-جىلاس اپپاق ايدالا...
جىم-جىلاس اپپاق قالىڭ قار باسقان ايدالادا تار جولمەن شۇباپ ءبىز كەلەمىز...
اپپاق قاردىڭ ۇستىندە، ءبىر مەزگىلدە اق قاعازدىڭ ۇستىندەگى ەكى نوقاتتاي بولىپ، ەكى قارا كورىندى. ەكى اتتى كىسى ءتارىزدى. جورتىپ كەلەدى. ەكى قارانىڭ اراسى بىرەسە قوسىلادى، بىرەسە اشىلادى.
— ەي، كوليا، مەن انالارعا وسى جەردەن تيگىزە الامىن با، جوق پا؟ — دەدى اتاماننىڭ ءبىر جىگىتى بىرىنە.
— ءتۇۋ، قايدان سەن تيگىزە الاسىڭ؟ — دەدى كوليا.
— نەدەن ءباس قىلاسىڭ تيگىزسەم؟ — دەدى پارتيزان.
— ايدا، ات، تيگىزسەڭ مىنا شارفىمدى بەرەيىن، — دەدى كوليا پارتيزان.
ول ەكى ارادا جولمەن جورتىپ كەلە جاتقان ەكى اتتى كىسى تاياندى. ەكەۋى دە قازاق ەكەنى ايقىن ءبىلىندى. نوقاتتاي بولىپ كورىنگەندە-اق ەكەۋىنىڭ قازاق ەكەنىنە ەشكىم ءشۇبالانعان جوق ەدى.
اتاماننىڭ مەرگەنى وتىرا قالىپ كوزدەدى. ەكى اتتى قازاقتىڭ قارسى الدىنان باسىپ سالدى، تيمەدى. جانە باسىپ سالدى — تيمەدى... قازاقتار جالت بەرىپ، كەيىن تۇرا قاشتى. اتتارىن بوربايلاپ، زىمىراتىپ بارادى. تاعى دا اتتى... تاعى دا تيمەدى. قازاقتار ۇزاپ كەتتى، بارىپ-بارىپ جولدى تاستاپ، تىڭ قارمەن ومبىلاتىپ قيىستاپ جونەلدى. مەرگەن تاعى دا بىر-ەكى اتتى، قازاقتار ومبى قارمەن اتتارىن مالتىقتىرىپ، قيىستاپ كەتتى. بۇل جەردە اتاماننىڭ سولداتتارىنىڭ جاياۋ بولعاندىعى جاقسى بولدى.
ولار اتتى بولعاندا، ەكى قازاققا ءبىراز ويىن بولاتىن ەدى. كونۆويدىڭ اتتارى كوكشەتاۋعا كىرگەن سوڭ وزىپ كەتكەن ەدى.
مىنە، اتاماننىڭ وتريادىنىڭ مىنەزى!.. ورىنبوردا اتامانداردىڭ اقساقالى دۋتوۆ پەن «الاشوردانىڭ» اقساقالى كەزدەسكەندە، قازاقتىڭ قاريالارىنشا قۇشاقتاسىپ امانداسادى! ال اتاماننىڭ جىگىتتەرى اۋلاقتا ەل قازاعىمەن كەز بولسا، قازاقتى نىسانا قىلىپ اتادى! اتقاندا، مۇستافا شوقايۇلىن قورقىتقان وزبەك باسماشى جولداستارىنشا قۇر دارىلەپ اتپايدى، قورعاسىن وقپەن اتادى.
وكپە جوق: اقساقالدار دا شىن جۇرەكپەن ىستەيدى. جىگىتتەرى دە شىن جۇرەكپەن ىستەيدى.
ءيا! اتامان وتريادىنىڭ ىستەرى وسى. بۇلار ءبۇيتىپ كەلە جاتقاندا، اتامان اننەنكوۆتىڭ باسقا وتريادتارى سەمەي جاقتا، جەتىسۋ مايدانىندا، «الاشوردانىڭ» قازاق وتريادىمەن بىرگە تىزە قوسىپ بولشيەۆيكتەرمەن سوعىسىپ جاتىر. جانە بۇلار ءبۇيتىپ كەلە جاتقاندا، «الاشوردا» وتاعاسى، تەكەنىڭ شىتاسىنا سالعان ناسىبايىن قونىشىنان الىپ، ەرنىنە قۇيا ءتۇسىپ، شىرت تۇكىرىپ قويىپ، ەرنىن جىمقىرىپ كولچاكتىڭ ءبىر بوساعاسىندا وتىر. بۇلار ءبۇيتىپ كەلە جاتقاندا، سەمەيدە «الاشوردا» مەن اتامان اننەنكوۆ بولشيەۆيكتەردى قۇرتۋعا قازاقتان «كوڭىلدى» اسكەر جاساپ جاتىر. بۇلار ءبۇيتىپ كەلە جاتقاندا، «سارىارقا» گازەتىنە باسىلعان اتاماننىڭ جارلىعىن بۇل اراعا كەلتىرەلىك:
«ەر كوڭىلدى قازاق جىگىتتەرىنەن 1ء-شى قازاق پولكىن جاساۋ تۋرالى اتامان اننەنكوۆتىڭ ديۆيزياسىنا شىعارعان ءنومىر 180ء-شى جارلىعىنىڭ 3ء-شى بابى».
«مەنىڭ قۇزىرىما كەلگەن ارتيللەريا (زەڭبىرەك) كاپيتانى توقتامىشۇلىنا ەر كوڭىلدى قازاق پولكىن جاساۋعا تەز قوسامىن.
ەڭ الدىمەن، ورىسشا ءتالىم العان قازاق ازاماتتارىنان. ۋچەبنايا كوماندا (وفيسەرلىك مەدرەسە) جاساپسىن. مايداننىڭ كۇشىن كوبەيتۋ ءۇشىن بۇل پولكتىڭ جاسالعانى وتە كەرەك. جانە زامانى دا. ويتكەنى تۋعان جەرىن قورعاۋ ءۇشىن قازاق مايدانعا ءوزى بارىپ، اتىسىپ، ۇلگى بولارلىقتاي ەرلىك كورسەتىپ، جەتىسۋداعى كوپشىلدەردى جويماق بولىپ جۇرگەنى بەلگىلى. ەر كوڭىلدى ءبىرىنشى قازاق پولكىنىڭ قىزمەت نەگىزى بۇيرىققا مويىن ۇسىنعىش، جارلىققا كونگىش، ءتارتىبى مىقتى، «ساياساتتان سىرت» جۇرگىشتىككە قۇرىلادى. ءجۇرۋ، تۇرۋ، ۇيرەتۋ رەتى كازاك-ورىستاردىكىندەي بولادى. مەملەكەتتى ءبۇلدىرىپ، ويران سالىپ، كىسى قانىن سۋداي اعىزىپ، مال-مۇلىكتى تالاپ، ءالى كۇنگە دەيىن قاراسى وشپەي جاتقان بۇزاقى كوپشىلدەردى (بولشيەۆيكتەردى) جويۋعا ەر كوڭىلدى ازاماتتار ىركىلمەي، ەلدەگى اقساقال، مىرزالار دا تارتپاقتاماي جۇمىلا كىرىسۋى ماقۇل».
(«سارىارقا».1919 جىل، 14يانۆار. №65.)
بۇلار ءبۇيتىپ جاتقاندا «الاشوردا» اننەنكوۆ وتريادىمەن تىزە قوسىپ، بولشيەۆيكتەرمەن سوعىسىپ جاتقان اسكەرىنە جاردەم جيناپ جاتتى. «سارىارقانىڭ» جاڭاعى 1919 جىلى قاڭتاردا شىققان 65ء-شى نومىرىندەگى ءبىر ماعلۇماتتى بۇل اراعا كورسەتە كەتەيىك:
گازەتتەن:
«مايدانداعى الاش اسكەرىنە جاردەم
جەتىسۋ مايدانىندا كوپشىلدەرمەن سوعىسىپ جۇرگەن الاشتىڭ تۇڭعىش اسكەرىنە سالەمدەمە جىبەرۋ ءۇشىن «الاش» قالاسىنداعى قازاقتان اقشا جاردەمى جيىلا باستاعانى وتكەن ساندا باسىلىپ ەدى. قانداي قيىنشىلىق بولسا دا شىداپ، ەلى ءۇشىن، ونىپ-وسكەن جەرى ءۇشىن جاۋمەن الىسىپ جاتقان باۋىرلارىنا جاردەم جيۋعا سايلانعان اقساقال مىرزالاردىڭ اتى دا باسىلعان ەدى. جىلۋ كوميتەتىنەن قاعاز الىپ، جاردەم جيناعاندار:
1. 3ء-شى ءنومىرلى قاعازبەن جۇرگەن يمام ابدۇشۇكىر جاشىكبەكۇلىنا جاردەمىن بەرگەندەر:
2. 22ء-شى ءنومىرلى قاعازبەن جۇرگەن ۋەزنوي زەمسكيي ۋپراۆاسىنىڭ مۇشەسى ءابدىلقاميت بولاتبايۇلىنا بەرگەندەر...
بۇرىنعىلارمەن 13 272 سوم 50 تيىن...
قۇس قاناتىمەن ۇشادى، قۇيرىعىمەن قونادى. وزگە قالالارداعى، قىرداعى الاش بالالارى اسكەرلىك قىزمەتىندە جۇرگەن ازاماتتارىنا سالەمدەمە جىبەرۋ ءۇشىن جاردەم اقشاسىن تەزىرەك جيىپ، «الاش» قالاسىنداعى جىلۋ كوميتەتىنە ياكي «سارىارقا» باسقارماسىنا جىبەرسە العىس ايتىپ، ءتيىستى ورنىنا تابىس قىلۋعا دايارلىعىن بىلدىرەدى...»
بۇلار ءسويتىپ جاتقاندا اتامان اننەنكوۆتىڭ پارتيزاندارى جۇرگەن جەرىندە قازاقتى قاسقىرشا تالاپ جاتتى. بۇل تۋرالى دا گازەتكە باسىلعان ءبىراز ماعلۇماتتى كەلتىرەيىك.
گازەتتەن:
«...1918 جىلى دەكابر جۇلدىزىندا سەمەي ۋەزىنىڭ كەڭتۇبەك ەلىنىڭ كوميتەتى ءمالىم قىلعان:
اتامان اننەنكوۆتىڭ وتريادىنىڭ پاۆلودار ۋەزىنە قاراعان شتابىنىڭ باستىعى كەڭتۇبەك ەلىنە ەلۋ مىڭ سوم اقشا، ون ات سالىق سالىپ، جيناپ الدى. جانە دە كەڭتۇبەك ەلىنىڭ بايلارىنان وتريادتىڭ زورلىقپەن العان نارسەلەرى:
1. ءادىلقان جانۇزاقۇلىنان ون مىڭ سوم اقشا، التى مىڭ سومدىق بۇل، شاي، ءبىر جورعا ات، ءبىر قاسقىر ىشىك، ءبىر كۇزەن ىشىك، ءۇش كورپە، بەس پۇت سارى ماي.
ەكىنشى رەت كەلىپ وترياد ءادىلقان جانۇزاق ۇلىنىڭ اۋلىنان كيىم، كيىز، ىدىس-اياعىنا شەيىن جيناپ الىپ كەتتى.
2. الدوڭعار نايمانبايۇلىنان جيىرما ءبىر مىڭ سوم اقشا، ءۇش ات، ەكى تۇيە، بارلىق شانا، سايمانىمەن شاناعا سالعان كيىز.
3. بولشيەۆيك ۇيىمىنىڭ (ارتەلنىي) لاپكاسىنان التى ءجۇز سوم اقشا، ون پاچكا شىرپى.
4. مىڭباي بەكباۋۇلىنان ءبىر ىشىك، ون قاداق قاعاز شاي، ءبىر تىماق.
سوققى كورگەندەر: ءالي جەكەنباي ۇلى، بەلگىباي ۇلى، بەكەت ۇلى جانە باسقالار...
1918 جىلى 20 نويابردە سەمەي ۋەزىنىڭ بەس قاراعاي ەلىنىڭ قازاقتارى اكبار، بەكبىر بايتەنۇلدارىنان، اجىران، ديليافرۋز بايتەن قاتىندارىنان تۇسكەن ارىز:
16 نويابر كۇنى بايتەن ءالي ۇلىنىڭ قىستاۋىنا سوقىر قالاسىنىڭ (كورسۋسكييدىڭ) بەس كازاك-ورىسى مەن اتامان اننەنكوۆتىڭ اسكەرىنە قاراعان ءبىر وترياد سولدات كەلدى. وترياد باستىقتارى ەكى وفيسەر: بىرەۋى ورىس، بىرەۋى جۇڭگو.
ورىس وفيسەرى پاسين بايتەن ءاليۇلىن مىلتىقپەن اتىپ ءولتىردى. بارلىق مال-مۇلكىن وترياد تالاپ كەتتى. العان نارسەلەرى اقشاداي 20 مىڭ سوم، 65 384 سومدىق ءارتۇرلى نارسە. بارلىعى: 85 384 سومدىق.
ولگەن بايتەن ءاليۇلىن دوكتور سويعاندا جاساعان اكتىسىن، (قاعازىن) 20 مىڭ سوم العاندا بەرگەن راسپەسكەسىن ارىزىنا تىركەپ بەرگەن.
جوعارىدا جازىلعان ارىزداردى قوتارىپ، سەمەيدىڭ وبلاستنوي زەمسكيي ۋپراۆاسى باس اكىم كولچاكقا، ىشكى ىستەر جانە سوت مينيسترلەرىنە، سەمەيدىڭ وكرۋجنوي سوتىنىڭ پروكۋرورىنا جىبەرگەن بۇل ىستەر تەكسەرىلىپ جاتسا كەرەك...»
(« سارىارقا »، 1919 جىل، يانۆار، № 65.)
پا، شىركىندەر!
جاڭاعى مىنەزدەردى كورگەن سايىن ورىس جولداستاردىڭ كەيبىرەۋلەرى ءبىزدىڭ قاسىمىزعا كەلىپ، جۇرەكتەرىنىڭ قايناپ كەلە جاتقانىن ءبىلدىرىپ كەتەدى.
تىزبەكتەلىپ اياڭداپ ءبىز كەلەمىز. قىزىلجارعا تاياندىق.
قىزىلجارعا تايانعان سوڭ كونۆويلارىمىزدىڭ قىلىقتارى ءبىراز وزگەرگەندەي بولدى. ازىراق يلەرى جۇمسارعانداي بولدى. جولداستار بۇل وزگەرىستى كورىپ، ءوزارا «بۇل قالاي؟» دەستى. كونۆويدىڭ ىشىندەگى مەنىڭ جيەنىم، مەن سويلەسپەگەن سوڭ، ماعان تايانا الماي كەلە جاتقان. مەنىمەن سويلەسۋگە لاج جاسادى. اۋەلى جولداستارمەن سويلەستى.
— ساكەن ماعان نەگە وكپەلەيدى! مەن بۇلارعا سولدات بولايىن دەپ كەلە جاتقانىم جوق. مەن انشەيىن ەرىپ كەلە جاتىرمىن. «وقۋعا تۇسىرەمىز» دەگەن سوڭ كەلەمىن. وقۋعا تۇسىرمەسە، قاشىپ كەتەمىن. سىزدەر ساكەنگە ايتىڭىزدار... — دەپتى.
تۋىسقانىممەن سويلەستىم، تۋىسقانىم ءوزىن اقتاپ جاڭاعى ءسوزىن ايتتى.
— ەندى نە قىلايىن، — دەپ اقىل سۇرادى.
— ءوزىڭ «وقۋعا تۇسەمىن» دەپ كەلەمىن دەيسىڭ عوي. شامان كەلگەنشە سول وقۋعا ءتۇسۋدى قاراستىر. سوعىسقا بارساڭ قىزىلدارعا قاشىپ كەت! — دەدىم.
ءبىراز ۇرىستىم:
— اقمولاداعى وقۋىڭدى نەگە تاستادىڭ، نەگە مۇنشا اقىماق بولدىڭ؟.. وسى اقپان مەن قاڭتاردىڭ قىزىل شۇناق ايازىندا جاياۋلاپ بىزبەن بىرگە سۇمەڭدەپ كەلە جاتىرسىڭ. بەتىڭ مىناۋ — ۇسىك، قوجالاق-قوجالاق جارا بولىپ كەلە جاتقانىڭ. وي، شىركىن-اي، نە دەگەن اقىماقسىڭ!.. وسىلاردىڭ ۇكىمەتى ەندى ۇزاق تۇرادى دەيسىڭ بە؟.. ەرتەڭ سوۆەت كەلگەندە قايتەسىڭ؟ — دەدىم.
جيەنىم نە وقۋعا ءتۇسىپ قالاتىن بولدى، نە قاشاتىن بولدى.
سويلەسىپ كەلە جاتىرمىز.
— نە حابار بار؟ — دەدىم.
جيەن جان-جاعىنا قارانىپ قويىپ:
— قىزىلدار كەلە جاتسا كەرەك. ۋفا مەن ورىنبوردى الىپ قويىپتى، — دەدى سىبىرلاپ.
— ءا، ۋفا مەن ورىنبوردى الىپ قويىپ پا؟ بۇلار وسى جاز شىققاندا قۇريدى! — دەدىم. جيەننىڭ ىستەگەن «ءبىر بالالىعىن» كەشىرىپ، ەندى سويلەسىپ، جاقىنداسىپ كەتتىك.
الگى، قىزىلجارعا تايانعان سوڭ اتامان پارتيزاندارىنىڭ قىلىقتارىن وزگەرتكەن سول ۋفا مەن ورىنبوردىڭ الىنعانى عوي دەپ ويلادىق.
جولداستاردىڭ كوڭىلدەرى اجەپتاۋىر كوتەرىلىپ قالدى.
اقمولا مەن قىزىلجاردىڭ اراسىنا ون سەگىز كۇن ءجۇرىپ كەلدىك. قاڭتاردىڭ بەسىندە اقمولادان شىققامىز، جيىرما ۇشىندە قىزىلجارعا كەلىپ كىردىك.
قىزىلجاردىڭ ۇلكەن كوشەسىنە كەلىپ كىردىك. تىزبەكتەلىپ كەلە جاتىرمىز. كونۆوي مىلتىقتارىن ىڭعايلاپ ۇستاپ ءبىزدى قورشاپ كەلەدى. كوشەدەگى جۇرت اڭىرايىپ قاراپ قالادى. قىزىلجار ماعان بۇرىنعىدان ءبىر ءتۇرلى زور ءتارىزدى كورىندى. حالقى دا بۇرىنعىدان كوپ ءتارىزدى، ادامدارى دا بۇرىنعىدان بوتەن جات سياقتى. كوشەدە جۇرگەن اسكەري كيىمدىلەر كوپ. كيىمدەرى ورىس سولداتتارىنىكىندەي ەمەس — ادەمى. تۇرلەرى سۇلۋ، بويلارى سىمداي. چەحوسلوۆاكتار ەكەنىن تانىپ كەلەمىن. جۇرىستەرى ءبىر ءتۇرلى سەيدىن. جاڭا عانا بايگە العان اتتارشا اياڭدايدى. سىرت-سىرت، جالت-جۇلت.
«ا-اي، مىنا يتتەر ەكەن-اۋ!» — دەيمىن ىشىمنەن.
«قالانىڭ مەشانى مەن بايلارىنىڭ جاقسى اسى، جاقسى اتى، سۇلۋ ايەلى بۇلاردىڭ جولىندا-اۋ!» — دەيمىن.
قىزىلجاردىڭ ۇلكەن كوشەلەرىن ارالاتىپ وتىرىپ، ءبىزدى اكەپ قالانىڭ شەتىندەگى جۇقا تاقتايلاردان ىستەگەن بىرلاگەرگە قامادى.
ءىح. اتامان اننەنكوۆتىڭ «ازاپ ۆاگونىندا»
(ۆ «ۆاگوناح سمەرتي» اتامانا اننەنكوۆا)
ازاپ ۆاگونىنداعى حالدى ايتۋدان بۇرىن، قىزىلجار قالاسىنىڭ تۇتقىنداردى قامايتىن لاگەرى تۋرالى ءبىراز ءسوز ايتىپ ەتەيىن.
قىزىلجاردىڭ ۇلكەن كوشەلەرىن ارالاپ وتىرىپ، ءبىزدى قالانىڭ شەتىندەگى لاگەرگە اكەلىپ قامادى.
ءبىزدى قاماعان قوراسى ۇقىپتى بايدىڭ مال قامايتىن قوراسىنان ناشار. جۇقا تاقتايدان قالاستىرىپ شەگەلەي سالعان، توبەسىن جانە جۇقا تاقتايمەن بوس جابا سالعان ۇزىن قورا. توبەسىنىڭ جانە ىرگەسىنىڭ كەي جەرلەرىنىڭ تاقتايلارى نە ءتۇسىپ قالعان، نە ارالارى اشىلىپ ىربيىپ قالعان. سول اشىق جەرلەرىنەن قوراعا ۋلەپ قار كىرىپ تۇرادى. قورانىڭ لىپاسى جوق. قاراپ تۇرساڭ جەل كىرمەيتىن، جەلمەن بىرگە قار كىرمەيتىن جەرى جوق.
لاگەر دەگەنى — قوعامداپ سالعان بەس-التى تاقتاي قورا. لاگەردىڭ قوراسىن باراق دەيدى. باراقتىڭ بىر-ەكەۋىندە جاھانگەرلەر سوعىسىندا تۇتقىن بولعان اۆستريا مەن گەرمانيا اسكەرلەرى جاتىر ەكەن. بىرەۋىندە اقمولا گۋبەرنياسىندا سوۆەت قۇلاعاندا تۇتقىن بولعان ءبىزدىڭ قىزىلاسكەرلەر جاتىر ەكەن. ءبىزدى سول ءوزىمىزدىڭ قىزىلاسكەرلەردىڭ ۇستىنە اكەلىپ قامادى. ءبارىمىز شۇباتىلىپ، توپىرلاپ باراققا كىردىك. باراق، الگى ايتقانداي اڭلاۋ-ساڭلاۋ، ساڭلاۋلارىنان ۋىلدەپ جەلمەن بىرگە قار كىرىپ تۇر. باراقتىڭ ورتا كەزىندە سورە ءتارىزدى ءۇش-تورت تاقتاي تۇر. جەر ەدەنى قاتقان توڭ. باراقتىڭ ءوزى دالاداي كەڭ. ءبىز توپىرلاپ باراققا كىرىپ كەلگەنىمىزدە جىرتىلعان سۇر شەكپەندەرىن سولبىرايتىپ ون شاقتى ادام الدىمىزدان شىقتى. بىرىندە ادام ءتارىزدى ءوڭ جوق. بەتتەرىندە، بار دەنەلەرىندە قارماققا شانشىم ەت قالماعان. سۇيەكتەرىنە تەرىلەرى جابىسىپ كەۋىپ قالعان. قان جوق. كوزدەرى ۇڭىرەيىپ ىشىنە كىرىپ تۇز ءتارىزدى قاتىپ قالعان. ءتىرى ولىك ءتارىزدى. قيمىلدارى تۇرەگەپ ۇيىقتاپ جۇرگەن ەسالاڭ ادامدىكىندەي. ءبىز كىرىپ-كىرىپ كەلگەنىمىزدە ازعانا اڭىرايىپ-اڭىرايىپ تۇرا قالساق تا، تەز جاپىرلاسىپ الگى ادامدارمەن سويلەسىپ امانداسىپ، ءجون سۇراسىپ جاتىرمىز. بۇلاردىڭ ىشتەرىندە بىر-ەكەۋى ءبىزدىڭ اقمولانىڭ كۇزدىگۇنى قىزىلجارعا ايدالىپ كەتكەن الپىس شامالى قىزىلاسكەرىنىڭ جىگىتتەرى بولىپ شىقتى.
ءبىزدىڭ اقمولادا تۇتقىن بولعان جەتپىس شامالى قىزىلاسكەردى كۇزدى كۇنى قىزىلجارعا ايداپ جىبەرگەن ەدى، بۇلاردىڭ ءبىرازىن الىپ قالىپ، وزگەسىن بوساتىپ جىبەرگەن ەكەن. سول بوساتپاي الىپ قالعانداردىڭ كوبى ءولىپ قالىپتى. قازىرگى ءتىرى قالعانىنىڭ ءبىرى — قىزىلاسكەردىڭ ۇيرەتۋشىسى بولعان كاپىلوۆ ەكەن، ءبىرى — ءبىر اياعىنا وق تيگەن جىگىت ەكەن.
ءارقايسىسىن بولەك-بولەك قاماپ الىپ، سەز سۇراپ جاتىرمىز. بۇلاردىڭ ارالارىندا ەكى نوعاي جىگىتى بار ەكەن. اتتارىن ۇمىتتىم. ءبىرى — قىزىلجار قالاسىنىڭ نوعايى. بارىنەن پىسىعى، بارىنەن تىنى سول. كوپ سوزگە سودان قاندىق. ءبىراز ءسوز سۇراپ بولعان سوڭ، تاراڭقىراپ باراقتىڭ ىرگەلەرىنە قاراپ تۇرساق، ءبىر بۇرىشتا بىردەمە قىبىرلايدى... جۇرەك مۇزداي بولدى. قىبىرلاپ جاتقان — ادام. جامىلعانى — جىرتىق شەكپەن. توسەنىشى — كىر كويلەك. توسەگى توڭ جەر. جۇگىرىسىپ كەلىپ، ەنتەلەسىپ تەلمىرىپ قارادىق. ءيا، ءولۋدىڭ الدىندا جاتقان ءبىزدىڭ قىزىلاسكەر. كەۋىپ قالعان سۇيەك پەن تەرى. ىڭىرسيدى. جالاڭ اياق، باشايلارى ءۇسىپ، قاتىپ، ومىرىلىپ ءتۇسىپ قالىپتى. ءتىرى جۇرگەن ون شاقتىلارى بۇعان جاردەم قىلۋعا وزدەرىنىڭ شامالارى جوق. جالعىز-اق ەسىن جاقسى بىلەتىن الگى ايتقان قىزىلجارلىق نوعاي جىگىت. «بۇل نە؟.. بۇل قالاي؟» — دەپ الگى ايتقان قىزىلجارلىق جىگىتتەن، ونان سوڭ ازىراق ءالى بار كاپىلوۆتان سۇرادىق.
بۇلاردىڭ سوزدەرىن تىڭداعاندا، ءبىزدىڭ كورگەنىمىز، ءبىزدىڭ ازابىمىز — ۇيرەنشىكتى ىستەي عانا بولىپ كورىندى. بۇلاردىڭ كورگەندەرىن ەستىگەندە، توبە شاش تىك تۇرادى. كىمنىڭ توبە شاشى تىك تۇرماس؟ كىم لاعىنەت ايتپاس!؟ كىم جەرگە تۇكىرمەس؟..
بۇلاردى قۇر قاماپ تاستاپ، سىرتتان كۇزەتەدى ەكەن. اندا-ساندا ءبىر شەلەك قايناماعان قارا سۋ مەن قارا نان اكەلىپ تاستاپ كەتەدى ەكەن. كيىمدەرى جۇقا جىرتىق بولعان سوڭ، جاتقان جەرلەرى قارلى جەل ۋىلدەگەن باراق بولعان سوڭ، ازاپ شەگىپ، بۇلاردىڭ ءبارى يت جەمەدە وسىلاي قىرىلىپ تاۋسىلعان ەكەن. ءازىر ءتىرى جۇرگەنى — سول ءبىز كورگەن ون شاقتى ءتىرى ولىك. انا ىڭىرسىپ جاتقان، ولۋگە جاقىنداعان، كەزەگى تايانعان تۇتقىن ەكەن. بۇلاردى كورىپ، قايناعان زىعىردان تاعى دا تۋلاپ قاينادى. كەكتى جۇرەكتىڭ ۋلى كەگى ۇلاستى. وز-وزىنەن شاقىرلاسىپ، ازۋ ءتىس ايقاستى. قۇشىرلانعان قۇر جۇدىرىق وز-وزىنەن ءتۇيىلدى...
الگى تىڭ جۇرگەن نوعاي جىگىتتەن ءبىراز ءسوز بىلدىك. قىزىلجاردا سوۆەت العاشقى قۇلاعان كەزدە ءبىزدىڭ جولداستاردىڭ قالاي اتىلعاندارىن ايتتى. قايسىسىنىڭ قالاي ولتىرىلگەنىن ايتتى. قىزىلجاردىڭ جاراقتانعان قازاق جۇمىسكەرلەرىنىڭ باستىعى، ۋەزدىك ميليسيانىڭ باستىعى جانە قىزىلجار سوۆەتىنىڭ مۇشەسى ىسقاق كوبەك ۇلى قالاي ولتىرىلگەنىن ايتتى. قىزىلجار سوۆەتىنىڭ مۇشەسى كارىم سوتەش ۇلىنىڭ قالاي ولتىرىلگەنىن، تاعى سول سوۆەت قۇلايتىن قارساڭدا ءبىزدىڭ اقمولادان قىزىلجارعا كەلگەن ماتروس ءزيميننىڭ قالاي ولتىرىلگەنىن ايتتى. بۇلاردىڭ ءارقايسىسىن قالاي اتقانىن ءبىر-بىر كىتاپ قىلىپ جازۋعا بولادى.
ەتىن جەپ تەرىسىن الاتىن كەيبىر جانۋاردى دا ادام بالاسى بۇلارداي قىلماس. بۇلار تۋرالى بىردە تولىق قىلىنىپ جازىلار.
بار ازىقتارىمىزدى باراقتاعى سول ون شاقتى ءتىرى ولىكتەرگە بەردىك. كيىمدەرىمىزدەن دە شىعارىپ، شىعارىپ بەردىك. ءتاپ-تاۋىر بولىپ كيىنىپ، وڭدەرىنە بولماشى قان جۇگىرىپ قالدى.
ازىقتارىمىزدى شىعارىپ بەرە باستاعانىمىزدا، الگىلەردىڭ ۇڭىرەيىپ، وزەۋرەپ اسقا ۇمتىلعاندارىنا جان قاراپ تۇرارلىق ەمەس. ۇڭىرەيىپ ىشتەرىنە كىرىپ، مۇز ءتارىزدى قاتىپ قالعان كوزدەرى شارالارىنان شىعىپ كەتە جازدادى. قالتىلداعان قولدارىمەن، قۋ سۇيەك ءتارىزدى ساۋساقتارىمەن بەرگەن ناندى ءبۇرىپ-بۇرىپ الدى. قاتىپ قالعان جاقتارىن ىرجالاڭداتىپ اشادى. قالتىلداپ اسىعىپ، ناندى كومەيلەرىنە تىعادى. ۇڭىرەيىپ قاتىپ قالعان كوزدەرىن باسقا قولداعى ناننان ايىرىپ الا المايدى.
مىنە، حال! «وقۋلىمىز» دەگەن، «سىپايىمىز» دەگەن، «ادامگەرشىلىك بىزدە عانا بار» دەگەن مىرزالاردىڭ ادام بالاسىنا قىلىپ جاتقان ىستەرى وسىنداي!..
ەندى بىزدە باراكتىڭ توڭ، جەر ەدەنىندە ءۇيىلىپ جاتىرمىز. ەسىكتى اتاماننىڭ «ازاماتتارى» كۇزەتىپ تۇر. تۇرلەرى جاۋ ءتۇسىرىپ اكەلگەن باتىرلاردىڭ تۇرلەرىندەي. قىزىلجار قالاسىنا تايانعان كەزدەگى «ورىنبور، ۋفا قالالارىن قىزىلدار الدى» دەگەن حاباردى ەستىگەندەگىدەي ەمەس، اتاماننىڭ ازاماتتارى تاعى دا سەستەنىپ الىپتى.
ءبىز — ءبىر قوس بولىپ كەلە جاتقان: مەن، باكەن، ابدوللا، جۇماباي، بايماعامبەت — ءبارىمىزدىڭ الگى اشتارعا بەرگەن سوڭ، ازىعىمىز بولماي قالدى. ەندى ءوزىمىز اش قالدىق. قالادان ازىق العىزۋعا ابدوللا ەتىگىنىڭ وكشەسىنە تىققان 100 سوم اقشاسىن الدى. اقشانى ەسىك الدىندا كۇزەتتە تۇرعان مەنىڭ جيەنىمە جۇماباي اپارىپ بەردى. جيەن كۇزەتتەن بوسانعان سوڭ، اقشانى الىپ قالاعا كەتتى. كەشكە شەيىن كەلمەدى. ءبىز تىقىرشىپ، جيەندى كۇتىپ وتىرىپ-وتىرىپ، كەلمەگەن سوڭ جاتىپ قالدىق.
تاڭ اتتى. جۇرت كوردەن تۇرعانداي قوپارىلىپ-قوپارىلىپ تۇرىستى. ءبىز اشپىز. باسقا جولداستاردىڭ استارىنان بارىنشا الىستىق.
كۇن باتۋعا تايانعاندا ەدىرەڭدەپ، اتامان اننەنكوۆتىڭ بەلگىلەرىن تىككەن كيىمدەرىن كيىپ، اتاماننىڭ سولداتتارى كەلدى. تەز جينالتىپ-تەرىلدىرىپ، توسەكتەرىمىزدى ارقالاتىپ، ءبىزدى ايداپ الىپ جونەلدى. باراكتاعى ءتىرى ولىكتەرمەن تەز قوشتاسىپ، شۇباتىلىپ شىقتىق.
كۇن ىزعىرىق سۋىق. شاڭعىتىپ جاياۋ بوراسىن ءجۇرىپ جاتىر. ءبىزدى قالانىڭ ىشىنە كىرگىزبەي، جولسىز، سوقپاقسىز تىڭ قارمەن ومبىلاتىپ ايداپ كەلەدى. بەتى قاتقان كەۋدىرلەك قالىڭ قارمەن كەلەمىز. كەۋدىرلەك قار كەيدە كوتەرىپ، كەيدە گۇمپ ەتىپ ويىلادى. كورپە-جاستىقتارىمىزدى ارقالاپ، شۇباتىلىپ، شوت اياقتاپ مالتىعىپ كەلەمىز. جاياۋ بوراسىن شاڭعىتىپ، سىرعاناپ، الدى-ارتىمىزدى ورايدى. ءبىزدى ۆوكزالعا قاراي الىپ كەلەدى.
ۆوكزالعا الىپ كەلدى. ولاي-بۇلاي وتكەن ادامدار اڭىرايىپ قاراپ وتەدى. كەيبىرەۋلەر اڭىرايىپ، جولدى بوگەپ قاراپ تۇرا قالادى.
«بىلاي ءجۇر! اۋلاق ءجۇر!» — دەيدى اتاماننىڭ «ازاماتتارى».
اڭىرايعان جۇرت تەز جاسقانىپ، اۋلاق جونەلەدى.
جان-جاعىمىزدا، الدى-ارتىمىزدا مىلتىقتارىن دايارلاپ ۇستاپ اتاماننىڭ «باتىرلارى» كەلەدى. ۆوكزالدىڭ الدىندا قاتار-قاتار شۇباتىلىپ جاتقان جىلاندارشا تارماق-تارماق تەمىر جولداردا تۇراتىن كوپ ۆاگونداردى ارالاتىپ ايداپ وتىرىپ، مال قامايتىن بىر-ەكى ۆاگوننىڭ قاسىنا كەلىپ ءبىزدى توقتاتتى.
ارقالاعان نارسەلەرىمىزدى جەرگە قويىپ، ءبارىمىز ءيىرىلىپ تۇردىق. كونۆويدىڭ باستىعىنىڭ بىرەۋى بارىپ، ءبىر تەمىر جول قىزمەتكەرىن الىپ كەلدى. الگى ءبىز قاسىنا كەلىپ تۇرعان مال قامايتىن ەكى ۆاگوندى اشتى. ۆاگوننىڭ جان-جاعىن اينالىپ كوردى.
— كانە، ەندى كىرىڭدەر مىنا ۆاگوندارعا، — دەدى، — ەكى ءبولىنىپ كىرىڭدەر! — دەدى.
ءبولىنىپ، ەكى ۆاگونعا كىردىك.
ۆاگون سۋىق. جۇقا. ساڭىلاۋلارىنان ۋلەپ جەل كىرەدى. ۆاگوننىڭ ىشىندە كولدەنەڭ ۇستاعان بوس تاقتايلار بار ەكەن. ءبارىمىز سوعان ءمىنىپ، ۇيلىعىپ وتىردىق. ۆاگوننىڭ ورتاسىندا قالىڭ تەمىردەن ىستەگەن پەش تۇر. تەرەزە جوق، تەرەزەنىڭ ورنىندا تەمىر قاقپاقتى تەسىك بار ەكەن، ونى بەكىتتىرىپ قويدى. ۆاگوننىڭ ەسىگىن جاپتى، سىرتىنان سىلدىرلاتىپ تەمىرمەن بەكىتتى. ۆاگوننىڭ جانىنا قاراۋىل قويىپ، «باتىرلاردىڭ» وزگەسى كەتتى.
قاراڭعى ۆاگوندا ۇيلىعىپ، جاي سويلەسىپ ءبىز وتىردىق.
ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ ۆاگوننىڭ ەسىگىن اشتى. كۇن كەش بولعان ەكەن. ەسىك اشقان اتاماننىڭ سولداتتارى ەكەن.
— ءما، مىنا ناندى الىڭدار، — دەپ ەكى بولەك نان بەردى. ەكىنشى ۆاگونعا دا ەكى بولەك نان بەردى.
— ۆاگون باسىنان ءبىر-بىر كىسى شىعىڭدار قايناعان سۋ الۋعا، — دەدى.
ەكى ۆاگوننان ەكى كىسى شىقتى. نان اكەلگەن سولداتتار قايناعان سۋ الۋعا ەكى تەمىر شەلەك اكەلگەن ەكەن. شەلەكتەرىن ءبىزدىڭ ۆاگوننان تۇسكەن ەكى كىسىگە بەردى. ءتورت سولداتتىڭ بىرەۋى:
— ونسوڭ ءبىلىپ قويىندار: ەگەردە بىرەۋىڭ قاشامىن دەپ ويلاساڭدار، سول تابان جەردە اتىلاسىڭدار! — دەدى.
كونۆويلار ءبىزدىڭ ەكى كىسىنى سۋ اكەلۋگە ايداپ جونەلدى. ەسىكتى جاۋىپ قويدى. ءبىر جولداس مايشامنىڭ تۇقىلىن جاقتى. تەز سۋ اكەلدى. ۆاگوندى اشىپ، سۋدى بەردى. شەلەكتى ۆاگوندا تۇرعاندارعا بەرىپ، سۋ اكەلگەن جولداس سەكىرىپ ۆاگونعا ءمىندى. ۆاگوننىڭ باسقىشى جوقتىقتان سەكىرىپ مىنەدى. ۆاگوننىڭ قايتا ەسىگىن بەكىتتى. سىقسيعان تۇقىلدىڭ جارىعىمەن شاي ىشتىك.
شاي ءىشىپ از جىلىنىپ، ءبىراز اڭگىمەلەسىپ وتىردىق. ۆاگون سۋىق. ساڭىلاۋلاردان ۋلەپ مۇزداي ىزعارلى سۋىق جەل كىرەدى. ءبىزدىڭ دەمىمىزبەن ۆاگوننىڭ تەمىر شەگەلەرىنە اپپاق قىراۋ تۇردى.
ۆاگونعا مىنگەن سوڭ، جۇرتتىڭ ويى كۇشتىرەك قوزعالعان ءتارىزدى. ىلعي ءبىر ورىندا ەرىكسىز كوپ وتىرعان ادام نە قىلعاندا دا جۇرۋگە قۇمار بولادى. 1918 جىلدىڭ ماۋسىمىنىڭ باسىنان 1919 جىلدىڭ قاڭتارىنىڭ بەسىنە شەيىن اقمولا تۇرمەسىندە وتىردىق. جەتى اي!.. جەتى اي قاپاستا... ونىڭ ەكى ايىندا قول-اياعىمىزدا قاندالا، تەمىر شىنجىر بولدى. ەكى ايداي كۇن سايىن ءولىم كۇتىپ وتىردىق. جەتى ايدا كۇن سايىن تورەلەردىڭ قورلىعىن، ءاربىر قىلىش، مىلتىق اسىنعان «باتىردىڭ» كارىن كورىپ وتىردىق. اقىرىندا، 1919 جىلدىڭ قاڭتارىنىڭ بەسىندە، قىزىلجارعا ايداپ جونەلدى. اقپان مەن قاڭتار. قىزىل شۇناق اياز. قىزىلجار مەن اقمولانىڭ اراسى بەس ءجۇز شاقىرىم.
مىنە، وسىنىڭ تەڭ جارتىسىن اركىم جاياۋ ءجۇردى. مەن ونىڭ قاق جارتىسىنان دا كوبىن جاياۋ ءجۇردىم. ءبىراق جولداستاردىڭ ءبارى دە جۇرگەنگە ىرزا. نە دە بولسا جۇرگەنگە ىرزا. جولداستاردىڭ كوبى نە بولسا دا ءبىر-اق كورگەنىن جاقسى كورەدى. اقمولا مەن قىزىلجار جولىندا ون ءۇش كۇن جۇردىك. قىزىلجاردىڭ لاگەرىنە كەلىپ كىردىك.
مىنە، ۆاگونعا كەلىپ قامالىپ وتىرمىز. سۋىق، قاراڭعى ۆاگون. ەندى قايدا اپارادى؟ ەندى نەلەردى كورەمىز؟ بۇل ازاپتىڭ بىتەتىن كۇنى قاشان تۋادى؟ قاشان تۋادى ونداي كۇن؟ ونداي كۇندى كىم كورەدى، كىم كورمەيدى؟ ءبىزدى ومبىعا اپارماق. ومبىدا سوت بولادى دەيدى. قانداي سوت؟.. ءبىراق بولسىن، تەز بولسىن!..
جۇرت تار ۆاگوندا كولدەنەڭ ۇستاعان تاقتايعا توسەكتەرىن سالىپ جاتتى.
ءتۇن ىشىندە ءبىزدىڭ ۆاگوندارىمىزدى قوزعادى. ەرسىلى-قارسىلى سۇيرەپ، بىرەسە ولاي اپارىپ قويىپ، بىرەسە بىلاي اپارىپ قويىپ، ءبىراز ۋاقىتتى وتكىزدى.
جەتى، سەگىز ايدان بەرى داڭ-دۇڭدى ۇمىتقان قۇلاققا ۆوكزالدىڭ، وتاربانىڭ، تەمىر جولدىڭ شۋى، تارسىلى، سامبىرلاسىپ سويلەسىپ، ايقايلاسقان ادامداردىڭ داۋىستارى، وتاربانىڭ جەر جاڭعىرتقان ىسقىرىعى، كوندۋكتورلاردىڭ ىسقىرىقتارى، ولاردىڭ يشارات داۋىستارى — ءبارى ءبىر ءتۇرلى جات بولىپ ەستىلەدى. بوتەن دۇنيە... سىرتتاعى بارلىق شۋ، تارسىل، داۋىس — ءبارى ءبىر دۇنيەنىڭ بەلگىسى. قاراڭعى، سۋىق ۆاگوننىڭ ىشىندەگى ءبىز — باسقا دۇنيەنىڭ جايى.
كوپ ۋاقىتتان سوڭ ءبىزدى ءبىر سۇيرەپ الىپ كەتكەن بويىمەن الىپ كەتتى. قاراڭعى ءتۇندى قاق جارىپ، شۇبالعان جالدى قارا ايعىر دۇرسىلدەتىپ ىسىلداپ، تاناۋىنان دەم اتىپ ءبىزدى سۇيرەپ الىپ جونەلدى.
قايدا اپارادى؟.. كىمگە اپارادى؟ نەگە اپارادى؟.. اپار، اپار!.. تەزىرەك اپار!..
ومبىنىڭ ۆوكزالىنا اكەلىپ توقتاتىپ، ءبىزدىڭ ەكى ۆاگوندى تەمىر جولدىڭ ءبىر قالتارىسىنا يتەرىپ اپارىپ قويدى.
ۆاگوننىڭ ساڭىلاۋلارىنان سىزدىقتاپ ىشىنە ساۋلە كىرەدى. جارىق تاڭدى، التىن كۇندى قىزىلجاردان شىققالى كورگەنىمىز جوق. قاراڭعى ۆاگوننىڭ كىشكەنە ساڭىلاۋلارىنان كىرگەن نازىك ساۋلەلەر ۆاگوننىڭ ءىشىن كۇڭگىرت الا ساۋلە قىلادى.
ءبىر باكىمەن ەپتەپ ۆاگوننىڭ ساڭىلاۋلارىن شۇقىپ، تاقتايلارىن جونىپ، ازىراق-ازىراق كەڭىتتىك. سىزدىقتاپ كىرگەن التىن سىمداي نازىك ساۋلە كوبەيىپ، ايقىن بولماسا دا، ءبىر-بىرىمىزدى كورىپ وتىراتىن بولدىق. جانە الا ساۋلەگە كوز ۇيرەندى.
ۆاگونعا كىرگەن سوڭ اشتىق بىزگە دە شىنداپ سەزىلە باستادى.
كۇزەتشى قاراۋىلدان ءوتىنىپ قايناعان سۋ سۇرادىق. كۇزەتشى قاراۋىل سولداتتار ءبىزدىڭ ۆاگوندارىمىزعا تىركەۋلى بولەك ۆاگوندا بولادى. ەكى سولدات ءبىزدىڭ ەكى كىسىنى سۋ اكەلۋگە الىپ جونەلدى.
تەمىر پەشكە جاعاتىن وتىن سۇراپ الدىق. پەشكە وت جاقتىق. سۋىق ۆاگوننىڭ ءىشى جىلىدى. اسىرەسە پەشكە تاياۋ جەردە ادام وتىرا المايتىن بولدى. تەمىر پەش قىپ-قىزىل بولىپ، ماڭايىن ىسىتتى. قاتىپ توڭىپ وتىرعان اش تۇتقىندار جىلىنىپ كەنەلىپ، ءبىراز جادىراعانداي بولدى. قايناعان سۋ كەلدى. قاراۋىل سولداتتار ولشەپ بەرەتىن نانىن اكەلىپ بەردى. بەرەتىن نانى قىزىلجاردان شىعىپ ۆاگونعا مىنگەن سوڭ، ءتىپتى ازايا باستادى. بۇرىن ناندى كۇندە ءبىر مەزگىل ولشەپ بەرەتىن ەدى، ەندى ەكى كۇندە ءبىر بەرۋگە اينالدى.
قىپ-قىزىل بولىپ قىزعان پەشتىڭ اينالاسىندا قىزدىرىنىپ، قايناعان سۋدى ءىشىپ، بەرگەن ازعانا ناندى جەپ وتىرمىز. ۆاگوننىڭ ساڭىلاۋلارىنان كىرگەن قىراۋلار ەرىپ سۋ بولىپ اعادى. ۆاگوننىڭ كەي جەرىندەگى تەمىرلەرگە اپپاق قىراۋ تۇردى. پەشتىڭ قىزۋى كوبىرەك بارعان ماڭايدىڭ تەمىرلەرىنە تۇرعان قىراۋلار ەرىپ، سۋلارى جىلاپ تومەن اعادى. تىس قاتتى اياز. ءسىبىردىڭ كادىمگى شىتىرلاق ايازى. تىستاعى قاردىڭ شىقىرلاعان داۋىسى كوش جەردەن ەستىلەدى. تەمىر جولمەن جۇرگەن ۆاگونداردىڭ دوڭگەلەكتەرى دە كوش جەردەن شىقىرلايدى. ۆوكزال ماڭىندا جۇرگەن پاروۆوزداردىڭ اقىرعان داۋىستارى شىتىرلاعان ايازدى قاق جارادى.
كەشكە جاقىن تاعى دا سۋ سۇرادىق. ەكى قاراۋىل رۇقساتىمەن ساتۋعا ءبىر ۋاق-تۇيەك نارسەلەرىمىزدى جىبەردىك. تاپسىرعان نارسەلەرىمىزدىڭ: نان، تەمەكى، قاعاز، كونۆەرت، ماركا — ءبارىن الىپ كەلدى. جانە ارتىق اقشا دا الىپ كەلدى.
ۆاگونعا قاراۋىل سولداتتاردىڭ ۇلكەندەرى كىردى. حال-جايىمىزدى بىلگەن بولىپ، تۇرەگەپ تۇر. اقمولادان ءبىزدى الىپ كەلگەن ءجۇزتانىستار. بۇلار ءارقايسىمىزدىڭ ءتاۋىر-تاۋىر كيىمدەرىمىزدى سۇراپ جۇرەتىن. ماسەلەن: ءتاۋىر ەتىك، ءتاۋىر تىماق، ءتاۋىر بەشپەنت ءتارىزدى نارسەلەرگە قىزىعاتىن. كەيبىرەۋلەرىمىزدەن العان، كەيبىرەۋلەرىمىز ومبىعا كەلگەن سوڭ بەرمەك بولىپ ەدىك. ەندى سول سۇراپ جۇرگەن نارسەلەرىن سۇرادى. العان ءار كيىمنىڭ ورنىنا كيىم بەرمەك. سۇراعان نارسەلەرىن بەردىك. مەنىڭ باسىمداعى جاڭا تۇلكى تىماعىمدى الدى. ماعان ءبىر توقىعان، اعىلشىن اسكەري فورمدىلاۋ قۇلاقشىن بەردى. ەندى مەنىڭ كيىمىم: باستا اعىلشىن سولداتىنىڭ قۇلاقشىنى، ۇستە قازاقتىڭ كۇپىسى، ونىڭ ىشىندە قازاقتىڭ ءىشى كۇزەن، سىرتى تىبەن شۇبەرەك بەشپەنتى، ونىڭ ىشىندە سەميناريانىڭ سارى تۇيمەلى قارا شۇعا بەشپەنتى، بۇتتا ەسكىلەۋ قازاقتىڭ قارا قوي تەرى شالبارى، ونىڭ ىشىندە ورىسشا شالبار، اياقتا قازاقشا ەتىك.
— ەندى، قالاي، ءبىزدى نە قىلاتىن بولدى؟ — دەدىك.
— سىزدەردى نە قىلار دەيسىز، كوميسسيا تەكسەرىپ بوساتىپ قويا بەرەر، — دەدى.
— ءبىزدى ەندى تۇرمەگە اپارا ما، قايتەدى؟ — دەدىك.
— بىلمەيمىن، ەندى قايدا اپارسا دا تەز تەكسەرەدى عوي، — دەدى.
— ەندى قايدا اپارسا دا تەز تەكسەرسە ەكەن، مىنا ۆاگوننىڭ ىشىندە وتىرۋعا ءتىپتى مۇمكىن ەمەس كورىنەدى، — دەدىك.
قاراۋىلدىڭ باستىقتارى كوڭىل قىلعان كيىمدەرىن العان سوڭ كوڭىلدەنىپ:
— ە، ە، قايتەر دەيسىزدەر، مۇنىڭ ءبارى دە وتەر-كەتەر، ريەۆوليۋسيادا نە بولمايدى! — دەستى.
ءبىراز تۇرىپ، ەسىكتى بەكىتىپ كەتتى. ومبىداعى دوستارعا، تانىستارعا حات جازباق بولدىق. جۇماباي ومبىدا وقىپ جۇرگەن ءبىر جاقىن اعايىنىنا جازباق.
ابدوللا، باكەن مەن جۇماباي — ءبارىمىزدىڭ اتىمىزدان ومبىدا وقىپ جۇرگەن جانايدارعا جازباقپىز. جانە مەن ومبىداعى مۇقان ايتپەن ۇلىنىڭ ۇيىنە حات جازباقپىن. ورىس جولداستار دا اركىمگە، ءار جەرگە حات جازباق. قاسىمىزداعى ەكىنشى ۆاگونداعى جولداستاردىڭ نە قىلىپ جاتقانىن بىلمەيمىز. ولارمەن اندا-ساندا، ەكى ۆاگوننىڭ ەسىگىن اشقاندا عانا، قاپىل-قۇپىل سويلەسىپ قالامىز.
— ال ەندى، جولداستار، جازعان حاتتاردى قالاي سالامىز؟ — دەدى تروفيموۆ.
— تاعى دا سۋ الۋعا بارعاندا، جولشىباي كونۆوي سولداتتان سۇرانىپ، جاشىككە سالىپ جىبەرسە بولماي ما؟ — دەستى.
— كونۆوي سولداتتار ويتۋگە كونە مە، — دەدى كەيبىر جولداستار.
كوپشىلىك: — ە،-ە، كونەر، — دەستى.
جانە سۋ اكەلگەن جانە نارسەلەردى اپارىپ ساتىپ، نان، قاعاز، تەمەكى، كونۆەرت اكەلگەن ءبىزدىڭ ۆاگوننان كاچەنكو ەدى. كاچەنكو تۇرىپ:
— جولداستار، مەن ءبىر ءسوز ايتايىن، — دەدى.
— نەمەنە؟ نەمەنە؟ — دەستىك.
كاچەنكو:
— جاڭا ءبىز الگى جۇزىكتى سۋ الاتىن جەردىڭ بەرگى قاسىنداعى ءبىر دۇكەنگە ساتتىق. دۇكەنشى ءبىر ايەل ەكەن. «كىمسىڭدەر؟» — دەپ سۇراپ ەدى، ءجونىمىزدى ايتتىق. ءبىزدىڭ كىم ەكەنىمىزدى بىلگەن سوڭ ءبىر ءتۇرلى بولدى.
— جۇزىكتەرىڭدى المايمىن، كەرەك نارسەلەرىڭىزدى تەككە بەرەمىن، — دەدى.
ءبىز بولماي جۇزىكتى بەردىك. سونسوڭ الگى اقشا مەن كەرەكتى نارسەمىزدى بەردى. مەن نارسەلەردى الىپ جاتىپ، اقىرىن گازەت سۇرادىم:
— ءقازىر جوق، دايار قىلىپ قويايىن، تاعى دا كەلىڭدەر، — دەدى.
ءقازىر ەندى كەش باتتى. ەرتەڭگە شەيىن سۋ كەرەك دەپ قاراۋىلدان سۇراپ، سۋعا بارايىق، باراردا حاتتاردى دا سالايىق، الگى ايەلدەن گازەتتى دە اكەلەيىك، — دەدى.
ءبارىمىز دە الگى ايەلدىڭ ىسىنە وتە ريزا بولىپ قالدىق.
— ءتىپتى جاقسى بولدى! جارايدى، تاعى دا كاچەنكو بارسىن! — دەدىك.
شافران دەگەن جولداس تۇرىپ: «نەسى بار، سۋدى ءقازىر-اق سۇرايىق، مەن ەسىك قاعايىن»، — دەپ ۆاگوننىڭ ەسىگىن قاقتى.
قاراۋىل سولدات: «نە كەرەك؟» — دەدى.
شافران جايىن ايتىپ، سۋ سۇرادى.
قاراۋىل سولدات: «جارايدى، ايتايىن»، — دەدى.
ءبىرازدان سوڭ قاراۋىل سولداتتار ۆاگوننىڭ ەسىگىن اشىپ، ءبىزدىڭ ۆاگوننان ەكى كىسىنى، ءبىرى كاچەنكو، ەكىنشى ۆاگوننان جانە ءبىر كىسىنى سۋ اكەلۋگە الىپ جونەلدى.
ءوزى الا ساۋلە ۆاگون كەش باتقان سوڭ ءتىپتى قاراڭعى بولدى. كۇڭكىلدەسىپ وتىرمىز.
ۆوكزالدىڭ تۇسىرلەگەن، كۇڭگىرلەگەن داۋىستارى، پاروۆوزدىڭ اقىرعان، ەنتىككەن دىبىستارى جانە جەردى سولقىلداتقانداي تۇسىرلەرى ەستىلەدى. بىرەن-ساران ادامنىڭ داۋىستارى ەستىلەدى. قىسقاسى، تىستان ءجۇرىپ جاتقان تىرشىلىك بەلگىسى سەزىلەدى. باناعى وت جاققاندا قىپ-قىزىل بولىپ قىزعان پەش تەز سۋىدى، پەشپەن بىرگە تەز ۆاگون دا سۋىندى. قىراۋلارى ەرىگەن تەمىرلەردىڭ اققان سۋلارى مۇز بولىپ، كوبەيىپ، قىراۋلانىپ قايتادان قاتتى. ۋىلدەگەن سۋىق پەن ساۋلە كىرىپ تۇرعان ساڭىلاۋلارعا دا شوعىرلانىپ قىراۋلانىپ مۇز قاتتى. ۆاگوننىڭ ءىشى بۇرىنعىسىنان دا جامان سۋىدى. جولداستار قالجىراپ، جۇدەگەن، بۇرىنعى جۇدەگەن ۇستىنە مىنا ۆاگوننىڭ ىزعارى باتايىن دەدى. ءبىزدى ەندى قايتەتىنىن ەشكىم دە بىلمەيدى. ءبارىمىز دە ءار ءتۇرلى بولجاۋ ايتامىز. ءبىزدىڭ ۆاگوندا وتىرعان جولداستار: كاچەنكو، شافران، اۆدەيەۆ، كوندراتيەۆا، مونين، پاۆلوۆ، دريزگە، كرەمەنسكوي، ونىڭ كۇيەۋ بالاسى — يۋراشيەۆيچ، بوگومولوۆ، تروفيموۆ، مارتىلوگو جانە مونين، پەتراكەيەۆ پەن ابدوللا، بەكەن، جۇماباي، انانچەنكو، كوتوۆ، ال وزگە جيىرما شاقتى كىسى ەكىنشى ۆاگوندا...
ازدان سوڭ سۋ اكەلۋگە كەتكەن كاچەنكولار كەلدى.
ۆاگوندى بەكىتىسىمەن:
— حاتتار سالىندى ما؟.. گازەت بار ما؟ — دەپ جاپىرلاستىق.
كاچەنكو كۇلىپ:
— ءبارى دە بولدى، حاتتار دا جىبەرىلدى، گازەت مىنە، — دەپ، قالتاسىنداعى ماحوركا-تەمەكى وراعان گازەتتى سۋىرىپ الدى.
— كىم وقيدى؟.. كىم وقيدى؟.. يۆان پاۆلوۆيچ وقىسىن، يۆان پاۆلوۆيچ وقىسىن! — دەستىك.
تۇقىل شامدى جاقتىق. يۆان پاۆلوۆيچ (ادۆوكات) تروفيموۆ — «ەسەرلەردىڭ سولى» گازەتتى وقىدى. ءبارىمىز جۇمىلىپ تىڭداپ وتىرمىز. گازەت — ومبىدا شىعاراتىن كولچاكتىڭ گازەتى.
ارينە، كولچاك گازەتى قانداي بولاتىنىن كورمەگەن كىسى دە بىلۋگە ءتيىس: «بولشيەۆيك جاۋىز، جويت، بۇزىقتار... روسسيانى ءبۇلدىرىپ جاتىر... بولشيەۆيكتەر تۇرعان قالالاردا بولشيەۆيكتەردىڭ وزدەرىنەن باسقا جان جوق، ءبارىن قۇرتقان...» — دەيدى. «سوعىس مايدانىندا، ءبىزدىڭ پالەن پولك «قىزىلداردى» ستەرليتاماك اۋدانىنداعى پالەن جەردەن كەيىن قۋىپ تاستادى» — دەيدى.
«وسى قىستىڭ وتۋىنە شەيىن عانا بولشيەۆيكتەردىڭ ءومىرى بار»، — دەيدى.
«سوۆدەپيانىڭ ءقازىر جان-جاعى قاماۋلى. كۇن سايىن تەمىر قۇرساۋ سوۆدەپيانى قىسۋدا. ەندى بۇل جاۋىزداردىڭ قۇتىلاتىن جەرى جوق»، — دەيدى.
«رەيتەر» اگەنتتىگىنىڭ العان تەلەگرامماسىنان: «پەتەربوردى جاندارال يۋدەنيچ الدى دەگەن قۋانىشتى حابار كەلدى»، — دەيدى.
قىسقاسى، وسى ءتارىزدى «قۋانىش» حابارلار كوپ. ءبىراق ونشا قۋانىش ەمەس تە حابارلار بار: «سوعىستىڭ ءتاسىلى ءۇشىن ءبىزدىڭ اسكەر ۋفا قالاسىن قالدىرىپ كەتتى»، — دەيدى. جانە: «ءبىزدىڭ اسكەر ورىنبور قالاسىن قايتادان قاماپ الدى»، — دەيدى.
كوپ حابار ەسىتىپ، جۇرت جان كىرگەندەي بولىپ ءتىرىلىپ قالدى.
اركىم ءار ءتۇرلى بولجاۋ ايتىپ، اڭگىمە كوبەيدى. ۋفا مەن ورىنبوردىڭ الىنعانىن ەندى گازەتتەن ءبىلىپ، جولداستار جاپ-جاقسى كوڭىلدەنىپ قالدى.
تاعى دا پەشتى جاعىپ، پەشتىڭ جارىعىمەن الگى گازەتتى ءارقايسىمىز قايتا-قايتا وقىپ، كوپ ۋاقىتقا شەيىن اڭگىمەلەسىپ وتىردىق.
ءبىز قامالىپ وتىرمىز. ۆوكزال، وتاربا تىنباستان ءوز بەتىمەن ءجۇرىپ جاتتى.
ءتۇن ورتاسى بولدى. ءبۇرىسىپ، ورانىپ ۇيىقتاپ قالدىق. ءولى نارسە سالىپ، بەكىتكەن ۇلكەن جاشىك ءتارىزدى قاراڭعى ۆاگون جىم-جىرت بولدى.
تاڭ اتتى. قاراڭعى ۆاگون الا ساۋلە بولدى. ءبىزدىڭ ءتاڭىرىمىز الا ساۋلە. ۆاگوننىڭ ساڭىلاۋلارىنان ۋىلدەپ ىزعارلى سۋىق كىرەدى. ساڭىلاۋلاردىڭ ءبارى اپپاق قىراۋ. كەيبىر، ىرگەگە تاياۋ جاتقان جولداستاردىڭ ىرگەگە مۇز بولىپ كيىمدەرى قاتىپ قالىپتى. تىستان ىزعارلى سۋىقتىڭ شىقىرلاعان داۋسى ەستىلەدى. ۆاگون اياز.
تۇرىپ، تىقىرلاپ وتىردىق. وت جاعۋعا وتىن جوق. كوپتەن سوڭ ۆاگوننىڭ ەسىگىن اشىپ، كۇندەگىسىندەي كۇزەتۋشى سولداتتار ءبىزدى تۇگەندەۋگە كىردى. سولداتتاردىڭ كوبى بوتەن، ءبىزدى اقمولادان الىپ كەلگەن «باتىرلاردان» باسقا ءتۇستى سولداتتار كوپ. باستىقتارى دا جاڭا، ۆاگونعا سىيعانىنشا كىرىپ، كىرمەگەنى ەسىككە جابىسىپ، ءبارى بىزگە ەدىرەيىسىپ قارايدى. ءبىزدىڭ كىسىلەر دە جات «قوناقتارعا» ءۇرپيىسىپ قارايدى. بۇرىنعى ەسكى قاراۋىلىمىزدىڭ باستىعى ساناپ، «پالەن كىسى» دەپ جاڭا سولداتتاردىڭ باستىعىنا ايتتى. اناۋ، ءوزى دە ءبىزدى ساناپ، قاعازىنا جازىپ الدى. ءسويتىپ، ءبارى ءبىزدىڭ ەكىنشى ۆاگونعا باردى. «قايتەر ەكەن؟» — دەپ وتىرمىز. ول ۆاگوننان شىعىپ، ءبارى كۇزەتشى سولداتتار جاتاتىن، قاسىمىزداعى تىركەۋلى ۆاگونعا باردى. ءبىز ۆاگونىمىزدىڭ ساڭىلاۋىنان سىعالاپ تۇرمىز. كوپ كەشىكپەي بۇرىنعى سولداتتار كەتتى. جاڭا سولداتتار قالدى.
ءبىرازدان سوڭ جاڭا قاراۋىل ەكى ۆاگوندى دا اشتى. تىسقا شىعارىپ كىرگىزدى. كۇندەگىدەي تەز، شالا-پۇلا جۋىندىق. قايناعان سۋ اكەلۋگە سۇراندىق. ەكى ۆاگوننان ءتورت كىسى قايناعان سۋ مەن نان اكەلۋگە كەتتى. سولداتتارمەن ەپتەپ ءسوز قاتىستىق. كوبى وقۋداعى بالالارداي، ىلعي جاس جىگىت. بۇلاردىڭ دا كيىم فورمالارى بۇرىنعى قاراۋىل سولداتتاردىڭ فورمالارىنداي. بۇلار دا اتامان اننەنكوۆ وتريادىنىڭ سولداتتارى ەكەن. كوبى وتريادقا ءوزى تىلەنىپ كىرگەن وقۋداعى بالالار ەكەن. بۇلاردىڭ ءيى بۇرىنعىلاردان جۇمساعىراق كورىنەدى.
— ءبىزدى اقمولادان الىپ كەلگەن بۇرىنعى سولداتتار ەندى كۇزەتكە كەلە مە؟ — دەدىك.
— جوق، ولار ەندى كەلمەيدى. ەندى ءبىز كەلىپ تۇرامىز. ءۇش-تورت كەزەكپىز، — دەدى.
ءسويتىپ، مۇزدى ۆاگوندا بىر-بىرلەپ كۇن وتە بەردى...
ناندى وتە از قىلىپ، ەكى كۇندە ءبىر بەرەدى. كىسى باسىنا ءبىر قاداقتان ارتىق كەلمەيدى. جۇرت ۇڭىرەيىسىپ قالجىراي باستادى. ىڭعايلى نارسەلەرىمىزدى، ىڭعايلى كيىمدەرىمىزدى ساتىپ جاتىرمىز. اقشاسىنا نان الامىز. ناندى قىلداي قىلىپ جولداستار ءبولىپ جەيدى. سولداتتاردان وتىن سۇراپ الىپ، ۆاگونعا ەنگىزىپ قويىپ، جاعىپ وتىرامىز. قاتقان قىراۋ، مۇزدار ەري-ەري سۋى كول بولىپ اعىپ، ۆاگوننىڭ استىنا جايىلدى. كول بولىپ قاتىپ قالادى. قاتقان مۇزدىڭ ۇستىنە پەش جاققان سايىن جوعارىدان ەرىپ اعىپ سۋ قوسىلىپ، ول دا قاتادى. ءسويتىپ، ۆاگوننىڭ استىنىڭ مۇزى قالىڭداي بەرەدى. ەندى ەرىپ اققان مۇزدىڭ سۋىن اعىزۋعا ۆاگون استىنىڭ بىر-ەكى جەرىن ەپتەپ تەسىپ قويدىق.
تىستا تۇرۋعا توڭىپ، كۇندىز كەي كەزدە كۇزەتتە تۇرعان سولداتتار ۆاگوننىڭ ىشىنە كىرىپ وتىراتىن بولدى. ءبىزدىڭ ءوتىنۋىمىز بويىنشا ۆاگوننىڭ ەسىگىن ازىراق اشىپ، ۆاگونعا جارىق كىرگىزەتىن بولدى.
كوبىنەسە، ەپتەپ، ساياسي جاعىنان ءسوز قوزعاپ وتىرامىز.
ءبىر كۇنى كۇزەتتە ۆاگوننىڭ ىشىنە كىرىپ وتىرعان جاس سولداتپەن سويلەستىم.
— روسسيادا ءقازىر قانداي ۇكىمەت بولىپ وتىر؟ — دەدىم.
— بولشيەۆيكتەن «تازالانعان« جەرلەردىڭ بارىندە «حالىق ۇكىمەتى»، — دەدى.
— بولشيەۆيكتەر قاي جەردە؟ — دەدىم.
— روسسيادا، — دەدى.
— حالىق ۇكىمەتى بولعاندا، ءقازىر، نەمەنە، رەسپۋبليكا ما؟ — دەدىم.
— ءقازىر ۋاقىتشا ۇكىمەت، — دەدى.
— ادميرال كولچاك ەمەس پە؟ — دەدىم.
— ءيا، كولچاك ەڭ جوعارعى بيلەۋشى، ءبىراق ول دا ۋاقىتشا بيلەۋشى، قاشان بولشيەۆيكتەردى كەتىرىپ بولعان سوڭ، كۇللى روسسيانىڭ «ۇلت كەڭەسى» شاقىرىلادى. قانداي ۇكىمەت بولاتىنى سول كەڭەستە بەلگىلەنەدى، — دەدى.
ەداۋىر اڭگىمەلەستىم. ءوزى ومبىنىڭ ورتا دارەجەلى اۋىل شارۋاشىلىق شكولىندا وقىپ جۇرگەن بالا ەكەن. اننەنكوۆ وتريادىنا ءوزى تىلەنىپ كىرگەن ەكەن.
— قالاي دەپ ويلايسىز، رەسپۋبليكا جاقسى ما، جوق پاتشا ۇكىمەتى جاقسى ما؟ — دەدىم.
— ارينە، رەسپۋبليكا جاقسى! — دەدى.
— كازىر مىنا ادميرال كولچاك «جوعارعى بيلەۋشى» بولىپ وتىر. جالعىز ءوز ءامىرىن عانا جۇرگىزەدى. ال بارلىق روسسيانى بۇل قاراتىپ العاندا، روسسيادا قانداي ۇكىمەت بولادى دەيسىز؟ — دەدىم.
— وندا شاقىرىلعان «ۇلت كەڭەسىنىڭ» دەگەنىمەن ۇكىمەت قايتا قۇرىلادى عوي، — دەدى.
— سوندا قانداي ۇكىمەت قۇرىلادى دەپ ويلايسىز؟ — دەدىم.
— «ۇلت كەڭەسىنىڭ» دەگەنىمەن بولادى عوي، قانداي ۇكىمەتتى كەرەك قىلسا، سونداي ۇكىمەت بولادى دا، — دەدى.
— ءسىز جاڭا بولشيەۆيگى جوق جەردىڭ بارىندە «حالىق ۇكىمەتى» بولدى دەدىڭىز. ءبىر-اق كىسىنىڭ امىرىمەن ءجۇرىپ وتىرعان ۇكىمەت حالىق ۇكىمەتى بولا ما؟ — دەدىم.
— بولماسا دا، تۇبىندە بولادى عوي، — دەدى.
— تۇبىندە قالاي بولادى؟ — دەدىم.
— «ۇلت كەڭەسى» ارقىلى حالىق وزىنە قانداي ۇكىمەت كەرەك ەكەنىن ايتپاي ما؟ — دەدى.
— «ۇلت كەڭەسى» حالىق دەگەنىن ايتپايدى. ويتكەنى ۇلت كەڭەسىنە ىلعي ادميرال، جاندارال، ۇلكەن وفيسەرلەر، دۆوريان جانە ۇلكەن وقىعاندار، بايلار بارادى. ولار قالىڭ بۇقارا حالىقتىڭ تىلەگىن ورىندامايدى. ولارعا قالىڭ حالىقتىڭ وسى قالپىندا جۇرگەنى پايدالى عوي، — دەدىم.
تىڭداپ وتىرعان كەيبىر جولداستار ماعان قاراپ، «نە قىلاسىڭ؟» دەگەندەي اقىرىن باستارىن شايقاپ، ىم قاقتى.
سولدات ەداۋىر ويدا قالعانداي بولىپ:
— نەگە، حالىق تىلەگىن ورىندايتىن كىسىلەرىن جىبەرەر، — دەدى.
— ۇكىمەت ءبىر-اق كىسىنىڭ امىرىندە تۇرعاندا، حالىق ءوزىنىڭ تىلەگىن ورىندايتىن ادامىن جىبەرە المايدى، — دەدىم.
سولاي التى-جەتى كۇن ءوتتى. ءبىر كۇنى تىستا بىرەۋ كۇزەتشى سولداتپەن سويلەسكەندەي بولدى. تىڭداي قالدىق. ساڭىلاۋدان سىعالادىق. ءبىر قازاق جىگىتى ەسىك پەن توردەي تۇرىپ، كۇزەتتەگى سولداتپەن سويلەسىپ تۇر ەكەن. سولدات ۆاگوننىڭ ەسىگىن سىرعىتىپ، ازىراق اشتى. مەنىمەن ەكى-ۇش كىسى باسىمىزدى شىعارىپ قارادىق. بىزبەن قازاق جىگىتى امانداستى. ۇستىندە جوندەۋ ورىسشا پالتو. باسىندا قويان تەرىسىنەن ىستەلگەن ۇزىن قۇلاقتى اق قۇلاقشىن. اققۇبا جىگىت.
— سىزدەر اقمولادان كەلگەن جىگىتتەرسىز بە؟ — دەدى.
— ءيا، ءيا، ءسىز كىمسىز؟ — دەدىك.
— مەن جۇماباي نۇركيننىڭ تۋىسى ەدىم، ول كىسى قايدا؟ — دەدى.
ۆاگوندا وتىرعان جۇماباي اتىپ تۇرەگەلىپ، ەسىكتەن باسىن شىعارىپ، تۋىسىمەن شۇرقىراسىپ امانداستى.
بۇل جىگىت انەۋگى كۇنى، ومبىعا كەلگەن كۇننىڭ ەرتەڭىندە، جۇمابايدىڭ حات جازعان، ومبىدا وقىپ جۇرگەن تۋىسى — قۇرمانعالي تۇياق ۇلى ەكەن. حال-جايدى ءبىلىسىپ، جىگىت ءبىراز تۇرىپ، تاعى دا ەرتەڭ كەلمەك بولىپ، كەتىپ قالدى.
بىرەۋىمىزدىڭ بولسا دا تۋىسقانىمىزدى كورگەن سوڭ، ءبارىمىز دە قۋانىسىپ قالدىق.
ەرتەڭ كەلىپ، ءبىزدىڭ تاپسىرۋىمىزبەن ءبىر شاينەك، ءتورت قاڭىلتىر شۇڭقىر اكەپ بەردى. ءبىراز سويلەسىپ، ءبىراز حابار الدىق. سوعىس-مايدان جاعىنان ايتقان حابارى ءوزىمىزدىڭ ەپتەپ گازەت وقىپ ءبىلىپ جۇرگەن حابارىمىزداي.
— ۋفانى، ورىنبوردى الدەقاشان العان، — دەدى.
جاي ءسوز سويلەگەن كىسى قۇساپ تۇرىپ ايتتى. كۇزەتشى سولدات جۋاس جانە قازاقشا ءسوزدى بىلمەيدى.
جانە جەلتوقسان ايىندا ومبىدا بولشيەۆيك، ەسەر، مەنشيەۆيكتەردىڭ بىرىگىپ، كولچاكقا قارسى جاساعان كوتەرىلىسىن ايتتى.
«...ەركىن بولماي قالدى. قىزىق بولاتىن ەدى. ەسەرلەردەن بولدى، ايتپەسە ءىس بولۋعا كادىك ەدى. قاماۋداعىلاردىڭ ءبارىن بوساتىپ، شىعارىپ جىبەرگەن. تۇندە، ەڭ الدىمەن سوندا بارىپتى. ءبىراق كوبىن قايتادان ۇستاپ الدى. شايمەردەن ءالجان ۇلى مەن كولباي توعىسۇلىن دا اباقتىدان كوپپەن بىرگە سول تۇندە شىعارىپ قويا بەرگەن ەكەن. ولار وسى ومبىداعى كۇدەرى مولدانىكىندە ءبىر كۇن تىعىلىپ جاتىپ، ەرتەڭىندە ەلگە شىعىپ كەتكەن ەكەن. ونى مۇنداعى «الاشوردانىڭ» كىسىلەرى ءبىلىپ قالىپ، سوڭىنان ەكى كۇننەن سوڭ قۋىپ بارىپ، ءتۇۋ، وسى جەردەن ەكى كۇندىك جەردەگى ءبىر قازاق اۋىلىندا وتىرعاندارىندا ۇستاپ اكەلگەن. توعىس ۇلى ءولدى عوي، شايمەردەننەن ەشتەڭە بىلمەيمىن»، — دەدى.
— جا-ا... بۇ دا كوپ حابار.
— ۋا، شىركىن، «الاشوردا!» كولچاكقا ەكى قاسقىردى ۇستاپ اكەپ بەرىپ، شاپان كيگەن ەكەن عوي! ۇستاپ اكەلۋشىلەر «الاشتىڭ» قانداي ازاماتتارى؟ — دەدىك.
— ۇستاۋعا قۋىپ بارعاننىڭ ءبىرى — ءبىزدىڭ تورساننىڭ قازيى، — دەدى.
قازي تورسان ۇلى دەگەن ءبىزدىڭ جۇمابايدىڭ اعايىنى. تورسان دەگەن قىزىلجار ۋەزىنىڭ جالماۋىزى. جيىرما بەس جىل بولىس بولعان. نيكولايدىڭ وزىنەن ماقتاۋ العان كوكجال. ەندى ونىڭ بالاسى قازي — اقمولانىڭ وبلىستىق «الاش كوميتەتىنىڭ» مۇشەسى. گۋبەرنياداعى «الاشوردانىڭ» كەيبىر «ازاماتتارىمەن» قىرىن قاباق بولىپ، ءبىر ۋاقىتتا كولباي توعىسۇلىمەن بىرگە، شايمەردەن الجانۇلىمەن بىرگە «ءۇش ءجۇز» پارتياسىن جاساسقان.
سوڭىنان كەشىكپەي قىزۋى باسىلىپ، ءوزىنىڭ اتا جولىنا ءتۇسىپ، قايتادان «الاش ازاماتتارى» كولچاكتىڭ تۇرمەسىنەن قاشقان ەكى قازاقتى ىزدەپ قۋىپ، ۇستاپ اكەپ، كولچاكتىڭ قولىنا بەرىپتى. تۇرمەدەن تۇندە بارىپ، بارلىق تۇتقىندى بوساتۋشى — بولشيەۆيك پەن ەسەرلەر، بوسانىپ قاشقانداردى ۇستاپ اكەلىپ بەرۋشى — «الاشتىڭ ازاماتتارى».
ءپالى شىركىندەر!
بۇدان كەيىن تاعى سۇراستىرىپ، بۇل وقيعا تۋرالى ابدەن انىعىنا جەتتىك. بىلاي بولىپتى: 1918 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا كولچاكتىڭ ءىسى ابدەن باسىنان اسىپ كەتكەن سوڭ، ومبىداعى جاسىرىن بولشيەۆيكتەردىڭ كوميتەتى كوتەرىلىس جاساماق بولادى. كولچاكتىڭ مۇجىقتان جينالعان اسكەرىنىڭ ءبىرازى بولشيەۆيكتەرگە قوسىلماق بولادى. ەسەرلەر اۋەلى كولچاكپەن تىلەكتەس بولسا دا سوڭىنان كولچاك ەسەرلەردىڭ ءوز باستىقتارىن قۋالاپ، اتىپ، قاماپ، ۇندەرىن شىعارتپاعان سوڭ، كولچاكقا ولار دا جاۋ بولادى. ەندى سول جەلتوقساندا جاسالعان بولشيەۆيكتەردىڭ كوتەرىلىسىنە ەسەرلەر دە قوسىلادى... قالانى تۇندە الۋ پلانى جاسالادى. پلان بويىنشا تۇپكى ماقسات ۆوكزالدا بولاتىن بولدى. تۇندە ءبىر بولەك وترياد تۇرمەنى بارىپ الىپ، ىشىندەگى تۇتقىنداردى بوساتپاق بولادى. جانە سول ساعاتتا ءبىر بولەك وترياد تەلەفوننىڭ ورتالىق ستانسياسىن الماق بولادى. قالانىڭ ورتاسىنداعى كازاك-ورىستىڭ اتتى پولكىن الماق بولادى. لاگەردەگى ماديار، قىزىل اسكەر، اۆستريا، گەرمانيا تۇتقىندارىن بوساتپاق بولادى. ءسويتىپ، بىرەۋدى-بىرەۋمەن حابارلاستىرماي، ءبىر تۇندە كولچاكتى الماق بولادى.
22 جەلتوقساندا، تۇندە، ءا دەپ ىسكە كىرىسەدى. بولشيەۆيك وتريادى كەلىپ تۇرمەنى الىپ، تۇتقىنداردى بوساتادى، كازاك-ورىستىڭ اتتى پولكىن الادى. ول ەكى ارادا ەسەرلەردىڭ وسالدىعىنان تەلەفوننىڭ ورتالىق ستانسياسى الىنباي قالادى. سول ەكى ارادا كولچاك تىڭشىلارى ارقىلى تەز حابارلانىپ، بولشيەۆيك باستىقتارىن قاپىلىستا تۇتقىنعا الادى. بولشيەۆيك وتريادىنىڭ ءبىرازى بەتىمەن قيمىلداي بەرەدى. كەيبىر وتريادتارى شتابتان بۇيرىق بولماعان سوڭ، تەك جينالىپ وتىرادى، حابارسىز قالادى. بۇلاردىڭ ىشىندە جانايدار سادۋاقاس ۇلى مەن ءادىل ۇلى بولادى. ولار ءويتىپ وتىرعاندا، اتىس بولىپ قالادى. كولچاكتىڭ قالىڭ اسكەرى ءتۇن ىشىندە تىك تۇرادى. اتاماندار، وفيسەرلەر، جاندارم قالشىلداپ، قىلىشتارىن اسىنىپ، سەنىمدى سولداتتارىن ەرتىپ شىعادى. ءتۇن ىشىندە ەرسىلى-قارسىلى اتىسادى. قالا ۇرپيەدى. كىمنىڭ بولسا دا جۇرەگى لۇپىلدەيدى... بولشيەۆيكتەر ۇركەردەي عانا. تەمىر جولدىڭ جۇمىسكەرلەرىنىڭ كوبى بولشيەۆيكتەر جاعىندا. ءبىراق ويتكەنمەن دە ۇركەردەي... قارۋ-جاراعى از، از عانا وترياد. كولچاكتىڭ ونە بويىنا قارۋ-جاراق اسىنعان قالىڭ اسكەرىنە قالاي توتەپ بەرە السىن!.. بولشيەۆيكتەر جىلجىپ اتىسىپ ۆوكزالعا بارادى. ۆوكزال جاقتا شەپ قۇرىپ اتىسادى. تاڭ اتقانشا اتىسادى. ودان جىلجىپ ۆوكزالعا تاياۋ كۋليۋمزينا ستانسياسىندا كوپ اتىسادى.
بولشيەۆيكتەردىڭ ولگەنى ءولىپ، قالعانى ەرتەڭىندە قاشا اتقىلاسىپ كەتەدى.
ومبىداعى قازاقتان بولشيەۆيكتەرمەن سوزدەس بولعان، قاتىناسقان، ايتپەن ۇلى ۇيىندە جاتقان تەك جانايدار سادۋاقاس ۇلى بولعان. ومبىدا بولعان بەلگىلى جازۋشى بولشيەۆيك بەرەزوۆسكييدىڭ ۇيىمەن بايلانىس قىلعان. جانە جاسىرىنىپ جاتقان دىنمۇقامبەت قاتىناسىپ، سوزدەس بولعان. ال ولارمەن ءابدىراحمان ءبايدىلدا ۇلى سوزدەس بولعان. ءبىراق نە كەرەك، ماقسات ورىندالماعان. توڭكەرىس بولا الماعان. ومبى قالاسى ءبىراز الابۇرتىپ قويعان.
كوتەرىلىس باسىلعاننان كەيىن، كولچاكتىڭ اكىمدەرى قوقيلانعان. كولچاك ەرتەڭىنە جارلىق شىعارعان: «قاشقانداردى، بولشيەۆيكتەردى جاسىرعان ادام سوتسىز اتىلادى»، — دەگەن.
«قالا جانە ونىڭ ماڭى تەگىس تىنتىلەدى» دەگەن.
«تۇرمەدەن بوسانىپ قاشقاندار تەگىس قايتىپ كورىنسىن، ايتپەسە ۇستالعان جەرلەرىندە اتىلادى» دەگەن.
كولچاكتىڭ بۇل جارلىعىنا قۇلاق قويىپ، ون ەكى ەسەر تۇرمەدەن قاشىپ شىققان بەتىمەن كەتە بەرمەي، كولچاكتىڭ الدىنا قايتىپ بارعان. كولچاك ولاردى ءبىر تۇندە اتىپ تاستاعان. «الاشوردا» دا قوقيلانعان. تۇرمەدەن شىققان شايمەردەن مەن كولبايدى سوعىپ اكەلگەن.
«اتىس بولعان كۇنى سەن بولشيەۆيكتەرگە وق تاسىپسىڭ»، — دەپ، جانايدار سادۋاقاسۇلىن قۋدالاپ، زەمستۆو قىزمەتىنەن شىعارماق بولعان. جانە «الاشتىڭ كوسەمدەرى» جاسىرىنىپ جۇرگەن دىنمۇقامبەتتى ىزدەي باستاعان. ونى ءبايدىلدا ۇلى جاسىرىپ قىزىلجارعا، ەلىنە الىپ كەتكەن. تۇرمەدەن قاشىپ شىققان نوۆيكوۆ دەگەن بولشيەۆيكتەردىڭ ءبىر ادامىن جانايدار جاتقان مۇقاندىكى جاسىرعان.
مىنە، 1918 جىلى ومبىداعى كولچاكقا قارسى جاسالعان دەكابر كوتەرىلىسىنىڭ سۋرەتتەرىنىڭ ۇشقىندارى وسىنداي.
ەندى ۆاگوندارىمىزعا كەلەيىك.
ءبىراز سويلەسىپ، قۇرمانعالي قايتىپ كەتتى. ەرتەڭىندە جانايداردى ەرتىپ اكەلدى. تاعى دا قۋانىسىپ، كەنەلىپ قالدىق. تاعى ءبىراز اڭگىمەلەستىك. اش كىسىگە الدىمەن كەرەك نارسە تاماق قوي. بۇلار نان مەن ماي اكەپ كەنەلتتى. ماي مەن نان استىڭ اتاسى عوي.
ورىس جولداستار دا بىزبەن بىردەي قۋانىسىپ، انالار كەلگەندە امانداسىپ كەنەلىپ قالادى. ولار كەتكەندە: «نە دەدى؟»، «نە حابار بار؟» — دەپ جاپىرلاسىپ قالادى.
جانايدار مەن قۇرمانعالي بۇدان كەيىن بىزگە جولىعا المادى. ويتكەنى ءبىزدىڭ ۆاگونداردى ادام جۇرمەيتىن ءبىر تۇيىق تۇكپىرگە سۇيرەپ اپارىپ قويدى.
ماڭىمىزدان كوپ ادام جۇرمەيدى. ءبىر تۇكپىردە تۇردىق. تەك اندا-ساندا تەمىر جولدىڭ جۇمىسكەرلەرى وتەدى. پىسىلداپ، اقىرىپ، بۋلارىن گۋ-گۋ ەتكىزىپ جىبەرىپ تارتىپ، بايگەگە دايارلاعان قارا ايعىرداي جۇرۋگە دايارلاعان، باپتانعان پاروۆوز وتەدى. پاروۆوز باپتانىپ، بىردە اياڭداپ، بىردە بۇلكىلدەپ جورعالاپ، جەلىپ وتەدى.
پاروۆوز ۆاگونداردى ۇزاق جولعا سۇيرەپ الىپ كەتپەك. ۆاگوننىڭ بىرىندە ۇجماق، بىرىندە دوزاق. ۆاگوننىڭ بىرىندە جۇرت جۇمساق، بارقىت ورىندىقتاردىڭ ۇستىندە ماسايراپ، راحاتقا ماس بولادى. بىرىندە جۇرت مۇزدى توڭ، كۇل، كومىر، توسەلگەن تاقتايدىڭ ۇستىندە، سۋىق، قاراڭعى قاپاستا ۇزاق كۇنگە ءنار تاتپاي، ازاپ تارتادى. راحاتقا باتقانداردى كورىپ پاروۆوز سۇيسىنبەيدى. ازاپ تارتقانداردى كورىپ پاروۆوز كۇيىنبەيدى. پاروۆوز ازاپ ۆاگوندارىن دا، راحات ۆاگوندارىن دا سۇيرەپ اكەتە بەرمەك... ولسەڭ ءولىپ قالاسىڭ — ءبىر جەردە تاستاپ كەتەدى. پاروۆوز كۇيىنبەيدى، پاروۆوز سۇيىنبەيدى... پاروۆوز... پاروۆوز!..
ۆاگوننىڭ حالى ءبىر قالىپتا، ناشار. قىراۋ، مۇز، دىم، سۋ، ىزعار. ۋىلدەگەن سۋىق. پەشكە وت جاقساق، قايناپ، ىسىپ كەتەدى. تۇس-تۇستان سۋ اعادى. پەش سونسە، اينالا قىراۋ، مۇز قاتادى. ىزعارلى سۋىق اڭىرايدى. ۆاگوننىڭ قاسىندا تۇرمە ۇجماق ءتارىزدى. ۆاگون — دوزاق.
بالا كۇنىمىزدە دوزاقتىڭ ازابىن سۋرەتتەگەندە ايتاتىن ەدى: «توڭساڭ، قىپ-قىزىل بولىپ جايناپ تۇرعان، ولشەۋسىز ۇڭىرەيگەن پەشتەگى وتقا تاستايدى. وتتىڭ كۇشتىلىگى كۇندىك جەردەن كۇيدىرەدى. «كۇيدىم...» دەسەڭ، ولشەۋسىز ۇلكەن، ۇڭىرەيگەن مۇزدى تەڭىزگە تاستايدى. مۇزدى تەڭىزدىڭ سۋىقتىعى سونداي، كۇندىك جەردەن قاتىرادى. «توڭدىم» دەسەڭ، قايتادان وتقا تاستايدى...»
مىنە، سول دوزاق — وسى ءبىز وتىرعان ۆاگون. ءبىراق بۇل تىم تار. تىم قاراڭعى. ەكى-ۇش كىسىمىز اۋىرىپ قالدى. اۋرۋلارى ىزعار مەن اشتىقتان. پاۆلوۆتىڭ ءحالى ناشارلاۋ.
كۇندە ومبى تۇرمەسىنە بارۋعا قۇمارلانىپ وتىرامىز. ءبىراق ەشكىم ءبىزدى ءتىپتى كەرەك قىلمايتىن ءتارىزدى. ەشكىم ءبىزدى ۆاگوننان قوزعامايتىن ءتارىزدى. قارا پالە شەڭگەلىن بوساتار ەمەس. قارا پالە قارا قاندى تىرناعىن باتىرا تۇسەدى.
جىلجىپ كۇن ءوتىپ بارادى. ومبىعا كەلگەلى ەكى جۇماداي بولىپ قالدى. ىلگەرگى تاعدىرىمىزدان ساۋلە جوق. كونۆويمەن سۋ الۋعا، نان الۋعا بارعاندار ىڭعايى كەلگەندە عانا انەۋگۇنگى دۇكەنشى قاتىننان جانە سونداي كەز كەلىپ قالعان ادامداردان كولچاك گازەتتەرىن الىپ تۇرامىز. گازەت سوزدەرى ءبىر قالىپتى. ءاربىر وزدەرىنە پايدالى سوزدەرىن دارداي قىلىپ قامپايتىپ جازادى. ءبىراق قانشا ايتقانمەن ماقتانارلىق ەشتەڭەلەرى جوق ەكەنى سەزىلىپ تۇرادى. سوعىس مايدانىندا شەگىنبەسە، ىلگەرى باسقانى كورىنبەيدى. كولچاكتىڭ ءوزىنىڭ الىپ تۇرعان جەرلەرى دە تىنىش ەمەس ەكەنى گازەتتەرىنىڭ ءار نومىرىندە-اق كورىنىپ قالادى. ءسىبىردىڭ ءار جەرىندە — التايدا، ۇركىت ماڭايلارىندا، ەنەسەي ولكەسىندە جانە باسقا جەرلەردە كولچاكقا قارسى كرەستياندار استىرتىن توپ جاساپ، ارەكەت قىلىپ جاتقانى كورىنىپ قالادى. ءسىبىردىڭ جۇمىسكەرلەرى كوپ جەرلەرىنىڭ ءبارى دە تىنىش قاراپ جاتپاعانى كورىنىپ قالادى.
وتىن كەرەك بولىپ، قاراۋىلدان وتىن سۇرادىق. وتىنى جوق بولدى. سول كەزدە ءبىزدىڭ ۆاگونداردىڭ جانىنان جاي اياڭداپ، پىسىلداپ پاروۆوز ءوتىپ بارا جاتتى. ءبىز كۇزەتشى سولداتقا:
— انا، پاروۆوزدان وتىن سۇراڭىزشى، بەرمەس پە ەكەن! — دەدىك.
كۇزەتشى سولدات پاروۆوزدىڭ (قارا ايعىردىڭ) ماشينيسىنەن وتىن سۇرادى. ماشينيست پاروۆوزدى تەز توقتاتا قالىپ:
— نە كەرەك؟ — دەدى.
سولدات:
— مىنا ەكى ۆاگونداعى ارەستاۆايت ەتىلگەن كىسىلەرگە وتىن بەرسەڭىز قايتەدى؟ — دەدى.
ماشينيست:
— جارايدى، كەلسىن مۇندا! — دەدى.
ەكى ۆاگوننان ەكى-ەكىدەن ءتورت كىسىدەن ەكى كونۆوي سولداتپەن تەز پاروۆوزعا باردى. جولداستار اسىعىپ وتىن الىپ كەلدى. پاروۆوز تۇردى. پاروۆوزدان وتىندى العاندا، جولداستار ءبىر ءتۇرلى جاي قيمىلداپ الادى. الىپ كەپ تاستاپ، قايتا بارۋى شاپشاڭ بولادى.
وتىندى ۆاگونعا ءۇيىپ الدىق. ۆاگوندى جاۋىپ قويدى. بىزدەن وتىنعا بارعاننىڭ ءبىرى شافران ەدى.
شافران:
— سەندەر نە بىلدىڭدەر؟ ءبىز انا ماشينيسپەن ەداۋىر سويلەسىپ قالدىق. اۋەلى ءبىزدىڭ ءجونىمىزدى سۇرادى. ءجونىمىزدى ايتتىق. سىبىرلاپ ءبىر بوقتانىپ قويدى دا:
— قاجىماڭدار، جولداستار، تەز ەندى بۇلاردىڭ دا كەزەگى كەلەر، — دەدى.
جانە: «جۇرتتىڭ ءبارى ءقازىر بۇل يتتەرگە قارسى»، — دەدى.
— قاستارىنداعى كونۆوي سولداتتار بايقامادى ما؟ — دەدىك.
— بايقامادى، بۇلار ءبىر جۋاس سولداتتار كورىنەدى، — دەدى.
مىنە، بارلىق ەڭبەكشى حالىق كولچاكقا ابدەن قارسى بولىپ العان، جۇرتتىڭ كوبى-اق سونداي. كەي كۇنى قولعا گازەت تۇسپەي قالادى. ويتكەنى اتاماننىڭ جاس «باتىرلارىنىڭ» جوندەمدىلەرى بولماسا، كۇزەتكە اجەتتىلەرى كەلگەندە سۋ الۋعا بارعاندا گازەت تە العىزبايدى، ەشكىمگە سويلەستىرمەيدى دە. كۇزەتكە جۋاس پارتيزان سولداتتار كەلگەندە گازەت تە الىپ كەلەمىز، ەپتەپ ءسوز قاتىسىپ، از-ماز حابار دا الىپ قالامىز... ۆاگوننىڭ ءىشى «ەندى بۇدان جامان بولماس» دەسەك، ەرتەڭىندە ودان دا جامان بولادى. اۋىزبەن ايتۋعا كەلمەيدى. ۆاگوندى تەڭەيتىن مەن بىلەتىن قورا جوق. ات قورا دا ودان ارتىق، سيىر قورا دا ودان ارتىق. استى مۇز. سۋىق كىرەتىن ساڭىلاۋلاردىڭ ءبارى دە ۇستى-ۇستىنە قاتقان مۇز قىراۋ. وت جاققاندا قىراۋ ەريدى، ءبىر قابات مۇز دا ەريدى، قايتا قاتادى.
ۆاگوندارىمىز ءبىر جان جۇرمەيتىن جەردە. ومبىدان الگى كەلىپ جۇرگەن جىگىتتەرگە ەندىگى تۇرعان جەرىمىزدى ايتقان بولىپ حات جازدىق. ءبىراق ولاردان دىبىس جوق. تۇتقىندار كۇن سايىن ناشارلاۋدا. ەكى كۇندە ءبىر قاداقتاي نان بەرەدى، ءوزىمىزدىڭ نانعا جۇمسايتىن نارسەمىز تاۋسىلدى. ەندى ساتاتىن ىڭعايلى نارسە قالمادى. كيىم ساتقىزىپ جۇرگىزبەيدى. ساتاتىن جەردە جوق. جولداستار اش... تەگىس قالجىرادى...
ءبىر كۇنى جولداس پاۆلوۆ ءولدى... اۋىرعالى ۇندەمەي جاتۋشى ەدى. كوپ قينالماي ءولدى. ءبىر-اق كۇن ىڭقىلدادى. شامامىزشا كۇتىپ-باعىپ ەدىك، اۋىر تۇرمىس قويمادى. ساباز كەتتى. جولداستار تەگىس قامىعىپ، قاتتى جابىرقادى. ءبىراق قولدان نە كەلەدى!...
ومبىعا كەلگەلى ون التى كۇن بولدى دەگەندە، ۆاگونعا ون شاقتى سولدات پەن ءبىر وفيسەر كەلدى. ورتا بويلى جاس جىگىت. قىر مۇرىندى، سوپاق بەت، بوز، ساقال-مۇرت جوق. فورمالارى كوز ۇيرەنگەن اتاماندىكى. ۆاگوندى اشىپ كىرىپ تۇرىپ، قاپتالىندا سالپىلداعان ادەمى بىلعارى دورباشاسىنان قاعاز، قارىنداش الىپ، قاعازدى جايىپ قاراپ:
— مەن مىنا قاعازداعى اتتارىڭىزدى وقيمىن، اتتارى اتالعاندار «مەن»، «مەن» دەپ تۇرسىن، — دەدى.
ءبارىمىزدىڭ اتتارىمىزدى وقىپ شىقتى. كەيبىر جولداستار تۇرەگەلىپ، وفيسەرگە تايانىپ، كوزدەرىنىڭ قىرلارىن قاعازعا جىبەرىپ تۇردى.
وفيسەر: — سىزدەر بۇگىن جۇرەسىزدەر، ارتىق نارسەلەرىڭدى، ارتىق كيىمدەرىڭىزدى قالدىراسىزدار! — دەدى.
بىر-ەكى جولداس:
— قايدا جۇرەمىز؟ قايدا اپاراسىزدار؟ — دەدى.
— قايدا باراتىندارىڭىزدى بارعان سوڭ كورەرسىزدەر، كانە، مەن قايتادان اتتارىڭىزدى بىر-بىرلەپ ايتىپ تۇرايىن، اتى اتالعان كىسى تۇرىپ، بار نارسەسىن، باس كيىمدەرىن كورسەتسىن، — دەدى.
بىر-بىرلەپ اتتارىمىزدى اتاپ تۇرىپ، نارسەلەرىمىزدى، توسەك، كيىمدەرىمىزدى اينالدىرىپ كورىپ، ءبىرسىپىرا ىسكە جارايتىندارىن الدى. كەيبىر «ەسكەرتكىش» ساعاتى بار، «بەلگى» ساقيناسى بار جولداستاردىڭ ولارىن دا الدى.
اينالدىرىپ كورىپ:
— مىناۋ الىنادى، — دەيدى دە الادى.
— ارتىق نارسە، — دەيدى.
مەنىڭ قازاقشا جاڭا كۇپىم بار ەدى. باكەننىڭ كۇپىسى ەدى مەن كيگەن، سونى الدى.
تەك: «الامىن!» دەپ، قولىمەن وزىنە قاراي ىمداپ قالادى. اڭدىپ تۇرعان سولداتتارى جيناي بەرەدى. (ورىسشا ايتاتىنى: «وتبيرايۋ!»)
جولداستاردىڭ ءبارى كيىمدەرىنەن جەڭىلدەندى. ەندى مەنىڭ ۇستىمدە ەكى كويلەكتىڭ سىرتىنان كيگەن سەميناريا فورمام، ورىسشا تۋجەركەم بار. ونىڭ سىرتىنان كيەتىن ءىشى ەسكى كۇزەن، سىرتى ەسكى قوڭىر تىبەن قازاقشا بەشپەنتىم بار. ورىسشا شۇبەرەك شالباردىڭ سىرتىنان كيگەن قازاقشا قوي تەرىسى ەسكى شالبارىم بار. ەتىك قازاقشا. باستا اعىلشىن قۇلاقشىنى. بۇل كيىممەن قويسا دا جامان بولماس ەدى دەپ ويلايمىز.
«الامىن» دەگەن كيىمدەرىن الىپ وفيسەر كەتتى.
«قايدا اپارادى ەكەن؟»، «قالاي جۇرگىزەدى ەكەن؟» — دەپ، وفيسەر كەتكەن سوڭ، سويلەسىپ جاتىرمىز.
ءبىر جولداس، نە شافران، نە تروفيموۆ: مەن ءبىزدىڭ اتىمىزدى جازعان قاعازىنىڭ باسىن كوزىمنىڭ قىرىمەن وقىدىم. ءبىر «ستەپتىك كورپۋستىڭ شتابىنىڭ امىرىنە دەپ جازىپتى»، — دەدى.
ورىسشا مىنانداي: «ۆ راسپورياجەنيە شتابا ستەپنوگو كورپۋسا».
«بۇل — قاي جەردەگى شتاب؟ اننەنكوۆقا ما؟ ءبىراق اننەنكوۆقا بولسا، «اتامان اننەنكوۆ شتابىنىڭ امىرىنە» دەپ جازار ەدى عوي؟ اتامان سەمەنوۆتىڭ شتابى ما. الدە؟... جوق، باسقا ءبىر جاندارالدىڭ امىرىنە مە؟... بۇل «ستەپ كورپۋسى» دەگەن قاي جەردە؟» — دەپ، جولداستار دال بولدى.
جولداستاردىڭ بارىنە دە ءتۇرلى قيال، ءتۇرلى وي كىردى. «ەندى قايدا اپارسا دا ءبىر شتابقا الىپ بارىپ، «مايدان سوتىنا» بەرىپ، ءبارىمىزدى اتۋعا اپارادى»، — دەستى. «ويتپەس» دەپ ەندى ەشكىم ايتا المادى.
ىزعارلى ازاپ ۆاگونىندا جولداستاردىڭ ءبارى دە قاتقان قاباقتارىن قارس جاۋىپ، تۇنجىراسىپ وتىردى.
كەش بولدى. ۆوكزالدىڭ ماڭىن كورىپ قالايىن دەگەندەي، ۆاگوننىڭ ءبىر ۇلكەن ساڭىلاۋلارىنان سىعالاپ تۇردىم. ۆاگوندارىمىزدىڭ وڭتۇستىك جاعىندا قولدارىندا بىردەمەلەرى بار ەكى جۇمىسكەر تەمىر جول بويىندا بىردەمە قىلىپ ءجۇر. اسپان بۇلتتى. كۇن ونشا سۋىق ەمەس. وڭ جاقتاعى ەكى جۇمىسكەردەن باسقا، جاقىن ماڭدا ادام بىلىنبەيدى. سولتۇستىك جاعىمىزدا، الدى-ارتىمىزدا تۇرعان كوپ جاي ۆاگونداردان ءۇن شىقپايدى، ءبىراق ماڭاي كۇندەگىدەي دىبىس، داۋىس، شاڭ-شۇڭ. تەمىر جول بويىندا قىزمەتتەرىن اتقارىپ جۇرگەن كەيبىر قىزمەتكەرلەردىڭ ۆاگونداردى قوزعاپ، داۋىستاپ، بىر-بىرىنە ءسوز قاتىپ جۇرگەندەرى ەستىلەدى. جاي جۇرگەن پاروۆوزدىڭ پىسىلداپ ەنتىككەن دەمدەرى ەستىلەدى. كەي ۋاقىتتا قارا جەردى قاقايىرىپ جىبەرگەندەي كۇرسىلدەپ، اسىعىپ جۇگىرىپ ەنتىككەن پاروۆوزدىڭ دىبىسى، اسپاندى قاق ايىرىپ، اقىرىپ وتكەن داۋسى ەستىلەدى. سىقىر-سىقىر دوڭگەلەنىپ، ۆاگونداردىڭ بىر-بىرىنە سوقتىققان دىبىستارى ەستىلەدى. ازىراق جەلدەنىپ، ۇشقىنداپ قار جاۋدى. كوكتەگى جۇلدىزدارداي جارىق ساۋلەلەرىن شاشىپ، ەلەكتر شامدارى جاندى. تەمىر جولدىڭ كەيبىر جەرلەرىندە قىزىل، كوك فونارلار جاندى. وتاربالاردىڭ، ۆاگونداردىڭ قوزعالۋ دىبىستارى كۇندەگىدەي. تاۋسىلمايتىن ءتارىزدى. تەمىر جول جۇمىسكەرلەرىنىڭ الىستان بىر-بىرىنە داۋىستاپ، سامبىرلاپ، قولدارىنداعى فونارلارىن بۇلعاعاندارى كورىنەدى. بىر-بىرىنە ىسقىرىپ يشارات قىلعاندارى وزگە داۋىستاردان وزگەشە جاڭعىرىعىپ ەستىلەدى. ەكپىندەپ ىشكى ءسىبىر جاقتان سالدىر-گۇلدىر ەتىپ وكىرىپ، ۆوكزالعا قاراي پوەزد ءوتتى. بىر-ەكى اقىرىپ بارىپ توقتاي قالدى. تاعى دا بىر-ەكى اقىرىپ جىبەرىپ، ۆوكزالدان ىشكى سىبىرگە قاراي سىقىرلاپ، جەر قايىستىرعانداي بولىپ ءبىر پوەزد ءجۇردى. و دا ءوتتى... كۇندەگىدەي ۆاگونداردىڭ قوزعالىپ بىر-بىرىنە سوقتىققان سىقىرلارى، كۇندەگىدەي پاروۆوزدىڭ ەنتىگىپ اقىرعان داۋىستارى، كۇندەگىدەي تەمىر جول جۇمىسكەرلەرىنىڭ شۇلدىرلەگەن داۋىستارى، ىسقىرعاندارى، كۇندەگىدەي ءدۇرسىل...
ءۇن جوق، ءتۇن جوق قاراڭعى، سۋىق، مۇز ۆاگوندا ءبىز وتىرمىز. دۇنيەنىڭ بولەك قالعان ادامدارى ءتارىزدىمىز. سىرتتاعى تىرشىلىك، سىرتتاعى دۇنيە بىزگە قاراماي، ءوز بەتىمەن سالدىر-گۇلدىر ەتىپ، شۋلاپ كەتىپ بارا جاتقان ءتارىزدى. ۆاگوننىڭ جاقتاۋىنا سۇيەنىپ، ساڭىلاۋىنان قاراپ كوپ ۋاقىت تۇردىم. ۆوكزالدىڭ، تەمىر جولدىڭ تىرشىلىك سۋرەتىن انەۋگىدەن بەرى بايقاماي ءجۇرىپ، جاڭا عانا كورگەن ءتارىزدى بولىپ تۇردىم...
ءتۇن ورتاسىنا شەيىن پەش جاعىپ وتىردىق. دريزگەنىڭ ناۋقاسى قالجاۋ بولدى. دريزگە ۇندەمەي جاتادى. ءالى كۇن سايىن ازايىپ شىعادى. تاقتايدىڭ ۇستىندە پاۆلوۆ ولگەن سوڭ، دريزگە قاتتى ناۋقاس بولعان سوڭ جانە جالپى ءبارىمىزدىڭ حالىمىز كۇن سايىن تومەن كەتىپ بارا جاتقان سوڭ، ءبارىمىز دە بۇرىنعىدان دا جۇدەۋلەۋمىز. جاتقان جولداستار جاتىپ، جاتپاعاندارىمىز پەشتەگى جانعان وتقا قاراپ وتىرمىز. ۆاگوننىڭ پەشكە تاياۋ جەرلەرىنىڭ مۇزدارى كۇندەگىدەي ەرىپ، جىلاپ، تومەن قاراپ سۋلارى اعادى. ۆاگوننىڭ ساڭىلاۋلارىنان جەل كۇندەگىدەن ەكپىندىرەك ۋلەيدى. تىستاعى قاتتىراق سوققان جەلدىڭ دىبىسى ەستىلەدى.
ءتۇن ورتاسى كەزىندە ءبىزدىڭ ۆاگونداردىڭ قاسىنا سامبىرلاپ سويلەسىپ كەلگەن ادامداردىڭ داۋىستارى ەستىلدى. قاراۋىل سولدات ءجون سۇرادى. سويلەستى. ۆاگونداردى اينالىپ ءجۇرىپ سويلەسىپ كەتتى. الدەن ۋاقىتتا ەنتىگىپ، جاي سىقىرلاپ اياڭداپ، ىسقىرىپ قارا ايعىر — پاروۆوز كەلدى. قاراۋىل سولدات ءسوز قاتتى. بىرەۋلەرمەن سويلەستى. پاروۆوز ءبىزدى قوزعادى. قوزعاپ، سۇيرەپ الىپ جونەلدى. ءبىر جەرگە اپارىپ تاستاپ كەتتى. جولداستاردىڭ ۇيىقتاعاندارىنىڭ ءبارى دە ويانعان... كەشىكپەي پاروۆوز دۇسىرلەپ، تاعى دا كەلىپ الا جونەلدى. تاعى دا اپارىپ قويدى.
ولاي-بۇلاي سالدىرلاتىپ، سۇيرەپ الىپ ءجۇرىپ، اقىرىندا، ۇزاققا الىپ جونەلدى.
تاعى دا قاراڭعى ءتۇندى قاق جارىپ، ىرسىلداپ، ەنتىگىپ، تاناۋلارىنان دەم الىپ، تەمىر دەنەلى جالبىر قارا ايعىر ءبىزدى الىپ جونەلدى. قايدا اپارادى؟ نەگە اپارادى؟ ايتپايدى...
دۇرسىلدەپ جۇگىرىپ بارا جاتقان ۆاگوننىڭ ساڭىلاۋىنان قارادىم. ءتۇن قاراڭعى. قاپ-قارا دۇلەي. اسپاندا ساۋلە جوق. جەر اپپاق قار. ونىڭ ۇستىنە اسپاننان تاعى دا قار تۇتەيدى. جەل قاتتى.
ىسقىرىپ سوققان جەل اسپاننان جاۋىپ تۇرعان قارمەن جەردەگى بۇرىنعى قاردى ۇيتقىتىپ، تۇتەتىپ، بىر-بىرىنە قوسادى. ورشەلەنگەن جەل اپپاق قاردى ۇيتقىتىپ اكەپ ۆاگونعا سوعادى. تۇتەگەن بوران جۇگىرىپ كەلە جاتقان ۆاگوندى قامايدى. ۆاگوننىڭ ساڭىلاۋلارىنا جارماسىپ، سىڭسىپ، ىزىڭداپ سارنايدى. پوەزد دۇرسىلدەپ زاۋلايدى. قوسپاق تەمىر جولدىڭ ۇستىندە دوڭگەلەكتەر ورعىپ بيلەيدى. الاسۇرىپ، تۋلاپ شاۋىپ بارا جاتقان پوەزدىڭ كۇيى پولياك ەلىنىڭ «مازۋركا» كۇيىندەي وينايدى. نەمەسە قازاقتىڭ «بوزايعىر» كۇيىندەي سارنايدى. الاسۇرىپ، تۋلاپ، شاپقىلاپ پوەزد كۇيى وينايدى. دوڭگەلەكتەر سارتىلداپ بيلەيدى. پوەزدا دا تىنىم جوق. ىزىڭداپ سارناعان تۇتەكتە دە تىنىم جوق.
پوەزد تۇنىمەن دۇرسىلدەپ جۇگىردى. تۇنىمەن كۇيلەپ، بيلەپ، «مازۋركا» مەن «بوزايعىرعا» باستى. تاڭ اتقان سوڭ ءبىر توقتاپ تۇرعان جەردە كۇندەگىدەي ۆاگوندى اشىپ، تۇتقىنداردى تىسقا شىعاردى. ەكىنشى ۆاگونداعى جولداستار دا شىقتى. ەكىنشى ۆاگوننان جاس بالا تارىزدەندىرىپ حافيزدى ءبىر ورىس جولداس پەن بايماعامبەت كوتەرىپ، سۇيەپ ءتۇسىردى.
— ەي، بۇعان نە بولدى؟ اۋىرىپ قالدى ما؟ — دەپ انا جولداستاردان سۇرادىق.
— ويباي، قاراقتارىم، نە قىلاسىڭدار! قيىن بولدى. مىنا حافيزدىڭ بۇل ءقازىر ءتاۋىر بولعانى. قازىردە دە ەسى ءالى وزىندە ەمەس. تۇنىمەن الاسۇرىپ شىقتى، — دەگەنگە-اق بايماعامبەتتىڭ مۇرشاسى كەلدى. قاراۋىل سولداتتار اسىقتىرىپ، ءبارىمىزدى ايداپ، قايتا ۆاگوندارىمىزعا كىرگىزدى. بىزبەن بىرگە ءبىزدىڭ ۆاگونعا ەكىنشى ۆاگونداعى جولداس پانكراتوۆ تا كىرىپ كەتتى. ۆاگوننىڭ ەسىگىن بەكىتكەن سوڭ، پانكراتوۆ:
— جولداستار! تۇندە ومبىدان بەرى شىعىسىمەن-اق ءبىر وقيعا بولىپ قالدى، — دەدى.
— ە، نەمەنە؟.. نە بولدى؟ — دەدىك.
— تۇندە، ومبىدان بەرى قاراي پوەزد جۇرگەننەن كەيىن ءبىرازدان سوڭ، جولداستاردىڭ ءبارى تۇنجىراپ ۇندەمەي وتىرعاندا، تەرىس قاراپ ءبۇرىسىپ جاتقان حافيز باسىن كوتەرىپ، بايماعامبەتتىڭ باكىسىن سۇرادى.
بايماعامبەت «باكىم قيىندا» دەپ بەرمەدى. سونسوڭ حافيز تەرىس قاراپ بۇكتۇسىپ جاتتى.
ءبىرازدان سوڭ، بۇكتۇسىپ، قىبىرلاپ جاتقان حافيز ىڭىرسىپ، قازاقشالاپ بىردەڭە دەپ ەدى، بايماعامبەت قاسىنا بارىپ، بىردەمە دەپ ءسوز قاتتى دا، جىلدام، ساسىپ، حافيزدى قۇشاقتاپ باسىن كوتەردى. بارىمىزگە قاراپ، بايماعامبەت:
— ويباي، جولداستار، مىنانى قارا، مىناۋ ءوزىن-وزى ولتىرەيىن دەپ جاتىر! — دەدى.
ۇندەمەي تۇنجىراپ وتىرعان جولداستاردىڭ ءبارى دە سەرپىلىپ، حافيزدىڭ ۇستىنە ءتونىپ قالدىق. قاراساق، ءبىر ماشينا شەگەمەن مىجعىلاپ قولىنىڭ تامىرىن قيماق بولعان ەكەن. تامىرىن قيا الماي، قۇر بىلەگىنىڭ تەرىسىن مىجعىلاپ تەسىپ قاناتىپتى. ەكى قولى، بىلەگى قىپ-قىزىل قان. ءبارىمىز جابىلىپ حافيزدىڭ قولىن وراپ، ورتاعا الىپ، ۇرىسىپ، كەيىپ، قايرات ءسوز ايتىپ وتىردىق. ءبىرازدان سوڭ ۇشىپ تۇرەگەلىپ، قۇتىرعان كىسىشە ەسىككە بارىپ، ايقايلاپ، اقىرىپ ەسىكتى تەپكىلەدى. ءبىز ەندى ساسىپ، حافيزدى ۇستاپ، ەسىكتەن كەيىن الدىق. حافيز وسى بىزگە بوي بەرمەي جۇلقىنىپ، ايتپاعان ءسوزدى ايتىپ ارپالىستى. قويمادى. قولىمىزدان تالاي جۇلقىنىپ شىعىپ كەتىپ، اقىرىپ ەسىكتى تەپكىلەدى. ەسى شىعىپ كەتكەن. ايتقان ءسوز قۇلاعىنا كىرمەيدى. تەك، جۇلقىنىپ، بىزگە جالىنا بەرەدى:
— اعاتايلار، قويا بەرىڭدەر، ءوزىم ولەيىن، — دەيدى. — مىنا جاۋىزداردان ولگەنشە، ءوزىم ولەيىن، — دەيدى. — قويا بەرىڭدەر، ەسىگىن قيراتايىن، ءسويتىپ ولەيىن، — دەيدى.
ءبىز بولماي، توقتاۋ ايتىپ وتىردىق. ءبىر جەردە، پوەزد توقتاپ تۇرعان جەردە، قولىمىزدان جۇلقىنىپ شىعىپ كەتىپ ايقايلاپ، ەسىكتى تەپكىلەدى. ءبىز تەز ۇستاپ، كەيىن الدىق. تىستا كۇزەتشى سولداتتىڭ داۋىسى شىقتى. حافيز جۇلقىنىپ، ايقايلاپ، قاراۋىل سولداتتاردى بالاعاتتاي بەردى. كەشىكپەي ۆاگوندى اشىپ، ەكى-ۇش سولدات پەن كونۆويدىڭ باستىعى وفيسەر ۆاگونعا كىرىپ كەلدى.
وفيسەر اقىرىپ:
— بۇل نەمەنە؟ — دەدى.
وفيسەر كىرىپ كەلگەندە-اق حافيز بار كۇشىمەن ۇمتىلىپ، جۇلقىنىپ، كولچاكتى، ۇكىمەتىن — ءبارىن بوقتاپ، بالاعاتتاي باستادى... وفيسەردى بالاعاتتادى. وفيسەر ءتۇسىن سۋىتىپ، اقىرىپ، قىلىشىن سۋىرىپ الدى.
ءبىز جىلدام حافيزدىڭ ناۋقاستانىپ ساندىراقتاپ وتىرعانىن ايتىپ، وفيسەردى توقتاتتىق. وفيسەر توقتاپ، قىلىشىن قىنابىنا سالعان سوڭ، حافيز ەندى وفيسەرگە جالىندى:
— سەن ادام بالاسىسىڭ عوي، ءبىر وعىڭدى اياماي، مەنى ءقازىر اتىپ تاستا، مەنى ەندى قيناماي ءبىر-اق اتىپ تاستا! — دەپ جالىندى. ءبىرازدان سوڭ وفيسەر كەتتى. ءبىز حافيزدى كوپ ۋاقىت ۇستاپ وتىردىق. تاڭعا تايانعاندا عانا حافيز باسىلدى. ءبىراق ەسى جوق ءتارىزدى. ادامعا ءسوز قاتپاي سۇلىق جاتىپ ەدى، جاڭا عانا سۇيەپ تىسقا الىپ شىقتىق، — دەدى.
ءبىزدىڭ ۆاگونداعى جولداستاردىڭ كوبى ۇندەمەي تامسانىپ وتىردى.
— ومبىدان شىققاندا ەشتەڭە اڭگىمە قىلعان جوق پا ەدىڭدەر؟ — دەدى بىرەۋى.
پانكراتوۆ:
— سويلەسىپ ەدىك ءبىراز، — دەدى.
— نە سويلەسىپ ەدىڭدەر؟ — دەدىك.
— سويلەسكەندە، ەندى ءبىزدى اتادى عوي. نە اتامان سەمەنوۆقا اپارادى، نە اتامان اننەنكوۆكە اپارادى. قايسىسىنا اپارسا دا، ەندى ءبارىمىزدىڭ ساۋدامىز بىتكەنى عوي دەسىپ وتىرىپ، جولداستار اڭگىمەنى قويىپ وتىرعان ەدى، — دەدى.
كەيبىر جولداستار باستارىن شايقاپ، تومەن قاراپ:
— ءيا، راس ەندى!.. شىداي الماعان عوي، بەيشارا! — دەستى.
كەي جولداستار تۇنجىراپ، ۇندەمەگەن بويلارىمەن وتىردى...
تۇنجىراعان قالىڭ اق قاردى سىزىپ، پوەزد كۇنشىعىس-سىبىرگە قاراي دۇرسىلدەپ جۇگىرە بەردى، جۇگىرە بەردى. تاۋسىلمايتىن ءتارىزدى ءجۇرىس. ۇشى-قيىرى جوق قاپتاعان قايىڭدى ميداي دالا. دالانى قاپتاعان قالىڭ اق قار. قايىڭداردىڭ ورتا بەلىنەن جوعارعى جاعى عانا قاردىڭ ۇستىندە... كۇن ءالى قارلى بوراسىن. قار تۇتەتكەن جەلمەن شۋلاپ ىزىڭداعان، تەڭسەلگەن قايىڭدار زاۋلاپ ولىمگە قارسى تايسالماي كەتىپ بارا جاتقان پوەزعا «قوش بولىڭدار! قوش بولىڭدار!» دەگەندەي باستارىن يەدى.
ءسويتىپ، ءسىبىردىڭ ۇلى تەمىر جولىمەن زاۋلاپ، كۇنشىعىسقا قاراي سوعىپ شاپقىلاپ پوەزد جۇرە بەردى... جۇرە بەردى...
ۆاگوننىڭ ءحالى ومبىداعىدان دا اۋىرلاندى. ۆاگونداردى جابادى دا قويادى. ناندى ەكى-ۇش كۇندە ءبىر عانا بەرەدى. بەرگەن نانى جان باسىنا كۇنىنە ءبىر شيرەك قاداقتاي عانا بولادى. سۋدىڭ ءوزىن جەتكىلىكسىز قىلىپ بەرەدى. وتىندى تەمىر جول بويىنداعى پاروۆوزداردان الامىز. وتىندى پاروۆوزداعى ماشيناشىلار ايامايدى. ۆاگونعا وتىندى ءبىر العاندا كوبىرەك قامتىپ الىپ قويىپ، پەشتى جاعىپ وتىرامىز. وتىنىمىز كوبىنەسە تاس كومىر بولاتىن بولدى. ۋاق تاس كومىر. تاس كومىردىڭ قوقىمى مەن كۇلىن ۆاگون استىنىڭ كولكىگەن سۋىن قۇرعاتۋعا توسەيمىز. پەش ءسونىپ، ۆاگون سۋىعان كەزدە، توسەگەن كۇل مەن تاس كومىر قوقىمى سۋمەن ارالاسىپ، مۇزدى توڭ بولىپ قاتىپ قالادى. پەش جانىپ، قىپ-قىزىل بولىپ، ۆاگون قىزعان كەزدە، تاس كومىر توپىراعى مەن كۇل ارالاسقان مۇز قايتا ەريدى. قىپ-قىزىل بولىپ قىزعان پەشكە قىزدىرىنىپ وتىرامىز. اش ادامعا وت تا قۋات. وتقا قىزدىرىنىپ وتىرعان، اشىققان ادام كەۋىپ، شولدەمپاز بولادى. تەز شولدەيمىز. سۋساپ كەبەمىز. توقتاعان جەرلەردە ۆاگوننىڭ ەسىگىن قاعىپ سۋ سۇرايمىز، كونۆوي سولداتتار كەمەلىنە كەلمەي سۋ بەرمەيدى...
تۇتقىنداردىڭ كوزدەرى ۇڭىرەيدى.
بىرتە-بىرتە سولىپ كەپكەن دەنەگە جۇقا قايىستاي بولىپ تەرى جابىستى. قول مەن بەتكە سۋ تيمەيتىن بولدى. تاڭەرتەڭ دۇزگە وتىرۋعا ۆاگوننان تۇسىرگەن كەزدە عانا جولداستار اسىعىپ، ساسىپ، بەت-قولدارىن قارمەن ىسىپ جۋادى. تاس كومىردىڭ توپىراعى باسىپ، قاپ-قارا كومىردەي بولعان بەت قارمەن ىسقان سوڭ، ازىراق الامىشتانىپ، قوڭىرقايلانادى. تاس كومىردىڭ توپىراعى قاپ-قارا قىلىپ بەت-اۋىزدى باساتىنى: جولداستاردىڭ ءبارى پەشتىڭ اينالاسىندا وتىرادى. كوبى پەشتىڭ اينالاسىنا، جەرگە جاتادى. ساكى تاقتايلاردىڭ كوبىن وتقا جاققامىز. جالعىز-اق اۋرۋلار، السىزدەر جاتاتىن تاقتايلاردى عانا قالدىرعامىز. اۋرۋلار كوبەيدى. ەكى ۆاگوندا دا اۋرۋلار كوپ. اسىرەسە ءبىزدىڭ ۆاگوندا كوپ. ءبىزدىڭ ۆاگوندا دريزگە ناشار. ءبارىمىز دە جۇمىلىپ، الدىمەن سۋ مەن ناندى سول اۋرۋلارعا ساقتاپ بەرەمىز...
پوەزد دۇرسىلدەپ زىرلاپ كەلەدى... قاراڭعى ءتۇن ەدى. جولداستاردىڭ كوبى ءبۇرىسىپ جاتىر. ءتۇن ورتاسى كەزى ەدى. پەشتەگى تولعان تاس كومىر قىپ-قىزىل بولىپ جانادى. پەشتىڭ الدىندا شافران مەن كاچەنكو، انانچەنكو، كوتوۆ — تورتەۋى وتىر ەدى. تورتەۋىنىڭ دە تۇستەرى سۋىق. كۇبىر-كۇبىر اڭگىمەلەسەدى. مەن دە پەشتىڭ قاسىنا كەلىپ وتىردىم.
شافران:
— ءبارىمىزدى بارعان جەردە ەندى تەگىس اتادى نەمەسە ءوستىپ ۆاگوندا قىرادى. ايتەۋىر ەندى امان قالۋ جوق، — دەدى.
انالار سونى ايتتى:
— سوت بولسا، تەكسەرۋ بولسا، ومبىنىڭ اباقتىسىنا قامار ەدى. بۇلاي الىپ جونەلگەنى — ولتىرمەك بولعانى، — دەستى.
مەن دە «ولاي ەمەس» دەپ ايتا المادىم. تۇنجىراپ وتىردىق.
شافران:
— قالاي قىلساق تا قاشۋ كەرەك. ودان باسقا ەندى لاج جوق. سويتسەك قانا ءبىرىمىز ولسەك تە ءبىرىمىز قۇتىلۋعا مۇمكىنبىز! — دەدى.
انا جولداستار دا سونى قۋاتتادى. مەن ۇندەگەنىم جوق. شافران:
— وسى پوەزد ءجۇرىپ بارا جاتقاندا لاجىن قىلىپ، تۇسە قاشۋ كەرەك! — دەدى.
كاچەنكو:
— ۆاگوننان قالاي شىعامىز. جانە قولدا سايمان جوق. قۇر قولمەن ۆاگوندى بۇزا المايمىز جانە قاراۋىل ءوز ۆاگوندارىنىڭ ەسىك الدىندا تۇرىپ، وسى پوەزد ءجۇرىپ بارا جاتقاندا دا قاراپ تۇراتىن سياقتى. كورىپ قالادى. كورىپ قالسا، حاراپ بولامىز! — دەدى.
كوتوۆ:
— مىنا پەشتىڭ موينى شىققان ارادان ۆاگوننىڭ توبەسىن بۇزىپ شىقساق، كورەر مە ەدى! — دەدى.
سولاي ءارقايسىمىز ءارتۇرلى پلان ويلاپ وتىردىق.
ءبىر مەزگىلدە شافران تۇرىپ:
— مىنا تەمىر تەرەزە قاقپاق اشىلسا جاقسى بولار ەدى.
ەگەردە بۇل اشىلسا، ونسوڭ كۇزەتشى سولدات ۆاگوندارىنىڭ ەسىك الدىنان ءبىزدىڭ ۆاگونعا قاراماي تۇراتىن مەزگىل بولسا، وسى تەسىكتەن سەكىرىپ تۇسۋگە بولار ەدى، — دەپ، شافران زىرلاپ دۇرسىلدەپ بارا جاتقان ۆاگوننىڭ ەكپىنىمەن تەڭسەلىپ، تەمىر تەرەزە قاقپاققا باردى. تەمىر قاقپاقتى شۇقىلاپ، ءبىراز اينالدىرىپ ەدى، قاقپاق اشىلىپ كەتتى. شافران ۇندەمەي، «كوردىڭدەر مە؟» دەگەندەي بىزگە قارادى. ءبىز دە ۇندەمەي قالدىق. شافران تۇندە ۇيگە باس باققان ۇرىشا اقىرىن تەسىكتەن تىسقا باسىن شىعاردى. پوەزد شايقالىپ، بەلگىلى كۇيىنە باسىپ بيلەپ، تەڭسەلىپ، زىرلاپ كەلەدى. شافران ءبىزدىڭ الدىمىزداعى كونۆوي قاراۋىلدار كەلە جاتقان ۆاگونعا قارادى... سول كەزدە مىلتىق داۋىسى شاڭق ەتە ءتۇستى. شافران باسىن كەيىن جۇلىپ الدى. تەز تەمىر قاقپاقتى جابا قويدى. بىزگە قاراپ:
— ءيتتىڭ بالاسى قاراپ تۇر ەكەن. مەنىڭ باسىمدى كوزدەپ اتىپ جىبەرىپ ەدى، وعى تيمەي ءوتىپ كەتتى. يت، تۇندە ءجۇرىپ بارا جاتقاندا دا كۇزەتىپ تۇرادى ەكەن، — دەدى.
ول ءتۇن سولاي ءوتتى.
ەرتەڭىندە توقتاعان ءبىر ستانسيادان نان مەن سۋ الىپ، ءبىراز جان شاقىردىق... ءجۇرىپ كەلەمىز. كۇندەگىدەي ۆاگون، كۇندەگىدەي ءجۇرىس. كۇندەگىدەي پەش. كۇندەگىدەي پەشتە جانعان تاس كومىر... كەش بولدى. پوەزد قۇتىرىپ «مازۋركا» كۇيىنە باسىپ، ورعىتىپ بيلەپ كەلەدى. جولداستاردىڭ كوبى پەشتىڭ اينالاسىندا وتىر. ءبىر مەزگىلدە ساكىدە جاتقان مونين نەستور باسىن كوتەرىپ الىپ، ساكىدەن اياقتارىن سالبىراتىپ جىبەرىپ وتىردى دا:
— جولداستار! كولچاك قاشتى! جاڭا جاندارال گايدا ءوتىپ كەتتى! — دەدى.
ءبارىمىز دە جالت-جالت قاراپ، تاڭىرقاعانداي اڭىرايا قالدىق.
— ءوي! نە دەيسىڭ؟ كولچاك قاشان قاشتى؟ گايدا قالاي ءوتتى؟ نە دەپ وتىرسىڭ؟ — دەدىك.
گايدا دەگەن، چەحوسلوۆاكتاردىڭ جاندارالى. قىزىلدارمەن سوعىسىپ جاتقان مايداننىڭ باسىندا بولاتىن. گازەتتەن اتىنا قانىق بولاتىنبىز.
مونين جانە بىردەمە دەپ ساكىدەن سەكىرىپ ءتۇستى. مونيننىڭ اۋىرىپ قالعانىن بىلدىك.
مونيندى جاتقىزدىق. مونين تاعى دا باسىن كوتەرىپ الىپ:
— جاساسىن سوسيالشىل قۇراما سوۆەت رەسپۋبليكاسى! — دەدى.
ءجۇرىپ كەلەمىز.
قول-اياق تەمىرمەن بۋىلعان، ءتىلسىز جاۋدىڭ قولىندا قالعان ءتارىزدىمىز. دۇلەي، قارا پالە قوزعالتپاي، كەۋدەنى باسىپ العانداي. وسى كورىپ كەلە جاتقانىمىزدىڭ ءبارى — ءبىر شىرمالعان اۋىر ءتۇس ءتارىزدى... زاۋلاپ جۇگىرىپ پوەزد كەلەدى. كەي جەرلەردە توقتاپ تۇرادى. كەيبىر ستانسيالاردا ءتىپتى ۇزاق تۇراتىن بولدى. كەي ستانسيادا ءبىزدىڭ ۆاگونداردى اعىتىپ الىپ، ەكىنشى پوەزعا تىركەيدى. ەكىنشى ۆاگونداعىلار دا بىزدەي. ونداعى حافيز ناشار اۋرۋ بولىپ الىپتى. كۇن سايىن ەكى ۆاگوندا دا اۋىرعان كىسىنىڭ سانى كوبەيىپ شىعادى.
ومبىدان شىققالى جول بويى ومبىعا قاراي ءوتىپ جاتقان پوەزداردىڭ كوبىندە تولعان اسكەر. كوبى شۋلاپ وتەدى. ءبارى ماس ءتارىزدى. كيىمدەرى ناشار. كوبى مۇجىق بالالارى. دۇرسىلدەپ، جۇگىرىپ پوەزد وتەدى. ىشىندە لىق تولعان شۋلاعان، بىزدەي بولماسا دا كىر-كىر سولدات. كەيبىر ۆاگونداعىلار زارلاپ، شۋلاپ ءان سالىپ وتەدى. ولاردى پوەزد كۇنباتىسقا الىپ بارادى. ءبىزدى كۇنشىعىسقا الىپ بارادى. ولاردى دا ولىمگە اپارادى، ءبىزدى دە ولىمگە اپارادى. مىنە، قارا پالەنىڭ ۇكىمى!..
نوۆو-نيكولايەۆسك قالاسىنا كەلدىك. ءبىزدىڭ ۆاگونداردى اعىتىپ، ۆوكزالدان اۋلاق جولدىڭ ءبىر تاراۋىنا قويدى. ءبىر كۇن تۇردىق... كوزدەرىمىز عانا جالتىرايدى. اۋىزدارىمىزدى اشقاندا اق سيىر تىستەرىمىز عانا كورىنەدى. بەت-قولىمىز قاپ-قارا. تاس كومىردىڭ توپىراقتاي مايدا ۋاعى ادامنىڭ تەرىسىنە، دەنەسىنە ءسىڭىپ كەتەدى. جۋعانمەن وڭاي كەتپەيدى. نوۆو-نيكولايەۆسكىگە كەلگەن سوڭ، بەت-قولىمىزدى قارمەن ىسىپ جۋعان بولدىق. بەت-قولىمىز ازىراق قىزىل قوڭىر تارتتى.
كەشكە جاقىن وتىن-سۋ العىزۋعا ەكى ۆاگوننان بەس-التى كىسى اكەتتى. ءبىزدىڭ ءوتىنىشىمىز بويىنشا، ۆاگونداردىڭ ەسىگىن وتىن-سۋ اكەلگەنشە جاپپاي قويدى. دەنى ساۋلارىمىز شۇپىرلەپ، ۆاگوننىڭ ەسىگىنەن قاراپ تۇرمىز. ءبىزدىڭ ۆاگوندارىمىز تۇرعان جەر ازداپ ادام ءجۇرىپ-تۇراتىن جەر ەكەن. كوبىنەسە كورىنەتىن ادام — كولچاك اسكەرىنىڭ ادامدارى. قالا جاقتان با، جوق، ۆوكزال جاقتان با، بىلمەيمىن، ءبىزدىڭ كونۆويدىڭ باستىق وفيسەرى كەلدى. قاسىندا ەكى-ۇش اسكەري كيىمدىلەرى بار — وفيسەرلەر بولسا كەرەك. كيىمدەرى جاڭا، ادەمى. جاندارىندا — قىلىش، بەلدەرىندە — مىلتىق، جىلتىر ەتىكتىڭ وكشەلەرىندە سىلدىرماق تەمىر. جەڭدەرىندە وقالاعان بەلگىلەرى بار. ءبىر ۇزىن بويلى اققۇبا جىگىتتىڭ جەڭىندە جانە قالپاعىنىڭ ماڭدايىندا تىككەن ادامنىڭ قۋ باسىنىڭ سۋرەتى بار. بوتەن وفيسەردىڭ بىرەۋى بىزگە:
— قاي جەرلىكسىڭدەر؟ ورىنبورلىق بار ما ارالارىڭدا؟ — دەدى.
— اقمولالىقپىز، ورىنبورلىق جوق، — دەدىك ءبىز.
ءبىر سەمىزشە جاس بالا پراپورششيك:
— سوۆدەپشىلەرسىڭدەر مە؟ — دەدى.
— ءيا، — دەدىك.
بالا پراپورششيك كەكەتە كۇلىپ:
— ا-ا، بوستاندىق كەرەك قىلعاندار ەكەنسىڭدەر عوي... بوستاندىق!.. سۆولوچ! (سۆوبودۋ زاحوتەلي؟.. سۆوبودۋ!، سۆولوچ)، — دەدى.
ءبىز ۇندەگەنىمىز جوق. وفيسەرلەر كەتىپ قالدى.
نوۆو-نيكولايەۆسكىدەن بارناۋل — سەمەيگە قاراي الىپ جونەلدى. ەندى سەمەيگە اپاراتىنىن بىلدىك. «ستەپ كورپۋسىنىڭ شتابىنا» دەگەنى — اننەنكوۆتىڭ ەركىنە دەگەنى ەكەن.
پوەزد ەندى ءتىپتى جاي، كەشىگىپ جۇرەتىن بولدى. ەكى كوز شۇڭىرەيىپ ىشكە كىردى. ءسوز ازايىپ، ۇندەمەي تۇنجىراپ وتىرۋ كوبەيدى.
پوەزد ەندى كوپ تۇرىپ، از ءجۇردى.
دريزگە ءولدى... شىركىن ساباز ءولدى. بۇل دا پاۆلوۆ ءتارىزدى اۋىرعاننان ۇندەمەي جاتىپ ءولدى. پاۆلوۆ اقمولا سوۆدەپىن ەكىنشى قايتا سايلاعانىمىزدا اقشا كوميسسارى بولىپ ەدى. سابىرلى، بايىپتى، ەداۋىر وقىعان ادام ەدى. اقمولادا قاتىنى، تورت-بەس بالاسى جەتىم قالدى.
ال دريزگە اقمولانىڭ ريەۆتريبۋنالىنىڭ ءتوراعاسى ەدى. قاجىرلى، قايىسپايتىن جانە ساياسي ءبىلىمى جاقسى ادام ەدى. اقمولاعا ومبىدان كەلگەن ەدى. قاي جەرلىك ەكەنىن بىلمەيمىن — ايتۋشى ەدى، ەسىمدە جوق. دريزگەنىڭ ولگەنىن قاراۋىلعا ايتتىق.
قاراۋىل سولداتتار ۆاگوننىڭ ەسىگىن اشىپ، ولىكتى الىپ شىعۋعا بۇيىردى. ءۇش-تورت جولداس ولىكتى الىپ شىقتىق. ءبىزدىڭ ۆاگونداردىڭ ارتىندا تىركەۋلى ءبىر بوس ۆاگون بار ەكەن. سونىڭ ەسىگىن كونۆوي سولداتتار اشىپ، ولىكتى سوعان كىرگىزىپ قويعىزدى. ولەتىندەرگە ۆاگوندى دايارلاپ، بوس تىركەپ اكەلەدى ەكەن. دريزگە ولىسىمەن دە جانە بوس ۆاگونعا اپارىپ ونى قويعان سوندا، قوسىلىپ ولىككە ارنالعان «پوحوروننىي مارش» كۇيىن جىرلادىق.
كەشىكپەي مونين ءولدى. مونين قاتتى اۋىرىپ، جانتالاسىپ ءولدى. جولداستار قامىققان ۇستىنە قامىقتى. كەكپەن قايناعان كوكىرەك ۋ سەپكەندەي اشىدى. جۇرەكتە قايناعان كەك نەشە ءتۇيىن بولىپ بايلاندى.
مونيندى دا قاراۋىلعا ايتىپ، بوس ۆاگوندارىنا اپارىپ قويدىق. ءمونيننىڭ تۋعان ءىنىسى ياكوۆ اعاسىن شىعاراردا جىلادى. ياكوۆقا زەكىرىپ، ۇرسىپ قويعىزدىق.
ۆاگوننىڭ ەسىگىنىڭ الدىندا، شىعارۋعا دايارلاپ قويعان ءمونيننىڭ قاسىنا كەپ وتىرىپ، وكسىپ جىلاي باستاعان ياكوۆقا كۇيىنگەننەن الدىمەن ۇرىسقان مەن ەدىم:
— كەت ارمەن! ءقازىر جىلايتىن ۋاقىت پا؟ تۇر ءارى! مىنانىڭ عانا تۋىسقانى ەكەن!.. كەت ءارى، — دەدىم.
ياكوۆ جىلاعانىن قويا قويدى.
مونين اقمولانىڭ ورىسى، سولدات ەدى. پاتشا تۇسكەننەن سولداتتارعا باس بولعان كريۆوگۋز دەگەن جولداسپەن ەكەۋى ەدى. ەداۋىر ءبىلىمدى جىگىت ەدى. اقمولادا ەڭ اۋەلى سوۆەتتىڭ ۇرانىن شاقىرعان جىگىتتىڭ ءبىرى ەدى.
اقمولا سوۆدەپىنىڭ باسقارماسىنىڭ (پرەزيديۋمىنىڭ) مۇشەسى، سالىق (كونتريبۋسيا ءبولىمىنىڭ كوميسسارى) ەدى. شەشەن، قاجىرلى باتىر جىگىت ەدى. اقمولادا كەمپىر-شال اتا-اناسى قالدى. جاس قاتىنى قالدى.
بارناۋىل قالاسىنا كەلدىك. ودان دا كەتتىك. بارناۋىلدا ءبىراز نان الىپ ءتاۋىر بولىپ قالدىق. ءبىر قاداقتاي ماي ساتىپ الدىق. ءبىراق كەۋىپ قالعان اشتارعا جوپشەندى تاماق نە بولادى؟ ناننىڭ ءتاۋىرىن، جەگەنىنشە مايدى اۋرۋلارعا، السىزدەرگە بەرەمىز. سۋ دا كەيدە بار، كەيدە جوق. ساۋلارىمىز شولدەپ كەۋىپ وتىرعانىمىزدا، ازعانا ءزامزام سۋدى اۋرۋلارعا ساقتايمىز.
ءبىزدىڭ ۆاگوندا اۋرۋلاردىڭ ىشىندە ماتروس اۆدەيەۆ وتە ناشار. ونان سوڭ مەلوكۋموۆ دەگەن ءبىر جىگىت ناشار. ەكىنشى ۆاگونداعىلاردان ءازىر مارتىنوۆ پەن پيانكوۆسكيي دەگەن جىگىتتەر ءولدى. ەكەۋى دە اقمولانىڭ وزىنىكى... مارتىنوۆ سپاسسك جۇمىسكەرى ەدى. پيانكوۆسكيي قالادا تۇراتىن شەبەر-ۇستا ەدى. ۇلتى پولياك. ەكەۋى دە سوۆدەپتىڭ مۇشەسى. پيانكوۆسكيي ەڭبەك كوميسسارى ەدى. ەكەۋىنىڭ دە اقمولادا قاتىن-بالاسى قالدى. پيانكوۆسكيي «مارسەلەزا» كۇيىن جىرلاپ وتىرىپ ءولىپتى. سىرلى كۇيشىل جاندى پولياك ولەرىندە دە كۇيمەن ءولىپتى...
جولداستاردىڭ ولگەنى بولماسا، بارناۋىل ۋەزىنىڭ اۋدانىنا كىرگەن سوڭ، حالىمىز ءبىراز عانا ءتاۋىر بولعان تارىزدەندى. ول مىناداي جايت:
اتاماننىڭ «باتىرلارى» ءبىزدى ادەيى اشتان قىرۋ ءۇشىن مۇنداي كۇيدە ۇستاپ كەلە جاتقانى بەلگىلى. نان بىلاي تۇرسىن، سۋدى دا تالدىرىپ بەرەدى. كولچاك «ەرلەرىنىڭ» بۇل نيەتىنىڭ ۇستىنە جول بويى ستانسيالاردىڭ كوبىندە نان جوق. بولسا، بىرەن-ساران مۇجىق قاتىندارىنىڭ قولىندا جۇرەدى. وندا دا بولماشى. ال وزگە تاماق ءتىپتى جوق. بۇلاي بولۋدىڭ سەبەبى: ءبىرىنشى، نان ساتاتىن جانە باسقا ءتۇرلى اس ساتاتىن كرەستيانداردىڭ ءوزى كەمتار. ەكىنشى، كرەستياندار ازىقتارىن كولچاك اقشاسىنا ساتقىلارى كەلمەيدى. ونىڭ بەر جاعىندا، كولچاكتىڭ «باتىرلارى» كورىنگەن جەردە ازىق ساتقىسى كەلمەيدى. مۇنى سول بارناۋىل اۋدانىنا كەلگەن سوڭ بىلدىك. سول اۋداندا كەلە جاتىپ، بىر-ەكى ستانسيادا كونۆويىمىز بىزگە نان اپەرەمىز دەپ، نان تابا المادى. سونسوڭ ءبىر ستانسياعا كەلىپ پوەزد توقتاپ، كوپ تۇراتىن بولدى. جولدان بەس شاقىرىمداي جەردە ءبىر پوسەلكە كورىنىپ تۇردى. كونۆويدىڭ سولداتتارى سول پوسەلكەدەن نان اكەلۋگە ءبىر جەردەن شاناعا جەگۋلى ەكى ات اكەلدى. ەكى ۆاگوننان ەكى كىسى الىپ، ءتورت سولدات پوسەلكەگە كەتتى... الدەن ۋاقىتتا ەداۋىر نان كەلدى. ءبىراق ناننىڭ كوبىن كونۆويلاردىڭ وزدەرى الدى. ازىن ءبىزدىڭ ەكى ۆاگون ءبولىسىپ الدى.
پوسەلكەگە ەكى شانامەن ءبىزدىڭ ەكى كىسىنى الىپ، اتاماننىڭ سولداتتارى بارىپ نان سۇراپتى.
كرەستياندار: «نان جوق، ءوزىمىز دە اشپىز»، — دەپتى.
ناندى جاعالاي سۇراپ ءجۇرىپتى. ەشكىمنەن نان شىقپاپتى. سونسوڭ ءبىر مۇجىققا ءبىزدىڭ ەكى جولداس قاپىسىن تاۋىپ، كىم ەكەندەرىن ايتىپتى. ءبىزدىڭ كىسىلەردىڭ كىم ەكەنىن بىلگەن سوڭ الگى مۇجىق اقىرىن:
— ويباي، مانادان بەرى بىلمەدىك قوي! — دەپ دەرەۋ وزگەرىپ كەتىپتى. ول وزگەلەرىنە ايتىپ، سونسوڭ مۇجىقتار اتاماننىڭ «باتىرىنا» تىستەرىن قايراي-قايراي قالىپتى.
بارناۋىل اۋدانىنا كەلگەن سوڭ، ستانسيالاردان كونۆويمەن تەمەكى ىزدەپ ءجۇرىپ، جولداستار ورىسشا گازەت الىپ كەلەتىن بولدى. گازەتتىڭ اتى «التاي شۇعىلاسى» (التايسكيي لۋچ). بۇل گازەت كولچاكتىڭ ومبىداعى گازەتتەرىندەي ەمەس، كولچاكقا قارسىلاۋ گازەت، ەسەرلەردىڭ گازەتى بولسا كەرەك. گازەتتەن كوپ حابار الىپ قالدىق.
«...امەريكانىڭ باستىعى (پرەزيدەنتى) ۆيلسون، ەۆروپانىڭ تىنىشتىعىن كوزدەپ، جيىلىس شاقىرىپ جاتىر. جيىلىس «پرەنسي وستروۆا» دەگەن جەردە. بۇل جيىلىستا روسسيا تىنىشتىعى ءۇشىن، روسسيا ماسەلەسى قارالماق. روسسيا ۇكىمەتىنەن جيىلىسقا وكىل شاقىرادى. شاقىرعاندا، بولشيەۆيكتەر ۇكىمەتىنەن شاقىرادى»، — دەيدى.
جانە «بولشيەۆيكتەردەن وكىل شاقىرىلسا، ءبىز شاقىرسا دا وكىل جىبەرمەيمىز»، — دەپ، كولچاك ۇكىمەتى حابار جىبەردى، — دەيدى.
جانە بۇل گازەت جازادى:
— روسسيادا ەسەر مەن مەنشيەۆيك پارتيالارىنىڭ باستىقتارى بولشيەۆيك باستىقتارىمەن سويلەسىپ، ىنتىماقتاسىپ، ءبارى بىرىگىپ، كولچاكقا قارسى كۇش جۇمساماق بولىپتى»، — دەيدى. بۇل تۋرالى ەسەرلەردىڭ باستىعى چەرنوۆ: «كولچاكقا قارسى تۇرىڭدار» — دەپ، كۇللى روسسياعا جارناما تاراتىپتى، — دەيدى.
ەسەر، مەنشيەۆيكتەر ەندى بولشيەۆيككە كۇش قوسىپ، كولچاكقا قارسى شىعىپتى دەگەن حابارعا جولداستاردىڭ ءبارى-اق كوڭىلدەنىپ قالدى. اسىرەسە ليەۆىي ەسەر، جولداس تروفيموۆ قۋانىپ، ماعان قاراپ:
— ءا-ا، سەيفۋللين، ەندى جاقسى بولدى!.. ەندى جاقسى بولدى! — دەدى. گازەتكە قاراعاندا، سىبىردەگى بارلىق تەمىر جول جۇمىسكەرلەرى، بارلىق كرەستيان، بارلىق كووپەراسيا ۇيىمدارى كولچاكقا قارسى. تاپ وسى حاباردىڭ شىن ەكەنىن ءوزىمىز دە كورىپ كەلە جاتقاندىقتان، ءولىم حالىندە وتىرساق تا، الدىمىز قىرىلىپ جاتسا دا، كوڭىلىمىز تاسىپ قالدى.
— ەندى ۇزاققا بارماسسىڭ، بالەم! — دەپ كولچاكقا كىجىنگەن ءسوز ءارقايسىمىزدىڭ اۋزىمىزدان ەرىكسىز شىقتى.
التاي گۋبەرنياسىنىڭ كەيبىر جەرلەرىنىڭ كرەستياندارى كولچاكقا قارسى كوتەرىلىس جاساپ، كولچاك ونى ارەڭ باسىپتى. كوتەرىلىس جاساۋشىلاردىڭ باستىقتارى التاي تاۋىنا قاشىپ ءسىڭىپتى. مۇنى دا گازەتتەن وقىدىق. بارناۋىلدا كووپەراسيانىڭ گۋبەرنيالىق مەكەمەسىن كولچاكتىڭ ۇلىقتارى كەلىپ ءتىنتىپ، مەكەمەنىڭ باستىقتارىن اباقتىعا جاۋىپتى. وسى ءبىز وقىعان «التاي شۇعىلاسى» دەگەن گازەتتى كولچاك نەشە رەت جاپقىزىپتى، نەشە رەت ايىپ سالعىزىپتى، نەشە رەت گازەتتىڭ شىعارۋشىسىن جاۋاپقا تارتىپتى. كولچاك جاپقىزعان گازەتتى ەكىنشى بوتەن اتپەن شىعارا بەرىپتى. گازەتتىڭ اتى بىردە «التاي تاڭى» بولعان. بىردە «التايدىڭ جاڭا تاڭى» بولعان. سودان «التاي شۇعىلاسى» بولعان. مۇنىڭ ءبارىن سول گازەتتەن كوردىك.
مىنە، مەنىڭ الگى بارناۋىل اۋدانىنا كەلگەن سوڭ ءتىرىمىزدىڭ ءحالىمىز ءبىراز ءتاۋىر بولعان تارىزدەندى دەگەنىم وسى.
بارناۋىلدان سەمەيگە قاراي شىققان سوڭ ءحالىمىز تاعى دا اۋىرلاندى. نان جوق. سۋ دا جوق. سۋ دا كۇن سايىن بولمايدى.
دۇزگە وتىرۋعا ۆاگوننان تۇسىرگەندە، تاس كومىر سالعان قاپپەن قار الىپ كىرەمىز. سول قاردى پەشكە ەرىتىپ ىشەمىز. ۆاگوننان تۇسىرگەندە اقىرىپ، اسىقتىرىپ، كونۆوي سولداتتارىمىز جوندەپ قاردى دا العىزبايدى... الدەنەشە كۇن تۇتەك-سۇراپىل بوران سوقتى. پوەزد ءجوندى جۇرمەدى. كوپ تۇرادى. پاروۆوزدىڭ ماشيناشىلارى ادەيى اسىقپايتىن ءتارىزدى.
ءبىزدىڭ ۆاگونداعى اۋرۋلاردىڭ ىشىندە اۆدەيەۆ وتە ناشار. ورنىنان تۇرعاندا تالتىرەكتەپ سەندەلىپ تۇرادى. ءبىر رەت تۇرىپ، ۆاگوننىڭ ەسىگىنە تاياۋ كەلمەك بولىپ ەدى، تالتىرەكتەپ جۇرە المادى. اۆدەيەۆتىڭ بەتىنەن كىسى شوشيتىن. جالعىز اۆدەيەۆتىڭ تۇرىنەن ەمەس، تۇتقىنداردىڭ ءبارىنىڭ-اق تۇرىنەن ادام شوشىرلىق. تاس كومىردىڭ مايدا ۇشقىنى، ك ۇلى — دەنەگە، بەت-اۋىزعا قاپ-قارا بولىپ سىڭگەن، الارىپ كوزدىڭ اعى عانا كورىنەدى. تاس كومىردىڭ ۇشقىنى قاپ-قارا بولىپ تاناۋعا، قۇلاققا، اۋىزعا تولعان. كەيبىر اۋرۋلاردىڭ اۋىزدارىنىڭ ءىشى، تىستەرىنىڭ اراسى، ەزۋلەرى قاپ-قارا تاس كومىردىڭ توپىراعى...
جولداستاردىڭ ءبارى دە ەندى وسى ۆاگوننان قۇتىلساق ەكەن دەپ تىلەيدى. قايدا اپارسا دا تەز اپارسا ەكەن دەپ تىلەيدى. ءبىراق وعان ەندى پوەزد اسىعار ەمەس. تەمىر جول قىزمەتكەرلەرى ەشبىر پوەزدى اسىقتىراتىن كورىنبەدى. وعان قوسىمشا، سۇراپىل بوران دا پوەزدى جۇرگىزەتىن ەمەس. ءبارىمىزدىڭ ارامىزدا وتە قايراتتى، وتە قاجىرلى جولداس كاچەنكو كوبىرەك ءجۇرىپ، ءىستى كاچەنكو باسقارۋشى ەدى. ىستىق قىزۋ قاندى ۋكراين ازاماتى اقىن شيەۆچەنكونىڭ ءىنىسى ەكەنىن اقتاعان ەدى.
ءبىر ستانسياعا كەلدىك. كاچەنكو كونۆويدان سۇرانىپ ستانسياعا بارىپ، نان، تەمەكى ىزدەمەك. اۆدەيەۆ ىڭقىلداپ جاتىر ەدى.
— كاچەنكو، ءبىر ستاكان ىستىق ءسۇت تاپ، ءبىر ستاكان ءسۇت تاپساڭ ولمەيمىن، قان توگىپ تاپساڭ دا تاپ! — دەدى.
كاچەنكو بىلدىرتپەگەن بولىپ، كوزىنە جاسىن ىركىپ الىپ، كونۆوي سولداتپەن ستانسياعا كەتتى...
الدەن ۋاقىتتا قۋانىپ، ارسالاقتاپ ءبىر ستاكان ءسۇت الىپ كەلدى. دەرەۋ پەشكە قويىپ، ءسۇتتى ءپىسىرىپ، اۆدەيەۆكە بەردىك.
اۆدەيەۆتىڭ ولمەي قالۋىنا ۇلكەن سەبەپ وسى ءسۇت بولدى. ونسوڭ، اۆدەيەۆتىڭ ولمەي قالۋىنا ۇلكەن سەبەپ بولعان جولداس كوندراتيەۆا دەگەن ارامىزداعى جالعىز ايەل بولدى. كوندراتيەۆا كۇندىز-تۇنى اۆدەيەۆتى كۇزەتىپ، كۇتتى. اۆدەيەۆتىڭ ءالى قۇرىپ، سىرەسىپ جاتقان كەزدەرىندە، كوندراتيەۆا سۋدى اۋزىمەن بەردى. اۆدەيەۆتى توڭدىرماي جىلى جاققا الىپ جاتتى، اۆدەيەۆتىڭ قول-اياعىن، بارلىق دەنەسىن ۋقالاپ، قوينىنا تىعىپ جاتىپ ءجۇردى. سونىمەن عانا اۆدەيەۆ ولمەي قالدى.
بارناۋىل مەن سەمەي اراسىندا ۇزاق جۇردىك. ارى-بەرىدەن سوڭ كەپكەن، سولعان، سەندەلگەن تۇتقىندار سۋدىڭ وزىنە زار بولدى، سۋ جوق... قاردى العىزىپ تۇرعىزبايدى... كۇنىنە كەيدە ءبىر مارتە، كەيدە ەكى مارتە ۆاگوننان شىعارىپ-كىرگىزگەندە، اسىپ-ساسىپ الىپ كىرگەن از عانا قوقىم قاردى ەرىتىپ، الدىمەن اۋرۋلارعا بەرىپ، قالعانىن ساۋلار ءبىر ستاكاننان، جارتى ستاكاننان ءبولىپ ىشەمىز. ادام بالاسى اشتىقتان گورى شولگە وسال بولادى ەكەن. ەڭ الدىمەن، ادامعا وزگە استان سۋ قىمبات ەكەن. كەۋىپ شولدەگەن تۇتقىن قاپاستاعى جولبارىستاي قارايدى. كوز ۇڭىرەيىپ ىشىنە كىرىپ، قىپ-قىزىل بولىپ جاينايدى. سويلەۋى ازايا بەرەدى. دەلبە بولعان جىلقىداي سەندەلەدى. بارىنەن بۇرىن سۋ كەرەك. دۇنيەنىڭ ەڭ قىمباتتى نارسەسى سۋ ەكەنىن مەن سول ۆاگوندا عانا ءبىلدىم. «ۋا، شىركىن، تاۋدان سىلدىراپ اققان تاس بۇلاقتار!.. تالاي ءوتتىم-اۋ اتتاپ سەندەردى!..» — دەگەن وي باسقا تالاي كەلدى...
اقىرىندا سەمەيگە كەلدىك. بوران اشىلعان... تاڭ اتا كەلدىك. تەمىر جولدىڭ نارسە تيەيتىن ستانسياسىنا ءبىزدىڭ ۆاگونداردى اعىتىپ بولەك قويدى. سۋ الىپ ءىشىپ، «ۋھ!» دەپ دەم الدىق. تۇرعان ستانسيامىزدان قالا كورىنىپ تۇرادى. ەكى شاقىرىمداي... كۇن شىققان. ءبىزدى ۆاگوننان ءتۇسىردى. ونشا، كۇندەگىدەي اسىقتىرمادى. اق قارعا بەتى-قولىمىزدى ابدەن جۋعانشا ۋاقىت بەردى...
جەر-دۇنيەدە اپپاق قالىڭ قار. جىپىرلاپ، ۇلكەن پوسەلكە تارىزدەنىپ سەمەي قالاسى جاتىر، كۇن سۋىق ەمەس، جىلى. قالانى دا قار باسقان. اسپاندا بۇلت جوك. كىرشىكسىز اپپاق قاردىڭ بەتى گاۋھارداي قۇلپىرادى. تاپ-تازا اپپاق قاردىڭ مىڭ قۇبىلعان جاۋھارىمەن التىن كۇننىڭ شۇعىلاسى شاعىلىسىپ، ويناپ، نەشە ءتۇرلى وت شاشادى. نارسە تيەيتىن ستانسيادا جۇمىس قىلىپ قىبىرلاپ ءبىراز ادام ءجۇر. ستانسياداعى ءبىر ۆاگونعا سالىپ قاتىرعان قوي ەتتەرىن شانامەن تاسىپ اكەپ ەنگىزىپ قازاقتار ءجۇر. ويلارىندا ەشتەڭە جوق: ءبارى القام-سالقام...
كونۆويىمىزدىڭ باستىعى وفيسەر، بىر-ەكى سولداتپەن قالاعا كەتتى. قالعان ەكىنشى باستىق بىزگە ءبىراز نان اپەردى.
ەندى ازىراق جان شاقىردىق. جانە الدىمىزدا نە كۇتىپ تۇرسا دا، قالاعا كەلگەن سوڭ، مىنا ازاپ ۆاگوننان قۇتىلامىز دەپ، جولداستاردىڭ كوڭىلى جادىراڭقىرادى.
كەشكە دەيىن سول ستانسيادا تۇردىق، قاشان كەلىپ، قالاعا اپارادى دەپ تىقىرشىپ وتىرمىز.
كەشكە وفيسەر كەلدى. ۆاگوندى اشىپ كىردى.
— نو، قايتا جۇرەتىن بولدىق، بۇگىن كەشكە قايتا جۇرەمىز، — دەدى.
ءبىز تاڭ-تاماشامىز.
— بىلۋگە بولا ما؟ نەگە قايتارادى؟ ەندى قايدا اپاراسىزدار؟ — دەدىك.
— قايتا الىپ جۇرۋگە بۇيرىق قىلدى، ودان باسقاسى جوق، — دەدى.
وفيسەر شىقتى. ۆاگوننىڭ ەسىگىن جاۋىپ قويدى.
«بۇل قالاي؟ بۇلارى نە؟.. نەگە اكەلگەن؟ ەندى نەگە قايتارادى؟.. ەندى قايدا اپارار ەكەن؟.. — دەگەن وي ءبىراز اڭگىمە بولدى. ءقازىر سەمەيدىڭ حالى ناشار شىعار، — دەدىك. سونسوڭ ءبىزدى الماعان شىعار... ەندى ىلعي ۆاگوندا الىپ جۇرە بەرەر، — دەدىك.
— اۋەلدە سەمەيگە اشەيىن، جولشىباي قىرۋ ءۇشىن اكەلگەن عوي. ەندى ءسىبىردىڭ ءبىر تۇكپىرىندەگى تۇرمەگە اپارار، — دەدىك.
قىسقاسى، نە ەكەنىنە تۇسىنە المادىق. تۇندە سەمەيدەن قايتا ءجۇرىپ كەتتىك. تۇندە ءبىراز جۇرگەن سوڭ پوەزد اياڭدادى، توقتادى. تاعى دا جاپپاي اياڭداپ ءجۇردى. تاعى دا توقتاپ تۇردى... كوپ ۋاقىتتى سولاي وتكىزىپ، تاعى دا ءجۇرىپ كەتتى.
تاڭ اتتى. ول كۇنى ءبىراز جۇردىك. ەرتەڭىندە كۇن بوران بولدى. پوەزد جاي اياڭداپ قانا جۇرەدى. اقىرىن جورتادى.
بۇل قالاي دەسەك، جولدى قار باسىپ قالىپ، پوەزد جۇرە الماي كەلەدى ەكەن. جانە پوەزد قىزمەتكەرلەرىنەن باسقا جان جوق... جۇك تاسيتىن پوەزد ەكەن...
پوەزد اياڭ مەن بۇلكىلدەن ارتىق جۇرە المادى. ءجيى توقتايدى. ۇزاق تۇرادى. بوران ەكى-ۇش كۇن سوقتى. كۇنىنە جيىرما بەس شاقىرىم جۇرگەن كۇنىمىز بولدى. ەندى تەگىس قالجىرادىق. نان كورمەگەنىمىزگە ءۇش كۇن بولدى. سۋ دا بىردە بار، بىردە جوق...
بوران اشىلدى. ءبىراق قاردان پوەزد جىلدام جۇرە الماي كەلەدى. نان دا جوق، سۋ دا جوق. نان كورمەگەنىمىزگە ەندى ءتورتىنشى كۇنگە اينالدى. جۇرت قالجىراعان اش جولبارىسشا بۇكشيدى. ۇڭىرەيگەن كوز بۇرىنعىدان دا جامان ۇڭىرەيدى. كوزدىڭ وتى ازايىپ، ۋىتى كوبەيدى. ەندى ساستىق... جۇرت داعدارىپ، سازارىپ وتىردى.
— قوي، ءبۇيتىپ قىرىلعانشا، ءبارىمىزدى ءبىر-اق اتىپ-اتىپ تاستاسىن، ەسىكتى تەپكىلەپ، نان مەن سۋ سۇراپ، ەندى ءبارىمىز شۋلاپ، «نە تەگىس ات، نە نان مەن سۋ بەر!» دەيىك دەگەن ءسوز شىقتى.
— دۇرىس! — دەستىك.
ءبىر جەرگە پوەزد توقتاسىمەن ەسىكتى تەپكىلەدىك.
قاراۋىل سولدات كەلىپ اقىرىپ:
— ۋا، نەمەنە؟ نە كەرەك؟ — دەدى.
نان مەن سۋ سۇرادىق.
— جوق! — دەدى.
— قار الۋعا ءتۇسىر! — دەدىك.
مازاق قىلدى، بوقتادى.
تاعى دا ەسىكتى تەپكىلەدىك.
— اۋ، تارسىلداتپا، اتامىن! — دەدى.
— اتساڭ، تەگىس ات، ايتپەسە ەسىكتى اش، قار العىز.
كونۆويدىڭ ەكىنشى باستىعى كەلىپ، سىرتتا سويلەسىپ، قار العىزۋعا جانە دۇزگە وتىرۋعا ەسىكتى اشتى. قاپقا جانە شەلەككە نىعاپ تولتىرىپ قار الدىق. كونۆوي سولدات ۆاگونعا تەز كىرىڭدەر دەپ اسىقتىرىپ دىگەرلەدى. ءبىزدىڭ ءبىر افاناسيەۆ دەگەن جولداس:
— تۇرا تۇر، تاعى دا قار الايىق ءبىراز! — دەدى.
سولدات اقىردى. افاناسيەۆ ەرەگىسە كەتتى. سولدات بوقتاپ ايقايلاپ، وزدەرىنىڭ ۆاگوندارىندا وتىرعان جولداستارىن شاقىرىپ:
— ءا-اي، شىعىڭدار بەرى! مىنالار بۋنت شىعارايىن دەپ تۇر! — دەپ بوقتاپ، — اتىپ تاستايمىن ءبارىڭدى! — دەپ، جالما-جان ۆينتوۆكاسىنىڭ شاپپاسىن قايىرىپ الدى.
افاناسيەۆ سولداتقا قادالا قاراپ، ەكى كوزىمەن لاعىنەت جىبەرگەندەي بولىپ:
— ال، اتساڭ ات! — دەپ قارسى قاراپ تۇرا قالدى.
سولدات اتپادى. كونۆويدىڭ ەكىنشى باستىعى شىعىپ جانجالدى باستى.
پوەزد ءجۇردى. قاردى ەرىتىپ ىشتىك. پوەزد تاعى دا ءبىر جەرگە كەلىپ تۇردى. «قار الىڭدار»، — دەپ ۆاگوننىڭ ەسىگىن اشتى. قار الىپ جاتىرمىز. پوەزد ۇزاق تۇردى. پوەزعا جاردەم قىلۋعا ءبىر پوەزد كەلگەن ەكەن. پاروۆوز پوەزدىڭ الدى-ارتىنا شىعىپ، قابات قاتار جولمەن ءبىزدىڭ ۆاگونداردىڭ جانىنان ءوتتى. پاروۆوزدىڭ ماشيناشىسى بىزگە قادالىپ قاراپ ءوتتى. ۆاگوننىڭ ەسىگىن جاپقان جوق ەدى. قاراپ ءوتىپ بارا جاتقان ماشيناشىعا ءبىزدىڭ جولداستاردىڭ بىرەۋى ەستىرلىك قىلىپ:
— ءبىز اشپىز... ءبىز تۇتقىنداعى بولشيەۆيكتەرمىز... جاردەم كورسەتىڭدەر!.. — دەدى.
پاروۆوز پوەزدىڭ الدىڭعى جاعىنا بارىپ توقتادى. الدەن ۋاقىتتا ۇزىن قارا تونى بار، كىر كيىمدى، ءبىر قارا سۇر ادام بىزگە قاراي ءجۇردى. الدىڭعى پاروۆوزدان بىر-ەكى كىسى ءتۇسىپ قاراپ تۇردى. الگى قارا توندى كىسى كەلىپ، ءوز ۆاگونىنىڭ جانىندا تۇرعان كونۆويدىڭ ەكىنشى باستىعىمەن سويلەسىپ، قولتىعىنان بىردەمە الىپ بەردى. ناندى باستىق بىزگە الىپ كەلدى، انا كىسى قاراپ تۇردى. باستىق بىزگە كەلىپ:
— مىنا ناندى انا كىسى سىزدەرگە بەردى، ءبولىپ الىڭىزدار، — دەدى.
جولداستاردىڭ جارق ەتىپ كوڭىلدەنىپ، كوڭىلدەرىنىڭ كوتەرىلگەنىن ادام ايتارلىق بولمادى.
نانعا كوڭىلدەنگەننەن بۇرىن دوستىققا كوڭىلدەندىك.
ۆاگوننىڭ ەسىگىن جاۋىپ قويدى. ءبىرازدان سوڭ تاعى دا ۆاگوننىڭ ەسىگىن اشتى. ەسىك اشقان كونۆوي سولداتتىڭ ءبىرى بىزگە قاراپ:
— انا كىسى سىزدەرگە نان اكەلىپ تۇر، الىڭدار، — دەدى.
قاراساق ەكى قولتىعىندا ەكى ۇلكەن قارا نان، الگى كىسى تاعى دا كەلىپ تۇر ەكەن. ەسىكتەن باسىمدى شىعارىپ، قادالىپ بەتىنە قارادىم. ونىڭ دا ەكى كوزى بىزدە. بىزبەن باسىن ەكى-ۇش قايتا شۇلعىپ امانداستى. ەكى كوزى بىزدە. جايناعان ەكى كوزىندە ىركىلىپ تۇرعان جاس كورىندى. تاعى دا ناندى الدىق. ەندى الگىدەن دە كوڭىلدى شاتتاندىق...
ەرتەڭىندە بارناۋىلعا كەلدىك.
كونۆويدىڭ باستىعىنا ايتىپ رۇقسات الىپ، بىر-ەكى ىڭعايلى كيىمدەردى ۆوكزالعا كونۆويمەن اپارىپ ساتىپ، كاچەنكو ەداۋىر ازىق اكەلدى. نان، كولباسا، ماي، تەمەكى. تاعى دا كەنەلىپ قالدىق. تەمەكى تارتاتىندار تاماقتان بۇرىن تەمەكىگە ۇمتىلدى. مەن تاڭ قالدىم. سونداي اش ادام ناننان، مايدان بۇرىن، قالتىراعان قولدارىمەن پاپيروستى ۇستاي الىپ، تەز تۇتاتىپ، ساسقالاقتاپ، ءتۇتىنىن سورىپ جىبەرگەندە، ماڭدايىنان تەر بۇرق ەتە ءتۇستى. پاپيروستى ۇستى-ۇستىنە وزەۋرەپ سورعاندا، قايتا ءبىر ءتۇتىن شىعارعان جوق!
ەندى بارناۋىلدان نوۆو-نيكولايەۆسك قالاسىنا شەيىن ءبىر قالىپتا، ءويتىپ-بۇيتىپ باردىق. جولشىباي تاعى بىر-ەكى كىسىمىز ءولدى. ديىرمەن ماستەرى يۋراشيەۆيچ ءولدى (كرەمەنسكويدىڭ كۇيەۋى).
نوۆو-نيكولايەۆسكىدەن قايدا جونەلتەر ەكەن دەپ جۇرەك كۇپتى بولىپ تۇرعاندا، ومبىعا قاراي الىپ جونەلدى. ەندى بۇل ەكى ورتاعا جىلدام كەلدىك...
تاعى دا ومبى ۆوكزالىنىڭ ءبىر قالتارىستاۋ جەرىنە ءبىزدىڭ ۆاگونداردى اكەپ قويدى.
بۇل جەردە ەكى كۇن تۇردىق. تۇندە كەلىپ ەدىك... ەرتەڭىندە سۇرانىپ ءبىزدىڭ ەكى-ۇش جولداس سۋ الۋعا ۆوكزالعا باردى. سۋ اكەلىپ:
— ءبىر ءتاۋىر كيىمدى، تولىق ادام ۆوكزال جاقتا بىزگە كەز بولىپ، قىرىنداپ بىزبەن قاتار ءجۇرىپ وتىرىپ، وسى جەرگە كەلىپ قايتتى، — دەدى.
— ە،ە، جاي كىسى دە! — دەدىك.
— جوق، جاي كىسى ەمەس، بىزگە كوزقاراسى جاي ەمەس، ونسوڭ ادەيى وسى جەرگە شەيىن قىرىنداپ كەلىپ، بىزگە قاراپ-قاراپ كەتتى، — دەدى.
بەسىن ۋاقتىسىندا كاچەنكو تاعى دا سۋعا بارىپ كەلىپ، ۆاگوندى جاپقان سوڭ، سىبىرلاپ:
— باناعى كىسى تاعى دا كەلىپ ءجۇر. ۆاگوننىڭ ارت جاعىندا، سىعالاپ قاراڭدارشى! — دەپ، ءوزى ۆاگوننىڭ ءبىر ساڭىلاۋىنان سىعالاي قالدى. ءبىز دە سىعالادىق.
ءيا، ۇزىنداۋ بويلى، ۇستىندە ىشىگى بار، تولىق اققۇبا ادام، جاي جۇرگەنگە ۇقساپ، ولاي-بۇلاي ءجۇردى... الگى كىسىنىڭ جانىنان ءبىر ادام وتە بەردى. وتە بەرگەن ادامعا:
— مىنانى قاراڭىزشى: مىنا ءبىر ۆاگونداردىڭ ىشىندە قاماۋلى ادامدار جاتىر. ادام كورمەگەن ازاپتا... ءبارى دە بۇرالعان اش. ادام بالاسىن وسىنشا ازاپقا سالار ما!.. انە، اناۋ قىلىش اسىنعان جاۋىزدار كۇزەتىپ ءجۇر. مىنە، ەرلەر جۇرت ءۇشىن وسىنداي ازاپ تارتىپ جاتىر، — دەدى.
ءوتىپ بارا جاتقان كىسى از عانا توقتاپ تۇرىپ، بىردەڭە دەپ ءجۇرىپ كەتتى. قاراي-قاراي، تولىق كىسى دە كەتتى.
ەرتەڭىندە، ءتۇس كەزىندە، ءبىزدىڭ بىر-ەكى جولداس تاعى دا سۋعا بارىپ، سۋ اكەپ، ۆاگونعا ەنگىزىپ جاتىر ەدى. ءۇش-تورت كىسى سۋدى الىپ، ەسىك الدىندا تۇردىق. جانە كونۆويدىڭ ولشەپ بەرگەن ازعانتاي نانىن الىپ تۇردىق. ۆاگوننىڭ ەسىگى اشىق ەدى. قولتىعىندا ءبىر شۇبەرەككە تۇيگەن ەداۋىر نارسەسى بار ءبىر ايەل ۆاگوننىڭ الدىنان ءوتىپ بارا جاتتى. قوڭىرقاي كيىمدى ايەل. سۋ مەن ناندى الىپ بولعان سوڭ، قاراۋىل سولدات ۆاگوننىڭ ەسىگىن جابا بەردى. ۆاگوننىڭ ەسىگىن قاراۋىل سولدات جابا الماي، جۇلقىلاپ سىرىپ جاتقاندا، الگى ايەلدىڭ قولتىعىنداعى شۇبەرەككە تۇيگەن نارسە ەسىكتەن جىپ-جىلدام سەكىرىپ، ۆاگوننىڭ ىشىنە ءدۇرس ەتە ءتۇستى!..
جالت-جالت قاراستىق. ايەل جۇگىرە باسىپ كەتىپ بارادى ەكەن. قاراۋىل سولدات اڭىرايىپ تۇرىپ قالدى. ءبىز دە بىر-بىرىمىزگە تاڭىرقانىپ قاراسىپ، ءتۇيۋلى نارسەنى جىلدام بىلاي الىپ قويدىق.
ايەل كەتىپ قالدى. ۆاگوننىڭ ەسىگىن بەكىتتى. ءتۇيۋلى شۇبەرەكتى تەز انتالاسىپ شەشىپ قارادىق: نە ەكەن؟ نان، كولباسا، پاپيروس ەكەن!
تارشىلىقتا بىرەۋدىڭ ىستەگەن بولماشى دوستىعى كوزگە قانداي كورىنەتىنىن ءوزى تارشىلىقتا بولماعان كىسى بىلمەيدى. جانە ايتساڭ دا ءدال وزىندەي تۇسىنبەيدى.
بۇل — ومىردە ۇمىتىلمايتىن ءىس! مۇنداي دوستىق تارشىلىقتاعى جانعا تاۋداي قايرات، ولشەۋسىز شاتتىق بەرەدى!
كەشەگى تولىق ەركەك پەن بۇگىنگى ايەلدىڭ كىم ەكەنىن بىلمەدىك. ءسويتىپ، سەمەيدەن قايتىپ كەلگەن سوڭ، ۆاگوندا ەكى-اق كۇن تۇرعىزىپ، ءۇشىنشى كۇنى ومبىنىڭ لاگەرىنە اپاردى.
تەندىگى ءۇشىن كەدەيدىڭ،
جاۋىزعا كونبەي تۋلادىق.
زالىمداردىڭ جاساعان،
ارانىنا ۋلادىق.
قاراڭعى، سۋىق زىنداندى
جاتاق قىلدى ءتانىمىز.
قىلىشتىڭ ءجۇزى، مىلتىقتىڭ،
اۋزىندا بولدى جانىمىز.
شەڭگەلىندە جاۋىزدىڭ.
كەتىپ ادام ءسانىمىز.
ارىستانداي شىنجىرلى
ورتەنىپ، قايناپ قانىمىز.
ءبىر شۇڭقىر سۋ، ءتۇيىر نان،
ۇيرەنشىكتى اس بولدى.
كۇل، كومىر، قيقىم، توڭ توسەك،
جاستىعىمىز تاس بولدى.
تاس كومىردىڭ توپىراعى،
دەنەنى باسىپ قارالاپ.
تاس كومىردىڭ ءتۇتىنى،
وكپەنى قاۋىپ ارالاپ.
قول-اياقتا كوك شىنجىر،
جىلانشا جالاپ، جارالاپ.
جاۋىزداردىڭ دوزاعىن،
كوردىك قورلىق ازابىن...
X. ومبى لاگەرىندە
قىلىش-مىلتىقتارى، يىقتارىنداعى شەندەرى جارقىلداپ ەكى كونۆوي تۇر. ءبىرى — بۇرىنعى جاياۋ كونۆوي، ءبىرى — قالادان جاڭا كەلىپ تۇرعان اتتى كونۆوي. ۆاگوندارىمىزدان ءتۇسىرىپ، قاتارلاستىرىپ جاتىر. جاڭا كەلگەن كونۆويدىڭ باستىعى بۇرىنعى كونۆويىمىزدىڭ باستىعىنداي جاس وفيسەر. ءبارى دە جىلان سياقتى. سۇر جىلان، اق جىلان، سارىباس جىلان... ەكەۋىنىڭدە يىقتارىنداعى كۇمىس وقا پوگوندارى كۇنمەن شاعىلىسقان جىلاننىڭ قابىعىنداي جارقىرايدى. كۇمىستەگەن، وقالى، شاشاقتى قىلىشتارى جوعارى ورمەلەگەن جىلانشا جىلتىلدايدى. وكشەلەرىندەگى سىلدىرماقتاي تەمىرلەرى قوزعالىپ قالسا، سىلدىر-سىلدىر ەتەدى. ەكەۋى دە تومپيعان جاس جىگىتتەر. مويىندارىنا سىلدىرماقتاي كۇمىس قارعى تاققان، جاقسىلاپ اسىراعان تازى ءيتتىڭ كۇشىكتەرىندەي. سوزدەرى، ءجۇرىس-تۇرىستارى بىزگە ابدەن ۇيرەنشىكتى بولعان. «اي» دەيتىن اجاسىز، «قوي» دەيتىن قوجاسىز بەتىمەن كەتكەن بەيباستاقتار. ادەپسىز ءسوز، تارقىلداق اقىماق كۇلكى، كۇرىلدەك حايۋان داۋىس. ەكى ءسوزدىڭ بىرىندە بوعاۋىز. بۇلار قامشى مەن قىلىشتارىن تالاي شولجاڭداتقان. تالاي ماس بولىپ كەلىپ، اتامىز دەپ، قىلىش، مىلتىقتارىن وقتالىپ توسەگەن، تالاي بوقتاعان. تالاي «تىزەدەن تۇرىپ پاتشانى تىلە» دەپ قيناعان. بۇل مىرزالاردىڭ ادامشىلىقتارىنىڭ قانداي ەكەنىن جولداستار ابدەن ءبىلىپ بولعان...
جۇرۋگە جارايتىنىمىز قاتارلاسىپ تۇرمىز. ەكى وفيسەر بىزگە قاراپ، قاسىمىزدا سويلەپ تۇر.
— انا ۆاگوننان بىر-ەكى جولداس تۇسە الماي قالدى. بىر-ەكى ءالدى جولداس ءتۇسىرىپ اكەلسىن... — دەستى ءبىزدىڭ بىر-ەكى كىسى.
پانكراتوۆ دەگەن جولداس ەكەۋىمىز تۇسە الماعان جولداستار جاتقان ۆاگونعا كىردىك. تاس كومىردىڭ كۇل-قوقىمى سۋمەن ارالاسىپ قاتقان ۆاگوننىڭ ەدەن تاقتايىندا ەكى جولداس جاتىر ەكەن. ءبىرى — تۇركىستان جاقتان كەلىپ قولعا تۇسەتىن پيانكوۆسكيي دەگەن جولداس، ءبىرى — ادۆوكات ماكسيماليست سموكوتين دەگەن جولداس ەكەن.
ەكەۋى دە ۇندەمەي، بىزگە قارايدى. كوزدەرى ۇڭىرەيىپ، مۇزداي بولىپ — قاتىپ قالعان...
اۋەلى پيانكوۆسكييدى كوتەرىپ، سۇيەپ ءتۇسىرىپ، كونۆويدىڭ اتقا جەگۋلى شاناسىنا اكەپ وتىرعىزدىق. سموكوتينگە كەلدىك. ءبىر اياعىندا ەتىگى جوق ەكەن. ەتىگى شەشۋلى جانىندا جاتىر.
ۇڭىرەيىپ قاتىپ قالعان كوزىمەن ماعان قادالىپ قارايدى.
— ەتىگىڭدى كيە الاسىڭ با؟ — دەدىم.
ىڭىرانىپ، باسىن يزەپ، قيمىلدادى. قيمىلداپ، وتىرا المادى، ىڭىرسىپ، ەتىگىنە قاراپ، «كيگىز...» دەگەندەي يشارات قىلدى. پانكراتوۆ ەكەۋىمىز ەكەۋلەپ ەتىگىن كيگىزدىك. كوتەرىپ، سۇيەپ، ۆاگوننان ءتۇسىرىپ، ونى دا اكەلىپ شاناعا وتىرعىزدىق.
ۆاگوننان سۇيەپ ءتۇسىرىپ جاتقان السىرەگەن جولداستارعا قاراپ، جاڭا كەلگەن كونۆويدىڭ باستىعى كۇلدى. بۇرىنعى كونۆوي باستىعىنا:
— ءالى كوپ قوي مىنالارىڭ، جولشىباي شىعىن قىلمادىڭدار ما؟ — دەدى.
بۇرىنعى كونۆويدىڭ باستىعى كۇلىپ:
— كوپ شىعىن بولعان جوق... مىقتى يتتەر، التاۋى-اق ءولدى. بەرىك سۆولىشتار! — دەدى.
قاتارلاسىپ تۇردىق. جارىق دۇنيەنى، قاستاعى جولداستاردى جاڭا عانا كورىپ تۇرعانداي قارايمىن. جولداستاردىڭ ءبارى دە كەپكەن، سولعان. كوزدەرى ۇڭىرەيىپ ىشتەرىنە كىرگەن. ءبارىنىڭ ءۇستى-باستارىن، بەت-اۋىزدارىن قاپ-قارا قىلىپ تاس كومىر كۇيەسى باسقان. سويلەگەندە تىستەرى عانا جالتىراپ اپپاق بولىپ كورىنەدى. كوزدەرى عانا الارىپ جىلتىرايدى. ءبارى دە باسقا دۇنيەنىڭ كىسىلەرى ءتارىزدى. مەن ءوزىم دە باسقا ءبىر بوتەن دۇنيەدەن كەلىپ ءتۇسىپ، بۇل دۇنيەنى جاڭا عانا كورىپ تۇرعان ءتارىزدىمىن. توعىز اي قاپاستا، قاماۋدا، قاراڭعىدا بولدىق. توعىز-اق اي!.. ءبىراق توعىز ايداعى كورگەن قيىندىق توعىز جىلداعىداي!..
توعىز ايدىڭ ىشىندە كەڭ، جارىق دۇنيەدەن ءۇمىت ءۇزىپ، كىر، كۇيە باسقان جولداستارعا سونشا ۇيرەنىپ كەتىپپىز! بوس جۇرگەن ادامدار — بوتەن دۇنيەنىڭ ادامدارى ءتارىزدى كورىنەدى. قىلىش اسىنعان كونۆويشىلاردان باسقا، تىرىدەي كورگە كىرگەن جولداستاردان باسقا، كەڭشىلىكتە بەتىمەن جۇرەتىن ادامدار بىزگە ەرتەگى ءتارىزدى كورىنەدى...
مىنە، ءبىزدى ايداپ جونەلدى... جۇرە الماعانداردى شاناعا سالىپ الدى.
جەردە اپپاق قالىڭ قار. قىستىڭ اقىرعى كەزى. كۇن جىلى. كۇنباتىس پەن وڭتۇستىك اراسىنان اقىرىنداپ جۇمساق جەل ەسەدى. تەمىر جول ءۇستىنىڭ، ءۇي الدارىنىڭ قارلارى جىپسىگەن. الىس اسپانداعى قىزىل كۇننىڭ ءجۇزى جىلى ۇشىراعانداي. جۇرەككە جىلى سەزىم بەرىپ، الىستاعى جاز تايانعان ءتارىزدى. جەردى قاپتاعان كەشەگى ىزعارلى اپپاق قار بوساپ، اياققا ىلىنەدى. قاردىڭ كەتەتىن ۋاقىتى تايانعانى سەزىلدى. كۇنگە قارايمىن... كۇنباتىس وڭتۇستىك اراسىنان اقىرىنداپ ەسكەن جۇمساق جەلگە بەتىمدى توسەيمىن. قارايمىن... جۇرەك قاتتى قيمىلداپ سوعادى... كوكىرەكتەگى بايلاۋلى ارىستان قوزعالىپ، بوستاندىقتى ويلاپ اقىرىن قيمىلدايدى. جولداستارعا قارايمىن. ءبارىنىڭ دە كىر، كۇيە باسقان اش بەتتەرىنە قان جۇگىرگەندەي. ءبارى دە كەۋدەلەرىن كەرىپ، تازا اۋادان قانباستاي جۇتىپ، دەم الىپ كەلەدى. ءبارىنىڭ دە كەپكەن، سولعان دەنەلەرى ءجىپسىپ جازىلعانداي. ۇڭىرەيىپ، مۇزداپ قاتقان كوزدەرىنىڭ جانارلارىنا جان كىرگەندەي. اپاراتىن جايلارى قانداي بولسا دا، «ازاپ ۆاگونىنان» جامان بولماس دەپ، ءبارى دە الابۇرتادى. جان-جاعىمىزدان ءوتىپ جاتقان قاپەرسىز جاندارعا ءبارى دە ىشىپ-جەپ قارايدى.
جۇرەك اقىرىنداپ ءتاتتى قيمىلداپ سوعادى. كوكىرەكتەگى بايلاۋلى ارىستان اقىرىنداپ شىنجىرىن قوزعايدى.
قىلىشتارىن جالاڭداتىپ دايارلاپ كوتەرگەن اتتى كونۆوي الدى-ارتىمىزدى قورشاپ ايداپ كەلەدى. قاپەرسىز جۇزبەن كولىكتى جانە جاياۋ جۇرت جان-جاعىمىزدان ءوتىپ جاتىر. ءبارىنىڭ ويلارىندا ەشتەڭە جوق ءتارىزدى. تەك اڭىرايىپ، تاڭىرقاپ قاراپ وتەدى...
ءبىزدى لاگەرگە اكەپ كىرگىزدى. لاگەر ومبىنىڭ تەمىر جول جاق شەتىندە ەكەن. لاگەردىڭ ىشىندە — شىعار اۋىزداعى ۇيدەن ءبىر قىلىش اسىنعان، اسكەري ادەمى كيىنگەن تولىق سارى جىگىت شىقتى. قاسىندا ءۇش-تورت سولداتى بار، تولىق جىگىت ءبىزدى الىپ، اتتى كونۆويدى قايتاردى.
لاگەردىڭ اينالاسى تاقتايمەن قورشالعان قاماۋ. قاماۋدىڭ ىشىندە جۇقا تاقتايلاردان بوس شەگەلەپ، قورا ءتارىزدى قىلىپ ىستەگەن ۇزىن-ۇزىن ون شاقتى ۇيلەر بار. بۇل ۇيلەردى باراك دەيدى. لاگەردىڭ سىرتقى قاماۋىنىڭ قاقپاسىن جاۋىپ، سىرتىندا، ىشىندە قاراۋىل كۇزەتشى سولداتتار تۇرادى. لاگەردىڭ ءىشى سىرتقى دۇنيەدەن بولىنگەن، ءوز الدىنا ءبىر مەملەكەت ءتارىزدى. ون باراكتىڭ بارىندە دە تولعان تۇتقىندار ەكەن. باراكتاردىڭ ەسىكتەرىن بەكىتپەيدى.
تۇتقىندار بىر-بىرىمەن قاتىناسىپ جۇرەدى. باراكتار قاماۋ لاگەردىڭ تۇكپىرىندە بولادى.
ءبىزدى ايداپ لاگەرگە كىرگىزگەندە، باراكتاردىڭ ارالارىندا جۇرگەن تۇتقىنداردىڭ ءبارى دە بىزگە قاراي قالدى. ايداپ كەلگەن اتتى كونۆويدان ءبىزدى العان الگى تولىق سارى جىگىت، قاسىنداعى ەكى سولداتقا:
— مىنالاردى انا باراكتاردىڭ بوس جەرلەرىنە اپارىپ ورنالاستىر، — دەدى. لاگەردى كۇزەتەتىن چەحوسلوۆاكتار ەكەن.
ەندى ءبىزدى سول سولداتتار ەرتىپ ءجۇردى. باراكتارعا تايانىسىمەن، الدىمىزدان بۇرىنعى شىعىپ قاراپ تۇرعانداردان باسقا، تاعى دا ءار باراكتان كوردەن شىققانداي سۇمەتىلگەن ادامدار اقىرىنداپ شىعا باستادى. كوبى — ءوزىمىز ءتارىزدى ازىپ-توزعان، ارىعان ءتىرى ولىكتەي، كوزدەرى ۇڭىرەيگەن ارۋاقتار. باراكتارعا كەلدىك. جاتقان تۇتقىنداردىڭ ءبىرسىپىراسى جينالىپ بىزگە كەلىپ، ءجونىمىزدى سۇراي باستادى. ءجونىمىزدى ايتىپ جاتىرمىز. جامىراپ ورنالاستىرىپ جاتىر. «اشپىز» دەگەن سوڭ، ءارقايسىسى جۇگىرىپ ناندارىن اكەپ بەرىپ جاتىر. ءبىزدى باراك ىشىندە ءۇيىر-ۇيىر قىلىپ ءبولىسىپ اكەتتى. وتىرعىزدى. ناندارىن جەگىزىپ، جان-جاعىمىزدان قامالاپ، كورگەن-بىلگەنىمىزدى سۇراپ جاتىر. قايناعان سۋ اكەپ شاي بەرىپ جاتىر. سۋ اكەپ جۋىندىرىپ جاتىر...
لاگەردەگى جولداستار مىڭ جارىمداي ەكەن. بۇلار جان-جاقتان جينالعان، ءتۇرلى جاستا، ءتۇرلى فورمادا، ءتۇرلى جاقتان جينالعان ەكەن. بۇلاردىڭ ىشىندە ورىس، نوعاي، جەبىرەي، نەمىس، ماديار، كورەيلىك، تاعى باسقالار بار .
ءبارى سىرتقى دۇنيەدەن تاقتاي قورعانمەن بولىنگەن، لاگەر ىشىندە ءوز الدىنا ءبىر بوتەن دۇنيەدە ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەن جاندار ءتارىزدى. باراكتارىنا بىرەۋى كىرىپ، بىرەۋى شىعىپ، قىبىرلاپ قۇمىرسقاشا قاينايدى. باراكتىڭ ىشىندە كىر-كىر تاقتاي ساكى. ءبىر جەرى سىنعان، ءبىر جەرى قيسايعان. ءىشى ساسىق، كۇڭگىرت، قاراڭعى. تۇتقىنداردىڭ ءبارى دە جۇدەۋ. كوبىنىڭ كيىمدەرى ءورىم-ورىم. كوبى اۋرۋ. كوبى مەڭزەڭ. ءىلىنىپ، سۇمەتىلىپ، بۇرالىپ جۇرەدى. كۇن سايىن ءولىپ تە جاتىر ەكەن.
قالاي بولعانمەن، ءوز اۋىلىمىزعا كەلگەندەي جادىراپ، كەنەلىپ قالدىق. اشتان قاۋساپ، كەۋىپ كەلگەن جولداستار تاماقتانىپ، تويىپ، كەنەلىپ قالدى.
حورۆات دەگەن ماديار — ورتا بويلى، دوڭگەلەك بەت، قارا سۇر جىگىت بىزگە (قازاقتارعا) اس اكەپ بەرىپ، اڭگىمە ايتىپ، قاسىمىزدان شىقپايدى. ءوزى ورىسشا شالالاۋ، ءسۇرىنىپ سويلەيدى. حورۆات، قىزىلداردىڭ اتتى وتريادىندا بولىپتى. چەحوسلوۆاكتار ومبىنى الاردا ماريانوۆكا دەگەن ومبىنىڭ قىزىلجار جاعاسىنداعى ستانسياسىندا بولعان قاندى مايداندا بولىپتى. ماريانوۆكادا نەشە مىڭ چەحوسلوۆاكتار قىرىلعان. سانى ارتىق چەحوسلوۆاكتار ۇستەرىن كەلىپ باسقانشا، ازعانتاي عانا، مايداندا كوگەنتۇپتە قالعان قىزىلدار ماريانوۆكانى بەرمەي، قارا جەردى قانمەن بوياپ جاتىپ العان. مىنە، سول مايداندا حورۆات بولعان. ماريانوۆكانىڭ سوعىسىن حورۆات ءوزىنىڭ شالا تىلىمەن جىر قىلىپ سويلەيدى. حورۆاتپەن بىرگە ومبىدا قىزىل وتريادقا كىرگەن قازاق جىگىتتەرى بولىپتى. حورۆات بولعان قىزىل وترياد قارىسىپ، جاۋعا بەرىلمەي جاتىپ اتىسىپ، كوپ قىرىپتى. امان قالعانى شامالى.
— ەشتەڭە ەمەس، جولداستار. ەشتەڭە ەتپەيدى. بىزدىكى بولادى. اقىرىندا ءبىز الامىز، — دەيدى.
— ءاي، ءبىز العانىمىزشا مىنالار بىزدەن نە قالدىرادى دەيسىڭ؟ — دەيدى ءبىر جولداس.
— ەشتەڭە ەتپەيدى، ەشتەڭە ەتپەيدى، ءبىز بۇلاردىڭ ءبارىن باۋىزدايمىز، — دەپ حورۆات سۇق ساۋساعىمەن ىمداپ، ءوز تاماعىن باۋىزداعانداي شالىپ جىگەرلەندى.
— ءىس ۇزاققا اينالدى عوي. جەر-دۇنيەنىڭ ءبارى قىزىلدارعا جابىلىپ جاتىر. قىزىلدار قاشان كەلەدى؟.. ءىستىڭ اقىرى سوزىلدى عوي، — دەدىم مەن.
حورۆاتتىڭ قاسىنا كەلگەن اققۇبا جىگىت، و دا ماديار، ماعان قارادى.
— ۋايىمداما، جولداس، قىزىلدار كەلەدى!.. ءىس ۇزاققا اينالسىن. پاتشالار ءۇشىن بەس جىل سوعىستىق، ەندى پرولەتاريات ءۇشىن ون بەس جىل سوعىسامىز... اقىرىندا جالپى جەر-دۇنيە جۇزىندە ءبىزدىڭ عانا ۇكىم بولادى، — دەدى.
لاگەردە اتباسار سوۆدەپىنىڭ باستىقتارىنا جولىقتىق. اتباسار سوۆدەپى جۋاستاۋ بولعان سەبەپتى اقتار ءۇش-تورت-اق كىسىنى كوگەنتۇپكە الىپ قالىپ، وزگەسىن قويا بەرگەن ەكەن. كوگەنتۇپكە قالعانداردىڭ ءبىرى — اتباسار سوۆدەپىنىڭ ءتوراعاسى باسوۆ. جانە ءبىزدىڭ اقمولا سوۆدەپىنە كەلىپ كەتكەندەر. اتباساردا سوۆدەپ جاساعان بولشيەۆيكتەردىڭ سانى شامالى ەدى دە... لاگەردەگىلەردەن ءار ءتۇرلى ءتاۋىر حابارلار ەسىتتىك. ولار گازەت الىپ تۇرادى ەكەن. گازەتتەرىن سۇراپ الىپ وقىدىق. گازەت — كولچاك گازەتى. كولچاك الىپ تۇرعان جەرلەردە قىزىل پارتيزانداردىڭ شىققانىن انىقتاپ بىلدىك. رەسەيدەن قىزىلداردىڭ ءالى دە ىلگەرى باسىپ، جىلجىپ كەلە جاتقانىن بىلدىك. جاسىرسا دا گازەتىندە «پالەن قالانى تاستادىق، تۇگەن قالانى تاستادىق» — دەپ قويىپتى. گازەت قولدان-قولعا جۇگىردى. اسىرەسە بىزگە اسەر بەرگەن قىزىل پارتيزانداردىڭ كوبەيگەنى.
ۆاگوننىڭ تۇرمىسىنان گورى ءتاۋىر بولعانمەن، لاگەردىڭ ءحالى دە ناشار ەكەن. تۇتقىنداردىڭ جارتىسىندايى اۋرۋ. كۇندە بەستەن، وننان كىسى ءولىپ تۇرادى. تۇتقىنداردىڭ كوبىنىڭ كيىمدەرى جوق. قىستايعى سۋىق، اشتىق شىڭدارىنا جەتىپ قالعان. ءبارىنىڭ دەنەسى قۇر سۇيەك پەن تەرى. ءبارى دە اش ارۋاق. كوبى — ساندالعان دەلبە، جاندى كولەڭكە. ءبىز كەلەردىڭ الدىندا عانا تۇتقىندارعا بۇرىنعىلارىنان گورى تاۋىرلەپ اس بەرە باستاعان ەكەن. ءبىراق شىڭىنا جەتكەن اشتاردىڭ كوبى مال بولماي جاتىر. اۋرۋى سۇزەك (تيپ) دەيدى. ءبىراق ءبارى — اشتىقتىڭ، جالاڭاشتىقتىڭ، سۋىقتىڭ، لاس جەردە جاتقاندىقتىڭ اسەرى. ءبىزدىڭ قىرىق شاقتى جولداستاردىڭ دەنى كەلىسىمەن ەكى كۇننەن سوڭ اۋىرىپ قالدى. ءبارى دە باستان كەشكەن اشتىقتىڭ، سۋىق ىزعاردىڭ زاردابى. كوبىنىڭ دەنەلەرىنىڭ ءار جەرى ءىسىپ كەتتى. ءبىرازدان سوڭ ولە باستادى. ءبىزدىڭ قىرىق شاقتى جولداستاردان التى-جەتى-اق كىسى جىعىلمادى. اۋرۋلاردىڭ ءبارىن سول باراكتاردا بولەك سالىپ قويعان. باقتاشىلار، كۇتۋشىلەرى، دارىگەرلەرى — تۇتقىنداردىڭ وزدەرى. اۋرۋلار جاتقان باراكتىڭ ءبىر جاق ەسىكتەرىنەن كۇندە جاڭادان اۋرۋلار قوسىلىپ كىرىپ جاتىر، ءبىر جاق ەسىكتەرىنەن كۇندە ولىكتەر شىعىپ جاتىر. ارينە، ازداپ بولسا دا، جازىلىپ، ساۋلارعا قوسىلىپ جاتقاندار دا بار. ساۋلار جاتقان باراكتارعا بارىپ قاراپ تۇرساڭ، تىڭ تۇتقىنداردىڭ كەيبىرەۋلەرى ۇيمەلەسىپ گازەت وقىسىپ وتىرادى. كەيبىرەۋلەرى ۇيمەلەسىپ اڭگىمە ايتىسىپ وتىرادى. كەيبىرەۋلەرى مۇجتيعان، جىرتىق، كىر-كىر كارتا مەن تاقتايدان جونىپ جاساعان دويبى ويناپ وتىرادى. كەيبىرەۋلەرى قۇر ساندالىپ انانىڭ قاسىنا ءبىر، مىنانىڭ قاسىنا ءبىر بارىپ، گازەت وقىعانداردى، اڭگىمە ايتقانداردى تىڭداپ جۇرەدى. دويبى مەن كارتا ويناعانداردىڭ ويىندارىنا قاراپ تۇرادى. كەيبىر باراكتاردا سكريپكا، سىرناي (گارمون) ويناۋشىلار دا بولادى. ءان سالۋشىلاردا بولادى. ءالسىز تۇتقىندار سەڭ سوققان بالىق ءتارىزدى، سەندەلگەن دەلبە، جاندى كولەڭكە ءتارىزدى. كوبى مەڭ-زەڭ بولىپ وتىرادى، جاتادى. بارلىعىنىڭ جالپى رەڭدەرى ءبىرتۇرلى ناشار. باراكتىڭ ىشىندە قالاي بولسا سولاي شەگەلەي سالعان قيۋسىز، قيسايعان، سولقىلداعان ەكى قابات تاقتاي ساكى بار. تۇتقىندار سول ساكىگە جاتادى. ساكىلەرى كىر-كىر. باراكتىڭ ءىشى تۇتاس كىر، ساسىق. ساۋعا سانالىپ جاتقانداردىڭ ءوزىنىڭ كوبى اۋرۋ. كۇن سايىن اۋرۋ كوبەيىپ جاتادى. كۇن سايىن ساۋلاردان ۇزىلمەي اۋىرىپ شىعادى. ۆاگوننان گورى ءتاۋىر بولعانمەن، لاگەر دە دوزاقتىڭ ءبىر بۇرىشى ءتارىزدى. اسىرەسە تۇنگى ءتۇرى جامان. ءتۇن ىشىندە ويانىپ كەتسەڭ نەمەسە ءبىراز ۇيىقتاماي جاتساڭ، ۇيىقتاپ جاتقان تۇتقىنداردىڭ نەشە ءتۇرلى ۇيقىسىراعان ساندىراعى ەستىلەدى. كوبى ىڭقىلداپ ۇيىقتايدى. كەيدە تۇتقىنداردىڭ شوشىپ ويانىپ، سويلەنىپ، الاسۇرىپ، بەتالدى تۇرا ۇمتىلاتىندارى بولادى. سول الاسۇرعان بويىمەن ەسالاڭ بولىپ اۋىرىپ قالاتىندارى بولادى. لاگەردىڭ اسىرەسە تۇنگى سۋرەتى ىڭىرسىپ دەمالعان قارا پالە باسىپ، شالا تۇنشىققان قاراڭعى دوزاقتاي.
ال اۋرۋلار جاتقان باراكتارعا بارساڭ، ول جەردە دە ىڭقىل، بۇل جەردە دە ىڭقىل. كۇيىپ-جانىپ جانتالاسقان اۋرۋلار. مۇرساسى قۇرىپ، ۇندەۋگە ءالى كەلمەي اقىرىن دەم الىپ، سونۋگە تايانعان شامشىراقتاي السىرەگەن اۋرۋلار. ساندىراقتاپ جاتقان اۋرۋلار. كەيبىرەۋلەرىنىڭ ساندىراقتارىنان قورقىنىش سوزدەر ەستىلەدى. كەيبىرەۋلەرىنىڭ ساندىراقتارىنان قۋانىش، شاتتىق سوزدەر ەستىلەدى. كەيبىرەۋلەرىنىڭ ساندىراقتارىنان كوكىرەكتەرىنە سەرت، ارمان، يمان قىلىپ ساقتاعان سوزدەرى ەستىلەدى... اۋرۋلار جاتادى. كۇتۋشى جولداستار ارالاپ، دامىلسىز اۋرۋلاردى سۇيرەپ، كوتەرىپ، سۋ بەرىپ جۇرەدى. شاماسى كەلەتىندەرىن سۇيرەپ تىسقا شىعارىپ، كىرگىزىپ جۇرەدى. كۇتۋشىلەردىڭ قاباقتارى تاستاي بولىپ قاتقان...
مىنە، باراقتىڭ جايى وسىنداي. ەڭ ءتاۋىر جەرى — باراكتاردىڭ ەسىكتەرىن جاپپايدى. كىرىپ-شىعىپ جۇرۋگە ىقتيارلى. سىرتقى دۇنيەدەن ءبولىنىپ، قورشاۋلى قاماۋدا جاتقانمەن، باراكتاردىڭ بىرىنەن-بىرىنە كىرىپ-شىعىپ جۇرۋگە بوستاندىق بولعان سوڭ تۇرمىسىمىز ۆاگونداعىدان جاقسى ءتارىزدى بولدى.
لاگەردە ءسويتىپ جاتا بەردىك. ءبىر كۇنىمىز ءبىر كۇنىمىزگە ۇقساس...
ءبىراز كۇن ءوتتى. جاز تاياندى. ورىسشا، قازاقشا گازەت وقيمىز... قىزىلداردىڭ داۋىرلەگەندەرىنە جۇرەك الابۇرتادى. لاگەرگە كەلىسىمەن ومبىداعى بوستاندىقتاعى جۇرگەن بىرەن-ساران دوستارمەن حابارلاستىق. ولار رۇقسات الىپ لاگەرگە دە كەلە باستادى.
بىزبەن قاتىناسىپ، بىزگە اس جىبەرەتىن — ومبىداعى مۇقاندىكى، سوندا جاتاتىن جانايدار جانە قۇرمانعالي.
لاگەر ىشىندە اسحانانىڭ قايناعان سۋ الاتىن جەرىندە ءبىر كۇنى سۋ الا كەلگەن كوپ جولداستاردىڭ اراسىندا تۇرعان زىكىريا مۇكەيۇلىن كوردىم. امانداسىپ، سويلەسىپ قالدىق.
«سەن باراكتا جوق ەدىڭ عوي...» — دەسەم، زىكىريا لاگەردىڭ ىشىندەگى ءبىر بەرىك بولمەدە (كارسەردە) جاتىر ەكەن.
ءبىز لاگەرگە كەلمەي تۇرعاندا، باراكتا جاتىپ جۇرگەن كەزىندە، زىكىريا ءبىر كۇنى اسحاناعا سۋ الا كەلگەن بەتىندە، قاشۋعا ىڭعايلانىپتى. ونى كۇزەتشى چەحوسلوۆاكتار سەزىپ قالىپ، زىكىريانى ۇستاپتى. جاۋاپ العاندا زىكىريا ەشتەڭە بىلمەيتىن مىلقاۋ بولىپ سويلەپتى. سودان سوڭ زىكىريانى باراكتارعا قويماي، لاگەردىڭ ىشىندەگى بىرەن-ساران جازالىلاردى قامايتىن بەرىك بولمەگە جاۋىپ تاستايتىن بولىپتى. بەرىك بولمەدەن زىكىريانى كوپ شىعارمايدى ەكەن. ءبىزدىڭ ونى كورمەي جۇرگەنىمىز سول ەكەن.
لاگەرگە كەلگەننەن كەيىن، سىرتقى دۇنيەمەن قاتىناسقان سوڭ، ءبىرسىپىرا حابار بىلدىك.
قىزىل وتريادتاعى قازاقتاردىڭ، سوۆدەپشى قازاقتاردىڭ نە بولعانىن زەرتتەدىك.
قىزىلجارداعى ۇيىمداسقان ازعانا قازاق جۇمىسكەرلەرىنىڭ تاعدىرىن تۇنەۋگى كۇنى قىزىلجار لاگەرىندە بىلگەنبىز. ولار تۋرالى باسقا، جاڭادان وعان قوسارلىق حابار بىلمەدىك. قىزىلجاردىڭ جاراقتالعان قازاق جۇمىسكەرلەرىنىڭ باستىعى ىسقاق كوبەكۇلىن اقتار توڭكەرىس كۇنى اتقان. كارىم سوتەشۇلىن توڭكەرىس كۇنى قىزىلجاردىڭ مۇسىلمان بايلارى ۇرىپ ولتىرگەن. عالي ەسماعامبەتۇلىن قىزىلجاردىڭ بايلارى ۇرىپ ولتىرگەن. مۇقان ەسماعامبەتۇلىن ءۇش ايداي اباقتىدا ۇستاپ شىعارعان. وزگەلەرى جاسىرىن كەتكەن، بۇلار تۋرالى بۇدان باسقا جاڭارعان حابار بىلمەدىك. شايمەردەن ءالجانۇلىن قىزىلجار ۋەزىندە ۇستاپ اباقتىعا سالعان. ودان ومبى تۇرمەسىنە جىبەرگەن. ومبى تۇرمەسىنەن شايمەردەندەردى قىستى كۇنگى (1918 جىل، جەلتوقساندا بولعان)، ومبىدا كولچاكقا قارسى كوتەرىلىس جاساعاندا، بولشيەۆيكتەر تۇندە تۇرمەدەن بوساتىپ جىبەرگەن. تۇرمەدەن بوسانىپ شىعىپ، شايمەردەن مەن كولباي ەكەۋى قازاق اراسىنا قاراي قاشقان. بۇلاردى ومبىداعى وبلىستىق «الاشوردالار» قۋىپ، ۇستاپ اكەپ، كولچاكتىڭ قولىنا بەرگەن. كولچاك كولبايدى تۇرمەدە كەشىكتىرمەي ولتىرگەن. ءبىرازدان سوڭ شايمەردەندى دە اتىپ ولتىرگەن. بۇلار تۋرالى، ومبىعا ءبىزدى اكەلگەن بەتتە دە تولىعىراق ايتىپ وتكەمىن.
ال ومبىداعى قىزىل وتريادقا كىرگەن قازاق جۇمىسكەرلەرىنىڭ تاعدىرلارى قانداي بولعانىن ايتايىن.
ومبىداعى قازاق جۇمىسكەرلەرىنىڭ ءبىرازى جاياۋ وتريادتا بولعان. ءبىرازى اتتى وتريادتا بولعان. جاياۋ وتريادتا قازاق جىگىتتەرىنىڭ ىشىندەگى باسشىلارى: مۇقامەتقالي ءتاتىم ۇلى، شوكەي ۇلى، جۇماباي تولەنباي ۇلى، وتريادتىڭ ىشىندەگى باسشىلارى: ۋگار (مۇقاتاي) جانىبەك ۇلى، زىكىريا مۇكەي ۇلى.
چەحوسلوۆاكتار سوعىسىندا، قىزىل وتريادتارداعى قازاق جۇمىسكەرلەرى ومبىنى قورعاعان قاندى مايداندا بولعان. 1918 جىلى ماۋسىمنىڭ باسىندا چەحوسلوۆاكتار قىزىلجاردان تەمىر جولمەن وننان اسا پوەزبەن ومبىعا قاراي كەلگەن. ءار ۆاگوندا قىرىق-وتىز چەحوسلوۆاك سولدات. ءار چەحوسلوۆاكتىڭ ونە بويى تولعان قارۋ-جاراق. ۆينتوۆكا دا وندا، پۋلەمەت تە، زەڭبىرەك تە وندا، ماۋزەر دە، بومبا دا وندا، قىلىش، ساپى دا وندا. ءبارى — اسكەر تارتىپتەرىن ابدەن ۇيرەنگەندەر. بۇلارعا قارسى تۇرعان قىزىل اسكەردىڭ سانى دا، ول ۋاقىتقا قاراعاندا، ەداۋىر. ءبىراق بۇلار اسكەر ءتارتىبىن، سوعىس ادىستەرىن ءجوندى بىلمەيدى جانە قۇرالى دا از. جاڭاعى ايتىلعان قازاق جىگىتتەرى ءالى جوندەلە الماعان. توپ-توپ بولعان قىزىل وتريادتىڭ ىشىندە. بۇلاردىڭ قارۋ-جاراقتارى دا كەم، اسىرەسە وقتارى از. ءبىرازدارى — وتريادقا ءوزى تىلەنىپ كىرگەندەر. بۇلار جاۋدىڭ باسىم ەكەنىن كورسە دە، چەحوسلوۆاكتاردىڭ جولىن بوگەپ، اعاشتى، ورماندى دالادا، تەمىر جول بويىندا شەپ قۇرىپ سوعىس اشادى.
سايمانى ارتىق، سوعىس تارتىپتەرىن جاقسى بىلەتىن جاۋ وتتى، ۋلى قورعاسىندى جاڭبىرشا جاۋدىرادى. قىزىل اسكەر شەپ قۇرىپ، وقتى وقپەن قارسىلاپ، قىپ-قىزىل وقتىڭ استىندا، بىتىرلاتىپ اتقىلاپ جاتىپ الادى. ەكى كۇن، ەكى ءتۇن تىنىم الماي سوعىسادى. نەشە رەت لەك-لەك بولىپ وعىن بۇرشاقتاي جاۋدىرىپ قاپتاپ كەلگەن دۇشپاندى قوزعالماي جاتقان قىزىلدار جۋساتىپ سالادى. قىزىلداردىڭ وزدەرى دە نەشە رەت قوزعالىپ، جاۋعا قارسى ۇمتىلادى. اقىرىندا قىزىلداردىڭ وقتارى دا تاۋسىلادى، ادامدارى دا ازايادى. سايمانى باسىم جاۋ اقىرىندا كەرىپ اكەتەدى. قىزىلداردىڭ تابانى اۋماي قالعاندارى لاجسىز شەگىنەدى. ءاربىر اعاشتىڭ ءتۇبىن، ءاربىر جەروشاقتىڭ ءتۇبىن قانعا بوياپ قالدىرادى. ماريانوۆكانى العان سوڭ، چەحوسلوۆاكتار تەمىر جولمەن بوگەلمەي ومبىعا كەلەدى. ومبى ۆوكزالىنىڭ جانىنداعى كۋلومزينو ستانسياسىندا ومبىنىڭ اقىرعى وتريادتارى چەحوسلوۆاكتاردىڭ الدىنان شىعادى. بۇلاردىڭ كوبى — سول چەحوسلوۆاكتارمەن سوعىس بولىپ جاتقاندا عانا قولدارىنا مىلتىق الىپ شىققان جۇمىسكەرلەر. بۇلاردىڭ ىشتەرىندە دە جيىرما بەس شامالى قازاق جۇمىسكەرلەرى بولعان. ءا دەگەندە قولدارىنا مىلتىق تۇسپەگەن سوڭ بۇل قازاق جۇمىسكەرلەرى ومبىدا جينالىپ كەلىپ جانجال قىلىپ، مىلتىق سارايىنداعى قاراۋىلدى ءولتىرىپ، قارۋ-جاراقتانىپ، چەحوسلوۆاكتارعا قارسى شىعادى. كۋلومزينو ستانسياسىندا چەحوسلوۆاكتارمەن تاعى دا قىپ-قىزىل سوعىس بولادى. تاعى دا قىرعىن بولادى. ادامنىڭ قانى تاعى دا سۋداي اعادى. كۋلومزينو ستانسياسىندا ادام قانى تامباعان جەر قالمايدى. اقىرىندا جاۋ كۋلومزينونى دا الىپ، ومبىعا كىرەدى. كۋلومزينودا سوعىسقان جيىرما بەس قازاق جۇمىسكەرلەرىنىڭ جيىرمادايى وققا ۇشادى، تىرىدەي قولعا تۇسكەندەرىن چەحوسلوۆاكتار تىلگىلەپ ءولتىرىپ، باستارىن مىجعىلاپ اعاشقا اسىپ كەتەدى. بۇل سوعىستاعى قازاق جىگىتتەرىنەن زىكىريا مۇكەي ۇلى قولعا ءتۇسىپ، امان قالادى. سوڭىنان ۋگار (مۇقاتاي) جانىبەك ۇلى قولعا تۇسەدى. سوعىس باسىلعاننان كەيىن، ولگەن قازاق جىگىتتەرىن قازاقتار كەلىپ جينايدى. ءبىراق قىرىلعان قىزىلداردىڭ باستارى، بەتتەرى سونشا مىجعىلانعاندىقتان، كوبىن انىقتاپ تاني المايدى. قىرىلعان قازاق جىگىتتەرىنىڭ ىشىندە بىرەۋىن مۇقامەتقالي ءتاتىمۇلىنا ۇيعارادى. ءبارىن جيناپ كومەدى. مۇقامەتقالي ءتاتىم ۇلىنىڭ ەلىنە جولداستارى كوڭىل ايتىپ حات جازادى. ەرتىس پاروحودىندا ماتروستىق، جۇمىسىنداعى تۋعان اعاسى ومبىعا كەلگەندە، مۇقامەتقاليدىڭ ومبىداعى جولداستارى جينالىپ، اعاسىنا قازاقشا ەستىرتىپ كوڭىل ايتىسادى.
مىنە، ومبىدا سوۆەت تۋىنىڭ استىنداعى، قازاق ەڭبەكشىلەرىنەن شىققان قىزىل ازاماتتارىنىڭ تاعدىرلارى وسىنداي بولعان...
بۇل جەردە مۇقامەتقالي ءتاتىم ۇلى تۋرالى انىقتالىپ بىلىنگەن وقيعالارىن ايتا كەتەيىن. مۇنىڭ «وتكەن وتكەلدەرى»، باستان كەشىرگەن ەرلىكتەرى — ەڭبەكشى تاپ ازاماتىنا ايتا جۇرەرلىك قىزىقتى اڭگىمە.
مۇقامەتقالي ءتاتىم ۇلى مەن ابدوللا اسىلبەك ۇلىنىڭ 1919 جىلعى سوعىس مايدانىندا ءوز قولدارىمەن ىستەگەن ىستەرى ەرتەگى ءتارىزدى. ءبىرى ورال تاۋىندا، ءبىرى جىراق كۇنشىعىستا — جاپونيامەن شەكارادا. جانە سابىر ءشارىپ ۇلىنىڭ ىستەگەندەرى مەن باستان كەشكەندەرى ءبىرتۇرلى قىزىقتى،تاڭقالارلىق ەرتەگى ءتارىزدى. ءبىر ۇلكەن «داستان» ءتارىزدى. بۇلار تۋرالى تاعى دا جازارمىز. بۇل جەردە مۇقامەتقاليدىڭ نە قىلعانىن ايتا كەتەيىن. مۇقامەتقالي چەحوسلوۆاكتاردىڭ سوعىسىنان امان كەتەدى. چەحوسلوۆاكتار جەڭىپ، اقتار ومبىنى العان سوڭ، مۇقامەتقالي جانە تەلىمباي ۇلى دەگەن قازاق جىگىت ەكەۋى قىرىق شامالى قىزىل وتريادتاعى جولداستارمەن شەگىنىپ وتىرىپ، ەشىم قالاسىنا بارادى. بۇلار ەشىمدى اقتار الىپ تۇرعان ۇستىنە بارادى. ەشىمگە بارا، كيە-جارا اقتارمەن شارتتا-شۇرت سوعىس قىلىپ جەڭىپ، اباقتىعا قامالعان قىزىل اسكەرلەردى، بولشيەۆيكتەردى بوساتىپ الىپ، ەشىمنەن كەتەدى. جولشىباي ءار جەردە كوتەرىلگەن اقتارمەن سوعىسىپ وتىرىپ، ەكاتەرينبور، تيۋمەن قالالارىنا بەت الادى. «ۆاگاي» ستانسياسىنداعى سوعىستا ءجۇمادىل تەلىمبايۇلىنا وق تيەدى. سونسوڭ ءجۇمادىلدى ۆياتكاعا جىبەرەدى. مۇقامەتقالي سول ۋاقىتتا «ومبىنىڭ اساۋ ءجۇزى» دەگەن ءجۇز شامالى وتريادقا كىرەدى (ومسكايا ديكايا سوتنيا). سول بەتىمەن مۇقامەتقالي ورالدىڭ سولتۇستىك جاق مايدانىندا بولادى.
وكتيابر مەيرامىندا كوشۋۆەن زاۆودىندا بولادى. بۇل جەرگە وكتيابر مەيرامىنا ماسكەۋدەن باستىقتار كەلەدى. زينوۆيەۆ بولشەك-بولشەك بولعان قىزىل وتريادتاردى قۇراپ، ءتارتىپتى اسكەر قىلىپ كەتەدى (رەگۋليارنايا ارميا). قۇرالعان قىزىل اسكەرىن «پۋتيليەۆتىڭ ءبىرىنشى اتتى بولات پولكى» (پەرۆىي پۋتيليەۆسكيي ستالنوي كاۆالەرييسكيي پولك) دەپ اتايدى. پۋتيليەۆتىڭ ءبىرىنشى اتتى بولات پولكىنىڭ مۇقامەتقالي پۋلەمەت باستىعى بولادى.
بۇل پولك قۇرىلىپ بولعان كەزدە بۇلار اقتىڭ قۇرساۋىندا قالادى. اقتار بۇلاردى اينالا قىسادى. اقىرىندا بولات پولك قاماعان اقتاردىڭ ءبىر جاعىن قيراتىپ، بۇزىپ-جارىپ وتەدى. گلازو دەگەن قالانىڭ جانىنداعى قىزىل اسكەرگە قوسىلادى. سول مايداندا قىستى وتكىزەدى. بۇلارمەن جەدەل ورالدىڭ سولتۇستىك جاعىندا اقتارمەن مايدانداسقان قىزىل اسكەردىڭ ءبىر پولكى «قىزىل بۇركىت پولكى» دەگەن پولكى بولادى. قازاقشا ءسوز قۇلاققا جاتىق ەستىلمەگەنمەن، ورىسشا ادەمى ەستىلەدى. بۇل پۋتيليەۆتىڭ ءبىرىنشى اتتى بولات پولكى، قىزىل بۇركىت پولكتارى تۋرالى (پولك كراسنىح ورلوۆ) لاگەردە وتىرىپ، كولچاك گازەتتەرىنەن كوپ وقىدىق.
1919 جىلى ءساۋىر ايىندا ورالدىڭ تۇستىك جاق مايدانىنا تروسكيي كەلەدى. تروسكيي كەلگەن سوڭ قىزىل اسكەردىڭ رۋحى ەرەكشە كۇشەيەدى. ورالدى، ءسىبىردى جاۋدان ايىرۋعا تروسكيي ۇران سالادى... «جاۋ قولىنداعى اساۋ ءسىبىر مەن قارت ورال ءبىزدى كۇتۋدە...» — دەگەن تروسكييدىڭ كۇشتى سوزدەرى قىزىل اسكەردىڭ قايراتىن تاسىتادى. تروسكييدىڭ ايتقان كۇنىندە ماۋسىمنىڭ باسىندا (ءۇشىنشى ماۋسىمدا)، ىشىندە مۇقامەتقالي بار، قىزىل اسكەر ورالدىڭ تەمىرقازىعى — ەكاتەرينبوردى الادى. ول كەزدە مۇقامەتقالي — پۋلەمەت ۆزۆودىنىڭ باستىعى. ول ارادا جاراسى جازىلىپ، تەلىمباي ۇلى اسكەرگە كەلەدى. سول بەتىمەن قىزىل اسكەر جىلجىپ وتىرىپ، اقتاردى دومالاتىپ ايداي بەرەدى. اقتارمەن بەلدەسكەندە مۇقامەتقالي مەن ءجۇمادىل الدىڭعى قاتاردان قالمايدى. ەشىمدى، يالۋتوروۆسكىنى العاننان كەيىن، مۇقامەتقالي سۇزەك بولىپ اۋىرعان سوڭ، ەكاتەرينبور قالاسىنا جىبەرىلەدى. ءجۇمادىل ومبىنى الىپ، كولچاكتى قاشىرىپ، بارناۋىلعا بارعان جەردە اقتاردىڭ قولىنا تۇسەدى. اقتار ءجۇمادىلدى كەسكىلەپ ولتىرەدى...
مىنە، ومبىداعى قىزىل وتريادقا كىرگەن قازاق جۇمىسكەرلەرىنىڭ ىستەرى وسىنداي بولعان. ال اقتاردىڭ قولىنا تۇسكەن ۋگار (مۇقاتاي) نەشە قاشىپ شىعىپ، تالاي جەردە قايتا قولعا ءتۇسىپ، اقىرىندا قاشىپ، جاسىرىن تۇرمىسقا كىرگەن.
ۇلى مايداندا، تاريحي سىندا ءبىزدىڭ ەڭبەكشى تاپتان شىققان شىن ەرلەر، مىنە، وسىنداي بولعان. بىلەكتەرىمەن ىستەگەن بۇلاردىڭ قايراتتارىن، كەيىن جازارمىن دەپ، بۇل اراعا جازباي وتىرمىن. بۇلار ريەۆوليۋسيا تۋىنىڭ استىندا قاتەرلى قيىن كەشۋلەردەن ءسويتىپ، تايسالماي-اق وتكەن... ونسوڭ كوكشەتاۋ سوۆدەپىنىڭ باستىقتارىنىڭ ءبىرى سابىر ءشارىپ ۇلى ەدى. سابىر اقتاردىڭ قولىنا تۇسپەي، جاسىرىن جۇرىسپەن كەتكەن. سابىر تۋرالى سوڭىنان بىلىنگەن ماعلۇماتتاردى كەيىن جازارمىن.
ومبىداعى وقۋشىلاردىڭ «دەموكرات سوۆەت» جاساپ، بولشيەۆيكتەرگە قوسىلعاندارىنان دوس ۇلى جىلىسىپ كوكشەتاۋداعى ەلىنە كەتكەن. جانايدار سادۋاقاس ۇلى عانا ومبىدا...
ءبىزدىڭ ومبىعا كەلىپ توقىراعانىمىزدى ەستىپ، قىزىلجاردان جۇماباي نۇركيننىڭ اكەسى كەلدى. ول كوپ ازىق اكەلگەن ەكەن، ونى الدىق.
سولدات لاگەردىڭ قاقپاسىنىڭ الدىن جانە لاگەردىڭ قورعانىنىڭ بۇرىش-بۇرىشتارىن عانا كۇزەتەدى. بارلىق باراكتاردان لاگەردىڭ قاقپاسىنا قاراي جۇرەتىن جولدى ءبىر-اق وتكەل قىلىپ، تىكەندى سىمتەمىردەن قىلعان شارباق بار. تىستان لاگەرگە كىرىپ، باراكتارعا كەلگەن كىسى سول تىكەن سىم شارباقتىڭ وتكەل اۋزىمەن عانا جۇرەدى. مىنە، سول وتكەلدى ەكى سولدات كۇزەتىپ تۇرادى. باراكتاردىڭ استىندا بوس جۇرەمىز. كۇنىنە ەكى مەزگىل لاگەردىڭ ورتاسىنداعى باراكتاردىڭ لاگەر قاقپاسى جانىنداعى تىكەن سىم شارباق ىشىندەگى تاعى دا سىممەن قورشاعان كەڭ جەرگە سەيىل قۇرىپ ءجۇرىپ كەلەمىز. لاگەردى كۇزەتەتىندەر — چەحوسلوۆاكتار.
لاگەردەگى تۇتقىندار جىڭىشكەلەپ لاگەردى بيلەۋشى كومەندانتتان دارى-دارمەك اكەلۋگە رۇقسات الىپ، كونۆوي سولداتپەن لاگەردەن شىعىپ، قالا ارالاپ، دۇكەندەرگە بارىپ قايتادى. ءسويتىپ، تانىس ۇيلەرگە دە بارىپ كەلەتىن بولدى. ءبىز دە سول جونمەن كەلىپ جاتقان جۇمابايدىڭ اكەسىنە بارىپ، مۇقاندىكىنە بارىپ، جانايدارمەن، مۇقانمەن سويلەسىپ كەلىپ جۇرەتىن بولدىق.
لاگەردەن قالاعا شىققاندا ءبىزدى ەرتىپ جۇرەتىن كونۆوي — چەحوسلوۆاك سولداتتارى. بۇل «باتىرلار» بۇرىنعىداي ەمەس، جەلىكتەرى باسىلىپ، ىستەگەن لاڭدارى نە ەكەنىن ەندى سەزگەن ءتارىزدى. بۇلارمەن اشىق سويلەسەتىن بولدىق. كەيبىرەۋلەرى «ءبارىن قىلعان سولار...» — دەپ، وفيسەرلەرىن بوقتايدى. كەيبىرەۋلەرى وفيسەرىنىڭ الداۋىمەن سوۆدەپكە قارسى ىستەگەن لاڭدارىنا وكىنگەندەي تۇنجىراپ باستارىن شايقايدى. كەيبىرەۋلەرى سوۆەت ۇكىمەتىن ايىپتايدى.
— ءبىزدى ەلىمىزگە جىبەرمەي بوگەت قىلدى، ءبىز سونسوڭ عانا سوعىس قىلدىق، — دەيدى.
قىسقاسى، چەحوسلوۆاك سولداتتارىنىڭ كوبى بىزگە جاقىن تارتاتىن بولدى. سويلەسكەندە ءبىزدى «تۋىسقان» («برات») دەپ سويلەيدى. لاگەردەن ەرتىپ شىققان سوڭ، قايدا بارام دەسەڭ دە اپارادى.
— تۋىسقان، ەندى ءوزىڭ ءبىل، سەن ولاي-بۇلاي بولىپ قاشىپ كەتسەڭ، مەنى اتادى! — دەيدى.
لاگەردەن شىعىپ جۇرگەندە قاشامىز دەسەك، قاشىپ كەتەتىنبىز، ءبىراق شىعىپ ءجۇرىپ قاشقان سوڭ، لاگەردەگى كوپ جولداستارعا كەسىر بولاتىن بولعان سوڭ، ەشقايسىمىز كونۆويمەن قالاعا شىعىپ جۇرگەندە قاشپادىق. ءبىراق ايتەۋىر لاگەردەن قاشۋدىڭ پلانىن قۇرىپ جۇردىك...
جاز تايانىپ، جىلىمىق تۇسە باستادى. كوشەنىڭ قارى ەرىپ جاتىر. جۇرەك پەن كوڭىل بۇرىنعىدان باسىمىراق قيمىلداي باستادى. بيىلعى جازدان جۇرەك زور شاتتىق كۇتەدى. كوكىرەكتەگى شىنجىرلى ارىستان قيمىلداپ، قارانىپ، كۇشىن جيناي باستادى. لاگەردەن بۇرىن دا قاشقان ەكەن، ءقازىر دە بىرەن-ساران ادام ەبىن تاۋىپ قاشىپ كەتىپ جاتىر. قيال جۇيتكيدى. ءتاتتى قيال ءتۇرلى جوبالار قۇرادى. اۋىرماي ساۋ جۇرگەندەر سويلەسىپ، ءسوزدى بەكىتتىك. قاشپاق بولدىق.
رۇقسات الىپ، كونۆويمەن جۇماباي، كاچەنكو ۇشەۋمىز لاگەردەن قالاعا بارىپ كەلىپ ءجۇرىپ، ەكى بيلەت تاپتىق. ءبىرىن جانايدار سادۋاقاس ۇلى، ءبىرىن قۇرمانعالي تۇياق ۇلى تاۋىپ بەردى. كوپ جولداس كەتۋگە بيلەت جەتپەيتىن بولعان سوڭ، مەن كونۆويمەن مۇقاندىكىنە بارىپ، جانايداردان الگى 1917 جىلعى وقىپ جۇرگەن كەدەي جاستارى اشقان «دەموكرات سوۆەتتەرىنىڭ» (پەداگوگيچەسكيي سوۆەت ۋچاششيحسيا) شتەمپەل مورلەرىن الدىم. جانە جەلىم، وتكىر باكى، سيا قارىنداش، قاعاز، قالام، سيا تاپقىزىپ الدىم.
لاگەرگە كەلىپ، پىشاقپەن رەزەڭكە ءموردىڭ ارىپتەرىن سوگىپ الدىم، كەسىپ، كەيبىر ارىپتەرىن جوندەپ، ءبارىن قايتا جاپسىرىپ «وقىتۋشىلار سوۆەتىنىڭ» ءمورى قىلىپ الدىق. ءمور ورىسشا مىناداي بولىپ شىقتى:
«پەداگوگيچەسكيي سوۆەت ۋچاششيحسيا». وسى ءموردى وقۋشى شاكىرتتەردىڭ بيلەتى قىلىپ بىرنەشە بيلەت جاساپ الىستىق. جانايدار تاۋىپ بەرگەن دوكۋمەنت — كۋالىك قاعاز ومبى ويازى سىلەتى بولىسىنىڭ قاعازى دۇيسەنبى ءاسي ۇلى دەگەندىكى ەكەن. جاسى 26-دا. باسقا ءتۇس بەلگىلەرى جوق. مەنىڭ 24، 25-تەگى كەزىم... بۇل قاعاز مەنىڭ جاسىما تۋرالاۋ كەلدى. جانە بۇرىن قاشپاق بولعان مەن بولعان سوڭ، بۇل قاعازدى مەن العام. ول دوكۋمەنتكە ۇيلەستىرىپ، مەن مىنا مورمەن تاعى ءبىر قاعاز جازىپ الدىم. مەنىڭ بيلەتىمدى بۇل جەردە كورسەتە كەتەيىن. مىناداي ەدى. (لاگەردەن قاشقانداعى بيلەت قاعازدىڭ قازاقشا اۋدارماسى
قازاق وقىتۋشىلارىنىڭ پەداگوگ سوۆەتى
كۋالىك
وسى كۋالىكتى كورسەتۋشى ومبىداعى ەرەسەكتەر وقيتىن ورتا دارەجەلى پەداگوگ مەكتەبىنىڭ وقۋشىسى شىن دۇيسەنبى ءاسي ۇلى. سىلەتى № 112 ەلىنىڭ قازاعى، ومبى ۋەزى. جاسى 26-دا. ءاسي ۇلى وقۋدان جازعى تىنىسقا بوساندى. راستىعىنا كۋالەندىرىپ، قول قويىپ، ءمور باسامىز.
پەداگوگ سوۆەتى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى: (قول قويعان)
حاتشى (قول قويعان)
1919 جىل، 25 مارت (ءمور باسىلعان)
جانايدار تاۋىپ بەرگەن داستابىرنە دە مەندە. مىنا ءوزىم جاساعان داستابىرنەنى سول دۇيسەنبى ءاسي ۇلىنىڭ اتىنداعى قاعازدىڭ جونىمەن جازىپ الدىم. جانايدار تاۋىپ بەرگەن داستابىرنەگە قول قويعان «الاشوردانىڭ» ۋەزدىك كوميتەتى اتىنان، كوميتەت ءتوراعاسى سادۋاقاس جانتاس ۇلى.
ورىس، قازاق جولداستارمەن سويلەسىپ، ءسوز ءپىستى.
«قاشىپ ۇستالعان تۇتقىن تەرگەۋسىز اتىلادى» دەپ كولچاك جارلىق شىعاردى. ءبىراق وعان قاراماي-اق اۋرۋدان ساۋلارىمىز قاشپاق بولدىق.
جۇماباي شىعىپ اكەسىمەن كەتپەك. وزگەمىز باسقا جونمەن كەتپەكپىز. جىلىمىق ءتۇسىپ، قار ەري باستاعان سوڭ، باراكتاردىڭ ارالىعىنداعى، الدارىنداعى جينالعان قارلاردى، توگىلگەن شايىندى سۋلار مەن ەرىپ قاتقان مۇزداردى ويىپ، اتقا جەككەن شانالارعا سالىپ، تاسىپ شىعارا باستادى. قار تاسۋشىلار — جيھانگەرلەر سوعىسىندا تۇتقىن بولعان اۆستريالىقتار. بۇلارمەن سويلەسىپ، تاسىپ شىعاراتىن قاردىڭ استىنا جاتىپ شىقپاق بولدىق...
ول كۇنى ەرتە تۇردىق. جۇرەك قاتتىراق سوعادى. كوڭىل الابۇرتادى. تاڭەرتەڭگى قاتقان سالقىن ۋاقىت. اسپان بۇلتتاۋ ەدى. كۇن سۇرعىلت. جۋىنىپ-كيىنىپ الدىق. شۇمەكتى قازاننان قايناعان سۋ اكەپ شاي ىشتىك. ول ارادا تۇتقىنداردىڭ ءبارى دە تۇردى. كۇندەگىدەي ءبارى دە قۇمىرسقاشا قىبىرلاي باستادى. ءبىز تىقىرشىپ، تىسقا دامىلسىز شىعامىز. ءبىرازدان سوڭ قار تاسۋشىلار دا كەلدى. بارىپ سويلەستىك... اۋەلى جۇمابايدى جونەلتپەكپىز. تاۋەكەل قايىعىنا تاعى دا مىنەر ساعات تاياندى... پلان ابدەن جاسالىپ بىتكەن. ءسوز ابدەن سويلەنىپ بايلانعان. ەندى تەك بىر-بىرىمىزگە ۇندەمەي قارايمىز... بەل بۋىلعان. ەكى باراكتىڭ اراسىندا قارلاردى ويىپ، دايارلاپ، شانانى قاماپ، وننان اسا تۇتقىن قولدارىنا كۇرەك الىپ تۇر. سىرتتان كۇزەتشى سولدات سەزبەسىن دەپ، ءبارى دە شاناعا قار سالعان بولىپ جاي قورشاپ تۇرعان جۇرت.
«كانە، ءجۇر، دايار بولىپ قاراپ تۇرمىز»، — دەپ جولداستار جۇمابايدى شاقىردى.
جۇماباي جىلدام باسىپ جونەلدى. كەلىپ تەز شاناعا جاتتى. كۇرەك ۇستاپ، مۇزدى، كىرلى قارلاردى دايارلاپ تۇرعان تۇتقىندار تەز جان-جاعىنان باستىرىپ، توڭ قاردى سالىپ جىبەردى. جۇماباي قارعا كومىلدى. قاردىڭ ۇستىنە تاقتاي قويىپ، تاقتايدىڭ ۇستىنە اۆستريالىق وتىرىپ، «ءشۇۋ!» — دەدى. پار جەگىلگەن ەكى ات دىرىلداتىپ شانانى الىپ جونەلدى... شانا تىكەن سىم شارباقتان امان ءوتتى. سىم شارباق اۋزىنداعى چەح سولداتتارى قاراپ تۇرىپ قالدى. ودان وتكەن سوڭ، شاناعا قاقپا اۋزىنداعى سولداتتار قاقپانى اشتى. شانا امان لاگەردەن شىقتى.
قوزعالىپ كوڭىلدى ازىراق توقتاتىپ، جولداستارمەن سويلەسىپ، اۋرۋدان ساۋ ابدوللا ەكەۋمىز ەرتەڭ قاشپاق بولدىق.
اۋىرىپ جاتقان بايماعامبەت پەن باكەننىڭ قاسىنا كەلدىم. ولارعا ءسۇت اكەپ بەرىپ، ءحافيزدىڭ، افاناسيەۆتىڭ قاسىنا كەلدىم. افاناسيەۆ ءولىپ قالعان ەكەن. جانە سموكوتين ءولىپ قالعان ەكەن. حافيزگە ءسۇت اكەپ بەردىم. تاعى دا باسقا ناۋقاس جولداستاردى جاعالاپ كوردىم...
كوڭىل الابۇرتىپ، ويمەن دۇنيە كەزىپ، تۇنىمەن ۇيىقتاي الماي شىقتىم... ەرتەڭ قاشپاق بولىپ قويعان ابدوللا تۇندە اۋىرىپ قالدى.
تۇنىمەن جۇرەك الىپ-ۇشىپ، ۇشقىر كوڭىل ۇيىقتاتپادى. تۇنىمەن ۇشقىر قيالمەن ىستەمەگەن ءىس قالمادى...
مەن ەلگە دە باردىم. جاس كۇنىمنەن ۇيرەنگەن جەرلەردى، تاۋلاردى كەزدىم. قالىڭ نۋ، شىڭىراۋ شاتتى، بيىك قۇزدى، قيىن شىڭداردىڭ باستارىنا شىقتىم. تاۋلاردى، سالالاردى، ويدى-قىردى باسقان اپپاق قارلارمەن الىسىپ، ومبىلاپ مالتىدىم. جىنىس ورمانداردى، بۇرالعان كوك ءورىم تالداردى ارالادىم. جازعى كەستەلى كىلەم توسەگەندەي كوك جىبەك ءشوپتى كەڭ دالالاردى كەزدىم. ەلگە بارىپ، ساعىنىپ-سارعايعان انامدى كوردىم. ەس بىلگەلى قۇشاقتاپ، ءسۇيىپ، ەركەلەپ كورمەگەن انامدى قاتتى قۇشاقتاپ، الدىندا بالاشا ەركەلەپ جاتتىم. تاعى دا ءتۇرلى قيال باستى بيلەپ، ۇيقى بەرمەدى. قاشقىن بولىپ، بوتەن ەسىممەن بوتەن ەلدەردى قىدىرىپ ءجۇردىم. پارتيزانداردى تاۋىپ الىپ، سولارمەن بىرگە اقتارمەن اڭدىسىپ تا ءجۇردىم. قاشقىن بولىپ، ءوز الدىما جىگىت جيناپ، ەلسىزگە شىعىپ، تاۋعا بەكىنىپ، دۇشپانداردان كەك الىپ تا ءجۇردىم. مەن تۇركىستان باردىم... روسسيا باردىم. سوۆەت ۇكىمەتى بار جەرلەرگە باردىم... مەنىڭ بارماعان جەرىم جوق... مەن ىزدەدىم، قۋدىم بوستاندىقتى!
ەرتە تۇرىپ، قار تاسۋشىلاردى توسىپ، تىسقا ءبىر شىعىپ، ءبىر كىرىپ ءجۇردىم. ولار كەلە قويمادى. اۋرۋلارعا جاڭا ءسۇت ءپىسىرىپ بەردىم.
وتىردىم. كۇن جىلى. جازدىڭ ءيىسى شىعىپ، كوكىرەككە كىرەدى. شىرايلى قىزىل كۇن قاماۋعا التىن نۇرىن شاشادى. باراكتىڭ كۇنگەي جاقتارىنىڭ قارى ءجىپسىپ ەري باستادى. كەلە جاتقان جازدى سەزىپ، ءجۇزى جىلىنعان كۇندى كورىپ، جان-جانۋار شاتتانعان كۇيگە تۇسكەن ءتارىزدى.
قار تاسۋشىلار كەلدى. جۇرەك سوقتى... كوكىرەكتەگى شىنجىرلى ارىستان جۇلقىندى... بارىپ سويلەسىپ، ءقازىر جونەلمەك بولدىم. باراكقا كىردىم. اۋرۋ جولداستاردى كوردىم... ىشىمنەن بارىنە قوش ايتىپ تۇردىم.
كەشىگىپ قالعان ەكەنمىن، ءبىر جولداس كەلىپ اسىقتىردى. اۋرۋدان ساۋ جولداستارمەن قوشتاستىم. تىسقا شىقتىم.
شانانى قورشاپ، كۇرەك ۇستاعان جولداستار مەنى كۇتىپ تۇر ەكەن. دەرەۋ مەن دە شاناعا جاتتىم... جىلدام قارمەن كومدى. ەتپەتىمنەن جاتىرمىن. ۇستىمە اۋىر كەسەكتەردى باستىرىپ سالدى.
تۇس-تۇسىمنان قاماپ تۇرعان جولداستار جالما-جان قالىڭ مۇزدى، كىرلى قارمەن مەنى باستىردى. مۇزدى، كىرلى كەسەك يلەنىپ جاتقان قوقىم كاردىڭ ۇستىنە تاقتاي سالىپ، كىسى باسىپ وتىردى... «ءشۇۋ»، — دەدى. دۇرىلدەپ شانا جونەلدى. موينىمدى، شىنتاقتارىمدى، بەلىمدى قاتتى ەزىپ بارادى. اۋىر سالماق سىرتىمنان نىعارلاپ جانشىپ بارادى... كەۋدەمدى قىسىپ تۇنشىقتىردى. ءبىراق مەن كوتەردىم، شىدادىم. بارلىق كۇشىمدى جيناپ، جاۋىرىنىممەن كوتەرىپ، ەكى قولىمدى تىرەپ جانە موينىممەن كوتەرىپ، ماڭدايىمدى تىرەپ جاتتىم... لاگەردىڭ ۇلكەن قاقپاسى سىقىرلاپ اشىلىپ، شانا دۇرىلدەپ لاگەردەن شىقتى...
قاپاستان قۇتىلىپ، جالپى بوستاندىق، تەڭدىكتى كورۋ ءۇشىن جانە وشكەن ءۇندى قايتا ءتىرىلتۋ ءۇشىن، بەلىمدى، موينىمدى ەزگەن اۋىرلىقتارعا شىدادىم...
XI. قاشىپ شىققان سوڭ
(كەرەكۋ جولى)
لاگەردەن شانامەن دىرىلداتىپ سۇيرەپ الىپ شىعىپ كەلەدى.
قالىڭ قارعا كومىلىپ شانادا جاتىرمىن. قاردىڭ ۇستىنەن قار تاسىعان اۆستريالىق تۇتقىن سولدات باسىپ وتىر. موينىمدى، كەۋدەمدى، بەلىمدى اۋىر سالماق شاناعا جانىشتاي تۇسەدى. كۇشىمدى جيىپ، اقىرىن دەنەمدى قيمىلداتىپ قويامىن. دەمىممەن ەرىگەن قار سۋى تامشىلاپ، موينىما، بەتىمە اعىپ جاتىر.
الدەن ۋاقىتتا شانا توقتادى. اۆستريالىق تۇتقىن سولدات شانادان ءتۇسىپ، شانانى اۋدارىپ، قاردى توكتى.
ماعان سىبىرلاپ: «جاتا بەر، جاتا بەر، قارمەن بىرگە!..» — دەدى.
مەن ادەيى لىقسىپ، قارمەن بىرگە دومالاپ جەرگە ءتۇستىم. ءۇستى-باسىما ەرىگەن قار جابىسىپ قالعان ەكەن، اۆستريالىق سولدات ۇستىمە جابىسقان قارلاردى، قيقىمداردى تازالاپ، قولىمەن قاعىپ، قاردىڭ ۇستىندە، مەنىڭ قاسىمدا وتىردى.
مەنى قارمەن اكەپ توككەن جەرى — ومبىنىڭ قازاق جاقتارى وتىراتىن كۇنشىعىس جاق شەتى. قايىڭ توعايدىڭ قاسى. قالانىڭ قار، بوقتىق، قيقىم توگەتىن جەرى. ماڭايدان «ەي» دەرلىك جەردەن ءوتىپ جاتقان بىرەن-ساران شانالى، جاياۋ ادامدار ءبىزدى ەلەيتىن ەمەس.
اۆستريالىق تۇتقىن سولدات: — «كانە، ەندى قايدا باراسىڭ؟.. قالاعا بارساڭ، شاناعا ءمىن! — دەدى.
شاناعا ءمىندىم. ەندى اۆستريالىق سولدات قايتادان قالاعا الىپ جونەلدى. قالاعا كىردىك. باراتىن ءۇيىم — مۇقاندىكى — تاياۋ، قالانىڭ ءبىز سول تۇسكەن جاق شەتىندەگى لاگەردىڭ قاسىندا. مۇقان ۇيىنە تۋرا كەلمەي، ءبىر كوشەدە شانادان ءتۇستىم. تۇتقىن سولداتپەن قوش ايتىستىم.
— قوش، جولىڭ بولسىن! — دەپ، سولدات قولىمدى ۇستاپ قوش ايتىپ، جونىمەن ءجۇرىپ كەتتى.
مەن بۇرىلىپ، كوشەمەن جاياۋ ءجۇرىپ كەتتىم.
ساسكە كەزى. ءساۋىر ايىنىڭ باسى. كۇن جىلى. كوشە مەن قالانىڭ قارلارى ەرىپ، ەپتەپ جىلجىپ سۋ اعادى. كوشە مەن قورانىڭ ءىشى ازداپ قوجالاقتانىپ، بىلعانىش بولا باستاعان. اياعىمدا شولاق تۇمسىق، كەڭ، ەسكىلەۋ سولدات ەتىك. ۇستىمدە سەميناريا پورىمدى ورىسشا شولاق بەشپەنتتىڭ سىرتىنان كيگەن قازاقشا ەسكىلەۋ بەشپەنت — ىشىك. جەڭدەرى قىرقىلىپ جىرتىلعان. سىرتى — تاس كومىردىڭ كۇيەسى سىڭگەن ەسكى قوڭىر تىبەن شۇبەرەك. باسىمدا كونەلەۋ قۇلاقشىن. موينىمدا شارف، بەلىمدە ەسكى قوڭىر شۇبەرەك بەلبەۋ. بار كيىمىم وسى. بۇل سىرت كيىمدى لاگەردەن كونۆويمەن قالاعا شىعىپ جۇرگەندە كيمەيتىنمىن. وندا ىلعي ءبىر نوعاي قىزىل اسكەرلىك جىگىتتىڭ شينەلى مەن سولدات بوركىن كيىپ شىعاتىنمىن.
مۇقاندىكىنە كەلدىم. جەڭگەي ەسىك اشىپ، قارسى شىقتى. امانداسىپ كىردىم.
— جوعارى شىق، شىراعىم! — دەدى.
— ءبىرجولاتا كەلدىم، — دەدىم.
جەڭگەي قاشىپ شىعىپ كەلگەنىمدى بىلە قالدى دا:
— جارايدى، قايىرلى بولسىن، شىراعىم! ەندەشە، تورگى ۇيگە، انا قارىنداستارىڭنىڭ بولمەسىنە وتىرا عوي، — دەدى.
قارىنداستاردىڭ بولمەسىنە كىردىم. جەڭگەي بىرگە كىردى. ۇيدە مۇقان دا، جانايدار دا جوق ەكەن. ۇيدە قارىنداسىم مەن جەڭگەي عانا بار ەكەن. امانداسىپ وتىردىق. مەن ساقتىق قىلعىم كەلدى.
جەڭگەيگە: — مەن ءازىر مۇندا وتىرمايمىن، سارايلارىڭىز بولسا، سوندا بارىپ وتىرا تۇرايىن! — دەدىم.
جەڭگەي:
— قوي، وتىرا بەر، كىم كەلەدى دەيسىڭ؟.. بىرەۋ كەلسە بالالاردىڭ بولمەسىنە كىرمەيدى. ەسىك جابۋلى تۇرادى. وتىرا بەر! — دەدى.
مەن وعان بولمادىم. ءار ءتۇرلى وي كىردى! مەنى كولچاك مۇقاننىڭ ۇيىنەن ۇستاپ السا، ءۇي يەلەرىنە جاقسى بولمايدى. ال قورانىڭ ەسىگى اشىق سارايىنان ۇستاپ السا، ءۇي يەلەرى «ءبىز بىلگەنىمىز جوق»، — دەپ جالتارۋعا بولادى. وسى ويمەن، ساقتىعىم ۇستاپ، جەڭگەيگە بولماستان ۇيدەن شىعىپ، پىشەن ۇيگەن سارايعا بارىپ وتىردىم. پىشەننىڭ ۇستىنە شىعىپ، شۇڭقىرلاپ الدىم، قيسايىپ جاتتىم. كۇن جىلى. ءساۋىر، ەپتەپ قاردى ءجىپسىتىپ جاتىر. سارايدىڭ توبەسىنەن اقىرىنداپ پىشەنگە تامشى تامادى. ءساۋىردىڭ دىمقىل ءيىسى اۋانى بيلەپ العان. جادىراعان دەنەنىڭ كۇشى ارتقانداي. جان-جانۋار جازدى سەزىپ، جادىراپ كوڭىلدەنگەندەي. قوراداعى ەرىگەن قاردىڭ شالشىعىن شىلپ-شىلپ ەتكىزىپ، شۇپىرلەسىپ، جامىراسىپ، شۇڭكىلدەسىپ اق قازدار ءجۇر. بىلدىرلاپ، كۇلىپ، جۇگىرىسىپ جاسىرىنباق ويناعان بالالارشا، ءبىرىن-بىرىن قۋالاپ ويناپ تورعايلار ءجۇر. شالشىقتى شىلپىلداتىپ ساراي الدىندا سيىر ءجۇر. باستالعان جازعا ءبارى دە شات، ءبارى دە قۋانىشتى ءتارىزدى. جان-جانۋارلاردىڭ ءبارى دە قىستاي ءبۇرىسىپ وتىرىپ، شۋاققا جاڭا شىققان ءتارىزدى.
كوزىم ءىلىنىپ كەتكەن ەكەن، سارايعا جانايدار كەلىپ وياتتى. امانداسىپ، كۇلىستىك. جانايدار بولماستان ۇيگە ەرتىپ باردى. جەڭگەي سارى مايعا قۇيماق قۇيىپ ءپىسىرىپ، ساماۋرىندى قايناتىپ شايدى جاساپ، دايارلاپ وتىر ەكەن.
— قاراعىم، ەندى شەشىنىپ، شاي ءىشىپ وتىرا بەر! ۇيگە تانيتىن كىسى كەلە قويماس. تانيتىن كىسى كەلسە قارىنداستارىڭنىڭ بولمەسىنە كىرىپ وتىرارسىڭ! — دەدى.
ەندى شەشىنىپ، جۋىنىپ شايعا وتىردىم. توعىز ايدان بەرى ىشپەگەن شايدى ءىشىپ، جەمەگەن قۇيماقتى جەپ، كەنەلىپ، اڭگىمەلەسىپ، تىرشىلىكتىڭ تولقىنىنا ءماز بولىپ وتىردىم.
ەركەكتەن باتىر، ەركەكتەن اقىلدى ايەل بولاتىن شىعار. ءبىراق ءباتيما جەڭگەيدەي باتىر، اقىلدى، ورنىقتى ايەلدى كورگەنىم جوق. جايشىلىقتا اركىم-اق باتىر، اركىم-اق اقىلدى عوي. باتىرلىق پەن اقىلدىلىعىن تارشىلىقتا كورسەتكەن ادامعا كىسى باس يمەس پە! مۇنداي ىلۋدە بىرەۋ عوي. سول، الدىندا باس يەرلىك، «ىلۋدە بىرەۋ» دەرلىك ادام — ءباتيما جەڭگەي.
قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان كولچاكتان قاشىپ كەلگەن ادامدى ۇيىنە ەنگىزىپ، تورىنە شىعارىپ، اسپاي-ساسپاي سىيلاپ وتىرۋ كىمنىڭ قولىنان كەلەر! ەردىڭ ەرى ءقاۋىپ قىلاتىن ىسكە سىر بىلدىرمەگەن ايەلدى قايتىپ ماقتاماسسىڭ؟.. اڭگىمەلەسىپ، جانايدار، ءباتيما جەڭگەي، قارىنداستارىم، — ءبارىمىز وتىردىق. ىشكى شولاق ورىسشا بەشپەنتىمنىڭ تۇيمەلەرى — سەميناريانىڭ سارى تۇيمەسى. ونى قارىنداسىما كەسكىزىپ تاستاپ، قارا تۇيمە تاققىزىپ الدىم.
ءتۇس كەزىندە ۇيگە ءبىر ەل قازاقتارى كەلدى. مەنى تانىمايدى. جاي سويلەسىپ وتىردىق. مۇقاننىڭ وقۋداعى ۇل بالاسى كەلدى. جانە وقىپ سول ۇيدە جاتاتىن بىر-ەكى قازاق بالاسى كەلدى. ءبىرى — ءوزىمىزدىڭ وسى كۇنگى قاسكەي وتەكين. مۇقان كەلدى. ءبارىمىز بىرگە وتىرىپ ەت جەدىك... قازاقتار ءجون سۇراماي قويا ما؟.. مەنىڭ ءجونىمدى سۇرادى. مەن، ارينە، لايىقتى قىلىپ «ءجونىمدى» ايتتىم. ءبىر داۋلى جۇمىسپەن كەلگەن قازاقتار ەكەن. ىستەرى «الاشوردادا» ەكەن. «الاشوردا» تەرىس بيلىك قىلدى دەسىپ وتىردى.
كەشكە جانايداردىڭ بولمەسىندە وتىرىپ، ەندى ءجۇرىس-تۇرىس پلان تۋرالى اڭگىمەلەستىك. تۇركىستان كەتپەكپىن. تۇركىستاندا سوۆەت ۇكىمەتى. ءجۇرىس پلان ەكى ءتۇرلى.
ءبىرى — ومبىدان وتاربامەن قىزىلجار بارۋ، قىزىلجاردان تورگوۆايا (ساۋدا) كوشەسىندە 64ء-شى ۇيدەن ءابدىراحمان ءبايدىلداۇلىن سۇراپ، ءبايدىلدا ۇلى سوندا بولسا جولىعىپ، سويلەسىپ، وندا بولماسا، «تايىنشا» دەگەن كولدىڭ قاسىنداعى سونىڭ ەلىنە بارۋ. ودان كۇش-كومەك الىپ، كوكشەتاۋ ۋەزىندەگى فەلدشەر نيازۇلىنا بارۋ. ودان دوسۇلىنا جولىعىپ، اتباسارلاتىپ اقمولا ۋەزىن باسىپ، بەتپاقدالامەن تۇركىستان ءوتۋ.
ەكىنشى پلان — ومبىدان وتاربامەن، التاي گۋبەرنياسىنداعى سلاۆگورود («شوت») قالاسىنا بارۋ. سلاۆگورودتا بىر-ەكى بولشيەۆيك ۇيلەرىنە بارۋ. ودان پاۆلودار (كەرەكۋ) قالاسىنا بارۋ. ودان باياناۋىل قالاسىنا كەلۋ. بايان تاۋىنىڭ ىشىندە سۇيىندىك دەگەن ەلدەن اكەمنىڭ ناعاشىسىن تاۋىپ الۋ. بايان قالاسىنداعى فەلدشەر شايباي ايمانۇلىنا جولىعۋ. ول جەردە ءبىراز بولىپ، تىنىعىپ، اقمولا ۋەزىنە ءوتىپ، بەتپاقدالامەن تۇركىستان ءوتۋ. جانايدار ءابدىراحمان ءبايدىلداۇلىنا، ءابىلقايىر دوسۇلىنا، دىنمۇقامەت ءادىلۇلىنا حات جازباق بولدى. ول كۇنى سوندا بولىپ، ەرتەڭىندە مۇقاننان جولعا ءبىراز اقشا الىپ، ءجۇردىم.
مۇقاننىڭ ات-شاناسىن جەگىپ، ۆوكزالعا مەنى جانايدار الىپ جونەلدى. ۆوكزالعا كەلدىك. تىم تايانباي، ءبىر كوپ ۆاگونداردىڭ قاسىندا مەن اتتىڭ جانىندا قالدىم، قىزىلجارعا جۇرەتىن پوەزدىڭ قاشان جۇرەتىنىن بىلۋگە جانايدار ۆوكزالعا جۇگىرىپ كەتتى. ءبىرازدان سوڭ «ساعات وندا جۇرەدى ەكەن»، — دەپ كەلدى. ونعا ءالى ەكى ساعات بار. مەنى كوپشىلىك بار جەرگە تۇرعىزباي، بيلەتتى جانايدار ساتىپ الماق. ءسويتىپ، مەنى ۆاگونعا مىنگىزىپ قايتپاق. ۆوكزالعا جينالعان كوپشىلىكتەن ءقاۋىپ قىلاتىنىمىز — تانيتىن ادام كەز بولىپ قالۋى مۇمكىن دەيمىز. ويتكەنى مەن 1913 جىلدان 1916 جىلعا شەيىن ومبى سەمينارياسىندا وقىعاندىقتان، ومبىنىڭ وقىعان قازاقتارىنىڭ كوبى مەنى تانيدى. اسىرەسە «الاشورداداعى» قازاقتار كەز بولىپ قالسا، جۇمىس ءسوزسىز بىتەدى. مىنە، سول سەبەپتى مەنى اتتىڭ قاسىنا قويىپ، بيلەتتى جانايدار الىپ، مەنى پوەزعا تىستان مىنگىزىپ جىبەرمەك. جانايدار كوپ كۇتىپ قالاتىن بولعان سوڭ جانە مەنىمەن سويلەسىپ جۇرگەنىن بىرەۋ باقىلاپ تۇرىپ، شاتاق قىلار دەپ، جانايلاردى بولماي قايتاردىم. جانايدارمەن قوش ايتىسىپ، اياڭداپ ۆوكزالعا كىردىم.
ۆوكزالدا حالىق كوپ، ءيىن تىرەسەدى. نەشە كۇننەن بەرى بيلەت الا الماي قامالىپ جاتقاندار. كوبى قورجىن-قاپشىق ارقالاعان ەركەك-ايەلدى مۇجىقتار. ءۇستى-باسى كىر، ساقالى وسكەن كارى سولداتتار. جانە توپىرلاعان، كىم ەكەنى بەلگىسىز ادامدار. بۇلاردىڭ ءبارى ۆوكزالدىڭ جابايى، قارا ادامدار وتىراتىن ۇيىندە (3ء-ىنشى كلاسىندا) ەكەن، مەن دە بۇلاردىڭ قاسىنا كەلىپ كىردىم.
ۆوكزال ءۇيى كەڭ. ەدەنى تاس. ۇلكەن كىرپىش ءۇي. ساسپاي تۇرىپ، توپىرلاعان حالىقتى كوزبەن ارالاپ كورىپ الدىم. بەتىمدى، قياپاتىمدى، ءجۇرىس-تۇرىسىمدى بۇزىپ الدىم. ەرسىلى-قارسىلى كىرىپ-شىعىپ، كولچاكتىڭ ۆوكزالدى باقىلايتىن اسكەرلەرى ءجۇر. وفيسەرلەردىڭ يىقتارى، جاندارىنداعى قىلىشتارى جارق-جۇرق ەتەدى. جۇرىستەرى سىرت-سىرت. ۆوكزال ءۇيىنىڭ ءىشى قۇجىناعان قۇمىرسقانىڭ يلەۋىندەي. ىڭ-جىڭ، تارسىلداپ بىرەۋ كىرىپ، بىرەۋ شىعادى. ىڭ-جىڭ، بىرەۋدە بىرەۋدىڭ جۇمىسى جوق. بۇرىشقا تاياۋ تۇرعان ۇستەل مەن بۇرىشتىڭ اراسىندا قاتىن-قالاشتارمەن ەدەندە وتىرعان ءبىر كارى سولدات پەن جانە ءبىر مۇجىقتاردىڭ قاسىنا كەلدىم. قىزىلجارعا جۇرەتىن پوەزدى سۇرادىم. بيلەت ساتىلاتىن تەسىك ءالى اشىلعان جوق ەكەن. وتىردىم. بۇرىشتاعى ەكى-ۇش مۇجىققا كارى سولدات اڭگىمە ايتىپ وتىر، گەرمانيا مايدانىندا بولىپ، رەسەيدەن جاڭا قايتىپ كەلە جاتقان سولدات ەكەن. بولشيەۆيكتەردى اڭگىمە قىلادى. اڭگىمە ايتۋعا ىسىلعان سولدات ءتارىزدى.
ەكى ەركەك مۇجىق، ءبىر قاتىنمەن ۇشەۋى تىڭداپ وتىر. مەن وتىرعان جەرىمنەن سىرعىپ، تايانىپ وتىردىم. سولدات وزىنەن باسقا كىسى بىلمەگەن اڭگىمە ايتىپ وتىرعانداي قىلىپ سويلەيدى...
— بولشيەۆيكتەر مە؟.. ول يتتەر كۇشتى. بارلىق فابريك، بارلىق زاۆود ولاردا. نەشە ءتۇرلى مىلتىق، زەڭبىرەك، پۋلەمەت، ءوق-دارى ولاردا تولىپ جاتىر. كەزدەمە، شاي، قانت ولاردا. نەشە ءتۇرلى سايمان-ماشينالار ولاردا. ايىرپلان، تانك، وق وتپەيتىن اۆتوموبيل ولاردا. قىزىل اسكەر دە كوپ. رەسەيدىڭ بارلىعى قىزىل اسكەرگە كىردى. ءقازىر قاپتاپ كەلىپ ورالعا شەيىن الىپ قويدى. ءبىراق بەرى، سىبىرگە قاراي جۇرمەي وتىر...» — دەيدى.
— ە، نەگە جۇرمەي وتىر؟ — دەدى ءبىر مۇجىق.
سولدات: — ادەيى جۇرمەي وتىر!.. ولار قۋ شايتاندار، ءسىبىر حالقى سوۆدەپكە، بولشيەۆيكتەرگە قارسى بولدى... بولشيەۆيك ۇكىمەتىن قۇلاتتى. مىنە، ەندى مىنا تىلەپ العان ۇكىمەتتەرىنىڭ قانداي ەكەنىن ابدەن كورسىن دەپ وتىر. وزدەرى قوزعالسىن دەپ وتىر!.. — دەدى.
قاستارىنا سۇيرەتىلىپ كەلىپ، قيسايىپ تىڭداپ وتىرعان مەنەن يمەنىپ، قاتىن سولداتتى ءتۇرتىپ، «بايقا» دەگەندەي ىم قاقتى.
سولدات مەنىڭ بەتىمە قاراپ، قولىن يزەپ قويدى دا:
— ءوي، ول ءوزىمىزدىڭ اعايىن كورىنەدى. وتىرا بەرسىن، سولاي ەمەس پە، ءا؟ — دەدى.
مەن: «بىلمەيمىن» دەپ باسىمدى شايقادىم.
كولچاكتىڭ باقىلاۋشى وفيسەرلەرى ءوتىپ كەلە جاتىر ەدى. سولدات ءسوزىن قويا قويدى. وفيسەرلەر ءوتىپ كەتكەن سوڭ، ءبىر مۇجىق ساقالدى سولداتقا:
— سەن ولاردىڭ اسكەرىنە رەسەيدەگى حالىقتىڭ ءبارى دە كىردى دەيسىڭ بە؟ — دەدى.
سولدات: — ءيا، جۇمىسكەر، كرەستيان حالقىنىڭ سوعىسقا جارايتىندارىنىڭ ءبارى-اق كىردى. ءقايتسىن؟ وزدەرى ءۇشىن كىرەدى. پومەششيكتەن العان جەرلەرىن وڭايلىقپەن كرەستياندار قايتىپ بەرەر مە؟ بايلاردان العان فابريكا، زاۆودتارىن جۇمىسكەرلەر قايتىپ بەرەر مە؟.. مىنە، سول سەبەپتى ءبارى دە اسكەرگە وزدەرى تىلەنىپ كىرىپ جاتىر!.. — دەدى.
مەن توپاستاۋ تىلمەن: «بولشيەۆيك مۇندا كەلمەي مە؟» — دەدىم.
— كەلەدى! ولار بۇل ۋاقىتقا شەيىن ادەيى كەلمەي جاتىر. ءسىبىر حالقى مىنا ۇكىمەتىنىڭ قانداي ەكەنىن ابدەن ءبىلسىن دەپ جاتىر. ەندى وسى قار كەتە قاپتاپ كەلەدى! — دەدى.
مەن باسىمدى شايقاپ: — ءاي-اي، جامان... جامان..، — دەدىم.
— ە، نەگە جامان؟ — دەدى.
— ە، جامان بولماي قايتەدى؟ بولشيەۆيك جامان. تالايدى، بارلىق حالىقتى قىرادى، — دەدىم.
— نە دەيسىڭ سەن، تۋعان؟ ولار سەن ءتارىزدى، مەن ءتارىزدى كەدەي ادامدارعا تيمەيدى. ولاردىڭ وزدەرى دە ىلعي سەنىمەن مەن ءتارىزدى كەدەي، جارلى ادامدار... ولار تيسە، بايلارعا، تورەلەرگە عانا تيەدى. ولاردى «جامان» دەپ، «تالايدى»، «قىرادى...» دەگەن سوزدەردىڭ ءبارى — ادەيى سەندەردى ناندىرىپ قويۋعا تارالعان وتىرىك سوزدەرى. سەن ونداي سوزگە نانبا، — دەدى.
ىشىمنەن ءسۇيسىنىپ وتىرعانىمدى بىلدىرمەي، باسىمدى شايقاپ: — ءاي، بىلمەيمىن، ولار كەلسە جامان بولادى، — دەدىم.
ول ارادا جۇرت توپىرلاپ بيلەت ساتاتىن تەسىكتىڭ الدىنا كەزەككە تۇرا باستادى...
مەن دە بارىپ تىزبەككە تۇردىم. حالىق ءيىن تىرەسەدى. بيلەت الۋعا تىزىلگەن تىزبەك ءتىپتى ۇزىن. سىعىلىسىپ ءتىزىلىپ تۇرمىز. كوپ ۋاقىت ءوتتى. اقىرىندا «پوەزد جوق» دەپ جۇرت تىزبەكتەن تارادى.
بۇرىشتا ۇيمەلەگەن قالىڭ مۇجىقتىڭ اراسىنا تاعى دا كەلىپ وتىردىم.
ءبىر قويان بورىكتى، جامان كيىمدى، ون بەس، ون التىلارداعى سارى بالا مەنىڭ قاسىما كەلدى. ماعان نوعايشا ءسوز قاتتى. نوعاي بالاسى ەكەن، ەكەۋمىز دە لەزدە شۇيىركەلەسىپ، بالا مەنىڭ قاسىما وتىردى. ۆوكزال ىشىندە كوپكە كورىنىپ جۇرە بەرمەي، سول بۇرىشتا جاتتىم. نوعاي بالا بىرەۋدىڭ شاينەگىمەن قايناعان سۋ اكەلدى. نان، ءسۇت ساتىپ اكەلدى. شاي ىشتىك. ۆوكزال ءىشى قۇمىرسقانىڭ يلەۋىندەي قىبىرلايدى. جۇرت قاقتىعىپ، ءيىن تىرەسەدى. ۆوكزالعا تارسىلداتىپ، بىرەۋ كىرىپ، بىرەۋ شىعادى. داڭ-دۇڭ دىبىس. بىرەۋدە بىرەۋدىڭ ءىسى جوق... پوەزد جوق. جۇرت تىقىرلاپ زارىقتى...
كەش بولدى. تىسقا شىعىپ كەلىپ، بۇرىشقا تاعى دا جاتتىم. ماناعى سويلەسىپ وتىرعان مۇجىقتار مەن كارى سولدات كەتىپ قالىپتى. نوعاي بالا قاسىمدا. ۆوكزالدى باققان اسكەرلەر ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعىپ، سارت-سۇرت ەتىپ ءجۇر. ءبىر مەزگىلدە اسكەرلەر كوبەيىپ، ەسىكتەن كىرىپ-كىرىپ تۇرا قالىپ، جۇرتقا:
— ۆوكزالدان شىقپايسىزدار. بيلەت تەكسەرىلەدى! — دەدى...
بىر-ەكى اسكەري كيىنگەن جىگىت ەتىكتەرىنىڭ تەمىرلەرى سىلدىرلاپ، تاس ەدەنگە اياقتارىن سىرت-سىرت باسىپ ورتاعا كەلدى.
— ءبارىڭىز دە قوزعالماي بيلەتتەرىڭىزدى شىعارىپ، دايارلاپ وتىرىڭىزدار، ءقازىر جاعالاي كورەمىز! — دەدى.
جۇرتتىڭ ءبارى ورىندارىندا قۇنجىنداپ شىعارىپ جاتىر.
مەن دە جاي، سىلبىر قيمىلداپ «قاعازىمدى» الىپ، ۇستاپ وتىردىم. بيلەت تەكسەرۋشىلەر ۇيدەگى كوپ كىسىنىڭ ءبىر شەتىنەن جاعالاپ، قاعازدارىن كورە باستادى.
تاس ەدەندى سىرت-سىرت باسىپ ەتىكتەرىنىڭ تەمىرلەرى سىلدىرلاپ، ەكى جىگىت كوپ بوگەلمەي جاعالاپ كەلەدى. ءبىزدىڭ الدىمىزعا كەلىپ، ءبىزدىڭ قاعازدارىمىزدى ەسىك پەن توردەي تۇرىپ كورىپ، وتە شىقتى. ءسويتىپ، سىدىرا قاراپ شىعىپ كەتتى.
جۇرت قاعازدارىن العان قۋىستارىنا قايتا سالىپ، تاعى دا بەت-بەتىمەن قيمىلدادى. بىرەۋلەر شىعادى، بىرەۋلەر كىرەدى. بىرەۋلەر قاقتىعىپ توپىرلاپ جۇرەدى. بىرەۋلەر جاتىر، بىرەۋلەر وتىر، پوەزد جوق.
تۇنىمەن بيلەت الۋعا نەشە رەت تىزبەكتەلىپ تۇرىپ، نەشە تارقادىق. پوەزد كەلمەدى.
قىزىلجار جاقتان پوەزدار كۇنشىعىس-سىبىرگە قاراي ءوتىپ جاتىر. قىزىلجارعا قاراي پوەزد جوق. نە سەبەپتەن ەكەنىن ەشكىم بىلمەيدى.
ۆوكزالدا ءتۇندى وتكىزدىك. تاڭ اتتى. ۆوكزال ۇيىندە قالاي بولسا سولاي جاتقان قارا حالىق ويانىپ، تاعى دا قىبىرلاي باستادى. تاعى دا بىرەۋ كىرىپ، بىرەۋ شىعىپ، جۇرت ءيىن تىرەسىپ، قاقتىعىپ، ۆوكزال ءىشىن داڭ-دۇڭ قىلىپ، توپىرلادى. مەن دە تىسقا شىعىپ كىردىم.
نوعاي بالاسى بىرەۋدىڭ شاينەگىمەن قايناعان سۋ مەن ءسۇت، نان اكەلدى. ءىشىپ، جەپ وتىردىق. پوەزد جوق. جاتتىق. تۇردىق. ەندى سارىعىپ جالىقتىق. ءتۇس بولدى. تىسقا شىقتىم. ۆوكزالدىڭ ەسىكتەرىنىڭ الدىندا قىبىرلاعان كوپ حالىق قاقتىعىپ سەڭدەي سوقتىعادى. تانىمال بىرەۋ كەزدەسىپ قالار ما دەگەندەي بايقاپ، ءيىن تىرەسكەن جۇرتتىڭ ارا-اراسىمەن ۆوكزالعا ەسىك الدىنا كەلدىم. توزعان كىر-كىر سولدات كيىمدى، ءبىر ىلميگەن جۇدەۋ سارى ورىس جىگىتتىڭ كوزى كوزىمە تۇسە كەتتى. قارسى كەلەدى ەكەن. بەتىمدى اۋدارعانشا:
— ا-ا، امانسىڭ با؟ سەن دە مۇندا ەكەنسىڭ عوي؟ — دەپ قولىن سوزدى. «شۇكىر»، — دەپ ءوتىپ كەتتىم.
ۆوكزالعا كىردىم، قالىڭ كىسىنىڭ اراسىنا قاقتىعىپ، ءبىراز ءجۇردىم. الگى ىلميگەن سارى جىگىت تاعى دا ۇشىراسا كەتتى. بەتىمە قاراپ بالاشا ىرجيىپ كۇلدى.
— سەن لاگەردەن قاشان شىقتىڭ؟ — دەدى.
لاگەردەن شىققان جىگىت ەكەنىن بىلە قويدىم. ساسپاي، سالقىن جۇزبەن بەتىنە قارادىم.
— جاقىندا شىعىپ ەدىم... ءجۇر، تىسقا شىعايىق — دەپ، ەسىككە قاراي ءجۇردىم. و دا ءجۇردى. ەندى سويلەسپەي، تەز تىسقا شىقتىم. و دا شىقتى. وڭاشا بارىپ تۇردىم. قاسىما كەلدى.
جاي سالماقپەن تۇرىپ:
— سەن لاگەردە بولىپ پا ەدىڭ؟ — دەدىم.
— ءيا، تانىمايسىڭ با؟ سەنى مەن كورگەننەن تاني كەتتىم. سەن جەتىنشى باراكتا بولدىڭ عوي. مەن سەگىزىنشى باراكتا بولعامىن، — دەدى.
— سەنى قاشان شىعاردى؟ — دەدىم.
— مەنى شىعارعالى تورت-بەس كۇن بولدى. — دەدى.
— ەندى قايدا بارماقسىڭ؟ — دەدىم.
— ەندى ءوز جاعىما، پەرم گۋبەرنەسىنە بارامىن... پوەزدى كۇتىپ جاتىرمىن، — دەدى.
جاي تۇرىپ، ءتۇسىمدى بۇزباي، سىبىرلاڭقىراپ:
— سەن ءبىراق بايقاپ ءجۇر. بۇلاردىڭ ءبىر شىعارعان كىسىسىن قايتا ۇستاپ اپارىپ قاماپ قوياتىن دا مىنەزدەرى بولاتىن. وسى ۆوكزالدا ولاردىڭ سىرتتان باقىلاپ جۇرگەن كىسىلەرى كوپ. سەن لاگەردەن شىعىپ ەدىم دەپ، مۇندا ەشكىمگە سويلەمە!.. جانە ماعان دا جولاما! — دەدىم.
ءتۇسى وزگەرىپ، قورقىپ كەتتى.
— جارايدى، جارايدى... سويلەمەيمىن!.. — دەدى.
— ەندى جاي جۇرە بەر! — دەدىم.
بۇدان كەيىن تانىس جىگىت تايانبادى. ول كۇنى تاعى دا نەشە رەت بيلەت الۋعا تىزبەككە تۇرىپ تارقادىق.
بىردە تىزبەككە تۇرعانىمدا قاسىمنان بىر-ەكى قازاق جىگىتى ءوتتى. ەكەۋى دە وقىپ جۇرگەن جىگىت. لاگەردەن كونۆويمەن شىعىپ جۇرگەندە بىرەۋىن جۇمابايدىڭ اكەسى جاتقان قازاق ۇيىندە كورگەنمىن. بىرەۋى — بەتى قىپ-قىزىل شارىق تاباقتاي ۇزىن جىگىت. بىرەۋى — الاسا سۇر جىگىت. ەكەۋى قاسىمنان ەكى-ۇش رەت ءوتتى. ءبىراق ءتۇرىم، قياپاتىم، كيىمىم وزگە بولعان سوڭ، مەنى كورسە دە تانىمادى. ءبىرازدان سوڭ تاعى دا قالاشا كيىنگەن سەمىز قازاق پەن ءبىر ورىسشالاۋ قازاق جىگىت كەلدى. مەن ادەيى ءبۇرىسىپ تۇردىم. تانىمال ادامدار ەمەس. ەكەۋى دە مەنىڭ قاسىما كەلدى.
جىگىت:
— سەن قايدا باراتىن جىگىتسىڭ؟ — دەدى.
— قىزىلجارعا باراتىن جىگىتپىن، — دەدىم.
— سەن ەندەشە ءبىزدى تىزبەككە تۇرعىزباي-اق، بىزگە دە قىزىلجارعا ەكى بيلەت الشى، — دەدى.
— جارايدى. ءبىراق بيلەت ساتىلعان كەزدە سىزدەر قايدا بولاسىزدار؟ — دەدىم.
— ءبىز انا پەرۆىي كلاسس ۇيىندە بولامىز. بيلەت ساتىلعاندا اقشاسىن بەرەمىز! — دەدى.
— جارايدى، — دەدىم. ساۋداگەرشە كيىنگەن سەمىز قازاق مەنىڭ بەتىمە قاراپ تۇردى.
— سەن ءوزىڭ قاي جەردىڭ جىگىتىسىڭ؟ — دەدى.
— وسى ومبى جىگىتىمىن، — دەدىم.
— قالانىكىمىسىڭ، ەلدىكىمىسىڭ؟ — دەدى.
— قالانىكىمىن، — دەدىم.
قازاق بىرەۋدىڭ ءجونىن سۇراۋعا قانداي قۇمار.
— قالانىكىمىن دەيمىسىڭ؟ كىم بالاسىسىڭ سەن؟ — دەدى.
— بالۋان قاجىمۇقاننىڭ جاقىن ءىنىسى بولامىن! — دەدىم. سەمىز قازاق قاجىمۇقاندى بىلەدى. مەنى بىلمەدى. ويلانىڭقىراپ تۇرىپ:
— مۇندا كورمەپ ەدىم... — دەدى، — قىزىلجارعا جاي باراسىڭ با؟ — دەدى.
— جاي، ءبىر شارۋامەن بارامىن! — دەدىم.
— وندا كىمگە باراسىڭ؟ — دەدى.
— سادىق مولدا دەگەن كىسىنىكىنە بارامىن!.. — دەدىم. سەمىز قازاق ەندى «سادىق مولدانى» ءبىراز تۇبىرلەپ سۇراپ قويدى.
قاسىنداعى ورىسشالاۋ كيىنگەن جىگىت ماعان تاعى دا اقىل ايتپاق بولدى.
— ءبىز اناۋ پەرۆىي كلاسس ۇيىندە وتىرمىز. سەن ەندى وسى تىزبەككە تۇرىپ، بىزگە دە ەكى بيلەت الارسىڭ. ورنىڭنان ايرىلىپ قالما... ءوزىڭ ءبىر جۋاس جىگىت كورىنەسىڭ! — دەدى.
— ايرىلماسپىن! — دەدىم.
ەكەۋى پەرۆىي كلاسس ۇيىنە كەتتى.
ول كۇنى دە قىزىلجارعا پوەزد كەلمەدى. ەندى شىداي الماي ابدەن زارىقتىم. ۆوكزالدا ۋاقىت وتكەن سايىن ءقاۋىپ كوبەيەتىن بولدى. كەش بولدى. ەندى قىزىلجارعا قاراي ءجۇرۋدى لاجسىز تاستاپ، التاي گۋبەرنياسىنا، سلاۆگورودقا قاراي ءجۇرۋدى ويلادىم. قىزىلجار جاقتان سىبىرگە قاراي ءوتىپ جاتقان پوەزدىڭ بىرەۋى ىڭىردە جەتىپ كەلدى. پوەزد ىرسىلداپ تۇر. جۇرت جابىرلاپ، دابىرلاپ ءتۇسىپ جاتىر. ءبىرتالاي كىسى ۆوكزالعا كەلدى. كەيبىرەۋلەر قولدارىنداعى بيلەتتەرىن اركىمگە ساۋدالاي باستادى. ءبىر جابايى كيىنگەن قازاق جىگىت ماعان جەتىپ كەلدى.
— بيلەت الاسىڭ با؟ — دەدى.
— نە بيلەت؟ — دەدىم.
— ومبىعا جۇمىسسىز كىسىگە بيلەت ساتپايتىن بولعان ەكەن. بيلەتتى ومبىدان اسىرىپ تاتاركا قالاسىنا شەيىن الىپ ەدىم. ءقازىر ەندى ءوزىم ومبىدا قالاتىن بولعان سوڭ بيلەتىمدى ساتايىن دەپ ەدىم! — دەدى.
سول ارادا تەز ويلاندىم...
ومبىدان سلاۆگورودقا باراتىن كىسى تاتاركا قالاسىنا بارىپ ءتۇسىپ، تاتاركادان قۇلىندى تەمىر جولىنىڭ وتارباسىنا ءمىنىپ كەتەدى.
سول ارادا كۇنشىعىس-سىبىرگە قاراي، سلاۆگورودقا جۇرۋگە بەل بايلادىم دا قازاقتىڭ بيلەتىن ساتىپ الىپ، تىسقا شىقتىم. پوەزد جۇك پەن ادام تاسيتىن (توۆارو-پاسساجيرسك. پوەزد) ەكەن. ءنومىرلى ورىنعا قاعاز الماعان، تەك بيلەتى بار جۇرت بەتىمەن سىيعانىنشا مىنەدى. ءبىر قاراڭعى قىزىل ۆاگونعا جۇرت اسىعىپ، تالاسىپ، شۋىلداسىپ ءمىنىپ جاتىر ەكەن.
مەن دە ءمىندىم. مىنە الماي، قاقتىعىپ جىلاپ جاتقان كەمپىردى مىنگىزدىم. قاراڭعىدا سيپالاپ كەلىپ، ءبىر كولدەنەڭ تاقتايعا جاتتىم. قاسىما باسقا بىرەۋلەر دە كەلىپ جاتتى. ءبىرازدان سوڭ قوڭىراۋلار قاعىلدى. لىقسىپ، قوزعالىپ، سالدىرلاپ، پوەزد جىلجىپ جونەلدى.
«ۋھ!» — دەپ دەمدى ءبىر-اق الدىم. تىنىس كەڭىگەندەي بولدى. تۇنەرىپ جانە ساۋلەلەنىپ، وتتارى جارقىلداپ، بىرتە-بىرتە جىلجىپ ومبى قالا بەردى... ىرسىلداپ، سالدىرلاپ پوەزد كەلەدى. ۆاگونعا مىنگەندەردىڭ ءبىرازى مايداننان قايتىپ كەلە جاتقان كولچاكتىڭ سولداتتارى ەكەن. قاراڭعى ۆاگوندا سىعىلىسىپ جاتتى. بولشيەۆيكتەرمەن سوعىسۋ اڭگىمە بولدى. اڭگىمەنى جۇرت قىزدىردى. ءبىرىمىزدىڭ ءتۇرىمىزدى ءبىرىمىز قاراڭعى ۆاگوندا كورمەيمىز. تەك ءار جەردەن ءار ءتۇرلى داۋىس شىعادى. ءبىر داۋىس كۇجىلدەپ شىعادى. ءبىر داۋىس جىڭىشكە، ءبىر داۋىس قىزۋ، ءبىر داۋىس سالماقتى. قاراڭعى ۆاگوننىڭ ىشىندە ءتۇرلى داۋىس اڭگىمەنى كوكپار قىلدى. سوزگە مەن دە قاتىناستىم. كەيبىر داۋىس بولشيەۆيكتەردى قارالاپ سويلەدى. كەيبىر داۋىستار ەپتەپ قورعايدى. ءسويتىپ، ەداۋىر جامىراپ سويلەپ جاتىپ، جۇرت اڭگىمەنى بىرتىندەپ قويىپ، ۇيقىعا كەتتى...
ەرتەڭ ءتۇس كەزىندە پوەزد تاتاركا قالاسىنا كەلدى. پوەزد توقتاسىمەن، مەن ءتۇستىم. ءار ۆاگوننان التى-جەتى كىسى ءتۇستى. ءبىر ۆاگوننان بىر-ەكى نوعاي جىگىتى ءتۇستى. قولدارىنداعى جۇكتەرى شامالى. ەكەۋى جاياۋ اياڭداپ قالاعا قاراي ءجۇردى. سوڭدارىنان ءجۇرىپ قاستارىنا كەلدىم. ەكەۋىنىڭ دە كيىمدەرى، تۇرلەرى قالا مۇعالىمدەرىنىڭ تۇرلەرىندەي. امانداستىم. ەكەۋى دە ءۇيىرىلىپ مەنىمەن امانداسىپ، ءجون سۇرادى.
— ومبى قازاعىمىن، سلاۆگورودقا بارامىن، — دەدىم.
— ە، ەندەشە بىزگە جولداس ەكەنسىز عوي! ءبىز دە سلاۆگورودقا تاياۋ ءبىر ستانسادا تۇسەمىز. وتارباعا بىرگە مىنەيىك. ءبىزدىڭ قاسىمىزدا بول، — دەدى.
— جارايدى، جاقسى بولدى، سىزدەرگە جاقسى جولداس بولايىن، — دەپ ەكى نوعاي جىگىتىنىڭ قاسىنا ەردىم. بىرەۋى:
— اتىڭ كىم؟ — دەدى.
— دۇيسەنبى، — دەدىم.
— ءايدا، ءبىر اسحانادان شاي ىشەيىك! — دەدى.
قالانىن شەتىندەگى ءبىر جامان لاس اسحاناعا كىرىپ، شاي ىشتىك.
ودان قالانىڭ شەتكى دۇكەندەرىن ارالادىق. ەكى نوعاي جىگىتتىڭ ءبىرىنىڭ اتى — قابيبوللا، بىرىنىكى — قامزا.
ەكەۋى دە شادرين قالاسىنىكى ەكەن.
— بۇل جاققا ساۋدامەن كەلىپ ەدىك، — دەيدى.
ەكەۋى دە ءمۇعالىم ەكەن.
دۇكەندەرگە كىرىپ ءار نارسەنىڭ نارقىن ءبىلىپ ءجۇر. ءبىر قول جاشىكتەرى بار. ونى كەزەك الىپ جۇرەمىز. ءبىر كەزدەمە دۇكەنىنە كىردىك. انا ەكەۋى ءار نارسەنىڭ نارقىن ءبىلىپ تۇردى. مەن دە كولدەنەڭ ساكى تاقتايعا مىنبەلەپ تۇردىم. ساكىنىڭ ۇستىندە سول كۇنگى شىققان ورىس گازەتىنىڭ ءنومىرى جاتىر ەكەن. گازەتتى اۋداردىم. گازەتتىڭ ءبىرىنشى بەتىندە ءىرى ارىپتەرمەن باسىلعان تەلەگرامما حابارىنا كوزىم تۇسە قالدى.
«...ۆەنگريادا سوۆەت وكىمەتى ورنادى. سوۆناركوم قۇرىلدى.
ۆەنگريانىڭ جالشى تابى — پرولەتارياتى «لەنين ءبىزدىڭ جانە بار دۇنيە پرولەتارياتىنىڭ جولباسشىسى» دەپ ماسكەۋگە تەلەگرامما بەردى»، — دەگەن ءسوزدى ىشىمنەن وقىدىم. قايتا-قايتا وقىدىم. قۋانىش قويىنعا سىيمادى. ءبىراق نوعاي جولداستارىما ەشتەڭە سەزدىرگەنىم جوق...
قايتا اياڭداپ ۆوكزالعا كەلدىك. سلاۆگورودكە پوەزد كەشكە جۇرەدى ەكەن. ۆوكزالدا كۇتىپ جۇردىك. ۆوكزالدا، ۆوكزال اينالاسىندا تولىپ جۇرگەن اسكەر. اتتى، جاياۋ اسكەر ەرسىلى-قارسىلى سارت-سۇرت ەتەدى. دەنى چەحوسلوۆاكتار. كيىمدەرى جىپ-جىلتىر، ادەمى، ىلعي شۇعا، ينە-جىپتەن جاڭا عانا شىققانداي. بەتتەرى دە ماي جاققانداي جىلتىرايدى. تەمىر جولدىڭ كەيبىر تاراۋلارىندا زەڭبىرەك ورناتقان تەمىر ساۋىتتى وتاربالار تۇر. جاي ءجۇرىپ بىلسەك، جاسىرىنىپ جۇرگەن ءبىراز بولشيەۆيك وتريادى بىر-ەكى كۇن بۇرىن وسى تاتاركا قالاسىنا كەلىپ، ءبىراز اتىس قىلىپ، بورىكتىرىپ كەتكەن ەكەن. ءتىپتى قالانى الا جازداپ كەتكەن ەكەن. قالادا ءقازىر «اسكەر ءتارتىبى» (ۆوەننوە پولوجەنيە) ءجۇرۋلى ەكەن. سول سەبەپتى تاتاركادان باسقا جاققا جۇرەتىن كىسىلەردىڭ كىم ەكەندىكتەرىن ءبىلىپ، بيلەت ساتىپ العاندا دا بيلەتتى تەكسەرىپ ساتادى ەكەن. مۇنى بىلگەن سوڭ، نوعاي جىگىتتەرى، مەن دە تاتاركادان سلاۆگورودقا وتاربا بيلەتىن الا المايمىز عوي دەپ داعداردىق.
ەكى نوعاي وتاربامەن ءجۇرىپ، ساۋدا ىستەپ جۇرگەن الىس جەردىڭ كىسىلەرىنە سەنىمسىز كوزبەن قاراۋى مۇمكىن دەپ، ءقاۋىپ قىلادى.
مەن قاقتىعىپ، بيلەت الۋعا بىزگە جول تيمەي قالادى عوي دەپ ءقاۋىپ قىلامىن.
اركىمنەن سۇراستىرىپ، ۇشەۋمىز اقىلداستىق. سلاۆگورود جولىنداعى ەكىنشى ستانسياعا جاياۋ بارىپ، سول جەردەن بيلەت الىپ، وتارباعا مىنبەك بولدىق. ويتكەنى ەكىنشى ستانسيادا وتاربا بيلەتىن تەكسەرمەي ساتادى ەكەن. ۇشەۋمىز سلاۆگورودقا باراتىن قۇلىندىنىڭ تەمىر جولىمەن جاياۋ جونەلدىك. كۇن جىلى. قار سوقتالانىپ، ءجىپسىپ ەرىپ جاتىر.
كۇن تومەندەگەن كەزدە تاتاركا ۆوكزالىنان شىعىپ، اياڭداپ وتىرىپ، كەشكە الگى، جول بويىنداعى ەكىنشى ستانسياعا كەلدىك. سۇراستىردىق — پوەزد تاتاركادان ىڭىردە كەلەدى ەكەن. بيلەت تەكسەرىلمەي ساتىلاتىنى راس ەكەن. تەمىر جولدىڭ ءبىر جۇمىسكەرىنىڭ ۇيشىگىنە كىرىپ، شاي قايناتتىرىپ ىشتىك. ىڭىردە بيلەت الىپ، تاتاركادان كەلەتىن پوەزعا تىركەلەدى دەگەن ءبىر ۆاگونعا كەلىپ مىندىك. بۇ دا نارسە ۆاگونى. قاراڭعى، ىشىندە ءنومىرلى ورىندارى جوق. تۇتاس ساكى تاقتاي ورناتقان. ساكىنىڭ ۇستىنە جۇرت سىيعانشا مىنەدى. بىزدەن كەيىن دە كوپ كىسى ءمىندى... ءىڭىر اۋعان كەزدە وتاربا سۇيرەپ، سلاۆگورودقا قاراي الىپ جونەلدى. ءبىراز اڭگىمەلەسىپ جاتىپ، ۇيىقتادىق... ەرتەڭىندە ويانىپ، تۇرماي جاتىرمىن. پوەزد ءبىر قالىپتا دۇرسىلدەپ ايداپ كەلەدى. ۆاگون ءىشى جارىق. كۇن شىققان ۋاقىت. ۆاگون ىشىندە تۇتاس ساكى تاقتايعا لىق تولعان حالىق. قايناپ تۇرىسىپ جاتىر. جۇرتتىڭ ءبارى ابدەن تۇرىپ بولسىن دەپ مەن جاتىرمىن. تانيتىن كىسى جوق پا ەكەن دەپ ەلەۋسىز سىعالاپ، جاي كوز جىبەرىپ، بايقاپ جاتىرمىن. تانىمال كىسى كورىنبەدى. سوندا دا ساقتانىپ، قياپاتىمدى، ءتۇرىمدى بۇزعان قالپىمدى اۋدارماي تۇرىپ، پوەزد توقتاعان جەردە تىسقا شىعىپ جۋىندىم. قايناعان سۋ الىپ، باسقا دا اس ساتىپ الىپ، ۇشەۋمىز شاي ءىشىپ تاماقتاندىق. جيىن وتىرعان جۇرت شۇڭكىلدەسىپ، تاعى دا جامىراسىپ، ءتۇرلى اڭگىمەگە كىرىستى.
وتىرعان جۇرتتىڭ ءبارى ورىس. ارالارىندا مەنىڭ ەكى جولداس نوعايىم بار.
ونسوڭ مەن جانە وقۋدان قايتىپ كەلە جاتقان قازاقتىڭ بىر-ەكى جاستاۋ قارا دومالاق بالالارى كەلەدى.
كوبى جابايى مۇجىق ورىستار. جالعىز-اق ەكى-ۇش وقىعان ءتۇستى، ءتاۋىر كيىنگەن ورىس كەلەدى. ۇشەۋى دە ادام فەلدشەرى ەكەن. اسكەرگە الماق بولعان كولچاكتىڭ جارلىعىمەن بارىپ، قايتىپ كەلەدى ەكەن.
ءبىر ستانسيادا ءتۇسىپ، نانعا وراپ پىسىرگەن اق ىرىمشىك ءمانتى ساتىپ اكەلدىم. قاعازعا وراعان بويىمەن نوعاي جولداستارىمنىڭ الدىنا اكەپ قويدىم. نوعاي جولداستارىم:
— دۇيسەنبى-اۋ، جاڭا عانا اس ءىشىپ ەدىك قوي، نەسىنە اكەلدىڭ؟ — دەسە دە بولماي جەگىزبەك بولدىم.
قاسىمىزدا وتىرعان فەلدشەردىڭ ءبىرى ماعان قاراپ:
— كىم ساتىپ وتىر ەكەن؟ — دەدى.
— مۇجىق قاتىندارى ساتىپ وتىر ەكەن، — دەدىم. فەلدشەر بالا ويىنىنا ارالاسىپ، اقىل ايتقان ۇلكەن، «اقىلدى» كىسىشە باسىن شايقادى.
— ءوي جامان، زناكوم، ءىش اۋرۋ بولاسىڭ، جەمە! — دەدى. مەن دوعال تىلمەن.
— نەمەنە، ءىش اۋرۋ بولادى؟ — دەدىم. فەلدشەر تۇسىندىرمەك بولىپ، كۇلىپ، ءوز ءىشىن قولىمەن ءتۇرتىپ كورسەتتى.
— مىنا، ءىش اۋرۋ بولادى، جامان، انانى جەمە! — دەدى.
ۆاگوندا جاعالاي وتىرعان جۇرتتىڭ كوبى قاراپ وتىر. مەن تۇسىنگەندەي بولدىم دا بەتىمدى تىرجيتىپ جاقتىرماعانداي قولىمدى ءبىر-اق سىلىكتىم دە، اق ىرىمشىكتى جەي باستادىم.
— ءىش اۋىرسا ءولىم بولا ما؟ ءبارىبىر... بىزگە ولگەن دە، ءتىرى جۇرگەن دە ءبارىبىر، — دەدىم. فەلدشەر:
— نەگە ءبارىبىر؟ — دەدى.
— ءبارىبىر: بىزدە ايايتىن نە بار؟ مەنىڭ ءتۇرىم مىناۋ... كيىم مىناۋ... ماعان ءبارىبىر، ولىمنەن قورىقپايمىن. مىنە، سەن ولمە!.. سەنىڭ ءتىرى جۇرگەنىڭ جاقسى. ءتۇرىڭ جاقسى، كيىمىڭ جاقسى... انە، التىن ساعاتىڭ بار. سەن تىرشىلىكتى قيمايسىڭ. ساعان ءتىرى ءجۇرۋ جاقسى. مەن ولىمنەن قورىقپايمىن! — دەدىم.
فەلدشەر:
— ە، سەن نەگە ولىمنەن قورىقپايسىڭ؟ — دەدى.
— ولىمنەن نەسىنە قورقايىن؟.. ولسەم جالقى قالاتىن ەشتەڭەم جوق. جانە مەن قارا جەردەن جارالدىم. ولسەم قايتا قارا جەرگە بارامىن. ءبارىبىر: قانشا «ولمەيمىن» دەگەنمەن، ءبارى اقىرىندا قارا جەرگە قايتا بارادى، — دەدىم. سول ارادا فەلدشەر ەكەۋمىز وسى سوزگە تالاستىقتا كەتتىك. ەكەۋمىز دە ءسوزدى كوبەيتتىك، جۇرتتىڭ ءبارى كۇلىسىپ، اڭىرايىسىپ تىڭداپ وتىردى. پوەزد سىرعىپ، دۇرسىلدەپ ءجۇرىپ كەلەدى. ۆاگونداعى مۇجىقتاردىڭ كەيبىرەۋلەرى ءيىرىلىسىپ، مەنىڭ قاسىما كەلدى. جۇرتتىڭ ءبارى مەنىڭ جاعىما شىقتى. كەيبىر مۇجىقتار كوڭىلىندەگى ءسوزىن ايتىپ جىبەرگەندە، داڭعويلانىپ، مەنى جاۋىرىنىمنان قاعىپ-قاعىپ قويدى. اقىرىندا فەلدشەر جەڭىلدى.
ەڭ اقىرىندا:
— سەن كىمسىڭ ءوزىڭ؟ — دەدى.
مەن بىلدىرتپەسەم دە، ىشىمنەن ازىراق ساسىڭقىراپ قالدىم.
ءبىراق جاۋاپقا بوگەلمەدىم.
— مەن قازاقپىن، — دەدىم.
ءۇش فەلدشەردىڭ ءبىرى كۇلىپ كەلىپ، مەنىڭ قولىمدى ۇستاپ قىستى.
— جاقسى... جاقسى! — دەدى.
نوعاي جولداستارىم دا تاڭىرقاسىپ، كۇلىسىپ، مەنى اينالدىرا باستادى. بايقاماي ارتىعىراق كەتكەنىمدى ءبىلىپ، ەندى ارتىن ەپتەپ، اڭقاۋ قياپاتپەن جايمالادىم.
ورىستار ءوز بەتتەرىمەن سويلەسىپ كەتتى.
ەكى نوعاي جولداستارىم:
— ەي، دۇيسەنبى، جارايسىڭ!.. سەن ءتىپتى ويلاماعان جەردەن ەداۋىر ءسوز شىعاردىڭ عوي. ءدال وقىعان كىسىدەي سويلەدىڭ. سەن قانشا وقىعان ەدىڭ؟ — دەدى.
— ويباي، انشەيىن، ومبىدا كۇندىزگى جۇمىستان كەيىن كەشكە ۇلكەندەردى وقىتاتىن جەردەن ەكى-اق قىس وقىدىم. سونداعى وقىتۋشىلاردىڭ كوپ ايتقان سوزدەرىن، تەك توقىپ الا بەرگەندىك قوي... ايتپەسە ءبىز نە بىلەدى دەيسىڭ! — دەدىم.
— ءاي، جوق! سەن بىزگە شىنىڭدى ايتپاي وتىرسىڭ. سەن از وقىعان جىگىت ەمەسسىڭ! — دەدى.
ەكەۋى مەنىڭ بەتىمە قاراپ، بىر-بىرىنە ويلارىن ماقۇلداتتى.
بىرەۋى بىرىنە:
— قاراشى! بەتى وقىعان كىسىنىڭ، ءيا شاكىرتتىڭ بەتىندەي ەمەس پە؟ — دەدى. ەكىنشىسى:
— يا-يا، وقىعان كىسىنىڭ بەتىندەي، شاكىرتتىڭ بەتىندەي! — دەدى.
سودان كەيىن نوعاي جولداستارىم ساياسات تۋرالى اڭگىمە سويلەي باستادى. مەن ولاردىڭ سوزدەرىن تىڭداپ قانا وتىرىپ، اڭگىمەنىڭ ىشىندە تاتار، باشقۇرت ەلدەرىنىڭ جايلارىن سۇرادىم.
— باشقۇرت، تاتاردى ءقازىر كىم بيلەپ تۇر؟ — دەدىم.
— باشقۇرت، تاتاردىڭ ءقازىر ىشكى بيلىكتەرى وزدەرىندە. ءقازىر بولشيەۆيكتەر اۆتونوميا بەردى! — دەدى. مەن اڭقاۋسىپ:
— ە، سەندەر دە ورىستان بولەك ءوز الدارىنا حان بولىپ كەتتىڭدەر مە؟ — دەدىم.
ەكەۋى دە ماعان قاراپ، مەنىڭ حابارسىز اڭقاۋلىعىما باستارىن شايقاپ كۇلدى.
— جوق، اۆتونوميا بولعاندا، حان-سۇلتانى بولمايدى، جامۋريات، ورىسشا، رەسپۋبليكا بولدى، — دەدى.
— قايدان بىلەيىن، ءبىزدىڭ قازاقتىڭ حانىنداي بولەك حان بولعان عوي دەسەم... — دەدىم.
— ە، سەندەردە حان بار ما؟ — دەدى.
— بار. بوكەيحان دەگەن حان بار، — دەدىم.
ەكەۋى دە ساقىلداپ كۇلدى. بوكەيحاننىڭ حان ەمەس ەكەندىگىن سويلەدى. حاندى، بوكەيحاندى جاماندادى. باشقۇرتستاننىڭ زاكي ءۋاليتۇلىن ايتتى. ونى دا جاماندادى. روسسيانىڭ كىرمە، ۋاق ۇلتتارىنا بولشيەۆيكتەردەن باسقا ەشكىم ەرىك بەرمەيتىنىن ايتتى.
مەن بولشيەۆيكتەردى جاماندادىم. ولار ءبىرسىپىرا سوزبەن بولشيەۆيكتەردى «جامان»، «بۇزىق» دەپ ءسوز تاراتۋشىلار — «جالپى تەڭدىك، بوستاندىققا قارسى ادامدار» دەپ ءتۇسىندىردى. مۇنىڭ ءبارىن وزدەرى ءىس جۇزىندە كورگەندىكتەرىن سويلەدى... اقىرىندا:
— ءاي، دۇيسەنبى، قوي، اقىلىڭ، ءبىلىمىڭ ءتاپ-تاۋىر بولعانمەن ءوزىڭدى ابدەن تەرىس جولعا سالىپ، جالعانعا، وتىرىككە ناندىرىپ تاستاعان عوي، — دەستى.
كۇنى بويى جۇردىك.
سلاۆگورودقا جاقىنداعاندا، ءبىر ستانسيادا ەكى نوعاي جولداسىم ءتۇسىپ قالدى. ولار تۇسۋگە جاقىنداعان كەزدە ادرەس جازىپ الىستىق. مەنىڭ وتىرىك ادرەسىمدى ولار جازىپ الدى. ولاردىڭ ادرەسىن مەن جازىپ الدىم.
بىرەۋىنىڭ ادرەسى: قامزا مەركايدار ۇلى، ءشارىپ ۇلى. شادرين قالاسى. ءمۇسىلىم بولىسى. قۇرمان اۋىلى. ساۋداگەر ءمۇعالىم.
ەكىنشىسىنىڭ ادرەسى: قابيبوللا مۇقاممەت زاكىر ۇلى، كارىم ۇلى. شادرين قالاسى. ءمۇسىلىم بولىسى. سۇلتان اۋىلى. ساۋداگەر ءمۇعالىم («قۇلىندى جولى»). ۆاگون ءجۇرىپ كەلە جاتقاندا، قالتامداعى داپتەرىمدى الىپ، قارىنداشپەن جازدىم. ەسكى ەملەمەن جازىپ الدىم. ەسكى ەملەمەن جازىپ ەدىم، جازۋىما قاراپ تۇرىپ ەكەۋى بىر-بىرىنە قاراپ، تامسانىپ، جىميىستى:
— جارايدى! نە دەسەڭدەر دە مەيىلدەرىڭ! — دەدىم.
تۇسەتىن ستانسياسىندا ەكەۋى قوش ايتىسىپ ءتۇسىپ قالدى...
ىمىرت جابىلىپ، قاس قارايعان كەزدە سلاۆگورودقا كەلدىك.
قۇلىندى تەمىر جولىنىڭ توقتاعان ۇشى — وسى سلاۆگورود قالاسى. قازاقتار شوت قالاسى دەيدى.
قالا مەن ۆوكزالدىڭ اراسى تورت-بەس شاقىرىمداي ەكەن.
ءامىرى، ءالى كەلەتىندەر اتپەن كەتتى. ءبىرسىپىرا كىسى شۇباپ قالاعا جاياۋ تارتتىق: كۇندىك ءجىبىپ تاپتالىپ، كەشكە قاتىڭقىراعان قالىڭ قاردىڭ بۇزىلعان تار سوقپاعىمەن كەلەمىز. اي جوق، كەش قاراڭعى. بۇزىلىپ، سىڭار اياق، ويىلىپ قاتقان سوقپاقپەن مالتىعا اياڭداپ قالاعا كەلىپ كىردىك. قىبىرلاعان جان كورىنبەيدى. قالادا كوشە سياقتى كوشە جوق. ۇلكەن ۇيلەر دە جوق. ءبارى ءبىر قاتار عانا الاسا ۇيلەر. پوسەلكە ءتارىزدى، قالىڭ قار باسىپ قالعان قالا.
مەنەن باسقا جۇرت وزدى-وزدەرىنىڭ بەلگىلى ۇيلەرىنە كەتتى. مەن جالعىز اياڭداپ، تۇنەيتىن ءۇي ىزدەپ ءجۇرىپ كەلەمىن. بىر-ەكى قىلىش اسىنعاندار كەز بولدى.
— تۇنەيتىن ءۇي (پوستويالىي دۆور) قايدا؟ — دەپ سۇرادىم.
اتاماننىڭ ەكى سولداتى ءجون سىلتەدى. ءجۇرىپ كەلىپ، نۇسقاعان ءۇيدىڭ قاقپاسىن قاقتىم. ءۇيدىڭ اينالاسىنداعى قار تەرەزەنى كورسەتپەيدى. الدەن ۋاقىتتا قاقپانى اشتى.
— تۇنەۋگە بولا ما؟ — دەدىم.
— بولادى، سىيساڭ، ءبىراز كىسىلەر بار ەدى، — دەدى.
كىردىم. كەلگەندەردى قوندىراتىن قوسپاق ەكى بولمە ەكەن.
تۇنەك ءۇي كىر-كىر لاس. ءبىر بۇرىشتا قىزىل الا بۇزاۋ تۇر. ءۇيدىڭ اۋاسى ساسىق جانە ماحوركا ساسيدى.
قونىپ وتىرعان ءبىراز مۇجىقتار جانە قاتىنىمەن ءبىر سىعاندار ەكەن. توپىرلاپ گۋلەگەن مۇجىق. وتىردىق. كەشىكپەي جاتۋعا ىڭعايلاندى. بۇرىشتاعى جاس بۇزاۋدىڭ قاسىنا، تاقتاي سالعان ەدەنگە مەن دە جاتۋعا ىڭعايلاندىم. جاتىپ تا مۇجىقتار اڭگىمەلەرىن قويمادى. اڭگىمەنى تۋدىراتىن — قاتىنى بار قارا ساقال سىعان. اڭگىمەلەرى تاعى بولشيەۆيكتەر. سىعان بولشيەۆيكتەردى جاماندايدى. ءبىراق كولچاكتىڭ مۇجىقتارعا ىستەپ جاتقان زورلىقتارىن، دۇرەلەرىن ءتىپتى ادەمىلەپ سۋرەتتەيدى.
سويتەدى دە:
— لاج جوق!.. امالسىز، پالەن جەردەگى كرەستيانداردىڭ كوبى باندى (باندا) بولىپ، تاۋعا، ورمانعا قاشىپ بارىپ، قىزىق بولىپ جاتىر... ال قار كەتكەن سوڭ كرەستياننىڭ دەنى-اق ءسۇيتىپ قىزىل باندا بولىپ كەتەدى، — دەيدى.
وزگە مۇجىقتار ونى قوستاپ باستارىن شۇلعي تۇسەدى.
سىعان تاعى دا: «قازىرگى ۇكىمەتتىڭ بۇل ءتارتىبىنىڭ كەسىرىنەن، قار كەتىپ، كۇن جىلىعان سوڭ، قارا حالىقتىڭ ءبارى-اق «قىزىل باندا» بولىپ كەتسە، سوعىسسىز جەر بولادى دەيسىزدەر مە؟ وسى كۇننىڭ وزىندە ءار جەردە باندالار سوعىسىپ ءجۇر عوي... — دەپ، ماعان بۇرىلىپ قارادى.
— ءسىز تاتاركەلەتىپ كەلدىڭىز عوي؟ جاقىن ارادا سول قالادا دا قىزىل باندالار ەداۋىر سوعىس قىلىپ، كوپ نارسە الىپ كەتىپتى عوي؟.. — دەدى.
مەن ەپتەپ لايىقتاپ، كورگەن-بىلگەنىمدى ايتتىم. ءسويتىپ جاتتىق، ۇيىقتادىق.
ەرتەڭ ەرتە تۇرىپ، شاي ءىشىپ، كوشەگە شىقتىق.
سلاۆگورود التاي گۋبەرنياسىنىڭ تەمىر جول تۇسكەن ۋەزدىك قالاسى بولسا دا، اشەيىن ءبىر بايلاۋ پوسەلكە ەكەن. تۇرعان جەرى جىپ-جىلماعاي، ميداي دالا. ءوزىن جىم-جىلاس قىلىپ قار باسىپتى. ەندى الدىمەن كوشەنىڭ قارلارى، ءۇي، قورا ماڭدارىنىڭ قارلارى سوقتالانىپ، تاپتالىپ ەري باستاپ، بۇزىلىپ قوجالاقتانىپتى. قالادا قازاق بار ما دەپ سۇرادىم.
ەكى-اق ءۇي قازاق بار ەكەن. ءبىر ۇيىنە باردىم. ەركەكتەرىنىڭ ءبارى ەرتە تۇرىپ، قالانىڭ بازارىنا كەتىپتى. سوزگە جارىماي، بازارعا قاراي ءجۇردىم. سول كۇنى بازار كۇنى ەكەن. جان-جاقتان، كوشە-كوشەدەن اتقا شانا جەككەن مۇجىقتار بازار بولاتىن مايدانعا اعىتىلىپ كەلىپ جاتىر. كوشە اينالىپ، پوچتا ۇيىنە كىردىم. ومبىعا — مۇقاندىكىنە، جانايدارعا حات جازىپ سالدىم. بازارعا كەلدىم. بازار قالانىڭ ورتا كەزىندەگى كەڭ، اشىق، قوتان ءتارىزدى جەردە ەكەن. اينالا جاعالاي دۇكەندەر. ءبارى كرەستيان. بىرەن-ساران عانا قالاشىلاۋ كيىنگەن ادام كورىنەدى. قازاق كورىنبەيدى. دۇكەندەردى اشقان. ساۋدا ىستەلىپ جاتىر. شانالاردا تيەۋلى قاپ-قاپ بيداي، س ۇلى، ارپا، ۇن، جاشىك-جاشىك ماي. جانە تيەلگەن قاراعاي، سىرعاۋىل، تەزەك، تاعى باسقا نارسەلەر. شانالارعا بايلاۋلى ساتاتىن وگىزدەر، قويلار، اتتار، شوشقالار كورىنەدى. بازاردا حالىق كوپ. سەڭدەي سوقتىعادى. بىرەۋلەر الىپ جاتىر. بىرەۋلەر ساۋدالاپ جاتىر. بىرەۋلەر بەرىپ جاتىر. بىرەۋلەر كورىپ جاتىر. دۇكەندەردىڭ ءىش-تىستارى دا، جاپىرلاعان شانالاردىڭ ارالارى دا قىبىرلاپ قۇجىنايدى. بازار قۇمىرسقانىڭ يلەۋىندەي. بازاردى ارالاپ، ءجون سۇرايتىن قازاق تابا الماي تۇر ەدىم. جارباڭداعان بىرەۋگە كوزىم تۇسە كەتتى. قاراسام ءبىر قازاق ەكەن. باسىندا تىماعى، ۇستىندە شاپان كۇپىسى بار. قاسىما كەلدى، ەكەۋمىز امانداسىپ سويلەسە كەتتىك.
پاۆلودار (كەرەكۋ) ۋەزىنىڭ، باياناۋىل اۋدانىنىڭ قازاعى ەكەن. رۋى — قارجاس. اتى — سماعۇل. وسى «شوت» قالاسىنا (سلاۆگورودتىڭ قازاقشا اتى) جۇمىس ىزدەپ كەلگەن ەكەن. ەندى پاۆلودارعا قايتايىن دەپ ءجۇر ەكەن. ىزدەگەنگە سۇراعان، ەكەۋىمىز جولداس بولۋعا قۋانىسىپ قالدىق. ءوزى جۇمىس قىلىپ، ومبىدا دا بولعان ەكەن. مەنىڭ ءجونىمدى سۇرادى. ايتتىم: — ومبى ۋەزىنىڭ سلەتى بويىنداعى قازاعى... ومبىدا اركىمدە مالايلىقتا بولىپ ەدىم. سوڭعى جىلداردا جەمشىك تە ايداپ ەدىم. ومبىداعى بالۋان قاجىمۇقاننىڭ جاقىن ءىنىسى بولامىن. پاۆلودار ۋەزىندە، باياناۋىل اۋدانىندا ناعاشىم بار ەدى، سونى ىزدەپ بارامىن. تۋعالى كورە الماي ءجۇرىپ، ەندى بيىل ىزدەپ كەلەمىن، — دەدىم.
ەكى جاياۋ پاۆلودارعا بىرگە جۇرمەك بولدىق.
سماعۇل:
— ەندى بۇگىن مۇندا بولىپ، وسىندا ءبىر دۇكەنشى نوعايدىڭ وتىنى بار ەدى، سونى كەسىپ، جارىپ، ءۇيىپ بەرىپ كەتەيىك. جيىرما سوم بەرەدى... ەرتەڭ جۇرەمىز، — دەدى.
— جارايدى، — دەدىم.
— ەندەشە، دۇكەنشى نوعايعا بارىپ سويلەسەيىك، مىنا جەردە، دۇكەنىندە! — دەدى.
— بارايىق، جارايدى، دەدىم.
دۇكەنشى تولىق، ۇزىنشا بويلى سارى نوعاي ەكەن. سويلەستىك، ءبىر اينالىپ كەلمەك بولدىق.
سماعۇل جاتقان ۇيىمەن ءبىرجولا قوش ايتىسىپ شىقپاق بولدى. پاتەر ءۇيى — سلاۆگورودتەگى قازاقتىڭ بولىستىق «اتقارۋ كوميتەتىنىڭ» كەڭسەسىن كۇزەتۋشى قازاق ءۇيى ەكەن. سلاۆگورود ۋەزىنە ەكى بولىس قازاق قارايدى ەكەن. ءبىرىن «سارىارقا ەلى» دەيدى ەكەن. سول «سارىارقا ەلىنىڭ» بولىستىق كوميتەتى سلاۆگورود قالاسىنىڭ وزىندە بولادى ەكەن.
پاتەر ۇيىنە كەلدىك. الاسالاۋ ءۇي. ءۇيدىڭ ماڭدايىندا بويالعان تاقتاي. تاقتايدا:
«سارىارقا ەلىنىڭ بولىستىق كوميتەتى»، — دەگەن ورىسشا جازۋ. كوميتەتكە كىردىم. كىشكەنتاي اۋىز ۇيدەن ءتور ۇيگە كىردىك. ءتور ءۇي كوميتەت كەڭسەسى ەكەن. ەكى-ۇش بيىك اعاش ۇستەل. ۇستەل ۇستەرىندە قوقسىپ جاتقان قاعازدار، سيا ساۋىت، قاعاز، سىزعىش، ەسەپشوت، ءىس تىركەيتىن جامان مۇقابالى جۋرنالدار. توردەگى ۇستەلدە ءبىر ورىس ەسىككە قاراپ قاعاز جازىپ وتىر. وڭ جاق جانىندا ۇستەلدە جانە ءبىر جاس ورىس قاعاز تۇپتەپ وتىر. سول جاق بۇرىشتاعى ۇستەلدە ورىسشالاۋ كيىنگەن، باسىندا قارا توپى تاقياسى بار قازاق جىگىتى وتىر. و دا بىردەمە جازىپ وتىرعان ءتارىزدى. ونىڭ قاسىندا جانە ءبىر ورىسشالاۋ كيىنگەن جاستاۋ قازاق جىگىتى ءبىر قاعازدى ۇستاپ، تۇرەگەلىپ قاراپ تۇر. وتىرعان توپى تاقيالى قازاق جىگىتى «سارىارقا» كوميتەتىنىڭ باستىعى ءتارىزدى. كەڭسەنىڭ ءىشى لاس. تاقتاي ەدەنى كىر. اۋاسى جايسىزداۋ. ءۇيدىڭ ىرگەلەرىندە كولچاكتىڭ الدەنەشە جارلىقتارى، جارنامالارى جاپسىرۋلى تۇر. وڭ جاقتا ءبىر ەسىك اشىق تۇر. ەسىكتىڭ ار جاعى ءبىر تارلاۋ بولمە. ىشىندەگى كورىنىپ تۇرعان نارسەلەرى ناشارلاۋ. قازاق ءۇيىنىڭ جابدىقتارى. كوميتەتتىڭ كۇزەتشى قازاعىنىڭ جاتاتىن بولمەسى سول ەكەن. ءبىز كوميتەتكە كىرىپ كەلگەنىمىزدە، سول بولمەنىڭ ەسىگىنەن ءبىر جۇدەۋلەۋ ناشار كيىمدى قازاق ايەلى قارادى. كەڭسە قىزمەتكەرلەرى دە تومسارعان، توپاس جالقاۋ بەتتەرىن كوتەرىستى.
سماعۇل قازاق ايەلى قاراعان بولمەگە كىرە بەرىپ، ەسىك الدىندا بوگەلىڭكىرەپ قالعان ماعان دا «ءجۇر» دەگەندەي ىمدادى. مەن جۇرۋگە اتتاي بەرگەنىمدە تورگى ۇستەلدە قاعاز جازىپ وتىرعان ورىس الارىپ قارادى:
— قايدا باراسىڭ؟.. اياعىڭمەن ەدەندى بىلعايسىڭ! — دەدى.
مەن ەسىك الدىندا، بوساعادا وتىردىم...
بولىس پەن حاتشىلار ءونىمسىز ىستەرىن ىستەي بەردى.
سماعۇل كەشىكتى. مەن وتىرىپ، جانىمداعى ينە مەن ءجىپتى الىپ، قوي تەرىسى قولعابىمنىڭ ءبىر سوگىلگەن جەرلەرىن تىگىپ الدىم.
كوميتەتتەن سماعۇل ەندى ءبىرجولا شىقتى.
دۇكەنشى نوعايعا كەلدىك. نوعاي بالاسىن قوسىپ بەردى. ءۇيى قالانىڭ كۇنباتىس جاق شەتىندە ەكەن. نوعايدىڭ بايبىشەسى تىسقا شىعىپ، وتىن سالاتىن قورانىڭ جانىندا جاتقان جۋان دىڭگەك سىرعاۋىل قاراعايلاردى كورسەتتى. سارايىنان ەكى كىسىلىك ارا تەمىرىن، كەتپەن بالتا پەن توقپاعىن الىپ بەردى. دىڭگەكتەرىنىڭ جۋاندىعىنا ەكى كىسىنىڭ قۇشاعى ارەڭ جەتەدى. دىڭگەكتەردى وتىنعا لايىقتاپ اۋەلى ارامەن كەسۋ كەرەك. سونان سوڭ كەتپەن بالتامەن شاۋىپ، توقپاقپەن ۇرىپ جارۋ كەرەك.
ساسكە تۇستەن بەسىنگە شەيىن سماعۇل ەكەۋىمىز الاسۇرىپ، جۋان سىرعاۋىلدى ارامەن كەسكىلەدىك. الاسۇرىپ ايانباي جۇلقىنىپ قيمىلدايمىز. دەنەدەن تەر مونشاقتادى. تەر كويلەكتەردىڭ، بەشپەنتتەردىڭ سىرتىنان ءوتتى. كوپتەن جۇمىس كورمەگەن بىلەك پەن بەل بىت-بىت بولىپ دۋىلدايدى. قان بۇرقىراپ تەرمەن ارالاسىپ تاسىدى. بەت قىزاردى. جۇلقىنعاننان تالىپ، ەكى قار سولقىلدادى. بەسىندە ءبىراز دامىلداپ، نوعاي بايبىشەسىنىڭ ىستەگەن اسىن ىشتىك. نوعاي ايەلدەرى استى قانداي ءتاتتى قىلىپ ىستەيدى.
ەت جەپ بولعان سوڭ، ءتاتتى سورپاسىنا قۇيماق قاتىق قوسىپ بەردى. ماڭداي تەردى ءسۇرتىپ قويىپ ىشتىك. بايبىشەنىڭ قۇيماق قاتىعىنان تاعى ءبىر كەسە ءىشتىم.
بەسىننەن كەيىن كۇن باتىپ، اقشام جامىراعانشا، تاعى دا الاسۇرىپ سىرعاۋىل كەستىك. كەشكە نوعايدىڭ جىلى، تازا ۇيىندە سويلەسىپ وتىردىق. تەرمەن سۋ بولعان بەشپەنتتەرىمىز بەن سىرت كويلەكتەرىمىزدى اۋىز ۇيىنە جايىپ قويدىق. ساۋداگەر نوعاي ءۇش-اق باس. ءوزى، بايبىشەسى مەن بالاسى. ءبىر قىزمەتكەر ورىس قىزى بار. كەشكە تاعى دا اسقا سىيلادى. تاعى دا ساعىنعان قۇيماق قاتىققا تويىپ كەنەلدىم. ۇستەل باسىندا اڭگىمەلەسىپ، ءجون سۇراسىپ وتىرعانىمىزدا، ساۋداگەر ماعان: «ءبىراز ۋاقىت جۇمىس ىستەۋگە قال» — دەپ اقىل ايتتى.
— ءوزىڭ مىقتى، ءتاۋىر جىگىت كورىنەسىڭ، وسىنداي قار ەرىپ جاتقان جامان ۋاقىتتا سوناۋ كەرەكۋگە (پاۆلودارعا) جاياۋلاپ كەتۋىڭ جارامايدى. ونان دا ءبىراز كۇن وسىندا جۇمىس قىلىپ، ءبىراز مال تاۋىپ، قار ابدەن كەتىپ، كۇن جىلىنىپ، جەر كەۋىپ، كوك شىققان سوڭ جۇرگەنىڭ اقىل بولار ەدى. ءتاۋىر جىگىت كورىنەسىڭ، ءتىلىمدى الساڭ ءسويت، شىراعىم!.. — دەدى.
مەن اسىعىستىعىمدى، بوگەلە المايتىنىمدى ايتتىم.
ەرتەڭ ەرتە تۇرىپ، كەسىلگەن دىڭگەكتەردى ساسكەگە شەيىن الاسۇرىپ، بىت-بىت قىلىپ جارىپ، ءۇيىپ بەردىك.
جولازىققا نان، ماي الىپ، ءتۇس كەزىندە سلاۆگورودتان پاۆلودارعا قاراي جاياۋ ءجۇرىپ كەتتىك. ەكەۋمىزدىڭ دە كيىمدەرىمىز اۋىر ەمەس. قولىمىزدا تاياق. بەل بۋۋلى. قار جولىمەن اياڭداپ كەلەمىز. قارعا كومىلگەن سلاۆگورود جىلميىپ، بىرتە-بىرتە ارتتا قالىپ بارادى. اينالا توڭىرەك تەسىكسىز اپپاق، جىلميعان دالا اق تەڭىزدەي. جىپ-جىلماعاي سوقپاق جولمەن ءجۇرىپ كەلەمىز. قار يلەنىپ، ازداپ جىپسىگەن. سوقپاق جول ازىراق ەرىپ، بۇزىلعان. سوقپاق جولدىڭ ۇشى-قيىرى جوق ءتارىزدى. اندا-ساندا قارا-قۇرا كورىنەدى. جۇرۋگە قيىن. جول بويىندا اندا-ساندا عانا ارەدىك قالىڭ قاردىڭ ورتاسىندا قارايىپ قىلتيعان مۇجىق ۇيلەرى كەز بولادى.
كۇن تومەن تۇسكەنشە جۇردىك. كۇن ەڭكەيگەن كەزدە ارتىمىزدان قوس-قوس اتقا جايداق شانا جەككەن بىرەۋلەر زىرقىراتىپ كەلەدى ەكەن. ايدالادا، اپپاق قاردىڭ ۇستىندە، جول اۋزىندا شارشاعان ەكى جاياۋ قاراپ تۇردىق. الدىڭعى قوس اتتى شاناداعى ءبىر جۋانداۋ، ىشىك كيگەن تۇلكى تىماقتى قازاق ەكەن.
بۇرقىراتىپ جەتىپ كەلدى. اتتارى اۋىزدىعىمەن الىسادى. سالەم بەردىك، تۇلكى تىماقتىنىڭ اۋزى قىبىر ەتە ءتۇستى. قاتارلاسا بەردىك.
سماعۇل:
— وتاعاسى، ءبىزدى ءبىراز جەرگە شەيىن مىنگىزە كەتىڭىز! — دەدى. ىشىك پەن تىماق قايىرىلماي وتە شىقتى. ونىڭ سوڭىنداعى قوس ات جەككەن دە قازاق ەكەن، و دا وتە شىقتى. ءبارى ءوتىپ كەتىپ قالدى.
تاعى، ارتىمىزدان، كوز ۇشىندا قارلى جوننان قوس-قوس ات جەككەندەر كورىندى. ولار دا لەزدە گۋىلدەپ جەتىپ كەلدى. جولدان شىعىڭقىراپ تۇردىق. كرەستياندار ەكەن. الدىڭعى قوس ات جەككەن كرەستيان بىزگە جاقىنداي بەرگەندە داۋىستادى:
— ە، ەي! وتىرىڭدار مىنا شاناعا!.. ءايدا، اتتار مىقتى! — دەدى.
ءبىز اڭىرايىپ تۇرىپ قالدىق. كرەستيان بىزبەن قاتارلاسىپ، ءبىر ءتۇرلى كوڭىلدەنگەن داۋىسپەن داۋىستاپ، سويلەپ تۇرا قالدى.
— ءايدا، مىنىڭدەر!.. نە، تۇرعاندارىڭ؟.. ءايدا، شاناعا وتىرىڭدار! — دەدى.
قۋانىپ كەتىپ، جالما-جان شاناسىنا، كرەستياننىڭ قاسىنا وتىردىق، كرەستيان ايداپ جونەلدى. جىپسىگەن سىلقىلداق قارمەن جايداق شانا سىرىلداپ، جىلماڭداپ ىتقىدى. كرەستيان بازاردان كوڭىلدەنىپ كەلە جاتقان كورىنەدى.
— ە-ەي، ي-ي! سۇڭقارلار!.. ەي-ەي، ە-ە-ي-ي-ي!! — دەپ شىبىرتقى قامشىسىن ءۇيىرىپ قويادى. كرەستيانمەن ءجون سۇراستىق. ساياسات تۋرالى سويلەستىك.
— ۇكىمەت قالاي؟ — دەپ سۇرادىم. كرەستيان بىزدەن يمەنبەي اڭگىمەلەرىن گويتتى. كولچاكقا جالپى كرەستياننىڭ نەگە قاس ەكەنىن سويلەدى. كرەستيانعا سوۆەت كەرەك ەكەنىن سويلەدى. اقىرىندا:
— قار كەتىپ، جەر كەپكەن سوڭ بولشيەۆيكتەر كەلەدى. بارلىق كرەستيان كوتەرىلىپ، كولچاكتى قۋامىز... — دەدى.
كوپ اڭگىمەلەستىك. جول بويى ەلسىز. كەشكە كرەستيان جولدان بۇرىلىپ، بىزبەن قوش ايتىسىپ، پوسەلكەسىنە كەتتى. ءبىز جول اۋزىنداعى ءبىر تورت-بەس ءۇيلى ناشار قازاقتارعا قوندىق.
سلاۆگورود پەن پاۆلوداردىڭ اراسى ءجۇز ەلۋ ەكى (152) شاقىرىم. ەرتە تۇرىپ جۇرەمىز، تۇستە دامىلدايمىز. كەڭ دالانى باسقان قالىڭ قار كۇن سايىن ءجىپسىپ ەري تۇسەدى. جيىرما، جيىرما بەس شاقىرىمداردا عانا كەزدەسكەن پوسەلكەلەردىڭ كوشە-كوشەلەرىنىڭ ەرىپ كولكىگەن قار سۋى كۇن سايىن كوبەيىپ اعادى. جامان بۇزاۋباس ەتىكتەن شىلقىلداپ اياققا سۋ وتەدى. قونعان جەردە شۇلعاۋلارىمىزدى سىعىپ كەپتىرەمىز. سۋ وتكەن اياق اقجەم بولىپ ۇلدىرەي باستادى. دەنە قاتايىپ، تولىپ، ءىسىنىپ الدى. سلاۆگورودتەن ەكى جاياۋ اراعا ءۇش قونىپ، ءتورتىنشى قوناققا پاۆلودارعا كەلدىك.
پاۆلودار ەرتىس وزەنىنىڭ جاعاسىندا، ماڭى جازىق. پاۆلوداردا قازاق جاقتارى بولەگىرەك تۇرادى، قالادان بىر-ەكى شاقىرىمداي. كۇنشىعىس-تۇستىك جاعىندا. جاتاق ىشىندە سماعۇلدىڭ ومبىدا جۇرگەندە بىرگە جۇمىس قىلىساتىن ءبىر ءابدىراحمان دەگەن جولداسى بار ەكەن، سونىكىنە كەلىپ تۇستىك. ابدىراحماندىكىندە ەكى كۇن جاتتىق. ءابدىراحمان ومبىدان ەكى قىز بالالى، بايى ولگەن، مۇلىكتى ءبىر قاتىن الىپ كەلىپ، ەداۋىر اۋقاتتى جىگىت بولعان ەكەن.
ءوزى ەندى مال بازارىندا ساۋدا قىلادى ەكەن. ول قاتىنى پاۆلودارعا كەلگەن سوڭ ءولىپ، ءبىر مولدا قازاقتىڭ قىزىن العان ەكەن. ءابدىراحمان سماعۇلداي ەمەس، پىسىق، بىلگىشتەۋ. كيىمدەرى جاقسى، بۇرىنعى جۇمىسكەرلىگىن ۇمىتىپ، ەندى نىعىزسىپ، ساۋداگەرلەر قاتارىنا كىرگەن ءتارىزدى. ۇيىندە سماعۇلمەن بىرگە ەكى كۇن جاتتىم. ءتۇرلى اڭگىمەنىڭ ىشىندە ساياسات تۋرالى، «الاشوردا» تۋرالى اڭگىمە قوزعايمىن. ءابدىراحمان «الاشورداعا» ابدەن سەنگەن. ەپتەپ «الاشوردانىڭ» مىندەرىن ايتىپ، ءسوز قوزعاپ قويامىن. ءابدىراحمان بولمايدى... ابدىراحماندىكىنە ءابىل دەگەن جالتاڭ كوز، قىر مۇرىن قارا جىگىت كەلدى. سەمەيدەن «الاشوردانىڭ» اسكەرىنەن كەلگەن ەكەن. ونىمەن كوپ اڭگىمەلەستىم. «بالۋان قاجىمۇقاننىڭ ءىنىسىمىن» — دەگەن سوڭ، دەنەمە قاراپ، مەنى دە بالۋانعا ۇيعارىستى. «الاشوردا» «باتىرلارىنىڭ» ءبىراز اڭگىمەلەرىن ءبىلدىم. ابىلمەن كوشەگە شىعىپ، پاۆلودار قالاسىن ارالادىم. قار ەپتەپ ەرىپ جاتىر. مال بازارىنا باردىم. ابىلمەن مال بازارىنان تابىسپاق بولىپ، قالانىڭ ءىشىن ارالادىم. قازاق پەن ورىس بالالارى وقيتىن شكولعا باردىم. مەشىتكە جۇما نامازىنا جيىلعان مۇسىلمانداردى بارىپ كوردىم. سوزدەرىن تىڭدادىم. قايتا مال بازارىنا كەلىپ، ابىلمەن بىرگە جاتاق قالاسىنا قايتتىم.
ەندى پاۆلوداردان باياناۋىلعا جۇرمەكپىن. ەكى اراسى ءجۇز توقسان ەكى (192) شاقىرىم. جولداس ىزدەپ، سول بايان جاقتان كەلگەن ءبىر قالاشىلارمەن بىرگە جۇرۋگە ءسوز بايلاستىم. باياناۋىل جاقتىڭ ءحالى ناشار ەكەن. ەلى جۇتاپ اشىعىپ جاتىر ەكەن. سماعۇل پاۆلوداردا جۇمىستا قالاتىن بولدى... قالاشىلارمەن دۇكەن ارالاۋعا، قالا ىشىنە بازارعا باردىق. دۇكەن ارالاپ بازاردا ءجۇرمىز. كۇن جىلى. ءتۇس مەزگىلى. دۇكەن ارالارىنىڭ قارى ءجىپسىپ، ەرىپ جاتىر. كولكىگەن سۋ كوپىرشىپ اعىپ جاتىر. دۇكەن اراسىنداعى قىبىرلاعان جۇرت جازدىڭ جىلى كۇنىنە جادىراپ، الشاڭ-الشاڭ باسادى. دۇكەن ارالارىندا اتامان اننەنكوۆتىڭ سولداتتارى دا ءجۇر. پورىمدارى كوزگە وتە تانىس. ءبارى بەشپەنتشەڭ، باستارىندا قوقىرايعان قارا سەڭ-سەڭ بورىك، جاندارىندا قىلىش. ومىراۋلارى تولعان ءتىزۋلى وق. يىقتارىندا «شەن». شەندەرىندەگى ەكى ءارىپ: «ا.ا.» جازۋلارى بار. سولداتتاردىڭ كەيبىرەۋلەرى جۇڭگو جىگىتتەرى. ارينە، جۇڭگو جىگىتتەرى بولعاندا، قىتايدان بەزىپ، قاڭعىرىپ جۇرگەن وڭكەي بۇزىقتار. كەيبىرەۋلەرىنىڭ بەلدەرىندە جانە قانجارلارى بار. سىرتتان جاي باقىلاپ قاراپ تۇردىم. اتاماننىڭ ەكى جۇڭگو سولداتتارىنىڭ الدىنان ءبىر سالت اتتى قازاق وتە بەردى. اتاماننىڭ باتىرىنىڭ ءبىرى اتتىڭ قۇيرىعىنان ۇستاي الدى. ات شومەڭدەپ تالتىرەكتەدى. قازاق ارتىنا قاراپ، قۇيرىعىن قىسقان بۇرالقى يتشە ەڭكەيىپ تەبىندى. سولدات باكىمەن اتتىڭ تۋ قۇيرىعىنان ءبىر شۋماق قىلىپ شورت كەسىپ الدى. قازاق قىردىڭ قازاعى ءتارىزدى. جالتاقتاپ، قورقىپ، جان-جاعىنا قارادى. بىر-ەكى جاياۋ قالا قازاعى نامىستانىپ، سولداتتارعا بىردەمە دەدى. سولداتتار بوقتادى. قازاقتار ەرەۋىلدەپ، سولداتتىڭ قولىنداعى شۋماق قىلدى الماق بولدى. جۇرت جينالىپ قالدى. كوبى قازاقتار. اتاماننىڭ ەكى سولداتىن قاماعان قازاقتاردى كورىپ، اتاماننىڭ ءۇش-تورت كازاك-ورىس سولداتى جەتىپ كەلىپ اقىردى. قىلىشتارىن سۋىرىپ الدى.
قازاقتار شورتاننان قاشقان شاباقشا جان-جاققا بىتىراي جونەلدى. سۇمەڭدەپ بارا جاتقان بىر-ەكەۋىنىڭ جاۋىرىندارىنا جارقىلداپ قىلىشتىڭ جالپاعى دا ءتيىپ قالدى.
قالاشىلارمەن بازاردان قايتىپ، جاتقان جاتاعىمىزعا كەلدىك. «سارىارقا» گازەتىنىڭ نومىرلەرىن تاۋىپ الىپ وقىدىم. الگى اتاماننىڭ باتىرلارىنىڭ ىستەگەن جۇگەنسىز بۇزىقتىعى ەسىمنەن كەتپەي وتىرعاندا، «سارىارقا» گازەتىنىڭ 1919 جىل 26 ناۋرىزدا شىققان 47-نومىرىندەگى ءبىر ەل ادامى جازعان «جۇگەنسىزدىك» دەگەن ماقالاعا كوزىم ءتۇسىپ، وقىدىم. ول مىناۋ:
گازەتتەن:
«جۇگەنسىزدىك
باياناۋىلداعى ميليسيا باستىعىنىڭ قيمىلىنان وسى كەزدە بايان ماڭايىنداعى قازاقتار كوپشىل تۇسىنداعىدان ارتىق دىرىلدەپ تۇر. بۇرىن زەمستۆو بيلىگىندە تۇرعاندا قويدان قوڭىر جۋاس ميليسيا باستىعى ەندى قاتالدىققا كوپشىلدەردەن كەم تۇسپەي تۇر.
...يانۆاردىڭ اياق كەزىندە ون ەكى كازاك-ورىس ميليسيونەرلەرى باياننان ەكى ءجۇز (200) شاقىرىم جەردەگى بەسوبا باراعىنا ءوتتى. جولىنداعى اقبەتتاۋ ەلىنىڭ قازاعىنا قىلماعانى جوق: سوزگە كەلمەيدى. كورىنگەن قازاقتى قامشىنىڭ استىنا الادى، قاتىن-بالا، جاي تۇرعان كىسى، ۇرۋدان ساۋ قالاتىن كىسى بولمايدى. كەيبىرەۋلەرگە ون بەس، جيىرما بەس شىبىقتان ساناپ تۇرىپ، دۇرە سالادى: ۇرۋىن «سونداي اقشا بەرەيىن» دەگەندە عانا قويادى؛ لاۋ اتتى اقشا الماي، يەسىنە قايىرمايدى، تىماق، كىلەم، شالبار، تەكەمەت، قىسقاسى، قازاق ۇيىندە كوڭىلىنە نە نارسە ۇناسا سونى الادى. كىلەتتى وزدەرى كىلتىن الىپ اشادى.
ايەلگە زورلىق قىلعان جەرلەرى دە بار.
ماسەلەن: ءابدىر مويناقۇلىن قاتىن، بالا، كەلىنىمەن ساباپ، بەكەن دەگەن بالاسىنا دۇرە سالعان. قولىندا اقشا جوق بولىپ، قايتارىندا مىڭ سوم دايار قىلماقشى بولعان. لاۋعا مىنگەن اتىن ەكى ءجۇز (200) سوم الىپ قايتارعان.
7-اۋىل قازاعى ورداباي ادىر بالاسىنان ءبىر تەكەمەت، ءبىر جاستىق العان.
اتاقتى ءماشھۇر كوبەي ۇلى دەگەن مولدانى ساباعان.
تەمىربولات دەگەن كىسىدەن بالاسى ەكەۋىنە دۇرە سالىپ، ەكى ءجۇز سوم العان.
ودان 6-اۋىل ءابايدىلدا قاجىنىڭ بالاسى مەن مولداسىنا ون بەس شىبىقتان دۇرە سالىپ، ەكى ءجۇز ەلۋ سوم العان.
ودان اسقار توبباس بالاسىنا دۇرە سالىپ، ءبىر تىماعىن العان.
وسپان بيتاقاي بالاسىنا دۇرە سالىپ، ەكى ءجۇز ەلۋ سوم، ءبىر تىماق العان.
ءاشىم دوسقارا بالاسىنان ءبىر تىماق، جەتپىس سوم العان.
جالپاق ءوندىرباي قاتىنىنان «ولگەن بايىڭدى تاپ!» — دەپ، قاتىنىن ساباپ ءبىر كىلەم العان.
جىلقىشى دۇيسەنباي قاراشولاقۇلىنان ەلۋ سوم الىپ، ون ەكى ات مىنگەن.
ودان 2-اۋىل ءابىل شالقاربايۇلىنا دۇرە سالىپ، اعاسى نۇعماندى ساباپ، مەرتىكتىرىپ، ەكەۋىنەن ەكى ءجۇز سوم العان.
سۇلەيمەن وركەنباي بالاسىنان ەكى ءجۇز سوم العان.
قاميت شوقانۇلىنان دۇرە سالماعان اقىسىنا ەكى مىڭ سوم العان.
سلامبەك يمانبەكۇلىنان ءبىر مىڭ بەس ءجۇز سوم العان.
جامبەك يمانبەكۇلىنان 10 شىبىق دۇرە سالىپ، بەس ءجۇز سوم العان.
اسقار جانقۇلانۇلىنان ءبىر مىڭ سوم العان.
قياش ءالىمباي بالاسىنا جيىرما بەس شىبىق دۇرە سالىپ، جيىرما بەس سوم العان.
مۇسابەككە دە جيىرما شىبىق دۇرە سالىپ، جيىرما بەس سوم تولەتكەن.
ون ءبىرىنشى اۋىل تۇكتىباي توعايبايۇلىنان مىڭ سوم العان.
قايتارىندا اقكەلىن ەلىن باسىپ، اجماعامبەت جاماقۇلىنا ون بەس شىبىق دۇرە سالىپ، ءۇش ءجۇز سوم العان.
ۋچيتەل سۇلەيمەن ەرجان ۇلى «ەلىمە تيمە» دەپ كۇنى بۇرىن جالىنىپ، بەس ءجۇز سوم، ءبىر تىماق، ءبىر شالبار سىي بەرىپ، ءتورت اتپەن پوسەلكەگە اپارىپ سالادى.
جۇرتتىڭ كورگەن جابىرشىلىگىن ءبارىن تۇگەل تەرۋگە حاتقا سىيمايدى. جۇرت تۇسىنە الماي اڭ-تاڭ؛ بىرەۋلەرى «بولشيەۆيك سول شىعار-اۋ» — دەيدى. «ەل بولامىز، تىزگىنىمىزدى قولىمىزعا الامىز دەگەنگە ورىستاردىڭ بەيباستاقتارى باسىنىپ، ىستەپ ءجۇر»، — دەيدى. «قۇداي، جولىما كەز قىلما!» — دەگەننەن باسقا ەلدە شاما جوق. ورىستىڭ باسى كورىنسە ۇيىنەن ۇركىپ قاشقاننان باسقاسى جوق. شامدانعان جۇرت كوپ، ءبىراق ورىستىڭ ەسى بارلارى، تەنتەگىن تيار دەپ وتىر. مەنى دە اكە-شەشەم جىلاپ جىبەرمەي وتىر.
ەل جاقسىلارى جوعارعى ورىس ۇلىقتارىنا تەلەگرامما بەرۋگە، قولدارىن قويۋعا تاياقتان، تالاۋدان قورقىپ وتىر. «بايانعا بارماي وتىرمايمىز، ءبىلىپ قويسا ماقتاي ما؟» — دەسەدى. قاشان، كىسى تەكسەرۋگە كەلە مە، جوق پا، وعان دەيىن قول ءىس قىلىپ جىبەرە مە دەپ قورقادى.
باياننان وتىز شاقىرىمداي جەردە الەكساندروۆسكيي زاۆودسىماعى بار. باسقارۋشى گرونەنگو دەگەن بىرەۋ. بۇل گرونەنگو25 يۋن جارلىعىندا «مەندە جاندارىڭ قالادى» دەپ، قۇلاق ەستىر جەردەگى قازاققا تەگىن قىزمەت قىلدىرماق تۇرسىن، قىزمەت بەرگەندىگى ءۇشىن اقى العان. ەكى ايداي قازاقتى اۋرە قىلىپ، الىپ قالا الماعان ەدى. بىلتىر كوپشىل داۋىرىندە قورقىپ، قازاق بولىسىنا تۇسپەكشى بولعان. قازاقتار 25 يۋن جارلىعى تۇسىنداعى كۇناسىن ۇمىتپاعاندىقتان قابىل الماعان. ەندى سول گرونەنگو 5 فيەۆرال كەزىندە جوعارعى ميليسيا باستىعىن ميليسيونەرلەرمەن شاقىرىپ الىپ، كوڭىلىنە جاقپاعان قازاقتاردى تەكپىلەتىپ، ءوزىنىڭ استىڭعى ءۇيىن اباقتى قىلىپ، سوعان تىققىزىپ جاتىر. ازىرگە اباقتىعا جابىلعان قازاق: 1) تورە قارەكە ۇلى. 2) اسقار ءجۇسىپ ۇلى. گرونەنگو سەگىز مىڭ سوم بەرىڭدەر، اباقتىدان شىعاسىڭدار»، — دەپ قالتاسىنا قولىن سالىپ قايقيىپ ءجۇر.
3) ءاجىباي دەگەن قازاق اقىسىن بەرمەگەندىگى ءۇشىن بايدى بۇرىن سوككەن ەكەن. سوعان دۇرە سالماقشى بولعاندا، تانىس كازاك-ورىستارى دۇرە سالمادى، بايدىڭ اياعىنا جىعىپ قۇشاقتاتىپ، كەشىرتەدى.
4) امىرە دەگەن قازاق بەزبەنىن ۋاقىتىندا اپارىپ بەرمەگەن جازاسى ءۇشىن ءبىر ات، ءبىر تۇيەسىن باي قولىنا الىپ تۇر؛ بەزبەندى دە باي الدى. امىرەنى شاقىرتسا، قورقىپ امىرە جولامايدى. سونىمەن، ات، تۇيە گرونەنگونىڭ قولىندا تۇر. بىلتىر جازعىتۇرى ءبىر كازاك-ورىستىڭ جوعالعان ءبىر قاپ نانى ءۇشىن، كەيىن ءۇي ىستەتىپ قالعان ءبىر اۋىلدان توعىز قۇنان وگىز تولەتىپ الىپ ەدى. وندا «الاساپىرانداعى ءىس» دەپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن جوقتالماي كەتىپ ەدى. ەندى ميليسيا بولىپ ءجۇرىپ، تالاۋدى كاسىپ قىلعان ءتارىزدى. كازاك-ورىستارعا «قوي!» دەيتىن باستىعىنىڭ ءتۇرى جوعارعى. ەندى بۇعان كىمنەن توقتاۋ؟ ءبۇيتىپ قازاق قالاي كۇن كورەدى. ەكى ەل اراسىندا تىنىشتىق قالاي ساقتالادى.
بايان تاۋى»
«الاشوردانىڭ» دوستارى — كولچاك اكىمدەرىنىڭ اتامان «باتىرلارىنىڭ» ىستەپ جاتقاندارى وسى. كوزبەن دە كوردىك. مىنە، ەل ادامدارىنىڭ جازعاندارىنان دا وقىپ وتىرمىز.
«سارىارقانىڭ» تاعى ءبىر ءنومىرىن (1919 جىل، 6 اقپاندا شىققان 71ء-شى ءنومىرى) قاراپ وتىرىپ، «ءۇرجاردان» دەگەن ماقالادان اتامان اننەنكوۆ پەن قازاقتىڭ بولىستارىنىڭ، «الاشوردا» باستىقتارىنىڭ تىلەكتەستىگىن سۋرەتتەيتىن مىنا ءبىر سوزدەردى وقىدىم:
گازەتتەن:
«ءۇرجاردان
...اتامان اننەنكوۆ ەلدىڭ باسشىلارىن (بولىستارىن) شاقىرىپ سەزد جاسادى. سەزگە ون ەكى بولىستان بەس كىسى كەلدى...
...ودان سوڭ بولىستاردان بولىس باسى 10 جىگىتتەن سۇرادى. قازاقتار بەرمەك بولدى. ول جىگىتتەر اسكەر ونەرىن ۇيرەنىپ، ءار بولىستىڭ ىشىندە گارنيزون بولىپ تۇرادى... اتامان اننەنكوۆ قازاقتىڭ وقىعان، باسشى، جۇرت اعاسى ادامدارىن (ءاليحان، مۇقامەتجان، احمەتجان، جايناق ۇلى) بىلەتىنىن ايتقاندا، قازاق شۋ ەتتى. «ءبىزدىڭ اكەمىزدەن ارتىق كورەتىن كىسىلەرىمىزدى بىلەدى ەكەنسىز! ولار «جات!» دەسە جاتامىز، «تۇر!» دەسە تۇرامىز»، — دەپ، سوندا اننەنكوۆ ايتتى: ولاردى جەتىسۋ قازاقتارىنىڭ اتامانى افونوۆ جەك كورەدى، «اۆتونوميا الماققا جارماسادى» دەپ، مەن قازاقتىڭ ول ازاماتتارىنا سەنەمىن! قازاق پەن ورىس اراسىندا وت جاعىپ، افونوۆ شاعىستىرىپ ءجۇر: افونوۆ، مەنىڭ قازاققا مىلتىق بەرگەنىمە دە، قازاق پولكىن جاساعانىما دا قىرىن قاراپ جاقتىرمايدى، — دەدى.
اننەنكوۆتىڭ ءتىلماشى — كەڭسەباي ۇمبەتباي ۇلى»
جانە «سارىارقا» گازەتىنىڭ سول 1919 جىلى 26 ناۋرىزدا شىققان 74ء-شى ءنومىرىن قاراپ وتىردىم. ءبۇل نومىردە اتاماننىڭ «باتىرلارى» قازاق حالقىنىڭ ناشارلارىن — قارا بۇقارالارىن يتشە تەپكىلەپ جاتقاندا، «الاشوردا» اسكەرىنىڭ بولشيەۆيكتەرگە قارسى «باتىرلىق» قىلىپ جاتقانىن كورسەتەتىن «قازاق قالاي سوعىسادى» دەگەن ماقالاعا كوزىم ءتۇستى.
«قازاق قالاي سوعىسادى
«الاش وردانىڭ» تۇڭعىش جاساعان 1-الاش پولكى جەتىسۋ مايدانىندا كوپشىلدەرگە قارسى سوعىستا جۇرگەنى الاشقا ءمالىم.
...جىگىتتەردىڭ ازىراق قيمىلدارىن جازامىن: كوپشىلدەر ساراتوۆكاعا شابۋىلداپ تۇرعاندا، 29 وكتيابردە ءبىزدىڭ جۇزدىكتەگى بالتاي بەيسەبەك ۇلى دەگەن جىگىت جورتۋىلدا ءجۇرىپ ايازباي باقشاسىنىڭ قاسىندا (ساراتوۆكادان 7 شاقىرىم) تاستاپ كەتكەن بوس قىستاۋدى كورە كەتكەلى بارادى.
بۇعىپ بەكىنىستە وتىرعان جاۋعا دۋشار بولادى. ەكى كوپشىل شىعا كەلىپ باس سالىپ، جىگىت ەسىن جيعانشا شىلبىرىنان ۇستاي الادى. بۇدان قۇتىلۋ ويلاعاندا مۇمكىن ەمەس. سويتسەك... ەپسىز، يكەمى جوق قازاقتىڭ ساسىپ ەسى شىقپاي، كوزدى اشىپ-جۇمعانشا اتىنىڭ باسىنان جۇگەنىن سىپىرىپ تاستاپ، كوپشىلدەردىڭ ءبىرىن مىلتىعىنىڭ دۇمىمەنەن سەرەيتە ءبىر ءتۇيىپ، شۋ دەپ تەبىنىپ، اتتى ءبىر سالىپ جونەلدى. جۇگەنسىز باسى بوساعان ات تۇرا شاۋىپ، زىمىراپ كەتە باردى. ەسى شىققان كوپشىلدەر مىلتىقتارىن الىپ اتقانشا جىگىت قۇتىلىپ كەتە باردى. شاۋىپ كەلىپ جورتۋىلدا جۇرگەندەرگە بىلدىرەدى.
مىناداي ءبىر گاپ تاعى بولدى. اندرەيەۆكا قالاسىنا ءبىزدىڭ جۇزدىك شابۋىل جاساعان كەزدە، احمەتقالي ورمانباي ۇلى دەگەنگە جيىرما جىگىت بەرىپ، قالانىڭ سولتۇستىك جاعىنا شىعىپ، كورىنىس قىلۋ تاپسىرىلعان ەدى. وزگەمىز قالانىڭ وڭتۇستىك جاعىنان تيمەكشى ەدىك. ورمانباي ۇلى قۇيىنشا اعىزىپ بارىپ، قالاعا كىرىپ، كوپشىلدەردىڭ اڭكى-تاڭكىسىن شىعارىپ، جامان ساستىرىپ، جولىمىزدى قىلدى.
تاعى دا جىگىتتەردىڭ ءبىر قيمىلى: 29 وكتيابردە ءبىر توپ قازاق اسكەرى وقتارىنىڭ ءبارىن اتىپ تاۋىسىپ، ساراتوۆكادان سالىعىمىزعا قاراي شەگىنگەندە قاعازبەك داشكىبالاسى دەگەندى 12 جىگىتپەن ارتىمىزعا تاستادىق. جاۋدى الداندىرىپ، تۇتسالىققا وتكىزبە دەپ. قاعازبەك 150 كوپشىلدى ءبىر جارىم ساعات بوگەپ، بىزگە جىبەرمەدى. قاعازبەكتىڭ بۇل قايراتىنىڭ ارقاسىندا شىعىنسىز شەگىنىپ، امان قۇتىلدىق. وسى سياقتى وجەتتىكتەر تولىپ جاتىر...»
وقىپ بولىپ، جەرگە تۇكىردىم. ول ءنومىرىن قويا سالىپ، «سارىارقانىڭ» 1919 جىلى اقپاننىڭ 20-سىندا شىققان 70ء-نومىرىن الدىم. بۇل نومىردە اقمولا ۋەزىندە مۇجىقتاردىڭ كورگەن جابىرشىلىگىن ايتىپ، ەلدەن جازعان بايسالباي ۇلىنىڭ سوزدەرىنە «سارىارقا» باسقارماسىنىڭ قايىرعان جاۋابىن وقىدىم. «سارىارقا» باسقارماسى «اقمولا قازاقتارى «الاشوردا» اسكەرىن، «الاشوردا» ميليسياسىن جاساماي جاتىر. سوندىقتان ورىستاردان زورلىق كورىپ جاتىر...» — دەپ جازادى. باسقارما ءسوزى مىناۋ:
باسقارما: «جول، جوبا ۇمىتىلىپ، روسسيا مەملەكەتى ايۋاندىق ساپارعا بەت الدى. باس امان، مال تۇگەل قالماققا جالعىز ءادىس — قازاق حالقى، بىرىك. بەرەكەڭدى جويما. الالىقتى تاستا. جۇمىلا جۇرت جۇمىسىنا كىرىس. ازاماتىڭدى اتقا مىنگىزىپ، قارۋلانىپ، ءوزىڭدى-وزىڭ قورعا. كىسىگە سەنبە، قۇبا قالماق زامانى تۋدى دەپ قاقساعالى جىلدان اسا بولدى. جالعىز سەمەي وبلىسى مەن ورال وبلىسى، تورعاي وبلىسىنىڭ قوستاناي ۋەزى بولماسا، وزگە وبلىستاردىڭ، اسىرەسە اقمولانىڭ قازاقتارى، تىماعىن باسا كيىپ، بۇركەنىپ، ميليسيا جاساۋدان زىر قاشتى. قامسىز ەلدى، جىگەرسىز، ىنجىق، قايرات قىلا بىلمەيتىن ەلدى كىم باسىنبايدى؟ وبالىمىز وزىمىزگە، سىلكىنبەگەن، ادام بولۋعا تىرىسپاعان. ءبۇيتىپ جۇرە بەرسەك، ارماندا، شەرمەندە بولىپ، دۇنيە جۇزىنەن جوعالامىز دا. قايىرۋسىز كەتكەن حايۋان مۇجىقتاردان كەك الۋعا جولمەن ءجۇرىپ ءىس قىلاتىن زامان ءالى كەلگەن جوق. اقىل سۇراپ، بوسقا ۇمىتتەنىپ، تاماق ءىسىرىپ دامە قىلارلىق دانەمە جوق. جەرگىلىكتى اكىمدەرگە ءبىلدىرىپ كورىڭىزدەر، ءبىراق ودان جەلبۋاز بولىپ، وزدەرىڭىزدى-وزدەرىڭىز الداۋدان باسقا ونەرى بار دەپ ايتا المايمىز. ويتكەنى: «مالىمدى ۇرلادى، جەرىمە ءتۇستى» جالاسى دايار تۇر. ءسىزدىڭ «ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ اۋزىندا» كەتەمىز بە، قايتەمىز دەيتىنىڭىزدى ءبىلىپ، باسقا كەلمەي تۇرعاندا-اق ايتقامىز. ءالى دە كەشتىك قىلمايدى. ازاماتتى اتقا مىنگىزۋ جاعىن حالىققا تۇسىندىرۋلەرىڭىز كەرەك. بۇگىن ءبىر اۋىلعا كەلگەن پالە جالپى ەلگە كەلمەسىنە كىمنىڭ كوزى جەتەدى؟ كەلمەي دە وتىر ما؟ جەتىسۋداعى باۋىرلارىمىز قىرىلىپ جاتقان جوق پا؟»
«ا-اي، مىرزالار-اي! سەمەي، ورال، قوستاناي، تورعاي وبلىستارىن ءبۇلدىرىپ، «الاشوردا» اسكەرىن جاساعاندارىڭمەن تۇرماي، تۇزاقتارعا تۇسپەي جاتقان اقمولا وبلىسىنىڭ قارا بۇقاراسىن دا قانعا بوياماقسىڭدار-اۋ!» — دەپ، گازەتتىڭ ەكىنشى بەتىن اۋداردىم.
«سارىارقانىڭ» نومىرلەرىن اقتارىپ، جوبالى ماقالالارىن، ءتۇرلى حابارلارىن، تۇرلىشە ماعلۇماتتارىن وقىدىم.
«سارىارقا» گازەتى «الاشوردانىڭ» باس ۇكىمەتىنىڭ ءتىلى. الاشوردا گازەتىنە، ارينە، شىندىقتى جازبايدى، بولىپ جاتقان شىن وقيعالاردى وزگەرتىپ، وزىنشە ادەمىلەپ، وزىنە ءتيىستى پايدالى ءسوزدى قامپايتىپ جازادى. ءبىراق قانشا قامپايتقانمەن گازەتتەرىنە قاراعاندا دا «الاشوردانىڭ» ءحالى وتە جايسىز ەكەندىگى كورىنەدى. «الاشوردا» «مينيسترلەرىنىڭ» بولشيەۆيكتەرگە قارسى جىبەرگەن اسكەرسىماقتارىنان باسقا، ىستەپ جاتقان بەس تيىندىق كورنەكتى ىستەر كورىنبەيدى.
جالعىز-اق، از بولسىن، كوپ بولسىن، قولىنان كەلگەنشە قايرات (قازىرگىشە بەلسەندىلىك) كورسەتىپ جاتقان «الاشوردانىڭ» جاستارى ەكەنى گازەتتەرىنەن كورىندى، جاستار ۇيىمى بارلىق قازاقستاننىڭ ۇلتشىل جاستارىنا نۇسقا بەرىپ، قىزىلجاردا «جاس ازامات» دەگەن گازەت شىعارىپ جاتىر. سەمەيدەگى «اباي» اتتى سول كەزدەگى بارلىق قازاقستانداعى جالعىز جۋرنال «الاشوردا» جاستارىنىڭ قولىنان شىعىپ جاتىر. بۇل گازەت پەن جۋرنالدىڭ اتلاسى ازايىپ، كومەك سۇراپ سالعان جارىنا «الاش» جاستارى تۇس-تۇسىنان كومەك جيناپ جاتىر. «سارىارقا» گازەتىنىڭ 1919 جىل 20-سىنشى اقپاندا شىققان جاڭاعى 70ء-ىنشى نومىرىندە «گازەت، جۋرنال وقۋشىلارعا» دەپ، «اباي» جۋرنالىنىڭ شىعارۋشىسى ايماۋىت ۇلى مىنانى جازادى:
گازەتتەن:
«گازەت، جۋرنال وقۋشىلارعا
«قازاقتىڭ ءبىر گازەت، ءبىر جۋرنالى پودپيسشىگى (وقۋشىلارى) جوقتىقتان جابىلىپ قالدى» — دەپ، نوۆو-نيكولايەۆسكىدەگى شىعاتىن ورىس گازەتىندە جازىلىپتى. ول ايتقانى «جاس ازامات» گازەتى مەن «اباي» جۋرنالى. بۇل حابارى بەكەر: «جاس ازامات» كۇنى بۇگىنگە شەيىن شىعىپ وتىر. قارجى جاعىنان كەمدىك كورىپ، توقتاي ما دەگەن كىربەڭ بولىپ ەدى. ەندى توقتاماس دەيمىز. ويتكەنى ومبى جاستارى ادەبيەت كەشىنەن مىڭ سوم، سەمەي جاستارى بەس مىڭ سومداي كومەك جىبەرىپ وتىر. تاعى سونداي كوتەرمەلەۋشىلەر تابىلاتىن كورىنەدى. «ابايدى» توعىز جۇزدەي الۋشى بار. «اباي» ءبىرجولا جابىلعان جوق. ەسەبى بىتكەنشە، جالپى جيىلىسى بولعانشا، تاعى سول سياقتى سەبەپتەرمەن ۋاقىتشا توقتاپ تۇر. باستىرۋشى ۋاق قارىز قاۋىمى. «ابايدى» توقتاتپاس، شىعارار. شىعارماعان كۇندە دە «اباي» جابىلماس. جالعىز جۋرنالىن جاۋىپ قويىپ، تىنىش وتىرۋعا وقىعان جاستاردىڭ، تالاپتى ازاماتتاردىڭ نامىسى، ۇجدانى جىبەرمەس، قايتسە دە شىعارار دەگەن ءۇمىتىمىز كۇشتى.
«اباي». شىعارۋشى — جۇسىپبەك ايماۋىت ۇلى».
«سارىارقانىڭ» جانە وسى نومىرىندە ومبىداعى «جاس ازامات» ۇيىمىنداعى جاستاردىڭ جيناعان جاردەمدەرىنىڭ ەسەبىن عابباس توعجان ۇلى مىنانداي دەپ جازادى:
گازەتتەن:
«ەسەپ
ومبى جاستارى جاساعان قازاقشا ساۋىقتىڭ كىرىس-شىعىس ەسەبى.
بارلىق كىرىس التى مىڭ ءۇش ءجۇز توقسان ەكى سوم، ون بەس تيىن.
تازا ءتۇسىم ءۇش مىڭ ءجۇز سەكسەن توعىز سوم جيىرما بەس تيىن.
سىيلىق بەرگەندەر:
سۇلتان ءابدىراقىم ۇلى بەس ءجۇز سوم، اققاعاز دوسجان قىزى ەلۋ سوم جانە ءبىر كۇمىس تۇرىك تەڭگە. شاياحمەت وتەگەن ۇلى جيىرما ءۇش سوم، بالتاباي بورانقۇل ۇلى ءبىر كۇمىس قاسىقپەن شانىشقى، ءامينا قۋانىش قىزى ءبىر التىن جۇزىك، ءبيبىنۇر ايتپەن قىزى ءبىر التىن جۇزىك، گۇليا دوسىمبەك قىزى ءبىر كۇمىس جۇزىك، عازيزا دوسىمبەك قىزى ءبىر كۇمىس تەڭگە. اسفانديار شورمان ۇلى ءبىر شيرەك تەمەكى. مۇراتبەك سەيىت ۇلى ءبىر قاداق قانت. جامىن تولەمىس ۇلى ءبىر قاداق شاي. بارشالارىنا «تىلەك» قاۋىمى اتىنان جارىلعاسىن ايتامىن.
عابباس توعجان ۇلى».
گازەتتەن:
«جاس ازامات» گازەتىنە جاردەم
«جاس ازامات» گازەتى اقشاسى جوقتىقتان توقتاعالى تۇر دەگەن ءسوزدى «سارىارقانىڭ» 68ء-ىنشى سانىندا كورىپ، جاردەم سۇراعاندا، قالبەرگەن قۇل بالاسى قىرىق سوم، شىرعاي مۇستامباي بالاسى جيىرما سوم، امىرە ون بەس سوم، عازيزا مۇستامباي كەلىنى بەس سوم، ءوزىم، ىدىرىس مۇستامباي ۇلى بەس سوم. بارلىعى سەكسەن بەس سوم بەردى. بۇل اقشانى «جاس ازاماتقا» جىبەردىم.
گيمنازيست مۇستامباي ۇلى ».
مىنە، جاستاردىڭ ۇيىمى وسىنداي...
XII. باياناۋىلعا كەلۋ
ەرتەڭىندە قالاشىلارمەن پاۆلوداردان شىقتىق. كۇن جىلى. قار باسىمىراق ەرىدى. پاۆلودار ەرتىس وزەنىنىڭ جاعاسىندا. كوشە-كوشەدەن يرەڭدەپ، بۇرقىراپ اققان سارى لاي سۋ تۇس-تۇسىنان ەرتىستىڭ جارىنان سارقىراپ قۇلايدى. ەرتىستىڭ مۇزىنىڭ ۇستىنە دە سارى سۋ كولكىگەن. ەرتىستەن ەپتەپ وتتىك. قالاشى ءتورت كىسى. مەنىمەن بەسەۋ. كولىك ەكى ات، ءبىر تۇيە، ۇشەۋى دە ارىق، ناشار. ەكى اتقا جايداق شانا جەككەن. شانالاردا بيداي مەن ۇن سالعان ەكى-ۇشتەن قاپ، بىر-ەكى جامان جاشىك. تۇيەنىڭ ۇستىندە دە ءۇش قاپ استىق.
جولعا ءتۇسىپ كوردىك. جولدىڭ كەي جەرىنىڭ قارى ءتىپتى كەتىپ قالعان. قارلى جەرلەرى سىلقىلداپ ءتۇسىپ كەتكەن. ەرتىستەن ءوتىپ جولعا تۇسكەن سوڭ-اق جولدىڭ اۋىرلىعىن كورىپ، تالتىرەكتەپ شومەندەگەن كولىكتەردىڭ ءتۇرىن كورىپ، قيىنشىلىقتى سەزدىم. ەرتىستەن ءبىر شاقىرىمداي شىقپاي-اق قارا ات شاناسىن شومەندەپ سۇيرەلەپ كەلىپ، اقىرىندا تارتا الماي قويدى. ولاي-بۇلاي ءبىراز اينالدىرىپ، بولدىرا الماعان سوڭ، يەسى مەن قارا ات قالدى. الا ات پەن سارى تۇيەلى ءۇش قالاشى، مەنىمەن تورتەۋ بولىپ، مالتىعا جىعىلا جىلجىپ كەلەمىز. ءبارىمىز دە جاياۋ. تورى الا ات پەن سارى تۇيە جول بويىنىڭ كوكسوقتا بولىپ جاتقان قالىڭ قارىنا كيلىككەندە ومبىلاپ، مالتىعىپ جىعىلادى.
قارى كەتكەن الامىش جەرىندە تورى الا ات شومەندەپ، شانانى تارتا الماي تۇرىپ قالادى. جەر ءۇستىنىڭ ءبارى كولكىگەن كوك سۋ. جىعىلعان تۇيە مەن اتتى سۇيەپ، دەمەپ تۇرعىزامىز. جىعىلعان سايىن تۇيەنىڭ جۇگىن ءتۇسىرىپ قايتا ارتامىز. ءجۇرىس ونبەدى. مۇنىڭ قاسىندا بوگەلمەي، جاياۋ ءجۇرىپ كەتكەن قىزىقپەن بىردەي ەكەن. شىلقىلداپ اياقتان سۋ ءوتتى. قالاشىنى تاستاپ، جالعىز ءجۇرىپ كەتۋگە كوڭىلىم بارمادى. تورى الا ات پەن سارى تۇيەنى قالقاقتاتىپ جەتەكتەپ، قامالاپ، جامان ەتىكپەنەن سۋ كەشىپ تولارساقتاپ كەلەمىز. تورتەۋمىزدىڭ دە تىلەگەنىمىز ەكى كولىكتىڭ قۋاتى. قالاشىلار جۇتاپ، اشىعىپ جاتقان قاتىن-بالا، كەمپىر-شالدارىنا تەزىرەك ازىق جەتكىزۋ ءۇشىن، تورى الا ات پەن سارى تۇيەنىڭ قۋاتىن تىلەيدى. ءالسىز ات پەن تۇيەنىڭ جۇكتەرىن قولىمەن سۇيرەپ كەلە جاتقان ءتارىزدىمىز.
ەكى تۋلاقتىڭ جۇرگەنىنەن تۇرعانى كوپ. اياقتارىن ەكى باسىپ، ءبىر جىعىلادى. جىعىلعان سايىن تۇيەنىڭ جۇگىن، استىق تولتىرعان قاپتاردى كوتەرىپ شىعىپ، قايتا ارتامىز. ارقانىڭ تەرى بەشپەنتتەن ءوتتى. قاردىڭ سۋى ەتىكتەن، اياقتان ءوتتى. اۋىر بەينەتكە بەلشەدەن باتتىق. ول كۇنى پاۆلوداردان ون شاقىرىمداي جول ءجۇرىپ، كەشكە، قارى كەتكەن جول بويىنداعى ءبىر الامىش جەرگە قوندىق. قارى كەتسە دە جەر سۋ.
كۇن باتقان سوڭ سۋىق بولا باستادى. قار مەن سۋ مۇزدادى. تەرمەن سۋ بولعان كيىم، سۋ وتكەن جامان بۇزاۋباس ەتىك پەن شۇلعاۋ دا سوقتالانىپ مۇزدادى. توڭدىق. اسىرەسە جۇقا كيىمدى مەن توڭدىم. ءبىراق توڭعانىمدى قالاشىلارعا ايتپايمىن. ارەڭ دەپ وت جاعىپ، قىزدىرىنعان بولىپ، سۋ قايناتىپ، كەش بولعاندا نانمەن شاي ىشتىك.
ءتۇن بولدى. سۋىق. استىق سالعان قاپتاردىڭ اراسىنا ءبۇرىسىپ-بۇرىسىپ جاتتىق. مۇزداعان دەنە شىداتپادى. ءتۇن ىشىندە ويانىپ كەتتىم. تۇلا بويىم سۇپ-سۋىق بولىپ، توڭىپ قاتىپ قالعان ەكەن. تۇردىم. توڭىرەك تىپ-تىنىش. الامىش جەردى اق تورعىنداي جەڭىل مۇنار باسقان. اسپان ايناداي. توقىمداي بۇلت جوق. اي جوق. تەك كوك شاتىر اسپاندا بىرداي بولعان التىن جۇلدىزدار قۇلپىرىپ، جەرگە التىن ساۋلەسىن توگەدى. توڭىرەك تىپ-تىنىش. قالاشىلار ءبۇرىسىپ-بۇرىسىپ، تومپيعان قاپتاردىڭ ارالارىندا پىسىلداپ ۇيىقتاپ جاتىر. قاپتاردىڭ قاسىندا شوككەن بويىمەن موينىن سالىپ، تاناۋلارى شۋىلداپ سارى تۇيە جاتىر. مۇزداعان جەردىڭ جاس ءيىسى اۋاعا كوبىرەك شىققان. جەر-دۇنيە مۇزداپ، مۇنارلانىپ، قالعىپ ۇيىقتاعان ءتارىزدى. جالعىز-اق ۇيىقتاماي جۇرگەن تورى الا ات. باسىن جەردەن المايدى. قار استىنان جاڭا ارشىلعان ءشوپتىڭ تۇپتەرىن تىرس-تىرس جۇلادى. تورى الا ات تورى الا جەردەن تۇمسىعىن المايدى.
مۇزداپ توڭعان دەنەنى جىلىتۋعا ارەكەت قىلدىم. ەرسىلى-قارسىلى ءجۇرىپ، جۇلقىنىپ قيمىلداپ، دەنەنى ءبىراز قىزدىرىپ كەلىپ جاتتىم. تاعى دا مۇزداپ، توڭىپ، نەشە رەت ويانىپ، قيمىلداپ، دەنەنى قىزدىرىپ جاتتىم...
ەرتەڭىندە تاعى دا كوكسوقتا بولىپ ەرىگەن قارمەن، كولكىگەن لاي سۋمەن، قارى ەرىگەن، سازدانعان جەرمەن مالتىعىپ تاعى اۋىر ازاپ كوردىك. «ەكىباستۇز» مەن ەرتىس اراسىنداعى تەمىر جولدان وتتىك. بىر-ەكى پوسەلكەدەن وتتىك.
قىسقاسى، ءسويتىپ، بەينەتتى شەگىپ وتىرىپ، ءبىر جۇمادان سوڭ عانا قارسىزعا شىقتىق.
جول بويى ەلسىز. قارا-قۇرا وتە سيرەك كورىندى. اندا-ساندا، بىرەن-ساران بۇرىسكەن قازاق ۇيلەرى كورىنەدى. جۇتاعان دالا، جۇتاعان ەل قوجىراعان كۇنتاقا قوڭىر ساۋلىق ءتارىزدى.
ءبىر قازاقتان شانامىزدى ەكى اياقتى اعاش ارباعا ايىرباستاپ الدىق. ەندى ازىراق ءتاۋىر بولدى. ويتكەنمەن دە كولىكتەرىمىز جۇگىن الىپ جۇرە الماي، دامىلسىز توقتايمىز. كولىك لاۋلايتىن ەل جوق. اينالا ەل تەگىس مەشەۋ. جۇتقا شالدىققان. اش. وتە جۇدەۋ. تورى الا ات پەن سارى تۇيەنى ايداپ، جاياۋ جۇرەمىز دە وتىرامىز. ەكى ناشار كولىك اقىرىن ءىلبيدى، ىربيعان، جاماۋلى اعاش اربا اقىرىن قيرالاڭداپ ىڭىرسيدى. جول ۇستىندە اندا-ساندا جۇتاعان ەلدىڭ جاياۋلارى كەز كەلەدى. تابان نەشە جەردەن ۇلدىرەدى. ءجۇرىس ونبەيدى. سوندا دا قارسىز قۇرعاق جەرگە شىعىپ، ازىراق بوي جازعان سوڭ، قالاشىلار مەنىمەنەن اڭگىمەلەسۋدى كوبەيتە باستادى. پاۆلوداردا ءبىر سۇراسىپ بىلىسكەن ءجوندى ەندى قايتا-قايتا انىقتاپ سۇرايتىن بولدى. مەنىڭ «ءجونىم» بەلگىلى. ومبى قازاعىمىن. جاس ۋاقىتتان كوبىنەسە قالادا جۇمىستا بولعامىن. اكە-شەشەدەن جاستاي ايىرىلعامىن. ەندى باياناۋىل تاۋىنىڭ ىشىندەگى ناعاشىمدى ىزدەپ كەلەمىن...
ناعاشىمدى تۇبىرلەپ سۇرايدى.
— ءدال بەرگى رۋى قاي رۋ ەكەنىن بىلمەيمىن. ايتەۋىر ايدابول — قارجاستىڭ ءبىرى، — دەيمىن.
ونىما قاناعاتتانبايدى. اينالدىرا بەرەدى. وزدەرىنىڭ ءجونىن بايانداپ سويلەيدى. قارجاس ىشىندە ءتاۋىر اۋىلدىڭ ادامدارى ەكەنىن ايتادى.
— باياناۋىل تاۋىنىڭ كۇنشىعىس پەن وڭتۇستىك جاعىندا، «شوقپار»، «اۋليە» دەگەن تاۋلار — اۋىلدارىمىزدىڭ مەكەنى، — دەيدى.
قالاشىنىڭ ۇلكەنى — شوقشا، ۇزىنشالاۋ قارا ساقالدى، ورتا بويلى، اشاڭ، قارا تورى كىسى. كەڭباي قاجىنىڭ بالاسى، اتى — جاڭىلماسام، سمايىل. ءبىر جولداسى — اشاڭ، قۇبا جىگىت، كەنباي قاجىنىڭ اعايىنى، اتى بەكمۇقامبەت. ەكىنشى جولداسىنىڭ اتى — جاڭىلماسام، تولەباي، قالاعا ارالاسىپ پايدا تاۋىپ جۇرگەن جىگىت.
ءبىر كۇنى تۇيەنىڭ الدىندا مەنىمەن قاتار كەلە جاتىپ، بەكمۇقامبەت مەنەن سىر سۇرادى.
— دۇيسەنبى، دامدەس بولىپ كەلە جاتىرمىز عوي، سەن وسى تەگىن جىگىت ەمەس شىعارسىڭ... سىرىڭدى ايت! — دەدى.
كۇلكىگە، ويىنعا شاپتىردىم دا قويدىم. ءبىرازدان سوڭ بەكمۇقامبەت كەيىن تۇيەنىڭ ارتىندا قالىپ، تولەباي مەنىمەن قاتار ءجۇرىپ كەلە جاتىپ، ەندى ول سىر سۇرادى.
— دۇيسەنبى، سەن بىزدەن جاسىرما. ءبىز ءوزىڭ قانداي بولساڭ، سوندايمىز. سەن نە بولساڭ، ءبىز دە سول بولا كەتەمىز... سىرىڭدى سەن بىزدەن جاسىرما. بىزدە وزىڭدەي ىزدەگەنگە سۇراعانبىز. «پوسەلكەنىڭ اتىن ۇرلاس» دەسەڭ دە، ءبىز سەنەن تارتىنبايمىز، — دەدى.
مۇنىڭ دا سۇراۋلارىن كۇلكى قىلدىم دا قويدىم.
بايقايمىن، مەنى باقىلاپ الدى. ءبىر جەرگە كولىك شالدىرىپ، تىنىعىپ جاتتىق. ءتۇس كەزى ەدى. جولدىڭ جاعاسى. جانىمىزدا ۋاق ادىرلاردىڭ شەتى — ءبىر كىشكەنە تومپەش بار ەدى. كۇن جىلى. كۇنەستەگەن جەردەن قىلتيىپ كوك شىعا باستاعان. تومپەشتىڭ كۇنگەيىندە مەن كۇنەستەپ جاتتىم. كوز كورەتىن توڭىرەكتە قىبىر ەتكەن قارا جوق. بوزتورعايلار عانا كوككە شىعىپ، جەرگە ءتۇسىپ زارلايدى...
ۇيىقتاپ كەتىپپىن. شايعا وياتتى. كەلدىم. اربانىڭ قاسىندا سىنىق-كەتىك توستاعانمەن شاي ءىشىپ وتىردىق. مەنى ەندى سمايىل اينالدىرماق بولدى.
— اپىرىم-اي، دۇيسەنبى! جاڭا، انا بەتكەيدە ۇيىقتاپ جاتقانىڭدا، ءبىرتۇرلى بولىپ جاتتىڭ. ماعان بىرەسە تاپ قاسقىر ءتارىزدى بولىپ كورىندىڭ. بىرەسە ءدال بۇرىنعى باتىرلاردىڭ ءبىرى ءتارىزدى بولىپ كورىندىڭ، — دەدى.
— توبەنىڭ بەتىندە جاتقاندا ءسىزدىڭ ويىڭىزعا سولاي كەلگەن عوي، — دەپ اڭقاۋ ويىنعا جۇباتتىم دا قويدىم.
جۇردىك. جول بويى سمايىل «بوز جىگىت» قيساسىن ولەڭدەتىپ جاتقا ايتىپ وتىردى. قاتار كەلە جاتىرمىز. كۇن جىلى. جەر قارا. جول كەپكەن. جاز ءيىسى كەۋدەنى اشادى. كوڭىل جادىراعان، سىلقىلداپ اياڭداپ كەلەمىز. كولىكتەر دە ءىلبيدى. اعاش اربا عانا قيرالاڭداپ، سىڭسىپ جىلاعانىن قويمايدى. سمايىل «بوز جىگىت» ولەڭىن ءبىراز ايتىپ بولىپ:
— ءا-اي، دۇيسەنبى-ا-اي! بىزگە سىرىڭدى ايتپاي كەلەسىڭ عوي... سەن دە وسى «بوز جىگىت» ءتارىزدى ءبىر ەرسىڭ عوي، ءا-ا؟ — دەدى.
مەن تۇسىنبەگەن بولىپ، ۇندەگەنىم جوق. ءبىرازدان سوڭ سمايىل ەكەۋمىز كولىكتەردىڭ الدىنا ءتۇسىپ، قاتار ءجۇرىپ وتىردىق. ەندى سمايىل سىر اشىپ سويلەسۋگە كىرىستى.
— دۇيسەنبى! سەن مەنەن يمەنبە، ەكەۋمىز قۇشاقتاسىپ دوس بولايىق. ءبىزدىڭ اۋىلعا ءجۇر، اپار دەگەن جەرىڭە جەتكىزىپ سالايىن. سەن جاسىرما، سىرىڭدى ايت. سەن تەگىن جىگىت ەمەسسىڭ، جاي ءبىر جىگىت ەمەسسىڭ! — دەدى.
— جاي ءبىر جىگىت بولمايتىن نەمەنەم بار؟ — دەدىم.
— جاي ءبىر جىگىت ەمەسسىڭ دەيتىنىم، — تۇلعاڭ جاي جىگىتتىڭ تۇلعاسىنا كەلمەيدى. ونسوڭ ءوزىڭ ەتىگىڭمەن سۋ كەشىپ، كوكسوقتا قار سۋىمەن كەرەكۋدەن (پاۆلودار) بىزبەن بىرگە ەرىپ شىقتىڭ. بىزبەن بىرگە اۋىر بەينەتكە شىداپ كەلەسىڭ، جاياۋلىققا شىداپ كەلەسىڭ، قاباعىڭدى شىتپايسىڭ... وسىنىڭ بارىنە قاراعاندا، نە بىرەۋدەن ءبىر زورلىق كورىپ كەلە جاتقان جىگىت ءتارىزدىسىڭ، نە بىرەۋگە ءوزىڭ زورلىق قىلىپ كەلە جاتقان جىگىت ءتارىزدىسىڭ. ايتەۋىر، تەگىن جىگىت ەمەسسىڭ. سەن جاسىرماي شىنىڭدى ايت، قۇشاقتاپ دوس بولايىق! — دەدى.
مەن ەندى ازىراق كەيىدىم.
— سىزدەر وسى، قۇر بەتالدىنا «سىرىڭدى ايت»، «سىرىڭدى ايت» دەپ قويمايتىندارىڭىز قالاي؟ — دەدىم. بەكمۇقامبەت پەن تولەباي دا قاسىمىزعا كەلدى.
— ال، ازار بولسا، مەنى ءبىر نە ۇرى، نە كىسى ولتىرگىش دەپ ويلاپ كەلە جاتقان شىعارسىزدار. ونداي بولسام مەن ءقازىر سىزدەردەن جاسىرماعاندا ەشتەڭە قىلماس ەدىڭىزدەر. وتىرىك بولسا دا مەن ەندى سىزدەرگە «ۇرىمىن، كىسى ولتىرگىشپىن» دەيىن بە؟.. — دەدىم.
سمايىل ساسىپ قالدى.
— ويباي، جاي ايتامىن، دۇيسەنبى!.. شىراعىم! رەنجىپ قالدىڭ با؟.. ولاي بولسا، بۇدان بىلاي ونداي ءسوز ايتپايىق ەندەشە، رەنجي كورمە، قاراعىم! — دەدى.
سودان كەيىن اينالدىرۋدى قويدى...
وننان اسا كۇن ءجۇرىپ، باياناۋىل تاۋىنىڭ كۇنشىعىس ساسكەلىك جاق قاتارىنا كەلدىك. قالاشىلاردان بولىنەتىن ۋاقىت جەتتى.
بەسىن كەزى، كۇن قوڭىر بۇيرالاۋ ەدى. جول اۋزىندا تۇستەنىپ، دامىلداپ جاتىرمىز. قالاشىلار وسى جەردە ساسكەلىك جاعىنا قاراي، ءوز ەلدەرىنە جۇرمەك. بايان تاۋى جيىرما شاقىرىمداي تۇر. توڭىرەك جازىق دالا ەمەس. ادىر-بۇدىر بۇيراتتى. كەي جەرلەرى عانا جازىق، القاپشا. كۇنباتىس جاقتا بايان تاۋى. ساسكەلىك وڭتۇستىك جاقتاردا دا تاۋلار — «شوقپار»، «اۋليە» تاۋلارى. كوزگە تۇسەرلىك جەردە جاندى قارا-قۇرا جوق. قىستان شىققان ەل ءالى قىس تاۋلارىندا. كەرەكۋدەن شىققالى جول ماڭايىندا بىرەن-ساران قازاق اۋىلدارىن كورگەمىن. بۇرىنعى، قازاق اراسىنداعى، قىرداعى توپ-توپ مال كوزگە تۇسپەگەن. سول مال ءالى دە جوق. بۇرىنعىداي قارا قۇرتتاي قىبىرلاعان مال كورىنبەگەن سوڭ، اندا-ساندا جىرادا، سايدا، توبەنىڭ ەتەگىندە ءبۇرىسىپ-بۇرىسىپ وتىرعان، توماشاداي قازاقتىڭ ءۇش-تورت ءۇيلى اۋىلدارى كوزگە دە كورىنبەي قالادى ەكەن. ەلى ءبىر جاققا اۋىپ كەتىپ، يەسىز قالعان جەر ءتارىزدى. قار كەتكەنمەن، كوك ءالى شىعا قويعان جوق. سۇرعىلت جەردە ءتۇر جوق. قوڭىلتاق، سىرداڭ جەردىڭ بەينەسى ءدال جازعىتۇرىمعى قارا سۋىقتا قۇجىراعان ارىق ساۋلىق ءتارىزدى.
سمايىلدان جۇرەتىن جەرىمدى سۇراپ الدىم. بايان تاۋىنىڭ ىشىندەگى كازاك-ورىس ستانيساسىنا (قالاسىنا) بارماقپىن. ستانيسادا ادام فەلدشەرى شايباي ايمانۇلىنا بارماقپىن. ومبىدا مەن سەميناريادا وقىعانىمدا، شايباي ادام فەلدشەرى شكولىندا وقىعان ەدى. سەميناريانى مەن 1916 جىلى بىتىرگەن ەدىم، شايباي 1917 جىلى بىتىرگەن ەدى. شايباي ەكەۋمىز دوس ەدىك. وقۋ بىتىرگەن سوڭ ەكەۋمىز دە ءوز تۋعان-وسكەن جەرلەرىمىزگە قىزمەت قىلۋعا كەتكەن ەدىك. مەن اقمولاعا، شايباي باياناۋىلعا، پوشتانىڭ ناشارلىعىنان، سيرەك بولسا دا، حاتپەن سويلەسىپ تۇرۋشى ەدىك. ەكەۋمىز جاي دوس ەمەس، سىرلاس دوس ەدىك. بولىنە قالسا ىزدەسەتىن ساياقتاي ەدىك. ەندى سول شايبايعا بارماقپىن. شايبايدى كورگەن سوڭ، شايبايدان انىقتاپ ءبىلىپ الىپ، ناعاشىما بارماقپىن. ونسوڭ ءبىراز كۇش الىپ، اقمولا ۋەزىنىڭ وڭتۇستىك جاق تۇكپىرىندەگى ەلگە سوعىپ، ۇكىمەتى سوۆەت تۇركىستانعا وتپەكپىن.
بايانعا باراتىن ءجوندى سمايىلدان انىقتاپ سۇراپ الدىم.
بايانعا قاراي جۇرەتىن جوندە، باياننىڭ تومەنگى ەتەگىندە بۇيرات كورىنەدى. كوز ۇشىندا، بۇيراتتىڭ توسكەيىڭدە بەتتىڭ قالىڭداي جابىسقان ءۇش-تورت قارامىق كورىنەدى. سمايىلدىڭ ايتۋىنشا، سول اۋىل — سۇيىندىك، قارجاس جانتەمىر قاجىنىڭ اۋىلى. قاجىنىڭ يمانتاقۋ دەگەن بالاسى بار. «ەل ادامى». سمايىلدىڭ نۇسقاۋىنشا مەن سوندا بارامىن. سونسوڭ ار جاعىن سول اۋىلدان سۇراپ انىقتاپ بىلەمىن...
كىشى بەسىن كەزىندە كوشتىك. قالاشىلار ءوز جونىنە كەتتى. مەن قوش ايتىسىپ، بايانعا قاراي اياڭدادىم. جولازىققا العان قالتامدا تەزەك شوعىنا پىسىرگەن تۇيەتابان نانىم بار. قولدا تاياق. بەلدە ەسكى شۇبەرەك بەلبەۋ. ادىمداپ ءجۇرىپ كەتتىم. ەداۋىر ءجۇردىم. ورتاداعى بۇيراتتى بالاقتاپ ويعا تۇسكەندە قىزىل كۇن بايان تاۋىنىڭ يىعىنا ءمىندى. ورسك، اتباسار، اقمولا ارقىلى سەمەيگە سالىنىپ جاتقان تەمىر جول بويىنا كەلدىم. جالعىز ءۇي كۇزەتشى ورىسپەن ءبىراز وتىرىپ سويلەستىم. و دا قازىرگى ۇكىمدى جاماندايدى... ودان شىعىپ، ازداعان قارا-قۇرا مال كورىنگەن ەكىنشى ويدان ءوتتىم. جونىمنەن قيعاشتاۋ ءۇش-تورت كيىز ءۇي كورىندى. بۇرىلماي، توقتاماي شاپشاڭ ادىمداپ كەلەمىن. جانتەمىر قاجىنىڭ اۋىلى بار بۇيراتتىڭ اياعىنا كەلگەنىمدە، قىزىل كۇن التىن ساۋلەلەرىن شاشىراتىپ، باياننىڭ تاساسىنا كىردى. باتتى...
بۇيراتتى ورلەپ كەلەمىن. قابات-قابات بەلەس، سالادان-سالاعا ورلەپ شىعامىن. اۋىل ءالى جوق... اپاق-ساپاق بولدى. تۇرا قالىپ تىڭدايمىن. دىبىس جوق. تاعى ادىمدايمىن. كەلە جاتقان جەرىم — ەلسىز، جانسىز بۇيرات. بۇيراتتان ءارى الدىم شوعىرماق، تۇنجىراعان تاۋ... ابدەن شارشادىم. تاباننىڭ ۇلدىرەپ جارالانعان جەرلەرى اۋىرىپ، جۇرگىزبەۋگە اينالدى. اۋىل جوق. اداسقان ءتارىزدىمىن. جۇرە المايتىن بولدىم. ەندى سول بۇيراتتىڭ ءبىر جەرىنە جاتۋعا ويلاپ تۇردىم. وتىردىم. ەلسىز بۇيرات. كۇنباتىستاعى اقشام بىرتە-بىرتە ازايىپ، تومەن ءتۇسىپ بارادى. دىبىس جوق. جەل جوق. كەلە جاتقان قارا ءتۇننىڭ قارا كولەڭكەسى بۇيراتتىڭ وي-شۇقىرىنا تولىپ، ساي-سايىن ورلەي باستادى.
بۇلتسىز اسپان دا قاراڭعى ءتارىزدى. اي جوق. جارىق جۇلدىزدا جوق. شىققان جۇلدىزدار كومەسكى عانا جىلتىلدايدى. باسقا لەزدە نەشە ءتۇرلى قالىڭ وي تاسىعان سەلدەي تولىپ جينالدى. ءتۇرلى وي، وتكەن-كەتكەن ءومىردىڭ ءتۇرلى سۋرەتى اعىتىلىپ، كوز الدىما كەلىپ ءوتتى. باستان كەشكەن جازاسىز ازاپ كوز الدىما كەلدى.«نەگە بۇلاي؟.. نە قىلمىس ءۇشىن وسىنشا بەينەت باستان ارىلمايدى؟.. تۋعانىم، وسكەنىم، وقىعانىم — ءبارى قورلىق ءۇشىن، ازاپ ءۇشىن، بەينەت ءۇشىن بولعانى ما؟.. نەگە تۋدىم؟.. نەگە ءوستىم، نەگە وقىدىم؟..
مىنە، ەلسىز بۇيراتتا كەش جامىلىپ جالعىز وتىرمىن!.. كورمەگەن جەر. كەلمەگەن جەر. ءولىپ قالسام — دەرەكسىز كەتكەنىم. ەندى جۇرۋگە ءال جوق. قۋاتتىڭ، كۇشتىڭ جەتكەن جەرى وسى عانا... ەندى، بۇدان بىلاي قيىندىقپەن كۇرەسۋگە مۇرشا جوق. مەنىڭ كەلگەن جەرىم وسى عانا...»
وسى ويلار قارا بۇلتتاي تۇنەرىپ كەلىپ، توبەمنەن باستى... ەندى تىرشىلىكتىڭ جارىق كۇنىن كورۋدىڭ ءۇمىتى ۇزىلۋگە اينالعان كەزدە قارا بۇلتتىڭ استىنان نايزاعايدىڭ وعىنداي التىن ساۋلە جارق ەتكەندەي بولدى. شوشىپ ويانعانداي ۇشىپ تۇرەگەلدىم.
«يا!.. قوي!.. وسىنىڭ ءبارى قالىڭ ناشاردىڭ بوستاندىعى ءۇشىن ەمەس پە ەدى! ءالسىزدىڭ تەڭدىگى ءۇشىن ەمەس پە ەدى!.. تىم كوپ ەمەس پە بۇل ءۇشىن قۇربان بولعان جان! تىم كوپ ەمەس پە بۇل ءۇشىن توگىلگەن قان مەن توگىلگەن جاس!.. تەڭدىك الاتىن كۇن تاياۋ بولسا كەرەك قوي!» — دەگەن وي وزگە ويدىڭ ءبارىن جۇلىپ تاستاعانداي بولدى.
«قوي، ءجۇرۋ كەرەك!.. جەتۋ كەرەك! تابۋ كەرەك!» — دەپ ءجۇرىپ كەتتىم.
ءبىراز بەلەستەن استىم. تىڭدادىم... الدىمنان ۇرگەن قانشىقتىڭ داۋسى ەستىلدى. الدىمداعى بەلەستەن استىم. قوجىرماقتانىپ جاپىرايعان قارامىقتار كورىندى. جەتىپ كەلدىم. مال مەن ادام كورىنبەيدى. بىر-ەكى يت ۇرەدى. ءۇش-تورت بولەك بالشىق ءۇي ەكەن. ءۇي قورالاردىڭ ماڭىندا قوقىرسىعان سىنىق اربالار، اربالارعا جيناعان جۇك ءتارىزدى نارسەلەر. ارعى شەتكى قىرانداعى ۇلكەندەۋ ۇيگە كەلدىم. قىستاۋىنان ءالى كوشپەي وتىرعان اۋىل. قورالارىنىڭ ماڭىندا جاس قي، جاس تەزەك. جاس قيدىڭ ءيىسى شىقتى. قوراعا كىردىم. قورا لاس، شىلقىلداق بىلعانىش، مالدىڭ جاس تەزەگىنىڭ، جاس جاپاسىنىڭ ساسىق ءيىسى بۇرقىرايدى. سيىر ءيىسى شىعادى... بىر-ەكى بالا-شاعا مەن بايبىشە قاتىن وتىر. «ەركەگىمىز جوق» دەپ قوندىرمادى. قايتا تىسقا شىقتىم. قاتارىنداعى ەكىنشى تاۋىرلەۋ ۇيگە كەلدىم. قورانىڭ ەسىك الدىندا ءبىر ايەل تۇر ەكەن. امانداستىم. قارا كولەڭكەدە قادالا قارايمىن. سىپايى ايەل ءتارىزدى. باسىندا كيمەشەك، كەڭ كويلەك، جەلبەگەي شاپان جامىلعان. قىرشا مۇرىندى، اققۇبا ايەل. جاسى قىرىق شاماسىندا. ءسوزى، بەتى، داۋسى اقىلدى ايەل ەكەنىن بىلدىرەدى.
— شىراعىم، ءبىزدىڭ دە ۇيىمىزدە ەركەك جوق ەدى. وسىنداي جامان ۋاقىتتا تانىمايتىن كىسىنى قوندىرۋ قورقىنىشتاۋ عوي... قايدان كەلە جاتقان جىگىتسىڭ؟ — دەدى.
«كەرەكۋدەن كەلەمىن» دەپ ءجون ايتىپ، «قۇدايى قوناقپىن»، — دەدىم.
— قايىر، ۇيگە كىر ەندەشە، شىراعىم، ايتەۋىر رەنجىمەسەڭ، ساعان بەرەتىن ەتىمىز جوق. قىستان جۇتاپ شىعىپ وتىرعان ەلمىز، ءوزىڭ دە كورىپ كەلە جاتقان شىعارسىڭ، — دەدى.
— كورىپ كەلەمىن عوي، ماعان ەتتىڭ كەرەگى جوق! — دەدىم.
ۇيىنە كىرگىزدى.
ەكى بولمەلى بالشىق ءۇي. بەستىك لامپى جانىپ تۇر. وزدەرى الدىڭعىسىندا ەكەن. جەر ەدەنگە كيىز، تەكەمەت توسەگەن. ەسىك الدى مەن پەش ماڭىندا عانا توسەنىش جوق. ەسىكتەن كىرگەندە، وڭ جاق بۇرىشتا، كەپتىرىپ بۇكتەگەن مال تەرىلەرى تەكشەلەۋلى، جيناۋلى تۇر. ونىڭ الدىندا ەكى جاس بۇزاۋ جاتىر. بۇزاۋلار جاتقانمەن ءۇي ءىشى تازا. ءتوردىڭ الدىندا سالىنعان توسەكتەر. توسەكتە بويجەتىپ قالعان ەكى قىز بالا جاتىر ەكەن. شەشەسى بالالارىن تۇرعىزدى. ەكى ايەل بالا تۇرىپ، شاپاندارىن جامىلىپ، توسەكتەرىنىڭ ۇستىنە وتىردى. جەڭگەي ءبىر بۇرىشتا بولەك جاتقان ەركەك بالاسىن تۇرعىزدى.
— پايزىكەن شىراعىم، تۇرىپ ساماۋىر قايناتىپ جىبەرشى. ۇيگە ءبىر قوناق كەلدى، — دەدى.
ماعان: «جوعارى شىعىپ وتىر، شىراعىم!» — دەدى.
تىم جوعارى شىقپاي وتىردىم. لامپىنى ورتاعا قويدى. پايزىكەن تۇرىپ ساماۋىر قويا باستادى. جەڭگەي توردەن بەرى، قىزدارىنا تاياۋ، ماعان قارسى وتىردى. تازا، جارىق، جىلى ۇيگە كىرىپ، كوڭىل جايلانىپ، مالداسىمدى قۇرىپ وتىردىم. سىرت كيىمدەرىم سۇمپايى. اياقتا بۇزاۋباس جامان ەتىك. بۇتتا جاماۋلى قازاقشا قوي تەرىسى شالبار، ۇستە تاس كومىردىڭ كۇيەسى سىڭگەن، جەڭدەرى قىرقىلعان سىرتى قوڭىر تىبەن، ءىشى كۇزەن بەشپەنت ىشىك. بەلدە ەسكى شۇبەرەك بەلبەۋ. باستا قارا مىسىق تەرىسىنەن ىستەلگەن ەسكى قوڭىر بارقىت تىستى قۇلاقشىن، مويىندا ەسكى شارف.
جەڭگەي ەندى انىقتاپ ءجون سۇراي باستادى. ءجونىمدى ايتتىم. باياعى، «ومبىدان ناعاشىسىن ىزدەپ كەلە جاتقان دۇيسەنبى» بولامىن.
جەڭگەي سىپايىلاپ جاۋاپ الىپ وتىر. ءبىراق قويماي قاعىپ، تۇبىرلەپ، انىقتاپ سۇرايدى. پايزىكەن دە ساماۋىردى تۇتاتىپ كەلىپ ءسوز تىڭداپ وتىردى. ەكى قىز بالا دا كوزدەرىنىڭ استىمەن ماعان قادالىپ قاراپ، ءبىر ءسوزدى جىبەرمەي تىڭداپ وتىر. ەكەۋى دە بويجەتىپ قالعان. كوكورىمدەي ەكەۋى ەگىز قوزىداي. تۇرىمتايدىڭ بالاپاندارىنداي، كوزدەرى ءموپ-مولدىر قاراقاتتاي. بەتتەرى دوڭگەلەكتەۋ، قارا تورى. شاپاندارىن جامىلىپ، قاباتتاسىپ وتىر. بەر جاعىنداعىسىنىڭ باسىندا قارا ەلتىرىدەن ىستەگەن قوڭىر بارقىت تىماعى بار.
جەڭگەي تۇبىرلەپ ءجون سۇراپ سويلەسىپ وتىر. سۇراعان سوزدەرىنىڭ بارىنە جاۋاپ بەرىپ بولدىم. ءبىراز جاۋاپ العان بولعان سوڭ، جەڭگەي اقىرىن تامساندى.
— اپىرىم-اي، شىراعىم-اي، تۇرىڭە قاراعاندا، جامان جىگىت ءتارىزدى ەمەسسىڭ، ءجۇرىپ كەلە جاتقان جونىڭە قاراعاندا، ءتىپتى اقىلسىز كىسىنىڭ ىسىندەي ەكەن، — دەدى.
— نەسىن ايتاسىز؟ — دەدىم.
— نەسىن ايتپايىن، سوناۋ ومبىدان اۋىلىنىڭ كىم ەكەنىن، قايدا ەكەنىن انىقتاپ بىلمەيتىن، اتاسىنىڭ كىم ەكەنىن بىلمەيتىن «ءبىر ناعاشىمدى ىزدەپ كەلەمىن» دەيسىڭ جانە مەزگىلسىز، جامان ۋاقىتتا ىزدەپ كەلەسىڭ. اق پەن قارانىڭ اراسىندا، جولدىڭ ەڭ جامان ۋاعى — جازعىتۇرعى ۋاقىتتا ىزدەپ كەلەسىڭ. وسىنداي ۋاقىتتا سونشا جەردەن، وسىنداي الىس تانىمايتىن جەرگە كەلەسىڭ. جانە، ونىڭ ۇستىندە، بۇل جاقتاعى ەلدىڭ قىستان قاۋساپ جۇتاپ شىعىپ، اشىعىپ جاتقان قاراوزەك شاعىندا كەلەسىڭ. اقىلى بار كىسى اۋىلىنىڭ قايدا ەكەنىن بىلمەيتىن، اتاسىنىڭ كىم ەكەنىن بىلمەيتىن ناعاشىسىن الىس جەردەن ىزدەر مە؟ ىزدەگەندە جازعىتۇرىمعى، جولدىڭ قيىن ۋاقىتىندا ىزدەر مە؟ جانە جۇتاپ، اشىعىپ جاتقان ەلدى ىزدەر مە؟ جاز ابدەن شىعىپ، كوك جەتىلىپ، ازدى-كوپتى جۇرتتىڭ اۋزى اققا ءتيىپ، جۇرت تىڭايعاندا ىزدەمەس پە! جانە رەتى كەلسە، نە «ەكىباستۇز» زاۆودىنا بارىپ، جۇمىسقا كىرەيىن دەپ، نە مىنا تەمىر جول بويىنداعى جۇمىسقا كىرەيىن دەپ ەدىم دەيسىڭ. ءقازىر نە «ەكىباستۇزدا»، نە مىنا تەمىر جولدا جۇمىس بار ما؟ بۇل جاقتا پايدالى جۇمىس بولسا، بۇل جاقتىڭ وزىڭدەي جىگىتتەرى جۇمىس ىزدەپ، پايدا ىزدەپ ەرتىس بويىنا، پاروحودقا — ومبىعا كەتەر مە ەدى؟ ونى نەعىپ بىلمەيسىڭ؟ بۇل جاقتىڭ وزىندەي پايدالى جۇمىس ىزدەگەن جىگىتتەرى جىل سايىن ومبى جاققا بارادى. ونى بىلسەڭ كەرەك قوي. پاروحودپەن وسى جاقتان جىل سايىن لەك-لەك بولىپ ومبىعا بارىپ جۇرگەن جىگىتتەردى كورىپ، ولاردان بۇل جاقتىڭ جايىن سۇراپ بىلسەڭ كەرەك قوي... مۇنىڭ ءبارىن بىلمەس دەيىن دەسەم، ءسوزىڭ مەن ءتۇرىڭ وعان كەلمەيدى. كەلە جاتقان ءجونىڭ، ءىسىڭ اقىلسىز جىگىتتىكىندەي ەمەس. قايرانمىن، شىراعىم، — دەدى.
— راس ەندى، قالاي دەپ ايتۋعا دا سياتىن بولعانى راس. ءوزىم ءا دەگەندە ومبىدان ءبىر شىعىپ قالدىم دا، جولدان قايتۋعا ىڭعايسىز كورىپ ەدىم. جانە بۇل ەلدىڭ بيىل مۇنداي حالگە ۇشىراعانىن كەرەكۋگە كەلگەن سوڭ ءبىر-اق ءبىلدىم، — دەدىم.
جەڭگەيمەن سويلەسىپ وتىرعاندا، ەكى قىز بالا ءاربىر ءسوزدى قاعىپ الىپ، جىپكە ءتىزىپ وتىرعانداي اڭدىپ قاراپ وتىردى. اسىرەسە ارعىسى. ونىسى بەرگى بالادان ۇلكەندەۋ ءتارىزدى. بەرگى قىز بالانىڭ تىماعىنىڭ كولەڭكەسىنە بەتىن جاسىرىپ، مەنىڭ بەتىمنىڭ، كوزىمنىڭ ءاربىر قۇبىلىسىن اڭدىپ، مولدىرەپ قادالىپ وتىر. شەشەسىنە ءجونىمدى ايتىپ، بايانداپ جاۋاپ بەرىپ وتىرعانىمدا، تىماقتىڭ كولەڭكەسىنەن اڭدىپ، ماعان قادالىپ تەسىلە قاراپ وتىرعان ءمولدىر قاراقاتتاي ەكى كوزگە كوزىم ەكى-ۇش رەت ءتۇسىپ كەتتى. بۇرىنعى ءبىر تانىس اداممەن كوپ ۋاقىتتان سوڭ ءبىر جەردە كەز بولىپ، تانىر-تانىماس بولىپ وتىرعان ءتارىزدى. قىز بالانىڭ بۇل قاراسى ماعان ىڭعايسىز كورىندى. ءويتىپ قاراتپاۋعا ويلاندىم. مولدىرەپ قادالىپ وتىرعان كوزىنە «قاپيادا قارسى اتقانداي، مەن دە قادالا قاراپ قالسام، ءبۇيتىپ قاراۋىن قويار ەدى» دەپ ويلادىم. شەشەسىمەن الگى رەتپەن، سوزىنە باجايلاپ جاۋاپ قايىرىپ وتىرمىن. اقىرىن، ەلەۋسىز ورنىمنان قوزعالىپ وتىردىم. ارعى قىز بالانىڭ تىماق كولەڭكەسىندەگى بەتى جارىقتا قالدى. بەتىن جارىققا شىعارىپ قويىپ قادالىپ وتىرعان كوزىنە قاپيادا مەن دە قادالا قاراي قالدىم. ساسىپ قالدى. كوزىن اۋدارا قويدى. بەتىن كولەڭكەگە كىرگىزە قويدى. مۇنى مەنىمەن سويلەسىپ وتىرعان شەشەسى دە جانە ءسىڭلىسى مەن ءىنىسى دە سەزگەن جوق. جەڭگەيمەن توقتالماي، جاي سويلەسىپ وتىرمىز. ءبىراق بەرگى تىماق كولەڭكەسىنەن قارا كوز قادالا قاراۋىن قويمادى. تاعى دا ەپتەپ قوزعالىپ وتىرىپ، وتە قادالىپ وتىرعان قارا كوزدى كولەڭكەدەن جارىققا شىعاردىم. تاعى دا، قاپيادا قارسى نايزا اتقانداي قارا كوزگە مەن دە قارسى قادالدىم. تاعى دا جاڭاعىداي كولەڭكەگە ءتۇسىپ كەتتى. ءسويتىپ، سوزبەن جەڭگەيمەن ارباسىپ سويلەسىپ وتىرىپ، كولەڭكەدەن اڭدىپ قادالعان قارا كوزدى تويتارۋعا كوزبەن قارسى دا وق جىبەرىپ وتىردىم. كولەڭكەدەن قادالعان كوز تويتارىلمادى. بۇل اتىستى كولەڭكەدەن قادالىپ وتىرعان قارا كوزبەن ەكەۋمىز عانا ءبىلىسىپ وتىردىق. ءبىر مەزگىلدە ۇلكەن قىز بالا قوزعالىپ، ار جاعىنا قيسايدى. شەشەسىنە اقىرىن:
— اپا، بەرى كەلشى، — دەدى.
شەشەسى قىزىنا قارادى. اقىرىن قىزىنا قاراي بۇرىلدى.
اقىرىن: «نەمەنە؟» — دەدى.
قىزى مەن شەشەسى ىرگەگە قاراي قيسايىپ جاتىپ سىبىرلاستى. قىزى بىزگە ەستىرتپەي، شەشەسىنە اقىرىن سىبىرلاپ، ءبىراز ءسوز ايتتى. سىبىرلاسىپ بولىپ، ەكەۋى باستارىن كوتەرىپ، بۇرىنعىداي وتىردى. شەشەسى جاي بايسالدى جۇزبەن كوزىن لامپىعا سالىپ ەشبىر ويسىز كەيىپتە وتىرعانداي بولدى. قىز شەشەسىنە مەن تۋرالى بىردەمە ايتقانىن جۇرەك سەزىپ وتىر. ءبىراق «نە ايتتى ەكەن؟» دەپ وتىرمىن.
از عانا ۋاقىت ۇندەمەي وتىرىپ شەشەسى ماعان:
— شىراعىم، اتىم كىم دەپ ەدىڭ؟ — دەدى.
— دۇيسەنبى، — دەدىم.
— ورىسشا وقىعان با ەدىڭ؟ — دەدى.
— جوق! — دەدىم.
— ورىسشا ءتىل بىلەسىڭ بە؟ — دەدى.
— ازىراق بىلەمىن، — دەدىم.
— قازاقشا وقىپ پا ەدىڭ؟ — دەدى.
— ازىراق وقىپ ەدىم، — دەدىم.
— قايدا وقىپ ەدىڭ؟ — دەدى.
— ومبىدا ءبىر كەشكە وقىتاتىن وقۋ اشىلعان ەدى، سوندا وقىپ ەدىم، — دەدىم.
— ومبىدا ورىسشا وقىعان جىگىتتەردەن بىلەتىنىڭ بار ما؟ — دەدى.
— بار، — دەدىم.
— كىمدى بىلەسىڭ؟ — دەدى.
— اسىلبەك سەيىت ۇلى، مۇسىلمانبەك سەيىتۇلىن بىلەمىن. جانە سول سەيىتۇلدارىنىڭ تاعى بىر-ەكەۋىن بىلەمىن. جانە اساي شورتانبايۇلىن بىلەمىن. شايباي ايمانۇلىن بىلەمىن، — دەدى.
— ولاردى قالاي بىلەسىڭ؟ — دەدى.
— سەيىتۇلدارىنىڭ ءۇيى سول ومبىدا بولاتىن، سودان بىلەتىنمىن. ونسوڭ شايباي ايمانۇلىن جانە شورمانۇلىن بىلەتىنمىن، مەن قاجىمۇقان دەگەن اعامنىڭ اتتارىمەن، ورىس مەيرامىندا ولاردى تالاي جەرگە اپارۋشى ەدىم. اسىرەسە شايباي دەگەن جىگىتتى كوپ تانۋشى ەدىم. ونىمەن ءتىپتى جاقىن ەدىم. مەيرامداردا اتپەن ءجۇرىپ، قالانىڭ شەتىنە شىعىپ كوڭىل كوتەرۋشى ەدى، — دەدىم.
— بۇل جىگىتتەر ءقازىر قايدا؟ — دەدى.
— بىلمەيمىن، اسىلبەك سەيىت ۇلى ءبىر جەردە دوكتور بولسا كەرەك، اسفانديار قاي جەردە ۇلىق ەكەنىن بىلمەيمىن. شايباي دا ءبىر جەردە دوكتور دەپ ەدى، — دەدىم.
— شايبايمەن جاقسى بولساڭ، ونىڭ ەلى قاي جاقتا ەكەنىن ءبىلۋشى مە ەدىڭ؟ — دەدى.
— وسى باياناۋىلدىڭ ماڭايىندا دەۋشى ەدى، — دەدىم.
— شايبايدىڭ اكەسىنىڭ اتىن بىلەسىڭ بە؟ — دەدى.
— اكەسىنىڭ اتى اپپاس بولسا كەرەك ەدى، — دەدىم. جەڭگەي اقىرىن جىميىپ كۇلدى.
— جارايدى، ءبىلدىڭ... ولاي بولسا، اسىلبەك سەيىت ۇلى ءقازىر وسى باياناۋىل ستانسياسىندا دوكتور، شايباي دا سوندا فەلدشەر، ەكەۋى ءبىر ورىندا قىزمەت قىلادى! — دەدى.
ۇلكەن قىزىنا قاراپ:
— پاتەرى... سولاردىڭ پاتەرى قايدا ەدى؟ — دەدى. ۇلكەن قىزى:
— مەشىتتىڭ قاسىنداعى، الگى پالەن دەگەندىكىندە، — دەدى.
مانادان بەرى كومەسكىلەۋ سەزىكتەنىپ وتىرعانىم، ەندى ايقىنعا شىقتى. شايبايدا مەنىڭ بىر-ەكى سۋرەتىم بولۋشى ەدى. مولدىرەپ قادالعان قارا كوز سول سۋرەتتەردى كورگەن ەكەن. شايبايداعى سۋرەتىمنىڭ سوڭعىسى 1918 جىلى تۇتقىنعا تۇسەردىڭ الدىندا تۇسكەن سۋرەت ەدى. مەنىڭ ونداعى ءتۇرىم مەن كولچاك لاگەرىنەن قاشىپ كەلىپ وتىرعانداعى ءتۇرىمنىڭ ايىرماسى جەر مەن كوكتەي. اراسىندا ءبىر-اق جىل وتسە دە، ون جىل اۋىر بەينەت كورگەندەي، ءتۇرىم وزگەرگەن ەدى. قارا كوز سوندا دا شىرامىتتى...
جەڭگەي:
— جارايدى. شايبايمەن جاقسى تانىس پا ەدىڭ؟ — دەدى.
— يا، اشىنا جاي ەدىك، — دەدىم.
— ەندەشە، شايبايدىڭ اۋىلى وسى، مىناۋ تاۋدىڭ الدىڭعى جاعىندا. وسى جەردەن ون بەس شاقىرىم بولار ما ەكەن، سونداي. اكەسى اۋىلدا. ءوزى قالادا. بىزگە اعايىن بولادى. ولاردى بي بالاسى دەيدى. ءبىز ولارعا اعايىن بولامىز، — دەدى.
شاي كەلدى. پايزىكەن مەن شەشەسى شاي جاسادى. بالا قۇيدى. ءبارىمىز شاي ىشتىك. بىر-ەكى جىگىت كەلدى. ولار دا ءجون سۇرادى. ايتتىم.
جەڭگەي ولارمەن قوسىلىپ ناعاشىمدى مەنىڭ دولبارىممەن نۇسقالاپ تاپتى.
— ناعاشىڭنىڭ ءتىرىسىنىڭ اتى ءىلياس دەيسىڭ... اقساقالدى شال. ءىلياستىڭ اكەسىنىڭ اتى قاسقاباس بولسا، ول — بوتباي ءىلياس. ءجۇنىستىڭ ءىلياسى عوي، — دەدى. جىگىتتىڭ بىرەۋى:
— ءىلياستىڭ ءجۇنىس دەگەن ءبىر تۋىسقان مولدا ءىنىسىن بىلەسىز بە؟ — دەدى.
— بىلمەيمىن. ايتەۋىر، ءبىر تۋىسقانى بار دەۋشى ەدى. ورىسشا وقىعان ادام دەۋشى ەدى، — دەدىم.
— ە-ە، سول، سول... ءجۇنىس ورىسشا وقىعان مولدا ەدى. ورىسشا بالا وقىتۋشى ەدى. مەن سول جۇنىستەن وقىپ ەدىم. بەيشارا، ءولىپ قالدى عوي... اۋىلدارى وسى تاۋدىڭ سولتۇستىك ەتەگىندە، — جيىرما شاقتى شاقىرىمداي عانا. وسى تاۋدى ىلعي بوكتەرلەپ وتىرىپ، ەرتەڭ ساسكە تۇسكە باراسىڭ، — دەدى.
ناعاشىم، تەز وڭاي تابىلعانىنا قاتتى قۋاندىم. ءبىراق ىزدەپ كەلە جاتقان دوسىم شايباي اسىلبەك سەيىتۇلىمەن ءبىر پاتەردە تۇرعاندىعى پلانىمدى بۇزىپ جىبەردى. جانە ءبىر «جولىقسام» دەپ كەلە جاتقان كىسىم اساي شورمانوۆ ەدى، سەيىت ۇلى بۇل جاقتا بولعان سوڭ اسايعا دا بارا المايتىن بولدىم. دوكتور سەيىت ۇلى مەنىمەن وتە تانىس. وقۋداعى كۇننەن تانىس. ودان 1916 جىلى اقمولا ۋەزىنە ولار اۋىل شارۋاسىنىڭ ساناعىن الۋ قىزمەتىنە كەلگەندە، ءبىراز اقمولا قالاسىندا بىرگە بولعامىز. ودان 1917 جىلدا، مەن قازاق كوميتەتىندەگى كەزدە، اسىلبەك سەيىت ۇلى اقمولاعا ەكى رەت كەلگەن. جانە ءبىز سوۆدەپ جاساۋعا قام قىلىپ جاتقاندا دا كەلگەن. وفيسەر ابىلايحان ۇلى ەكەۋى «الاشوردا» مەكەمەسىنە سايلاپ، ەلگە سالىق سالىپ، «الاشورداعا» اقشا جانە ميليسيا (اسكەر) جيناماق بولعان. ءبىز قارسى شىعىپ، ءۇش كۇن ۇدايىمەن اقمولادا جالپى جيىلىس (ميتينگ) قۇرىپ ايتىسقامىز. اقمولا حالقى تەگىس ءبىزدىڭ ايتقانىمىزبەن كەتكەن. دوكتور اسىلبەك پەن وفيسەر ابىلايحان ۇلى قاشىپ كەتكەن... ەندى بۇل باياندا، شايبايمەن ءبىر پاتەردە. بايان — كازاك-ورىس قالاسى. كولچاكتىڭ وكىرىپ تۇرعان كەزى. شايبايعا بارسام، اسىلبەك ءبىلىپ قالسا، ومبىدان قاشىپ، التايدىڭ سلاۆگورودىنە كەلگەنىم، ودان جاياۋ كەرەكۋلەتىپ، كوڭ ەتىكپەن سۋ كەشىپ ءۇش ءجۇز ەلۋ (350) شاقىرىم ءجۇرىپ بايان كەلگەنىمنىڭ ءبارى بوسقا كەتەدى عوي دەپ ءقاۋىپ قىلدىم. شايبايعا بارا المايتىن بولدىم. جىگىتتەر شىعىپ كەتتى.
مەنى ءبىر ۇيگە اپارىپ جاتقىزۋعا جەڭگەي پايزىكەندى قوسىپ بەردى. پايزىكەن ەكەۋمىز تىسقا شىقتىق... اي جوق. ءتۇن قاراڭعى. تۇنەرگەن بۇيرات ءىشى ءتىپتى قاراڭعى كورىنەدى.
توڭىرەك تىم-تىرىس. تىسقا شىققان سوڭ پايزىكەن اڭگىمەلەسە باستادى. اياڭداپ كەلەمىز. جاتقىزباق ءۇي شەتتە ەكەن.
— سەنىڭ ءتۇسىڭ ءبىر ءتۇرلى ۇنادى ماعان. «ءتۇسى يگىدەن تۇڭىلمە» دەگەندەي، سەن ءتاۋىر جىگىت كورىنەسىڭ. بىزدىكىنە قىزمەت، جىگىت قىلاتىن جىگىت كەرەك ەدى. سەن بىزدىكىنە تۇرساڭ قايتەدى؟ — دەدى.
— ويباي، قاراعىم، جىگىت جالداۋدى اكە-شەشەڭ بيلەيدى عوي. اكەڭ ۇيدە جوق كورىنەدى. سەنىن ءبۇي دەگەنىڭ بولا ما؟ — دەدىم.
— بولادى. مەنىڭ ايتقانىمدى اكە-شەشەم بۇزبايدى. ەكەۋمىز ءسوز بايلاساق بولعانى. ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ جۇمىسى دا اۋىر بولمايدى. وسى كۇنى جىگىت تابىلادى عوي. ءبىراق سەن ءتاۋىر جىگىت كورىنەسىڭ، سوندىقتان ساعان ايتىپ كەلە جاتىرمىن، — دەدى.
بالا جابىسىپ قويمادى.
— جۇمىستارىڭ قانداي؟ — دەدىم.
— جۇمىس اۋىر ەمەس. ازعانا جىلقىنى باعۋ. بيە ساۋۋ. كوشكەندە جۇك ارتىسۋ. ۇيدە بولعاندا ءۇي جۇمىسىن قىلۋ، — دەدى.
— اقىلارىڭ قانداي بولۋشى ەدى؟ — دەدىم.
— قايدان بىلەيىن، ءوزىڭ ايت! — دەدى.
— مەن، ايعا، ەڭ كەم العاندا ءجۇز سومنان الىپ ءجۇردىم، قاراعىم، — دەدىم.
— ويبو-و-وي! ونداي اقى بۇ جاقتا بولمايدى، — دەپ بالا ازىراق ۇيالىڭقىراپ، ىڭعايسىزدانىپ قالعانداي بولدى...
جاتاتىن ۇيگە كەلدىك. پايزىكەن مەنى ايتتى. ءۇي يەسى: ءبىر كەمپىر مەن جىگىت، كەلىنشەگى ۇشەۋى ەكەن. ءۇي ءىشى كەدەي. ءۇيى — ءۇي ەمەس، ۇيشىك. الاسا، جارىعى كومەسكى بىلتە شام. ۇيشىكتى قازاندىقتى پەشپەن بولگەن. ۇيشىك بىلعانىش، لاس. ءتول ءيىسى شىعادى. ءۇي يەلەرى مومىن ادامدار. مەن بارىسىمەن جاتۋعا قوزعالدى. ماناعى انا ۇيگە كەلگەن ەكى جىگىت كەلدى. تاعى دا مەنىمەن سويلەسىپ تۇردى. كەتپەي پايزىكەن دە تۇردى. ەسىككە تاياۋ، لاستاۋ ىرگەگە ماعان ءبىر شومىت توسەپ بەردى.
ەكى جىگىت پەن پايزىكەن سويلەسىپ قاراپ تۇردى. ەكى جىگىتتىڭ ورىسشا وقىدىم دەگەنى ماعان: «بيلەت قاعازىڭ بار ما؟» — دەدى.
— بار، — دەدىم.
— كانە، كورسەتشى، — دەدى.
بەشپەنت ىشىندەگى قالىڭ كويلەگىمنىڭ ءتوس قالتاسىنان بولەك بۇكتەلگەن ەكى-ۇش قاعاز بار ەدى. ءبىر-بىر تاراق اق قاعاز. ءبىرى — ءبىر قازاقشا جاي جازۋ. ءبىرى — بيلەت قاعاز. اۋەلى بۇكتەۋلى قالپىمەن اشپاي ەپسىزدەنىپ، اق قاعازدى الىپ بەردىم. جازىپ قاراپ:
— ءوي، مىناۋىڭ اق قاعاز عوي؟ — دەدى.
— ءا-ا، ەندەشە، مىناۋ شىعار! — دەپ، اق قاعازدى قايتىپ الىپ، بۇكتەلگەن بويىمەن قازاقشا جازۋى بار قاعازدى الىپ بەردىم. ونى اشىپ كورىپ:
— وي، مىناۋىڭ دا ءبىر قازاقشا ءسوز جازىلعان جاي قاعاز عوي! — دەدى.
— ءتۇۋ، و دا ەمەس ەكەن عوي. ەندەشە، مىنە، مىناۋ! — دەپ بيلەت قاعازدىڭ ءوزىن الىپ بەردىم.
اشىپ، ءمورىن كورگەن سوڭ، تەكسەرۋشىلەردىڭ كوڭىلدەرى تىندى. بيلەتتى وزىمە قايىرىپ بەردى. «جوندەپ، بۇكتەپ بەلگىلەپ قوي. ءوزىڭ ءبىر اڭقاۋلاۋ جىگىت كورىنەسىڭ، جوعالتىپ الارسىڭ. بيلەتىڭدى بەرىك ساقتا. بۇل باسىڭ عوي، بايعۇس!» — دەدى.
— ە، جوعالمايدى عوي، — دەدىم.
لاگەردەن قاشىپ شىققالى بيلەت كورسەتكەنىم وسى. قازەكەڭ قالاي!..
ناعاشىمنىڭ اۋىلىنا قاراي جۇرەتىن ءجوندى تاعى دا انىقتاپ سۇراپ الدىم.
شومىتتىڭ ۇستىنە شەشىنىپ، راحاتتانىپ، ۇستەگى كەلتە كيىمدەردى توسەك قىلىپ، كوسىلىپ تىراشتانىپ جاتتىم...
ەرتەڭ ەرتە ءجۇرىپ كەتتىم. اۋا تازا. اسپاندا بۇلت جوق. جۇمساق ەسكەن جەل جىبەكتەي. كۇن شىققان. كۇن جەر جۇزىنە التىن ساۋلەسىن بۇركەدى. جەردىڭ كوگى جاڭا شىققان مۇرتتاي تىربيىپ شىعا باستاعان. جالاڭاش سۇلۋداي قۇشاعىن اشىپ بايان سۇلۋ تۇر. سۇلۋ دەنەسىن التىنمەن بۋلاعانداي. باياننىڭ قىزىقتى دەنەسىنە قاراپ كوز سۋارىپ كەلەمىن. كورگەن ازاپ، اۋىر بەينەت ەندى ارتتا الىس قالعانداي. كەشەگى شارشاعان، تالعان دەنە بۇگىن تەمىردەي. دەنەنىڭ تىرسىلداعان كوك بۇلشىق ەتتەرى كوك تەمىردەي تىرسىلدايدى. قامشىنىڭ ورىمىندەي بۇگىلىپ بۇلتىلدايدى. تازا اۋادان كوكىرەكتى كوتەرىپ دەم الدىم. كوڭىل قۇلاش سەرپىپ كوتەرىلدى. جەر ءجۇزى تەگىس كوڭىلدەنگەندەي.
كوككە شىعىپ دوڭگەلەنىپ، مىڭ قۇبىلىپ جىرلاعان بوزتورعايلار دا شاتتىق كۇيلەرىن جىرلايدى.
بايان تاۋىن ەتەكتەپ كەلەمىز. تاۋعا جارىسا شىققان، تاۋدى ەتەكتەي شىققان نەشە ءتۇرلى ادەمى اعاشتار جاسارىپ، بۇتاقتارى بۇرشىك اتا باستاپتى. بۇيرا شاشتى، ىرعالعان سۇلۋ اق قايىڭ. سۇمبىدەي تىك قىزىل قايىڭ. ورىمدەي سولقىلداعان كوك تال. جال-قۇيرىعى توگىلگەن جالبىر قارا ايعىرداي قارا تال. تاۋ باسىندا سۇڭعاق سۇلۋ، كوك قالپاقتى قاراعاي. جاسارىپ بۇرشىك اتقان اعاش ءيىسى. جاڭا جەلبىرەپ شىعىپ كەلە جاتقان كوك ءيىس، بۋلانعان قارا جەردىڭ جاس ءيىسى — ءبارى قوسىلىپ تازا اۋاعا جۇپار بۇركىپ تۇرعانداي. تۇنىق اۋا ادامدى يىسىمەن قاندىراتىن ۋىز قىمىزداي. دەنەنى قۋاتتاندىرا بوكتەرلەپ، كەمەرلەپ جىڭىشكە سوقپاقپەن كەلەمىن. وڭ جاعىمىزدا، تاۋدىڭ ەتەگىندە ادىرلار، بۇيراتتار. ودان ءارى سالا-سالامەن بارىپ جازىلعان قيىرى الىس كەڭ دالا.
تاۋمەن كەلەمىن. ءتۇرلى كۇي ەستىلەدى. بايان سۇلۋ سىڭقىلداپ، ءتۇرلى كۇيگە سالادى. تاۋدىڭ ساي-سايىنان سۋماڭداپ، سىلدىرلاپ، اعاشتاردىڭ ارا-اراسىمەن بۇلاقتار اعادى. يرەڭدەپ سىرعاناعان بۇلاق سۋى سوزىلعان كوك جىبەكتەي. تاۋدان تومەن سىلدىراپ اققان كوك بۇلاقتىڭ سىڭقىلى دۇركىرەپ ويناپ جۇگىرگەن جاس بالالاردىڭ شۋىنداي. اعاش ارالارىندا قۇستاردىڭ ءار ءتۇرلى داۋسى شىعادى. كەيبىرەۋلەرى جاسىرىنباق ويناعان بالالارشا زىرىلداپ ۇشىپ-قونىپ، جاسىرىنىپ، ىسقىرىپ وينايدى. ءبىرىن-بىرى قۋالايدى. كەيبىرەۋلەرى جىڭىشكە داۋىسپەن ۇلبىرەك ءاندى سىڭقىلداپ جىرلايدى. كەيبىرەۋلەرى نازىك كۇيىن ءتۇرلى قۇبىلتىپ سايرايدى. اعاش قۇستارىنىڭ كۇيىنە قىرداعى بوزتورعايدىڭ قۇيقىلجىعان جىرى قوسىلادى. باياننىڭ تاۋى، تاسى، سىلدىراپ اققان بۇلاقتارى، ورمەلەي شىققان اعاشتارى، قىرى، ويى — ءبارى دە جىرلايدى. ءبارى دە شاتتىق ءۇنىن قوسادى. سۇلۋ بايان ءتۇرلى كۇيمەن جىرلايدى.
تاۋدى بوكتەرلەپ، بۇلاقتاردان اتتاپ باسىپ اياڭداپ كەلەمىن. ءتۇس بولعاندا ءبىر بۇلاقتان جۋىنىپ، سۋ ءىشىپ، تەزەك وتىنا پىسىرگەن قالتاداعى ناننان جەپ، بۇلاقتىڭ باسىندا، كوگالدا كۇنەستەپ، تىنىعىپ جاتتىم.
ءبىرازدان سوڭ تاعى دا ءجۇردىم. تاۋ ەتەگىندە، ءولى قىستاۋلارىندا وتىرعان بىر-ەكى اۋىلعا سوقتىم. ناعاشىمنىڭ اۋىلىن انىقتاپ سۇراپ الدىم. قىستان ابدەن قالجىراپ شىعىپ وتىرعان ەل جۇدەۋ. مال از. اۋىل-اۋىلدىڭ ماڭىندا، قوتاندارىندا جۇتتان ولگەن مالدىڭ جۋساپ جاتقان جۇلمالانعان جەمتىكتەرى. شايباي اۋىلىنىڭ ون شاقتى سيىرىن باعىپ جۇرگەن ءبىر جىگىتىنە جولىقتىم...
بەسىن كەزىندە باياننىڭ سولتۇستىك باۋىرىنداعى ناعاشىمنىڭ اۋىلىنا كەلدىم.
اۋىلدىڭ كۇنشىعىس جاعىندا تەزەك تەرىپ جۇرگەن قاتىننان ناعاشىمنىڭ ءۇيىن سۇرادىم. قورالارىن قيقىم باسقان، مىجىرايعان جامان ۇيشىكتەر. تىشقاننىڭ كوزىندەي جىلتىراعان كىشكەنە تەرەزەلەرىنىڭ ءبۇتىنى جوق. پۇشىق كىسىنىڭ مۇرنىنداي جامان قورالارى اڭعال-ساڭعال. ءار ۇيشىكتىڭ ماڭىندا ۇيىلگەن كۇل، قيقىم، جاس قي، قامبا، قوردا، شاشىلعان اعاش. شەتكى ۇيشىككە كەلدىم. ءۇيدىڭ كۇنگەي جاعىندا ەكى-ۇش قاتىن ۇرشىق ءيىرىپ وتىر ەكەن. امانداسىپ، ناعاشىمنىڭ ءۇيىن سۇرادىم. كورسەتتى. كورسەتكەن ۇيشىككە كەلدىم. ۇيشىكتىڭ سىرتىندا دارەت الىپ ناعاشىم ءىلياس وتىر ەكەن. قاپساعاي، بۋىرىل ساقالدى شال.
سالەم بەردىم:
— اسسالاۋماليكىم!..
— اليكىم سالەم، امانسىڭ با، شىراعىم! — دەدى.
— ءوزىڭىز دە امانسىز با، — دەدىم.
ءجون سۇرادى، تانىمادى. ءىلياستىڭ مەنى سوڭعى كورگەنىنە ءتورتىنشى عانا جىل بولىپ ەدى. 1915 جىلى ءىلياس ءبىزدىڭ ەلگە كەلىپ، ءبىزدىڭ اۋىلدا ءبىر جۇماداي بولىپ ەدى. وندا مەن ومبىدان وقۋدان اۋىلعا جازعى تىنىس ۋاقىتىندا كەلىپ جاتقان كەزىم. ۇيدە ءىلياستان اڭگىمەلەر سۇراپ وتىرۋشى ەدىم. ءىلياس جىگىت كۇنىندە جورىقتا كوپ جۇرگەن كىسى. جورىقتا جۇرگەندىگىن، باستان كەشكەن اڭگىمەلەرىن ماعان كوپ سويلەۋشى ەدى.
مىنە، ىلياسپەن ءبىر جۇما اڭگىمەلەسكەنىمىزگە ءتورتىنشى عانا جىل بولدى. ەندى ءىلياس مەنى تانىمادى. وڭاشادا تەز تانىتىپ، ءجونىمدى ايتىپ الايىن دەپ ويلادىم.
— مەنى تانيسىز با؟ — دەدىم. بەتىمە قاراپ تۇردى.
— شىراعىم، جاڭىلىپ قالماسام... تانىڭقىرامادىم... — دەدى.
وڭاشاراق الىپ شىقتىم. وتىردىق. بىر-بىرىمىزگە قادالا قاراسىپ وتىردىق.
— شىن تانىمادىڭىز با؟ — دەدىم.
— جوق... تانىمادىم... — دەدى.
— ساكەندى ءبىلۋشى مە ەدىڭىز؟ — دەدىم. تاڭىرقاي قالدى.
— قاي... ساكەن؟.. سەيفوللانىڭ ساكەنىن بە؟ — دەدى.
— ءيا، — دەدىم.
— بىلەم... — دەدى. ءبىراق ءالى دە تانىمادى.
— ەندەشە سول ساكەن مەنمىن، — دەدىم.
سەلك ەتە تۇسكەندەي بولدى. كوزدەرى شەڭبەردەي بولدى...
— قوي، شىراعىم!.. ساكەن سەندەي ەمەس... ءويتىپ بالالىق قىلما! — دەدى.
تانىمادى. نانبادى.
ىشىمنەن: «اپىرىم-اي، سونشا وزگەرىپ، ءتۇسىمنىڭ سونشا بۇزىلىپ كەتكەنى مە!» — دەدىم.
ون شاقتى ايدىڭ ىشىندە تۇسىمە ون جىلدىق وزگەرىس كىرگەنىن سوندا عانا ايقىن ءبىلدىم. ون اي قينالعان جان بەتكە ون جىلدىق تاڭبا سالعانىن سوندا عانا سەزدىم. سلاۆگورودتە ءبىر ايناعا قاراپ قالعانىمدا، ءوز بەتىمنەن ءوزىم سەلك ەتىپ شوشىپ قالىپ ەدىم... ماڭدايىمدا بۇرىن بولماعان ءۇش-تورت سىزىقتى كورىپ، از كۇنگى دوزاقتىڭ، سانسىز ازاپتىڭ تاڭباسى عوي دەپ ەدىم... سول ارادا ويعا كەلە قالىپ، تاعى دا ءبىر تامساندىرىپ، قايران قالدىرعان نارسە — سول كۇنگى قونىپ شىققان جانتەمىر قىزىنىڭ، شايبايدىڭ ۇيىنەن كورگەن سۋرەتىمنەن مەنى شىرامىتقانى بولدى. ءۇش-اق جىل بۇرىن ءوزىمدى كورگەن ناعاشىم مەنى تانىمايدى.
«مەن ساكەنمىن» دەپ تۇرسام دا، نانبايدى! بۇرىنعى سۋرەتىمدى كورگەن قىز تانيدى!..
ناعاشىما باستان-اياق اڭگىمەنى ايتىپ جانە ءوزىنىڭ ءبىزدىڭ ەلگە كەلگەندەرىن ايتىپ، ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ادامدارىنىڭ تەگىس اتتارىن ايتىپ، ارەڭ دەپ ساكەن ەكەندىگىمە ناندىردىم.
مەنىڭ ساكەن ەكەنىمدى بىلگەن ناعاشىم بايعۇس جىلادى.
— قاراعىم-اي، قانداي حالگە تۇسكەنسىڭ! — دەدى.
— ەندى جىلاماڭىز... مەنىڭ ساكەن ەكەنىمدى ءۇي ىشىنەن باسقا ءتىرى پەندەگە ايتپاڭىز. مەنىڭ اتىم دۇيسەنبى... «ەكىباستۇز» زاۆودىنا جۇمىسقا بارعان اقمولا ۋەزىنە قاراعان ءبىر جيەننەن تۋعان جيەنشار دەڭىز. رۋى قۋاندىق. اتى — دۇيسەنبى، ناۋقاستانىپ، ەندى ەلىنە قايتىپ بارادى ەكەن — دەڭىز.
ءسوزدى سولاي بايلاپ ۇيگە كىردىك. ءۇي — ورتاسىن جامان قوجىر قازاندىق پەشپەن بولگەن، ىنشىك. ءىشى قوقسىق. وتە كەدەي. ۇيدە ءۇش-تورت كەمپىر، بىر-ەكى كەلىنشەك، بىر-ەكى جىگىت، بىر-ەكى بالا وتىر ەكەن. امانداستىق. ءىلياس، مەنىڭ ءجونىمدى جاڭاعىداي قىلىپ ايتتى. ءبىرازدان سوڭ وتىرعان بوتەن قاتىن-قالاش كەتتى. ەسىكتى ىشىنەن بەكىتىپ، وڭاشا قالعان قاتىن-بالاسىنا ناعاشىم مەنىڭ شىن ءجونىمدى ايتتى. ناعاشىمنىڭ قاتىن-بالاسى كوزدەرى شەڭبەرلەنىپ، اڭگىمەنى اڭىرايىپ تىڭدادى. اڭگىمەنىڭ اقىرىندا ءبىر-بىر جىلاسىپ الدى. سونىمەن ۇيگە ورنىعىپ جايلاستىق...
ناعاشىمدىكىنە تىعىلىپ، ون ءبىر — ون ەكى كۇن جاتتىم. ءبىر ءۇيدىڭ دومبىراسى بار ەكەن، سونى شەرتىپ جاتامىن. تاباننىڭ جارالارى جازىلدى. ءىلياس ناعاشىم وتە كەدەي. بار مالى — كوتەرەم، قىرشاڭقى كوك ات، ورنىنان ارەڭ تۇراتىن قوڭىر وگىز. تورت-بەس ەشكى، ءبىر بۇزاۋلى سيىر. بۇل مالعا قاراپ وتىرعان جان: كەمپىر مەن شال، بالاسى، جيىرمانىڭ ىشىندەگى جىگىت — راقىش. بايى ءولىپ قايتىپ كەلىپ وتىرعان ءىلياستىڭ قىزى. ول قىزىنىڭ ەكى-ۇش بالاسى... ءۇي ءىشىنىڭ جابدىعى دا ناشار. ون سومعا تاتيتىن نارسە جوق. ءبارى — كوتەرەم، قىرشاڭقى، كوك شولاق اتقا لايىق: جاپىرايعان قارا پۇشىق قۇمان، ەسكى شوقپىت تەكەمەت. بۇرىنعى زاماندا بولعان ءبىر كورپەنىڭ سىلەمى، ىربيعان اعاش ەسىك. ءبىر-اق كوزى ءبۇتىن، شوقپىت جاماۋلى، سىعىرايعان كىشكەنە تەرەزە. الدى-ارتى سىنعان، ىرسيعان ابدىرە نۇسقاسى. تەمىرمەن جاماعان شىنىاياق. قالاعان تاستارى شودىرايىپ-شودىرايىپ تۇرعان قازاندىق. سىنىق ديىرمەن، جاماۋلى اعاش سارى تاباق، تاعى دا تولىپ جاتقان قوقسىعان نارسەلەردىڭ جۇرناعى، سىلەمى. ءۇي شيكى بۇجىر قىشتان سالىنعان، ءۇي ەمەس، ىنشىك دەۋگە بولادى. مىجىرايعان الاسا ءۇيدىڭ قابىرعاسى قوجىر-قوجىر. ءدال شەشەك قوجىرلاعان قازاقتىڭ بەتىندەي.
ناعاشىمنىڭ ەندى ءبىر ءۇيى — ءىلياستىڭ اعاسى جۇنىستىكى اقمولا — قارقارالى ۋەزدەرى جاق شەتتەگى قارجاس ەلىنىڭ ىشىندە ەكەن. باياننان ءجۇز شاقىرىمداي جەردە. ءجۇنىس ءوزى كەمپىرىمەن ولگەن. ءجۇنىستىڭ جالعىز بالاسى مۇقاي سول قارجاستاعى قايىن جۇرتىنا كوشىپ بارىپ وتىر ەكەن. مۇقايدى مەن كورگەن ەمەسپىن، ءىلياس ءۇيىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، مۇقايدىڭ شارۋاسى ءتاۋىر بولسا كەرەك. ون شاقتى سيىر، جيىرما شاقتى قوي تۇياعى، ءۇش-تورت جىلقىسى بولسا كەرەك. مۇقايدىڭ وتىرعان قاينىنىڭ اۋىلى باياننان اقمولا ۋەزىنىڭ وڭتۇستىگىنە قاراي جۇرگەندە جولدا ەكەن. مەنىڭ جونىمدە بولعاندىقتان، بۇل ماعان وتە جاقسى بولدى.
ەندى ءىلياس ەكەۋمىز جۇرمەكپىز، جولشىباي مۇقايعا بارماقپىز. ودان ءارى ءىلياس ءبىزدىڭ ەلگە شەيىن مەنىمەن بىرگە بارماق. جۇرۋگە قامداندىق. ءىلياس بالاسىنا جاعالاي ات ىزدەتىپ تابا المادى. بار اعايىندارى بەرمەدى. اقىرىندا قوڭىر وگىزگە اربا جەگىپ، ازىققا تابا نان الىپ، ءىلياستىڭ باي اعايىنى نوگەربەك قاجىنىڭ بالاسىنان سارى ماي ساتىپ الىپ، ءىلياس ەكەۋمىز ءجۇرىپ كەتتىك. ارباعا مىنسەك وگىز تارتا المايدى. تاعى دا وگىزدى قاقپالاپ جاياۋ سالپاڭدادىق. كۇنۇزىن وگىزدى قاقپالاپ، سالپاڭداپ، كەشكە ءبىر ناشار قازاققا قوندىق. ەرتەڭ ەرتە ول اۋىلدان شىقتىق. باياننىڭ قارا قىرتىسىن ايعىزداپ كازاك-ورىس ەگىن جايلارىنىڭ ارالارىمەن كەلەمىز. كەلە جاتقانىمىزدا ءتۇس كەزىندە جول اۋزىندا كوشىپ بارا جاتقان ءبىر ءۇيلى قازاققا كەز بولدىق. بىر-ەكى تۇيەگە جۇك ارتقان، ءبىر اتقا، ءبىر وگىزگە اربا سالعان. ەكى-ۇش ەركەك. ءبىر جاس ايەل. شوقشا قارا ساقالدى، سالت اتتى قازاق ىلياسپەن تانىسا كەتتى. امانداستى. «جول بولسىن» ايتىستى. ءبىراز سويلەسىپ، وزىپ كەتكەن كوشىنە بارىپ ەدى، ءبىر جىگىتپەن شوقشا قارا ساقالدى قايتا كەلىپ، ىلياسپەن ىلىنىسە باستادى. ءىلياستان ءبىر اقى داۋلادى. جانجالداستى. مەن سوزدەرىنە كىرىسىپ ەدىم، شوقشا قارا ساقالدى بولمادى. كوشتەگى بىرەۋىن شاقىردى. باياناۋىل قالاسىنىڭ (ستانيساسىنىڭ) ءبىر باي كازاك-ورىسىنىڭ ەگىنشىسى ەكەن:
— قالاعا بايعا اپارىپ بەرەمىن... سەندەر قاشقىنسىڭدار، — دەدى.
ءۇش قازاق قوڭىر وگىزدى ارباسىمەن الدى. ءوزىمىزدى بىرگە ايداپ، جالعىز ءۇي قوناتىن جەرىنە، كازاك-ورىس ەگىنجايىنىڭ قاسىنا اپاردى. لاج قۇرىدى. كازاك-ورىس بايىنىڭ بۇزىقتىعىن ۇيرەنگەن ءبىر زاكونشىك «باتىر» كورىنەدى. مەنەن بيلەت قاعاز سۇرادى. كورسەتتىم. قاعازعا تورەشە ءتۇيىلىپ، وقىعان تارىزدەنىپ قارادى. ومبىدان — كولچاكتان قاشقالى مەنىڭ بيلەت قاعازىمدى ەكى-اق جەردە تەكسەرىپ كوردى. ءبىرى — سۇلۋ باياننىڭ كۇنشىعىس ەتەگىندە، جانتەمىر قاجىنىڭ اۋىلىندا. ءبىرى — جانە سول باياننىڭ كۇنشىعىس ەتەگىندە وسى، ىزام كەلدى. ىزا بولماي قايتەرسىڭ! ومبى ۆوكزالىندا، تاتاركادا، سلاۆگورودتە، كەرەكۋدە (پاۆلودار) كولچاكتىڭ ادەيىلەگەن اڭدۋشىلارى بيلەت قاعاز سۇرامايدى. ال سونشا جەردەن ىزدەپ كەلگەن بايان تاۋىنىڭ ەتەگىندەگى قازاقتار ىلىككەن جەردەن بيلەت قاعاز سۇرايدى! كولچاك بىلسە، بۇلاردى تىڭشىلارىنىڭ باستىقتارى قىلار ەدى-اۋ دەپ ويلادىم. كولچاكتىڭ جىلتىر يىقتى جىلاندارىنان، سۇلۋ بايان، سەنىڭ ەتەگىڭە جابىسقان قازاق بايلارىنىڭ سۇم مىنەزدەرىن ۇيرەنگەن قازاق ازعىندارى — قارابەتتەر «ساق» ەكەن-اۋ دەدىم. ول كۇنى شوقشا قارا ساقالدىڭ جالعىز جاپپاسىندا بولدىق.
بوساتپادى. كەشكە كۇن سۋىتىپ، قايتالاما بوران بولدى. قارلى بوران كۇنىمەن سوقتى. ءبىر دالادا، ەگىنجايىنىڭ اراسىندا، جالعىز جاپپادا، شوقشا قارا ساقالدىڭ امىرىندە ءبۇرىسىپ وتىردىق. بوران تاڭ اتا اشىلدى. ساسكە كەزىندە ءوزىمىزدى بوساتتى، وگىز بەن اربانى الىپ قالدى. قولدان كەلەر قۋات جوق، الىس جەر. جولداسىم ءالسىز شال، ءوزىم قاشقىن. بۇل ارادا نە قايرات قىلۋعا بولادى؟ جاياۋ كەتە باردىق. بىلاي شىعىپ، شالدى ءوز اۋىلىنا كەيىن قايىرىپ، جولدى شالدان انىقتاپ سۇراپ قاعازعا جازىپ الىپ، ءوزىم جالعىز مۇقاي ناعاشىم وتىرعان اۋىل قايداسىڭ دەپ ءجۇرىپ كەتتىم.
كەشەگى قاپ-قارا جەردىڭ ءۇستى اپپاق. قۇبىلادان قوڭىر جەل اقىرىن ەسەدى. جاقىن ماڭدا ەل جوق. تەك كوزگە كورىنەرلىك جەرلەردە اندا-ساندا قارايعان، قىبىرلاعان ەگىنشىلەر قارالارى كورىنەدى. جانە ولاي وتكەن، بۇلاي وتكەن بىرەن-ساران جۇرگەن-تۇرعاندار كورىنەدى. تاعى دا جالعىز جاياۋ سوقپاق جولمەن ادىمدادىم.
كۇن كوتەرىلە قار ەرىدى. ءتۇس كەزىندە قار قالمادى...
ءبىر جەردە وتىرعان، كيىز ۇيگە شىققان ءۇش-تورت اۋىلدىڭ جانىنان ءوتتىم. ودان ءبىر بۇيراتتىڭ ىشىندەگى ءىلياس ايتقان يەسىز كولگە كەلدىم. جاعاسىندا يەسىز قالعان ءبىر ءۇي، قورا تۇر ەكەن. پۇشىقتىڭ مۇرنىنداي اڭىرايىپ-ساڭىرايىپ قالعان بۇيراتتان استىم. ءىلياس ايتقان «بىلقىلداق» دەگەن جەرگە كەلدىم. ەندى ەلگە كيلىكتىم. بۇرىنعىداي ەمەس، مالدىڭ ساباعى كورىنە باستادى. قازاق اراسىنا كىرگەلى توپتانعان قوعامدى مالدى ەندى عانا كورە باستادىم. ويتكەنى بۇل جاق قىستان ونشا جۇتاماي شىققان ەكەن.
ءىلياس ايتقان «قوجانىڭ قورىعى» دەگەن جەرگە كەلدىم. كيىز ۇيلەرىنە شىعىپ وتىرعان ءبىر بايلاۋ اۋىلعا بۇرىلىپ، ءبىر بايلاۋ ۇيگە كىرىپ، كوجە ءىشتىم. جولشىباي كولكىپ جايىلعان قار سۋىن جالاڭاياقتانىپ ءبىراز كەشىپ وتىردىم. كۇن بۇيراتتىڭ جەلكەسىنە مىنگەندە، سول بۇيراتتىڭ بەتىندە وتىرعان ءىلياس ايتقان ايسا اقساقالدىڭ اۋىلىنا كەلدىم. اۋىلىنىڭ قاسىندا ءبىر قۇدىقتى تازالاپ، سۋىن توگىپ جاتىر ەكەن. ۇزىن جالپاق اق بۋرىل ساقالى كۇرەكتەي بولىپ، ايسا اقساقال قۇدىق باسىندا وتىر. تورت-بەس جىگىت قۇدىق تازالاپ جاتىر. قۇدىقتىڭ لاي سۋىن بىرەۋى قاۋعامەن، بىر-ەكەۋى ساتىلاپ تەمىر شەلەكپەن توگىپ جاتىر ەكەن. ايسامەن امانداسىپ ءجون ايتىستىق.
ەندىگى ايتاتىن ءجونىم: «باياننان»، «ەكىباستۇزدان» قارجاس باباس بالاباي اۋىلىنا كەتىپ بارا جاتقان جىگىتپىن».
شالا-پۇلا ءجون سۇراي سالا، ايسا اقساقال قالجىڭداي كۇلىپ، قۇدىق جۇمىسىنا جۇمسادى.
— ۋا، ەرىم، تۇلعاڭ دۇرىس كەلگەن ەكەن، مىقتى شىعارسىڭ!.. كانە، مىنالارعا قايراتىڭدى كورسەتىپ جىبەرشى!.. — دەدى.
قاۋعامەن ءبىراز سۋلارىن توگىپ بەردىم. ايسا جىگىتتەردى شاقباي قىلدى.
— ءوي، شىركىندەر-اي، مىنا جىگىتتىڭ قيمىلىنداي قيمىلداساڭدارشى! — دەدى.
ايسانىكىنە قوندىم. ايسامەنەن اڭگىمەلەسىپ وتىردىم.
ءۇيى ەكى بولمەلى، شيكى قىشتان قالاعان ءۇي. مالعا دا، جابدىققا دا بايلاۋ كورىندى. ءبىراق قاتتى قىستان كەيىنگى جازعىتۇرىمعى مال شارۋاسىنىڭ ابىگەرىنەن ءۇيىنىڭ ءىشى بىلىقتاۋ. جاس ءتولدىڭ ءيىسى سەزىلەدى. ايسا ناماز وقىعاندا، مەنىڭ ناماز وقىماعانىمدى كەلىسىمسىزدەۋ كوردى.
— شىراعىم، ءتاۋىر جىگىت كورىنەسىڭ، ناماز وقىمايتىنىڭ جامان ەكەن، — دەدى.
— نامازعا كيىمدەرىم جاراماۋشى ەدى. شيقان شىعىپ ءجۇر ەدى!.. — دەپ سىلتاۋراتتىم.
ەرتەڭ ەرتە شايعا قاراماي، قىمىز ءىشىپ ءجۇرىپ كەتتىم. ول جىلى قىمىزدى ەڭ الدىمەن سول ايسانىكىندە ءىشتىم.
ايسانىڭ اۋىلىنان شىعىپ، بۇيراتتان اسسام، الدىمداعى «دالبا» تاۋ مەن ارالىق ويداعى دالادا، كيىز ۇيلەرىنە شىققان قاتار-قاتار ءۇش-تورت اۋىل وتىر ەكەن. بۇل اۋىلدار دا اجەپتاۋىر مالدى كورىندى. كەلە جاتقان سوقپاعىمنىڭ كوك ەزۋىندە وتىرعان ءتاۋىر كيىز ءۇيلى ءبىر اۋىلعا كەلدىم. اۋىل جاڭا تۇرىپ جاتىر ەكەن. ءتۇتىن شىققان شەتكى بوزشالاۋ، وتاۋشالاۋ ۇيگە كەلدىم. ءۇيدىڭ سىرتىندا ءبىر ەرتتەۋلى ات، اۋىزدىعى الىنعان تۇساۋلى، وتتاپ ءجۇر. ۇيگە كىرىپ كەلىپ، سالەم بەرىپ، جاي تۇرا قالدىم. سول مەزگىلدە ءبىر قىزىق ءىس بولىپ قالدى.
كىرىپ كەلسەم، جاڭا عانا تاڭەرتەڭگى شايلارىن ءىشىپ وتىر ەكەن. داستارقاننىڭ تورىندە ءبىر جىگىت وتىر. جىگىت دوڭگەلەك، بوتا كوز، قىر مۇرىندى، قىلتىق قانا مۇرتتى، قارا تورى جاس جىگىت. توردە مولدىرەپ، شانشىلىپ شاي ءىشىپ وتىر ەكەن. اۋىل جىگىتى ەمەس، اتتان جاڭا عانا ءتۇسىپ وتىرعان جىگىت ءتارىزدى. بەلىن دە شەشپەگەن. شاي ءىشىپ وتىرعان وڭگە ءۇش-تورت كىسى اۋىلدىكى ءتارىزدى. ال داستارقاننىڭ تورىندەگى قارا تورى جىگىت شانشىلىپ، شىنىاياقپەن شاي ۇرتتاپ وتىر. كىرىپ كەلگەندە-اق تاني قالدىم. بىلتىرعى، 1918 جىلعى قىستى كۇنى اقمولادا كەشكى كۋرستا وزىمنەن وقىعان ءبىر جىگىت «شاكىرتىم» ەكەن. 1917-1918 جىلى اقمولادا سەميناريادا كەرەكۋ ۋەزى، وسى باياناۋىل اۋدانىنىڭ قازاعى سۇيىندىك قارجاس كارىم ءساتباي ۇلى دەگەن جىگىت وقىعان. «الاشوردا» پارتياسى اتىنان سەمەي، اقمولا وبلىستارىنان ۋچرەديتەلنوە سوبرانيەگە سايلاۋعا سالىناتىن بەلگىلى ابىكەي ءساتباي ۇلىنىڭ ءىنىسى. كارىم ءساتباي ۇلى اقمولادا بىزبەن جاناسىپ جۇرەتىن. 1918 جىلى اقمولادا قازاق بالالارى، قازاق جىگىتتەرى وقيتىن كۋرس اشقامىز. ساباق بەرەتىن مەن بولعانمىن. سول كۋرسقا كارىم ەلدەن كەلگەن ءبىر جىگىتىن كىرگىزگەن. ەكەۋى ماتجان دەگەن بەلگىلى قازاق بايدىكىنە جاتاتىن. مىنە، سول 1918 جىلعى كەشكى كۋرستا وزىمنەن وقىعان دوڭگەلەك، بوتا كوز، قارا تورى جىگىتپەن ەندى 1919 جىلى ءساۋىر ايىندا باياناۋىل اۋدانىندا، دالبا تاۋىنىڭ الدىندا، قازاق اۋىلىندا، شەتكى ۇيدە، تاڭەرتەڭ كەز بولدىم. داستارقاننىڭ تورىندە شوقپارداي بولىپ شانشىلىپ شايدى ۇرتتاپ وتىردى. ءوزى ساندىلەۋ كيىنەتىن. ءالى دە سولاي كورىنەدى. سالەمىمدى الدى. كەيبىرەۋلەرى اماندىق ايتىستى: «كەلىڭىز، شايعا كەلىڭىز»، — دەستى.
ادەيى تومەنىرەك، داستارقاننىڭ شەتىنە جەتپەي وتىردىم. سىر بەرگەنىم جوق. ءجون سۇراستى. ايسا اقساقالعا ايتقان ءجونىمدى ايتتىم: «باياننان، مىنا باباس بالاباي اۋىلىنا بارا جاتىرمىن»، — دەدىم.
جاي، سۇلىق، جالقاۋ تۇسپەن بايقايمىن — شاكىرت جىگىت ماعان قادالىپ وتىر. بىر-ەكى شىنىاياق شاي ءىشتىم. جىگىت ەكى كوزىن المايدى. باسقالار ونى ەلەپ وتىرعان جوق. شاكىرت جىگىتىم كوزىن اۋدارماي وتىر. بەتىنە قارادىم، جىگىت ماعان:
— ءسىزدىڭ اتىڭىز كىم؟ — دەدى.
— دۇيسەنبى، — دەدىم.
شاكىرت جىگىت بولماشى تامسانعانداي بولدى. ۇندەگەن جوق. سالماقتىلاۋ جىگىت ەدى. ۇندەمەي تىنىپ قويدى. بۇ دا تاني المادى. جۇرەتىن ءجوندى انىقتاپ سۇراپ الىپ، ءبىرازدان سوڭ ءجۇرىپ كەتتىم. شاكىرت جىگىت قالا بەردى. تىسقا شىققان سوڭ، «وڭاشا شىعارىپ الىپ ايتسام قايتەدى؟.. — دەپ ازىراق ويلانىپ لوبلىدىم. ايتۋدى پايداسىز كوردىم. ايتسام، بىرەۋدەن بىرەۋ ەستىپ، جۇرتقا جايىلىپ كەتەر دەپ، ايتپاي ءجۇرىپ كەتتىم. ول كۇنى كۇن جىلى بولمادى. كۇنباتىستان ىزعىرىق جەل ءۇرىپ تۇردى. كادىمگى جازعىتۇرعى قايتارما قارا داۋىل. اسپاندا تاسىعان سەلدىڭ سەڭدەرىندەي قاپتاپ، سۇر الا بۇلتتار شايقالىپ، ءجۇزىپ ءوتىپ جاتتى. كوگى جەتىلمەگەن قارا جەر: دالا، وي، بۇيرات، ادىر، تاۋلار سۇرعىلت تارتىپ، ءبىر ءتۇرلى سۇيكىمسىز قوجىراعانداي. قۇددى جازعىتۇرىمعى كونتاقا قوڭىر ساۋلىق تارىزدەنىپ تۇردى. كۇنى بويى جولىم ەلسىز بولدى. تەك جولعا تاياۋ، دالبا تاۋىنىڭ ەتەگىندە، قىستىق ۇيىندە وتىرعان ءبىر جالعىز ۇيگە سوعىپ، جولدىڭ ءجونىن سۇراپ الدىم. ەلسىز دالبا تاۋىن ارالاپ ءوتتىم.
كۇن باتۋعا تايانعاندا دالبا تاۋلارىمەن ۇشتاسقان كوپ ادىرلاردىڭ ىشىندە، بەلگىلى ءىلياس ايتىپ بەرگەن بولەگىرەك تۇرعان «قاراتوقا» دەگەن ادىرعا كەلدىم.
«قاراتوقا» ادىرىن الىستان كورگەننەن-اق تاني كەتكەنمىن. «ادىردىڭ ۇستىندە قىستاۋ كورىنىپ تۇرادى»، — دەپ ەدى. «سول اۋىلعا قونارسىڭ»، — دەپ ەدى. جانە «قاراتوقا» دەگەن اتتى تۇبىرلەپ كوپ سۇراپ ەدىم. ويتكەنىم: مەنىڭ قازاقشا بەرگى رۋىم «قاراتوقا» ەدى.
كۇن سۇر الا بۇلتتاردى جامىلىپ، وڭ جاقتاعى بۇيرات ادىرلاردىڭ توبەسىنە مىنگەندە، مەن كەلىپ «قاراتوقانىڭ» يىعىنا ءمىندىم. قىستاۋعا كەلدىم. ادام جوق. جاڭا عانا كوشىپ كەتكەن ءتارىزدى. ءۇي قورالار اڭعال-ساڭعال. بۇزىلعان اپاندار ءتارىزدى. ءۇي قورالارىنىڭ ءىشى-سىرتى لاس، شىلقىلداق، بوقتىق، قي، ساسىق. بىر-ەكى جاڭادان ولگەن مالدىڭ جەمتىكتەرى جاتىر. جەمتىكتەردىڭ قاسىندا ەكى-ۇش يت جاتىر ەكەن. مەنەن جەمتىكتەرىن قىزعانىپ، شابالانىپ، ارسىلداپ ءۇرىپ كەلدى. اڭعال-ساڭعال ءۇيدىڭ بىرىنە كىرىپ شىقتىم. ەشتەڭە جوق. قىستاۋ ادىر ۇستىندە. ەكى بوساعا ءتارىزدى. ادىردىڭ اراسىنان سوزىلعان وزەك ويپاڭ تومەن سوزىلىپ دالاڭقاي بولىپ كەتكەن. مەن تۇرعان «قاراتوقا» ادىرىنىڭ تۇبىنەن سارقىراپ وزەن اعىپ جاتىر. كوز ۇشىندا جايىلىپ جۇرگەن قارا-قۇرا مال كورىندى. الىس ءتارىزدى... سۇر بۇلتتاردى جامىلعان كۇن ادىردان ءارى ءتۇسىپ بارادى. الىستا كوزگە كورىنىپ جاتقان مالدىڭ اۋىلىن تابا الام با؟ جوق پا؟.. يەسىز قىستاۋعا قونسام با؟.. مىنا اعىپ جاتقان وزەننەن سۋ اكەلىپ، قايناتسام؟.. انا يتتەر قىزعانعان جەمتىكتەردىڭ ەتىنەن اكەپ اسىپ جەسەم؟.. نەسى بار؟.. ومبىدا كولچاك لاگەرىندە بىزبەن بىرگە جاتقان قىزىل ماديارلار كۇندە ورىستىڭ ءبىر ءيتىن ۇستاپ ءولتىرىپ سويىپ جەيتىن. ءبىر كۇنى حورۆات دەگەن مەنىڭ امپەي ماديارىم مەن پانكراتوۆ دەگەن ورىس جىگىتى ماعان ءيتتىڭ سورپاسىن اكەپ بەرگەن. مەن ىشكەمىن. نەسى بار ىشپەيتىن... ءبىز ماديارلاردان ارتىق بولىپپىز با... ال ولار يت ەتىن جەگەندە، مەن ءولىپ جاتقان جىلقى ەتىن نەگە جەمەيمىن؟.. وسى ويلارمەن لوبلىپ، قازاندىقتى ءۇيدىڭ ۇڭىرەيگەن تەرەزەسىنەن كەلىپ قارادىم. قايتا شىقتىم. ەسىك الدىنداعى تومپەش كۇل قورداعا شىقتىم. كۇل تومپەشتىڭ الدىنداعى جەمتىكتى اق ءتوس قارا يت پەن الا مويناق يت تىرنالاپ جاتىر ەكەن. مەنىڭ جەمتىككە كوز سالعان ويىمدى سەزگەندەي-اق، ەكەۋى جاۋعا شاپقانداي ماعان قارسى ارسىلداپ تۇرا ۇمتىلدى.
الىس بولسا دا ويداعى قىبىرلاعان قارا-قۇراعا قاراي ءجۇرىپ كەتتىم. جولداعى تالدى وزەننەن شەشىنىپ ءوتتىم. شىمىرلاپ، ەكپىندەپ اققان لاي سۋ سۋىق. مۇزداي بوپ دەنەنى قاريدى. بۇرقىراعان لاي اعىننىڭ ەكپىنى قاڭباقتاي قىلىپ ەرتىپ الىپ كەتكىسى كەلەدى. اعىزىپ، دومالاتىپ اپارىپ باتىرىپ، الىپ قاشىپ كوكپار قىلعىسى كەلەدى. لاي سۋدىڭ ىزعارى شەكەدەن ءوتتى...
كۇن ابدەن باتقان كەزدە باعاناعى كورىنگەن قارا مالداردىڭ ماڭىندا، ءبىر وزەنسىماقتىڭ بويىندا وتىرعان ءبىر اۋىلدى تاپتىم. «قاراتوقا» ادىرىنداعى قىستاۋدىڭ يەلەرى ەكەن. ءىلياس ايتىپ بەرگەن ءبىر ورتا شارۋالى قازاقتىڭ ۇيىندە قوندىم.
ەرتەڭ ەرتە شاي ءىشىپ جانە ءبىر توستاعان قىمىز ءىشىپ، قونعان ءۇيدىڭ تال وتىنىن بالتامەن بۇتاپ بەرىپ ءجۇرىپ كەتتىم.
كۇن سۋىق. اسپاندا جوڭكىلگەن، قاپتاعان سۇر بۇلت. كۇنباتىستان ىزعارلى جەل ىزعىرىپ، سىرداڭداپ قارا جەردى جالايدى. كەيدە اسپانداعى جوڭكىلگەن سۇر بۇلتتار تۇتاسىپ، قالىڭداپ، تومەندەپ قاپتايدى. ەكپىنىمەن ىزعارلى جەلدى كۇشەيتىپ، جەلمەن بىرگە اق قيىرشىق قار بۇركىپ وتەدى. كەيدە كوتەرىلىپ جالىراڭقىرايدى. ەلسىز ءبىر دالادان ءوتتىم. ءبىر ولكەگە كەلدىم. تاعى دا بۇراڭداپ اققان ءبىر تاۋلى وزەننەن ەكى ءوتىپ ءبىر اۋىلعا كەلدىم. العاشقى وتكەندە شەشىنىپ جالاڭاشتانىپ جالداپ ءوتتىم. سۋىق كۇندەگى مۇزداي اعىن سۋ دەنەگە جىلانشا ورالادى. كەيىن يتەرىپ كىسىنى جىبەرمەيدى. ەكىنشى وتۋگە وزەننىڭ جاعاسىنا كەلە بەرگەنىمدە وزەننىڭ ارعى جاعىنداعى كورىنىپ وتىرعان اۋىلدان كەلە جاتقان ءبىر اتتى كىسى الدىمنان شىعا كەلدى. قارا ساقالدى، قارا تورى، قىزىل شىرايلى، ورتا جاستا، بەتى جارقىنداۋ كىسى. استىندا قۇلاگەر بيە. سالەمدەستىك. ءجون سۇراستىق. وتكەلدىڭ قاي جەر ەكەنىن سۇرادىم. ايتتى. وتكەلگە قاراي جۇرە بەردىم. قارا ساقالدى قۇلاگەر بيەنى بۇرىپ، قاسىما جەتىپ كەلدى:
— شىراعىم، مەن وتكەلدەن وتكىزىپ سالايىن، مىنگەس! — دەدى.
— جوق، ءوزىم-اق وتەمىن عوي. راقمەت، جۇرە بەرىڭىز!.. — دەدىم.
كىسى قالجىڭداپ، ءسوزدى ويىنعا اينالدىرىپ:
— ۋاي، سەن قالاي جىگىت ەدىڭ؟.. مەن ونىڭا بولمايمىن!.. بۇل قانداي سىپايىلىق! سەنى وتكىزبەي جىبەرمەيمىن! — دەپ، كولدەنەڭدەپ تۇرىپ الدى.
تالدى وزەننەن مىنگەسىپ ءوتتىم. كىسىمەن قوش ايتىستىم.
وزەننىڭ ولكەسىندەگى اۋىلعا سوعىپ، ءجون سۇراپ الدىم.
بەسىن كەزىندە ءبىر بۇيرات ىشىندەگى اۋىلعا كەلدىم. اۋەلى اۋىلدىڭ بەر جاعىندا، بۇيرات ىشىندە جايىلىپ جاتقان قويعا كەلدىم. قويدىڭ ىشىنە كەلىپ، ءبىر قالىڭ كودەلى وزەككە وتىردىم. تومپەگە پىسىرگەن قالتامداعى نان مەن مايدىڭ قالعانىن الىپ جەپ وتىردىم. استىنداعى قىزىل وگىزشەسىن قاقپالاپ، سابالاپ، تاناۋلارىن پىسىلداتىپ قويشى بالا كەلدى. سالەم بەردى. امانداستىق. ەكى كوزى نان مەن مايدا. وگىزىنەن سەكىرىپ ءتۇستى. قاسىما كەلدى. ءۇستى باسى شوقپىت-شوقپىت. ءتۇسى سۇزەكتەن تۇرعانداي. بوزداعى شىعىپ جاق ءجۇنى ۇرپيگەن. «وتىر»، — دەدىم. وتىردى. نان مەن ماي بەردىم. قارماق قاپقان الابۇعاشا قاعىپ الىپ، كومەيلەدى.
— مايدى دا كورەتىن كۇن بولادى ەكەن-اۋ! — دەدى.
— ە، ەلىڭدە ماي جوق پا؟ — دەدىم.
— ويباي، ەل قىستان قالجىراپ شىقتى عوي! ماي تاتپاعانىمىزعا تالاي بولعان شىعار! — دەدى.
— مىنا باعىپ جۇرگەن قويىڭ ەداۋىر عوي. مۇنىڭ يەسىندە نەعىپ ماي بولمايتىن بولدى؟ — دەدىم.
— وزدەرىنە بار بولعانمەن، بىزگە تيە مە!.. جانە ماي جىلداعىداي مول ەمەس قوي، — دەدى.
— اقىعا نە الاسىڭ؟ — دەدىم.
— ءجوندى اقى دەرلىك اقى جوق، — دەدى.
— سوندا دا؟ — دەدىم.
— ءبىر پۇت بيداي، ءبىر ەتىك، ونان سوڭ ءبىر ەسكى شەكپەن، — دەدى.
— سوعان وسى قويدى جازداي باعاسىڭ عوي؟ — دەدىم.
— ءيا، — دەدى.
ءبىراز سويلەسىپ وتىرىپ، قوش ايتىسىپ ءجۇرىپ كەتتىم. مۇقايدىڭ تۋعان اپاسى بار، ءىلياس ايتقان، ءبىر اۋىلعا كەلىپ، مۇقايدىڭ اپاسىنىكىنە كەلدىم. و دا ءبىر كەدەي ءۇي ەكەن. ناعاشى اپاعا، «ەكىباستۇز» زاۆودىنان كەلە جاتقان جيەن بولىپ، ءجون ايتتىم. ەندى ول اۋىل مەن مۇقاي ناعاشىم وتىرعان بالاباي اۋىلىنىڭ اراسى الىس ەمەس ەكەن.
نامازدىگەر كەزىندە بالاباي اۋىلى وتىرعان سارىادىرعا كەلدىم. سارىادىر ماڭايىنداعى تاۋلاردان، وزگە ادىرلاردان بولەگىرەك تۇرعان ادىر. تۇرعان جەرى ەداۋىر بيىك. كوپ جەردەن كورىنەدى. بالاباي اۋىلى سارىادىردىڭ قاق باسىندا، ءالى قىستاۋىندا. سارىادىردىڭ باسىنداعى بالابايدىڭ قىستاۋى تىربيىپ شوعىرماقتانىپ كورىنىپ تۇر. سارىادىردىڭ بەر جاعىندا كورىنگەن جان جوق. سارىادىردىڭ تومەنگى ەتەگىنە كەلگەنىمدە، اسپانداعى سۇرعىلت بۇلتتار قويۋلانىپ، تومەن سالبىراپ، سۋىق جەل ىزعارلانا سوعىپ، ءبىراز قار ۇشقىنداپ جاۋىپ ءوتتى. سارىادىردىڭ يىعىنا شارشاپ، تالىعىپ شىقتىم. بيىككە شىعىپ الىپ، اۋىلدان تاسالاۋ بولعان سوڭ وتىرىپ، ءبىراز تىنىعىپ الىپ، اۋىلعا كەلدىم.
اۋىل ءتورت-اق ءۇي. قىستاۋىنىڭ، ءۇي قورالارىنىڭ جانىندا كيىز ۇيدە وتىر. مالدارىن قوراعا قاماپ، جايلاپ جاتىر. ءتورت ءۇيدىڭ ءبىرى مۇقاي ناعاشىمدىكى. بىرەۋى — ۇلكەن ءۇي، مۇقايدىڭ قايىن اتاسى بالابايدىڭ وزىنىكى. ءۇشىنشى ءۇي بالابايدىڭ ۇلكەن بالاسىنىكى. ءتورتىنشى ءۇي ءبىر كورشىلەسىنىكى. بىرەۋلەر قوراعا مال قاماپ قىبىرلاپ ءجۇر. ءبىر جىگىت قورانىڭ قاسىندا ءبىر كەر توبەل بيەگە شەلەكپەن سۋ بەرىپ وتىر ەكەن. سونىڭ قاسىنا كەلدىم. سالەمدەستىك. جاۋىرىندى، بويشاڭ، دەنەلى، ات جاقتى، كۇرەك تىستەرى مولىراق، سارى جىگىت. ساقال، مۇرت از، سەلدىر. يەكتىڭ ۇشىندا عانا ءبىر شوق تاستاق جەردىڭ قىزىلشاسىنداي سارى قىلشىق سەلدىرەيدى. ۇستىندە كەلتە ەسكى لانكە كۇپى، بەلىن بۋعان. اياقتا ساپتاما ەتىك. باستا باتىرلاردىڭ دۋلىعاسى ءتارىزدى ەسكىلەۋ قارامەن تىستاعان قارا ەلتىرى تىماق. ءىلياس ءۇي ءىشىنىڭ ايتۋىمەن مۇقاي ەكەنىن تانىدىم. قورا جاقتا، كيىز ۇيلەر جاقتا كىرىپ-شىعىپ جۇرگەن بىرەن-ساران جۇرتتىڭ بىزدە ءىسى بولعان جوق.
— ءسىز مۇقايسىز با؟ — دەدىم.
— ءيا... ونى قايدان بىلەسىڭ؟ — دەدى.
مەن ساكەن ەكەنىمدى، قايدان كەلە جاتقانىمدى قىسقاشا ايتتىم. ءا دەگەندە اۋزىن اشىپ، قۇلاعىن سالا قالسا دا، مۇقاي جىمىڭ ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.
— مىرزا، ءۇي دەمەي-اق، جاي-اق ءجونىڭدى ايتساڭ دا، قازاق بالاسى بىرەۋگە بىرەۋ قوناقاسى بەرەدى عوي! — دەدى.
مەنى «ساكەننىڭ جيەندىگىن ساتىپ تۇرعان، ساكەندى بىلەتىن بىرەۋ» دەپ ويلادى، نانبايتىن بولدى. ناندىرۋعا اڭگىمەنى تەز باياندادىم. ىلياستىكىنە كەلگەنىمدى ايتتىم. ونىڭ ءۇي شارۋاسىن، ءمان-جايىن ايتتىم. ءىلياستىڭ جولدان كەيىن قايتىپ كەتكەنىن ايتتىم. ءىلياستىڭ كەدەيلىگىن، جالاڭاشتىعىن، اشتىعىن ايتتىم. ءىلياستىڭ وزىنە، كەمپىرىنە، بالاسى راقىشقا شۇعا بەشپەنتىمدى، ارتىق كويلەك-دامبالىمدى بەرىپ كەتكەنىمدى ايتىپ، «تانىر» دەپ ۇستىمدەگى راقىشتىڭ جاماۋلى-جاماۋلى جىرتىق بەشپەنتىن كورسەتتىم. جانە ءىلياستىڭ راقىشتان ۇلكەن ءبىر بالاسى قىس ورتاسىندا ولگەن ەكەن، سونى ايتتىم. مۇقاي ەندى ناندى. ءتۇسى بۇزىلدى. بولعان كوڭىلسىز حاباردى توتەننەن ءبىر-اق ەستىگەن سوڭ جىلادى. ەندى ول مەنى كەپ قۇشاقتادى. ءسويتىپ وتىرعانىمىزدا، قولىندا تاياعى بار، ساقالىنا اق كىرگەن، دەنەلى، قىر مۇرىن قارا تورى كىسى كەلدى. بالاباي ەكەن. مۇقايدىڭ كوز جاسىن كورىپ، مەنىڭ دە ءماز بولماي تۇرعان ءتۇرىمدى كورىپ، بالاباي تەز ءىستىڭ ءمانىسىن سۇراپ، ۇيىرىلە ءتۇستى.
مۇقايدىكىنە كەلدىك. مەنىڭ ايتۋىممەن، مۇقاي مەنى اۋىلدىڭ ادامدارىنا بىلاي دەپ تانىستىردى: «ەكىباستۇز» زاۆودىنان اقمولا ۋەزىندەگى ەلىنە قايتىپ بارا جاتقان، اكەممەن ءبىر تۋىسقان قاتشا اپامنىڭ بالاسى — جيەن ەكەن... — دەدى.
مۇقايدىڭ ءۇيى قوڭىر، جاماۋلى ءتورت قانات ءۇي. جاس قاتىنى بار. كىشكەنە قىزى بار. ءۇي جابدىقتارىنىڭ، بۇيىمدارىنىڭ شامالى عانا «كۇن كورگىش» دەرلىك ناشارلاۋ عانا ءتۇرى بار. تورگە سالعان كورپەدە وتىرمىن. مۇقاي قاتىنىنا ءىلياستىڭ ۇلكەن بالاسىنىڭ ولگەنىن ايتتى. قاتىن داۋىستاپ جىلادى. دەرەۋ بالا-شاعالارى كەلىپ، بالابايدىڭ كەمپىرى جانە ۇلكەن بالاسىنىڭ قاتىنى مۇقايدىڭ قارىنداسى ەكەن، ول جۇگىرىپ كەلىپ، داۋىستاپ، مۇقايدىڭ قاتىنىمەن قۇشاقتاسىپ جىلادى. بويجەتكەن، بويشاڭ، دوڭگەلەك بەت، ءبىر قارا تورى قىز كەلدى. مۇقايدىڭ بالدىزى، بالابايدىڭ قولىنداعى قىزى ەكەن. بالابايدىڭ ۇلكەن بالاسى كەلدى. كىشى بالاسى كەلدى... ءتورت ءۇيدىڭ بالا-شاعا، قاتىن-قالاشى جينالىپ قالدى. ءبىرازدان سوڭ جىلاۋ باسىلىپ، جۇرت تارادى.
بۇل ەل قىستان تەك قىسىلىپ قانا شىققان ەكەن. بالاباي اۋىلى امان، كۇيلى شىققان ەكەن. بالاباي اۋىلى وڭاشا. سارىادىردىڭ باسىندا. پاۆلودار ۋەزى باياناۋىل اۋدانىنىڭ قارقارالى، اقمولا ۋەزدەرىمەن شەكتەسكەن ەڭ شەتىندە، سارىادىردىڭ باسىندا تۇرىپ، بالاباي اۋىلىنان قۇبىلاعا قاراساڭ، قارقارالى ۋەزىنىڭ جەرلەرى كورىنەدى. كۇنباتىسقا قاراساڭ، اقمولا ۋەزىنىڭ جەرلەرى كورىنەدى. وڭتۇستىككە قاراساڭ، سەمەي ۋەزىنىڭ جەرلەرى دە قاشىق ەمەس، كوگەرىپ كورىنىپ تۇرادى. اۋىلدىڭ ءۇيى شاعىن — ءتورت ءۇي. ءتورت ءۇي ءبىر-اق ۇيدەي. كوپ كىسى كەلمەيدى. اۋىلدىڭ ادامدارى قازاقناماي، جابايى، جاداعاي. ءبارى اقكوڭىل. قۋلىق-سۇمدىق باققان ەمەس، ءسوز ايداعان سۇعاناق ەمەس. ادامدارمەن تەز ءۇيىر بولىپ كەتتىك. اۋىل از عانا شارۋاسىن باققان، مومىن اۋىل.
مۇقايدىكىندە تىنىعىپ جاتتىم. تورت-بەس سيىرى بار ەكەن، ءبارى بۇزاۋلاعان. قۇيماق، قاتىق پەن قايماققا قارىق بولىپ جاتىرمىن. جيىرماعا جەتەر-جەتپەس ۋاق تۇياعى بار ەكەن. ءۇش-تورت جىلقىسى بار ەكەن. بىرەۋى — ارىق ايعىر. مىنگىشى دە، كولىگى دە سول تورى شولاق ارىق ايعىر ەكەن. كۇن ابدەن جىلىنىپ، كوك جەتىلىپ، سول تورى ايعىر كۇيلەنگەن سوڭ مۇقاي ايعىرعا جايداق ارباسىن جەگىپ، مەنى اقمولانىڭ وڭتۇستىگىنە، ءوزىمىزدىڭ ەلگە الىپ جۇرمەك. كۇن جىلىنىپ، كوك جەتىلىپ، تورى شولاق ايعىر كۇيلەنگەنشە، مۇقايدىكىنە تىنىعۋعا ورنىعىپ جاتتىم.
ءسويتىپ، ءبارىن قوسقاندا ۋاقىتتىڭ قيىنشىلىقتى كەزىندە جاياۋ سەگىز ءجۇز (800) شاقىرىم جول ءجۇرىپ، سەمەي، اقمولا گۋبەرنيالارىنىڭ ءتورت ۋەزىنىڭ تۇيىسكەن جەرىندەگى سارىادىردىڭ باسىندا بالاباي اۋىلىنا كەلىپ دەمالدىم، سەگىز ءجۇز شاقىرىم جول ءجۇردىم دەگەنىم مىناۋ:
1919 جىلى قىلشىلداعان قاڭتاردا اتامان اننەنكوۆتىڭ وتريادى ءبىزدى اقمولادان قىزىلجارعا ايداپ كەلدى. اقمولا — قىزىلجار اراسى بەس ءجۇز (500) شاقىرىم. مۇنىڭ ءۇش ءجۇز ەلۋ شاقىرىمدايىن جاياۋ ءجۇردىم. ومبىدان قاشىپ، وتاربامەن سلاۆگورود كەلىپ، ودان قار ەري باستاعان كەزدە پاۆلودارعا جاياۋ كەلدىم. ءجۇز ەلۋ ەكى (152) شاقىرىم. پاۆلوداردان كوكسوقتا سۋ مەن بايانعا جاياۋ كەلدىم. ءجۇز توقسان ەكى (192) شاقىرىم. باياننان سارىادىرعا — بالاباي اۋىلىنا جاياۋ كەلدىم ءجۇز شامالى شاقىرىم. ءبارىن قوسقاندا — (800) سەگىز ءجۇز شاقىرىم بولادى. بۇل جولدىڭ اسىرەسە اياققا قيىن بولعانى، ەكى تاباندى ۇلدىرەتىپ، قانىن اعىزىپ، جانعا قاتتىراق باتقانى — سوڭعى ءتورت ءجۇز ەلۋ (450) شاقىرىمدىق ءجۇرىس. سلاۆگورود پەن سارىادىرداعى بالاباي اۋىلىنىڭ اراسى...
بالاباي اۋىلىنا ءۇيىر بولىپ الدىم. وڭكەي ءبىر مومىن، اقكوڭىل، جاداعاي، جابايى ادامدار. ءسىڭىسىپ كەتتىم. تەز وڭالا باستادىم. ىسىنگەن دەنە قايتىپ، تارالىپ، تارامىستاندى. دەنە جىڭىشكە كوك تەمىردەي بۇگىلىپ كۇشەيدى. بالاباي اۋىلىنىڭ اعى مول. قۇيماق، قاتىق، قويۋ قايماق، جاڭا بايلاپ ساۋعان ۋىز قىمىزعا كانىگى بولدىم. كۇن ابدەن جىلىدى. كوك گۋلەپ شىعا باستادى. بالاباي اۋىلى سارىادىردىڭ تەمىرقازىق جاعىنا، باۋىرعا، كوكوزەككە قوندى. بالاباي اۋىلىنىڭ سەنىمدى ءبىر ءوز كىسىسىندەي بولدىم. بالابايدىڭ قىرىق شاقتى جىلقىسى بار. ءجۇز ەلۋ قويى بار. ءبىرتالاي سيىرى بار. مال شارۋالارىنا قاتىناسا باستادىم. كوگالداعى جەلى باسىنا بارىپ، بيە ساۋدىراتىن بولدىم. بيە ساۋاتىن بالابايدىڭ قىزى... شەتتەگى جالعىز اۋىل بولعاندىقتان ۇرى-وتىرىكتەن قورقىنىشتى. ولاي وتكەن، بۇلاي وتكەن جورىقشىنىڭ جولى. «جامان ايتپاي جاقسى جوق»، ءبىر كۇنى جورتۋىلشى جاۋ كەلىپ سوقتىقسا، «ءتايت» دەگىزىپ، جەر سوقتىرىپ كەتەدى. تەمىرقازىقتان كۇنشىعىس جاقتا، ون-ون بەس شاقىرىمداي جەردە وتىرعان ەل بولماسى، ايقايعا كەلەتىن ەل جوق. جۇرگىنشى ۇرى كوپ. جامان ۋاقىت. مالعا ساق بولۋ كەرەك. قامسىز بولماۋ كەرەك.
ءبىر كۇنى كۇن ەڭكەيگەن كەزدە بالاباي بيىككە قاراۋىلدا وتىرىپ، سارىادىردىڭ وڭتۇستىك جاعىنداعى بۇيرات شوقىعا جاۋ كەلگەنىن كورىپتى. اسىعىپ اۋىلعا كەلدى. اۋىلداعى بار ەركەك اتقا مىندىك. ءبارىمىز التى-اق كىسىمىز. جاۋ ءبىر توپ دەيدى. ماعان بالابايدىڭ قىزى مىنەتىن قىزىل جورعا اتىن ەرتتەپ بەردى. ءبىر-بىر سويىل الدىق. ءبىر مىلتىعى بار ەكەن، ونى مەن الدىم. جاۋ بەكىگەن بۇيرات شوقىنى قۇرىلعان پلان بويىنشا ەكى ءبولىنىپ، الىستان وراپ قامادىق. جاۋ ءبىزدى بۇرىنىراق كورىپ قويىپ، «سەمىزبۇعى» تاۋىنا قاراي قاشىپ بارادى ەكەن. ۇزاپ كەتكەن ەكەن. ءبىراز سوڭىنان بارىڭقىراپ، ءبىراز قاراۋىلدا تۇرىپ قايتتىق.
وسىدان كەيىن مەن بالاباي اۋىلىنىڭ ءقاۋىپتى كۇنى، ءقاۋىپتى تۇنىندە جىلقى كۇزەتۋىنە، جىلقى ىڭىرتتەۋىنە كىرىسە باستادىم. ماڭايدا، ءبىر جەردە ءجۇرىسى سۋىق جورتۋىلشى كورىنىپ قالسا، مەن دە بالابايدىڭ جارامدى اتىنا ءمىنىپ، جىلقى ىڭىرتتەسىپ كەلۋگە باراتىن بولدىم. جىلقى كۇن سايىن ىڭىردە، جاتاردا، اۋىلعا يىرىلەدى. جىلقى يىرىلگەن سوڭ، قويمەن بىرگە جىلقىنى دا كۇزەتىپ وتىرامىز. ءبىر كۇنگى كەشتىڭ عانا سۋرەتىن ازىراق ايتىپ وتەيىن.
مىنە، قورانىڭ شەتىندە، جىبەك كوكتىڭ ۇستىندە تەكەمەت سالىپ، بالابايدىڭ قىزى قوتانداعى مالدى كۇزەتىپ وتىر. يىعىندا شاپان. قولىندا ءوزىنىڭ شەشەن دومبىراسى. جازعىتۇرعى كەش جىبەكتەي. اسپان كوكپەڭبەك. بىرداي قىپ، سانسىز التىن شەگەمەن ساندەگەن كوكتورعىن شاتىرداي.
تەك ارەدىك-ارەدىك جىبەك تورعىنداي قاقتاپ بەدەرلەگەن جۇقا كۇمىستەي اق شاربى بۇلتتار بار. ولار كوككە جالاتقان بەدەرلى كۇمىس ءتارىزدى. اي كوك شاتىرعا اسقان التىن تاباقتاي. جۇلدىزدار مەن اي قارا جەرگە جارىق ساۋلە توگەدى. جازعىتۇرىمعى كەشپەن بۋلانعان جەر ۇيقىعا ماس بولىپ، قالعىعان ءتارىزدى. جەر ءۇستىن ۇيقىنىڭ جۇمساق، جەڭىل مۇنارى باسقان ءتارىزدى. بۋلانعان جەردىڭ جاس ءيىسى تازا اۋاعا ءسىڭىپ تولعان. توڭىرەك جىم-جىرت. قوتانداعى يىرىلگەن مال بىرداي. اۋىل تىم-تىرىس. ماۋجىراپ قالعيدى. كوككە تويعان قوتانداعى مالدار ماۋجىراپ ۇيىقتايدى. تەك اندا-ساندا قوتاننىڭ ءار جەرىنەن مالدىڭ ۇيقىسىراپ مەكىرەنگەنى، ىڭىرسىعانى، ءىشىن تارتقانى ەستىلەدى. قوزعالىپ، تۇياق سەرىپكەنى ەستىلەدى. بيىك اسپان، جەر-دۇنيە تىنىسقا كىرگەن. توڭىرەك، اۋىل، قوتان ءتاتتى ۇيقىنىڭ مۇنارىندا، مال ءۇيقىنىڭ تەربەۋىندە. قوتاندا بىرداي بوپ اقىرىن ىڭىرانىپ قوي جاتىر. ماۋجىراپ جۋساپ ءيىرىلۋلى جىلقى تۇر. جىلقىنىڭ شەتىندە، تەكەمەت ۇستىندە قوتاندى كۇزەتىپ بالابايدىڭ قىزى مەن ەكەۋمىز عانا وياۋ وتىرمىز. اقىرىن دومبىرا شەرتىپ ءساۋلىم وتىر. شالقامنان كوككە قاراپ، جۇلدىز ساناعانداي، مەن جاتىرمىن. قاسىمىزدا قاڭتارۋلى بايگە كۇرەڭ قاسقا ايعىر تۇر. سۇلۋ، جۇيرىك كۇرەڭ قاسقا ايعىر قالعىپ كەتىپ، اندا-ساندا ءىشىن تارتىپ، تامسانىپ قويادى. توڭىرەك تىم-تىرىس. تەك ءساۋلىمنىڭ قولىنداعى ىڭىرسىپ تولعانعان دومبىرانىڭ ءانى عانا اقىرىن سىڭقىلداپ شىعادى. دومبىرا سارىنى ىڭىرسىپ، قالتىراپ، اقىرىن تولعانادى. تورعىن، جۇمساق تۇنىق اۋانى دىرىلدەتەدى. نازىك، قالتىراپ تولعانعان ادەمى دىبىس ماۋجىراعان قوتاندى، تىنىس تارتقان دۇنيەنى اقىرىن الديلەپ، جۇمساق تەربەگەن ءتارىزدى... ءساۋلىم دومبىراسىنا «زۇلقيانىڭ ءانىن» سالادى. «زۇلقيا» اقمولادان شىققان بەلگىلى ءان ەدى. زۇلقيا ەسىمدى ءبىر باقىتسىز ايەلدىڭ زارى... زۇلقيا زارلى، قاسىرەتتى ءانىن جاس بالاداي ءوزىن-وزى جۇباتىپ وتىرىپ سالعان ءتارىزدى...
...وسپانبايدىڭ قىزى ەدىم مەن زۇلقيا،
زۇلقيانىڭ قولىندا گارمونيا.
ءالدي-اي!
ءبىر جامانعا قور بولىپ كەتكەنىمشە،
ءبىر جاقسىمەن بولايىن كومپانيا،
ءالدي-اي!
قوي، قوي بوپەم! قوي، بوپەم!
جىلاما، ساۋلەم، ءالدي-اي!
مىڭ سيىردى باستاعان كەر قۇناجىن،
قاسىرەت ويلاي بەتىمە ءتۇستى-اۋ ءاجىم،
ءالدي-اي!
مال بەردىم دەپ ءبىر جامان يە بولاد،
قاسىرەتتىڭ ىسىنە بار ما لاجىم؟ —
ءالدي-اي!
قوي، قوي، بوپەم! قوي، بوپەم!
جىلاما، ساۋلەم، ءالدي-اي!
قىزىل شىلىك اۋىلىم ارالىندا،
تەڭىم ەمەس سول جامان، بارامىن با؟
ءالدي-اي!
ءوزىم تەڭدى سول جامان ادام بولسا،
ساۋ باسىما ساقينا سالايىن با؟
ءالدي-اي!
قوي، قوي، بوپەم! قوي، بوپەم!
جىلاما، ساۋلەم، ءالدي-اي!
كىم تىڭدايدى قىز سورلى جىلاعانمەن؟
كوزدىڭ جاسىن كول قىلىپ، بۇلاعانمەن؟
ءالدي-اي!
شىڭىراۋعا تۇسكەن سوڭ شىعۋ قيىن،
جالبارىنىپ تاڭىردەن سۇراعانمەن،
ءالدي-اي!
قوي، قوي، بوپەم! قوي، بوپەم!
جىلاما، ساۋلەم، ءالدي-اي!
ءيا، ءوزىن-وزى جۇباتپاسا، كىم جۇباتقان قىز سورلىنى! كىم تىڭداعان قىز سورلىنىڭ جىلاعانىن، كىم كورگەن ونىڭ كوز جاسىن!
قوتانداعى قويدىڭ ۇيقىسىراپ، اۋىر، مەڭىرەۋ ىڭقىلداپ ىڭىرانعانى عانا، ءيىرۋلى تۇرعان جىلقىنىڭ قالعىپ، ويانىپ كەتىپ اۋىر كۇرسىنگەنى عانا زۇلقيانىڭ زارلى ءانىن، قاسىرەتتى ولەڭىن قوستاعان ءتارىزدى... ماۋجىراعان جەر مەن كوكتە ءۇن جوق... جەر مەن كوك مەڭىرەۋ...
مىنە، بۇل — بالاباي اۋىلىندا كەشكە اۋىلعا يىرىلگەن جىلقى مەن قوتانداعى قويدى كۇزەتىپ جۇرگەن كوپ كەشتەردىڭ ءبىرىنىڭ سۋرەتى.
جاپسارلاس وتىرعان ءبىر اۋىلدارعا، سول ەلدىڭ بولىسى مەن پريستاۆى كەلدى.
كولچاك، الاش زامانىندا ميليسيا باستىعىن «ناچالنيك» دەسە دە، بايان ماڭىنداعى ەل «پريستاۆ» دەيتىن.
— نەگە كەلىپتى؟ نە جيناي كەلىپتى؟ — دەپ بالاباي اۋلى ءۇرپيىسىپ قالدى. تەز حابارلاستى.
— سوعىسقا كەرەك دەپ اۋىلناي ءبىر ات، ءبىر اربا، ءبىر كەسەك كيىز، ءبىر ادامنان جيناي كەلىپتى. بۇيرىقتارى تىعىز بولسا كەرەك. وسى شىتىرلاتىپ جاتىر... — دەسىپ كەلدى.
ونىڭ ارتىنان ىلە «جاراعان ات-اربانى قولشا الادى ەكەن»، — دەگەن حابار كەلدى. بولىس تا، پريستاۆ تا قاتاڭ دەسەدى. بولىستارى — قارجاس شورماننىڭ ءبىر بالاسى.
بالاباي اۋىلىندا ءبىر ءتاۋىر اربا بار. ونسوڭ تورت-بەس ءتاۋىر ات-ايعىر بار. اسىرەسە بايگە جيرەن قاسقا ايعىر. بالاباي بالالارىنىڭ ايتۋىنشا جيرەن قاسقا ايعىرعا شورماننىڭ بولىس بالاسى قۇنان كۇنىنەن سۇقتانىپ جۇرەدى ەكەن. 1916 جىلى، قازاق جاستارىن اسكەري جۇمىسقا العاندا جيرەن قاسقا ايعىر — بايگە الىپ جۇرگەن دونەن. شورماننىڭ بولىس بالاسى بالابايدىڭ ەكى بالاسىن اسكەري جۇمىستان قالدىرىپ، بايگە قاسقا دونەندى الادى. پاتشا تۇسكەن سوڭ بايگە قاسقانى بالابايدىڭ بالالارىنىڭ وزدەرى قايتادان ۇستاپ الادى. ەندى كولچاك پەن «الاشوردا» زامانىندا شورماننىڭ بولىس بالاسى قايتا بولىس بولىپ، «الاشوردا» اسكەرىنە كومەك جيناپ، ەلدى «شىتىرلاتقان» بەتىمەن كەلىپ، بالابايدىڭ جيرەن قاسقا ايعىرىن كوزدەيدى.
بالاباي اۋىلى ساستى. مۇقاي مەنەن اقىل سۇرادى. مەن وزىمشە اقىل ايتقان بولدىم. بالابايدىڭ دا، مۇقايدىڭ دا ارباسىن اۋىلدان قاشىعىراق جەردەگى وزەكتىڭ جارىنا تىققىزدىم. بالابايدىڭ جىلقىسىنداعى بەس-التى جاقسى ات، ايعىرىن ۇستاتىپ، تىزگىزىپ، ازىققا قاتىق، قىمىز، ىرىمشىك الىپ، ءوزىم جيرەن قاسقا ايعىرعا ءمىنىپ، قاسىما بالابايدىڭ قاسىندا وتىرعان ءۇيدىڭ جىگىتىن (يەسىن) الىپ، تىزىلگەن ات-ايعىرلاردى سوعان جەتەكتەتىپ، تاۋعا شىعىپ كەتتىم. ەلدەن بولىس پەن پريستاۆ كەتكەن سوڭ، اۋىلدىڭ بىرەۋى تاۋعا كەلىپ حابار قىلاتىن بولدى. حابار قىلعاندا ءبىر بيىكتەۋ جەرگە كەلىپ، الىستان اتوي بەرەتىن بولدى.
ءبىز ات-ايعىرلاردى تاۋعا اكەلىپ، تاۋدىڭ باسىنداعى قوراعا اتتاردى كىرگىزىپ، پىشەن سالىپ قويىپ، قاراۋىل قاراپ كۇندى وتكىزىپ، ءتۇندى وتكىزىپ جاتتىق.
ءسويتىپ، ات-ايعىرلار مەن اربانى امان الىپ قالدىق.
سولايشا بالاباي اۋىلىندا ايدان اسا جاتتىم.
ءوزىمىزدىڭ ەلگە كەلۋ
مۇقايدىڭ تورى شولاق ايعىرى تويىندى. كوك جەتىلدى. جاز تولىقسىدى. جۇرت اققا مولىقتى.
ءبىر كۇنى مۇقاي ارباسىنا تورى شولاق ايعىرىن جەكتى. ەسكىلەۋ تەكەمەتىن ارباعا سالدى. مەن كوشىر بولىپ، ايعىردىڭ تىزگىنىن ۇستادىم. مۇقاي «ۇلكەن كىسى» بولىپ، اربانىڭ ورتا بەلىنە وتىردى. بالاباي اۋىلىمەن قوش ايتىسىپ ءجۇرىپ كەتتىك. مەن مۇقايدىكىندە كيىمدەرىمدى تاعى دا وزگەرتىڭكىرەپ الدىم. باياندا، ىلياستىكىندە باستاعى قۇلاقشىندى قالدىرىپ، قوڭىر ەلتىرىدەن تىماق ىستەتىپ ەسكى شىتپەن تىستاتىپ كيگەمىن. ءىلياستىڭ بالاسى راقىشقا ىشتەن كيەتىن ورىسشا شۇعا بەشپەنتىمدى بەرىپ، ونىڭ ءبىر ەسكى، جاماۋلى جىرتىق قازاقشا بەشپەنتىن كيگەمىن. ەندى مۇقايدىڭ قاتىنىنا، سىرتتان كيىپ كەلگەن، سىرتى كۇيە بولعان قوڭىر تىبەن، ءىشى كۇزەن بەشپەنت ىشىگىمدى بەرىپ، ەسكى، جىرتىق، جاماۋلى لاڭكە شاپانىن كيدىم.
ءسويتىپ ۇستە — جىرتىق، جاماۋلى ەسكى لاڭكە شاپان، باستا — جامان قوڭىر تىماق، بۇتتا — جاماۋلى قوي تەرىسى شالبار. اياقتا جامان جاماۋلى بۇزاۋباس ەتىك. بەلدە — ەسكى شۇبەرەك بەلبەۋ. نۇسقام كوشىر بولىپ، اربانىڭ الدىنا وتىرىپ، ات ايداپ، ات دوعارىپ، ات ارقانداپ، ات جەگىپ جۇرۋگە لايىقتى.
مۇقايدىڭ اۋىلىنان ءبىزدىڭ ەلگە كەلگەن جولدى بۇل اراعا جازبايمىن. تەك ءوزىمىزدىڭ ەل شەتىنە قالاي كىرىپ، ءوزىمىزدىڭ اۋىلعا كەلگەندىگىمدى عانا ايتىپ وتەيىن.
پاۆلودار ۋەزىنىڭ جاپسارىنان اقمولا ۋەزىنە كىردىك. ۋەز ايماعى ۇلكەن. اياڭداپ، وننان اسا كۇن ءجۇرىپ، جاپسار ەلدەردەن ءوتىپ، اقمولا ەلدەرىنىڭ كۇنشىعىس-تۇستىك جاقتاعىلارىن ارالاپ وتىرىپ، اقمولانىڭ وڭتۇستىك شەتىندەگى ءبىزدىڭ ەلمەن جاپسار، ارالاس وتىراتىن ءوزىمىزدىڭ جاقىن رۋلاس ەلدەرگە كەلدىك. تالاي قىزىقتى اڭگىمەلەر قالدى.
جولشىباي تۇستەنگەن، قونعان ەلدەردە اڭگىمەلەسىپ وتىرامىز.
«بولشيەۆيك پەن سارى ورىستى» اڭگىمە قىلامىز. «سارى ورىس» دەپ كولچاكتىڭ اكىمدەرىن، ورىس بايلارىن ايتادى. قالىڭ قارا بۇقارانىڭ كوبى-اق «سارى ورىستى» كۇڭكىلدەپ قارعايتىن بولىپتى. كەيبىر جەرلەردە «بولشيەۆيك كەلسە ەكەن» دەگەندى دە ايتا باستاپتى.
بۇرىن ءبىزدىڭ ەل جاز جايلاپ وتىراتىن «سابىرقوجا» دەگەن وزەنگە كەلدىك. سوڭعى جىلدارى «سابىرقوجاعا» ءبىزدىڭ ەل كەلە الماي كەيىن، ەسەن دەگەن وزەننىڭ بويىندا قالعان ەكەن. سابىرقوجا مەن ەسەننىڭ اراسى (100) ءجۇز شاقىرىمداي. ارادا، جولدا، جول ماڭىندا ەل سيرەك. تەك سابىرقوجادان ون بەس، جيىرما شاقىرىمداي جەردە، جولىمىزدا «قۇندىزدى» دەگەن وزەندە بىر-ەكى اۋىل بار. ودان شىققان سوڭ ون بەس، جيىرما شاقىرىمداي جەردە، «شوپتىكول»، «جامانكول» دەگەن كولدەردىڭ باسىندا بىر-ەكى اۋىل بار. ودان شىققان سوڭ جولدا «نۇرا» دەگەن وزەننىڭ بويىندا بىر-ەكى پوسەلكە بار. ودان ءارى ءبىزدىڭ ەلگە شەيىن ەل جوق. جۇرتتىڭ ايتۋىنشا ەلسىزدە جول توسقان جۇرگىنشى ۇرى كوپ. قورقىنىش. بۇل حابارلاردى اركىمنەن ءار ءتۇرلى ەستىپ، تورى شولاق ايعىردى ايداپ كۇن ەڭكەيگەن كەزدە سابىرقوجا وزەنىنەن وتتىك. جونىمىزدە، وزەننىڭ ءبىز وتكەن جاعىندا بىر-ەكى اۋىل وتىر. باي اۋىل، اق اۋىل. مال كوپ. وزەننىڭ بويىندا قالىڭ كوگالدى بىرت-بىرت جۇلىپ، پىسقىرىپ، قاپتاپ قىبىرلاپ قۇلالى جىلقى جاتىر. اۋىلداردىڭ سىرتىندا قاپتاپ، بىرداي بولىپ، ىزىڭداپ، قالىڭ اقتىلى قوي جاتىر. اۋىل ماڭىندا سيىر، تۇيە، قارا-قۇرا كوپ. اۋىل باي، اتاقتى اۋىل. زامانىندا اقمولا ۋەزىن بيلەگەن اعا سۇلتان قۇدايمەندە قوڭىرقۇلجا تورەنىڭ بالاسى جاڭگىر تورەنىڭ اۋلى. بەرگى اۋىل جاڭگىردىڭ ءوز اۋلى. ارعى قاسىنداعى اۋىل ءبىر بايلاۋ تولەڭگىتتىڭ اۋلى. جاڭگىر اۋلىندا كۇمبەزدەي ءۇش اق وردا تۇر. شاعالاداي شاڭقان اۋىلدىڭ سىرتىندا جەكەرەك تاعى ءبىر اپپاق ءۇي تىگىلىپ جاتىر. ەكى كوزىم اۋىل مەن مالدا. ءبىزدىڭ ەلمەن جاپسار وتىرسا دا بۇرىن جاڭگىر اۋلىن كورگەن جوق ەدىم. ءبىراق جاڭگىر اۋلى تۋرالى كوپ اڭگىمەلەر ەستۋشى ەدىم.
ءبىز سابىرقوجا وزەنىنەن ءوتىپ ءبىر وزەككە ءتۇسىپ، ەندى ودان شىعا كەلگەنىمىزدە الدىمىزدان قارسى، ءبىر ات جەتەكتەگەن سالت اتتى جىگىت شىعا كەلدى. ساقال-مۇرت جوق. اشاڭ، اققۇبا جىگىت ءتاۋىر كيىنگەن... تاني كەتتىم. سالەمدەستىك. ءجون سۇراسىپ، تۇرا قالدىق. مۇقاي سويلەسىپ تۇر. تانىماعان ادامشا، مەن جاي اۋىلعا قاراپ وتىردىم. بۇل جىگىت وسى ەلدىڭ بالاسى ەدى. اتى اۋەسقان، اكەسى احمەتجان قوجا. اۋەسقان اقمولادا مەن وقىعان قالالىق ورىس شكولىندا وقىعان ەدى. مەنىمەن ءبىر كلاستا ەمەس، كەيىنگى كلاستا وقىعان ەدى. ءوزى 1916 جىلعى قازاق كوتەرىلىسى كەزىندە «ءبىر ورىستى ءولتىردى» دەگەن جالامەن ءبىر قىس اباقتىدا وتىرىپ شىققان ەدى. مۇقايمەن ەكەۋى ءجون سۇراسىپ تۇر. جاي، سۋىق جۇزبەن بەتىنە قارادىم. اۋەسقان ماعان قادالىپ تۇر ەكەن. مۇقايعا:
— توقا، ەنەڭ بالاسىنىڭ قاي اۋىلىنا بارا جاتىر ەدىڭىز؟ — دەدى.
— جانىبەك اۋىلدارىنا، — دەدى مۇقاي.
— ول اۋىلداردىڭ قايسىسىمەن جەگجات ەدىڭىز؟
مۇقاي:
— سەيفوللا دەگەن كىسى ءبىزدىڭ جيەن بولۋشى ەدى، — دەدى. مەن تاعى دا اۋەسقاننىڭ بەتىنە جاي قارادىم. اۋەسقان ەندى ماعان وتە قاتتى قادالا قارادى.
— ءسىز وسى ساكەننىڭ نەسىسىز؟ — دەدى. مەن تۇسىنبەگەن بولىپ: «ساكەنىڭىز كىم؟» — دەدىم. اۋەسقان: «كادىمگى سەيفوللانىڭ ساكەنى... سادۋاقاس...» — دەدى.
مەن اڭ-تاڭ بولعانسىپ، اڭىرايىپ مۇقايعا قاراپ: — بۇل كىسىنىڭ ساكەنى كىم؟ — دەدىم.
اۋەسقان جىلدامداتىپ: «ويباي، ساكەندى بىلمەۋشى مە ەدىڭىزدەر. سەيفوللانىڭ ساكەن دەگەن بالاسى بار ەدى عوي... شىركىن، كەتتى عوي!» — دەپ مەنىڭ جايىمدى ايتتى.
تانىتپاي كەتەتىن بولدىق. ءبىراق اۋەسقاندى قيمادىم. ال قازاق جايى بەلگىلى. سىرىڭدى دوسىڭا ايتساڭ، دوسىڭ ءوز دوسىنا ايتادى. ءسويتىپ، سەنىڭ دوسىڭا ايتقان سىرىڭ ەلگە جايىلادى. سوندا دا اۋەسقانمەن سويلەسكىم كەلدى.
اۋەسقان: «قايىر ەندى!» — دەپ قوزعالا بەردى.
— ءسىزدىڭ اتىڭىز كىم؟ — دەدىم.
تاعى دا مەنىڭ بەتىمە قادالىپ تۇرا قالىپ:
— اۋەسقان، — دەدى.
— مەنى تانىمادىڭىز با؟ — دەدىم.
اۋەسقان اتتان ۇشىپ ءتۇستى. جىلاپ كەلىپ، مەنى قۇشاقتاي الدى. ارسالاقتاپ بالاشا قۋانىپ جاتىر. اتتان ءتۇسىپ كوگالعا وتىردىق. كوپ سويلەسىپ وتىردىق، كوپ حابار ءبىلدىم.
«كولچاك ابدەن سۇمدىق بولىپ الدى. اقمولا مەن اتباسار اراسىندا ءبىر پوسەلكەگە ىلعي بولشيەۆيك كرەستياندار جينالىپ، اتباساردى الماق بولىپ تۇرعان جەرىندە، سولاردى قىرۋعا اتباساردان، اقمولادان كوپ اسكەر شىعىپ، ءبارىن قىرىپ، پوسەلكەلەرىن جەرمەن-جەكسەن قىلىپتى. سودان كەيىن اقمولادا «بولشيەۆيك» دەگەندى اتىپ جاتىر. تۇرمەدەگىلەردى اتتى. بىرەۋدى بىرەۋ وشتىكپەن «مىناۋ بولشيەۆيك» دەپ كورسەتسە بولعانى، ۇستاپ الىپ اباقتىعا جاباتىن بولدى. «قۇمكول» ەلىنىڭ ءبىر ءمۇعالىمىن «بولشيەۆيكسىڭ» دەپ، قالاعا اپارىپ، تۇرمەگە سالىپ اتتى. بەكەتاي ۇلى تىلەۋبەكتى دە اباقتىعا سالدى. بالاسى سەيىتراقماندى اباقتىعا سالدى. ءوزىڭنىڭ جولداسىڭ نۇرعايىندى اتتى. تاعى دا تولىپ جاتىر اتقان ادامدار»، — دەدى.
وزەننىڭ جوعارعى جاعىنان ءبىر تازى ەرتكەن، سالت اتتى، سارى جىگىت كەلدى. سالەمدەستىك. ات ۇستىندە تۇرىپ، سارى جىگىت اۋەسقاننان ءبىزدىڭ ءجونىمىزدى سۇرادى. اۋەسقان:
— سۇيىندىك جاعىنىكى. توقا سەيفوللانىڭ ناعاشىلارى ەكەن، — دەدى. سارى جىگىت:
— ءا-ا، ساكەننىڭ اكەسى سەيفوللانىڭ با؟ — دەپ جانە بىردەمە دەپ ءجۇرىپ كەتتى.
اۋەسقانمەن قوش ايتىستىق. ونىڭ ايتۋىمەن جاڭگىردىڭ ءوز اۋىلىنا قونباي، ارجاق قاسىنداعى باي تولەڭگىتى بايتۋعان دەگەننىڭ اۋىلىنا قونۋعا كەلدىك. ويتكەنى جاڭگىر اۋىلىندا بولىس پەن ءتىلماش جاتىر ەكەن.
«جازىم بولىپ تانىپ قالار» دەپ اۋەسقان جاڭگىر اۋىلىنا قونباۋىمىزدى ۇيعاردى. ءبىز بايتۋعان اۋىلىنا كەلگەنىمىزدە كۇن باتۋعا تايانعان كەزى ەدى. اسپاندى بۇلت باسىپ، جەلدەتىپ، ەپتەپ جاڭبىر سىركىرەپ كەتىپ تۇر ەدى.
بايتۋعان ەداۋىر باي، ەكى-ۇش جۇزدەي قويى بار. سيىرى، وگىزى كوپ. ۇلكەن بوز كيىز ءۇيى بار. تورى ايعىردى ءۇيدىڭ سىرتىنا دوعارىپ تاستاپ، ءۇيدىڭ جانىنا كەلدىك. بايتۋعان، كەمپىرى مەن ەكەۋى ۇيىنە ءبىزدى كىرگىزبەدى، قوندىرمادى. بايبالام سالىپ، باياپارلانىپ: «قوندىرمايمىن، كەتشى-كەت!.. قازاقتىڭ قاڭعىعانىنىڭ قوناق ءۇيى ەمەسپىن! اۋلاق ءجۇر!» — دەپ جاتىر.
باسقا بارار جەر جوق. داعداردىق. تاماق بەرمەسە دە كەتپەۋگە بەل بايلادىق. قازاقشا ايتىستىق. ۇرىستىق. جانجالداسىپ ەرىكسىز ۇيگە كىردىك. وزدەرى ۇيدە وتىرمادى. تىستا بوقتاپ ءجۇر. بالاعاتتاپ ءجۇر. ءبىز قاراكولەڭكە ۇيدە وتىردىق. الدەن ۋاقىتتا كەلىنى وت جاقتى، جىگىت بالاسى كەلدى. ءبارى دە بىزگە تىم-تىرىس. بايتۋعان ۇيگە كىرىپ وتىردى. كەمپىر دە كىرىپ-شىعىپ ءجۇردى. ءبارىمىز دە وتقا تاياۋ وتىرمىز. ەندى كەمپىر دە كەلىپ وتىردى.
سول اي — «ورازانىڭ» ايى ەدى.
اۋىزاشارعا دايارلاپ، قايناتىپ وتىرعان شايى بار ەكەن، جاسادى، لاجسىز بىزگە دە شاي بەردى. بالاسى قاتىنىن ۇردى. جىگىت بىلش ەتكىزىپ قاتىندى تۇمسىققا پەرىپ كەپ قالدى. «شىركىندەردىڭ سىپايىسى-اي!» — دەدىم ىشىمنەن. ەندى ءبىرازدان سوڭ ازىراق بوي ۇيرەنىسىپ، بايتۋعانمەن اڭگىمەلەسە باستادىق. مەن بىلمەگەن بولىپ، جاڭگىر تورەنى سۇراپ وتىرمىن. بايتۋعان جاڭگىر تورەنى، وي، ماقتادى! ماقتادى! مىرزالىعىن ماقتادى.
— ءبىر جىلى، ءبىر تۇمسا كۇشىكتەگەن قانشىققا توقتى سويىپ سالدى... زەكەت بەرگەندە ساناپ، الدىنان وتكىزىپ، ءجۇز جىلقىدان ءجۇز ءبىرىنشىسى ايعىر بولسا دا، اياگوز ات بولسا دا، مولداعا ۇستاتىپ بەرۋشى ەدى... قۇربانعا وگىز سويۋشى ەدى. مالايلارىنا ءبىر بولەك ارناتىپ قۇربان شالعىزۋشى ەدى. بۇل تورەدەن مىرزا جان جوق ەدى عوي...» — دەدى. ابدەن باجايلاپ سۇراپ بولىپ، بايتۋعان ابدەن تورەسىن ماقتاپ بولعان سوڭ، مەن تورەنى جامانداۋعا كىرىستىم.
تۇنىمەن جاڭبىر جاۋدى... توسەكسىز ءبۇرىسىپ، مۇقاي ەكەۋمىز ءتور الدىندا جاتتىق. ەرتەڭىندە ەرتە تۇرىپ، الگى كەمپىر ءبىزدى تاعى دا بوقتاپ، ۇيگە كىرگىزىپ قويعان قامىت-سايماندارىمىزدى تىسقا اتقىلاپ لاقتىرىپ ءجۇر ەكەن... اتتى سۋعارىپ ءبىراز شالدىرىپ الدىم. ساسكە كەزىندە ءجۇرىپ كەتتىك. جولدىڭ سازىنان ات اۋىرلاپ، اربانى تارتا الماعان سوڭ، ءبىراز جاياۋلاپ، كەشكە شوپتىكولگە كەلدىك. شوپتىكولگە تايانىپ، اياڭداپ كەلە جاتقانىمىزدا، ارتىمىزدان ۇشىرتقان ءۇش اتتى كىسى جەتىپ كەلدى. سالەمدەستى. تاعى دا تاني كەتتىم. ءبىزدىڭ قونايىن دەپ كەلە جاتقان «شوپتىكول»، «جامانكولدەگى» اۋىلداردىڭ جىگىتتەرى. بۇل اۋىل دا بىزبەن جاپسار وتىراتىن توقا دەگەن باۋىرلاس ەل. تەك بولىستارى باسقا. اتتى اياڭداتىپ كەلەمىز. ءۇش جىگىت تە قاتارلاسىپ اياڭداپ بىزدەن ءجون سۇراسىپ كەلەدى. ءۇش جىگىتتىڭ بىرەۋى 1917 جىلى وسى ەلدىڭ اۋىلدىق سەزدەرىن جاساپ، كوميتەتتەرىن سايلاعاندا، مەنىڭ ءبىرسىپىرا كۇن قاسىمدا بولىپ ەدى. اتى ءابىش. كەلە جاتىپ بەتىنە قارايمىن، ءابىشتىڭ دە ەكى كوزى مەندە. ات ۇستىندە قيسايىپ ماعان كوپ قاراپ وتىردى. مەن ءتۇسىمدى بۇزبادىم. ءۇش جىگىت بىزبەن سويلەسىپ وتىرىپ تانىماي ءجۇرىپ كەتتى. كەشتەتىپ كەلىپ شوپتىكولدەگى بەيسەمباي اۋىلىنا قوندىق.
ول اۋىلعا تانىتپاي، شوپتىكولدىڭ قاسىنداعى جامانكول باسىندا وتىرعان كوشماعامبەت اۋىلىنا ساسكە تۇستە كەلدىك.
اۋىل كوشىپ جاتىر ەكەن. بۇل اۋىلدا ءبىزدىڭ اكەيمەن نەمەرە-شوبەرە ەكى اپاي بار ەدى. ەندى بۇلارعا امانداسپاي كەتۋدى، تانىتپاي كەتۋدى لايىق كورمەدىم. ءبىر اپايدىڭ جىعىپ جاتقان ءۇيىنىڭ قاسىنا كەلىپ تۇرا قالدىق. ۇيلەرىن جىعىپ كوشىپ جاتقان اۋىل ءبىزدى ەلەگەن جوق. سول ارادا ءبىزدىڭ قاسىمىزعا كەشەگى ات ۇستىندە جولىققان ءابىش دەگەن جىگىت كەلە قالدى. تانىمايدى. امانداستى. ءابىشتى وڭاشا الىپ شىقتىم.
— مەنى تانيسىڭ با؟ — دەدىم.
ارينە، ەندى ءابىش تانىدى. قولىمدى ۇستاپ، كوزىنە جاس الدى. ابىشكە قىسقاشا جايدى ايتتىم.
— ەندى سەن انا اپايعا بارىپ ءتۇسىندىرىپ ايت. جىلاۋشى بولماسىن. جاي امانداسايىق. بىلىنبەي قالسىن، — دەپ ءابىشتى جىبەردىم. ءابىش بارىپ، شاڭىراقتان ءۇيدىڭ ۋىقتارىن الىپ جۇرگەن اپايعا جايلاپ ايتىپ تۇر. كورىپ تۇرمىن. ەكەۋى ءبىزدىڭ ارباعا قاراي ءجۇردى. تايانا بەرىپ، اپاي ايعايلاپ جىلاپ قويا بەردى!..
لەزدە «شوپتىكول»، «جامانكول» باسىنداعى اۋىلداردىڭ بالاسىنا شەيىن ءبىلىسىپ، اڭگىمە قىلدى. لەزدە بۇرقىراتىپ جان-جاقتان شابىسىپ، جۇگىرىسىپ كەلىپ جاتىر. لاج جوق. بىلىندىك.
ول اۋىلدان ەت پەن قىمىزعا تويىپ الىپ، ارباعا ەكى مىقتى ايعىرلارىن جەگىپ، بۇرقىراتىپ ءجۇرىپ كەتتىك. جولشىباي قالادان كەلە جاتقان ءبىر ساۋداگەرگە جولىقتىق. شالا نوعاي ساۋداگەرلەر ەكەن. جالدانىپ كەلە جاتقان ىشتەرىندە بىر-ەكى ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ جىگىتتەرى بار ەكەن. قاستارىنان وتتىك. ءبىزدى تانىعان جوق. قاسىمىزداعى كوشماعامبەت اۋىلىنان ەرىپ شىققان بالانى جىبەرىپ، الگى ءبىزدىڭ اۋىلداردىڭ ەكى كىسىسىنە جاسىرىپ ايتقىزدىق.
— اۋەلى ۇلكەنى — دىلماعامبەت، بىلدىرتپەي، ەلەۋسىز كەلسىن. ونان كەيىن ەكىنشىسى — الشاعىر، ەلەۋسىز كەلسىن، — دەدىم.
بارىپ ايتتى.
ءبىزدىڭ ارباعا دىلماعامبەت جەتىپ كەلدى. جىلاپ، كوزىنەن جاس اعىپ ءجۇر. ەنتەلەپ، الاقتاپ، سىبىرلاپ، بىزدەن:
— ساكەن قايدا؟.. — دەدى. بۇ دا تانىمايدى.
مەن كۇلىپ: «ساكەن مەن. ءبىراق جىلاما! جىلاساڭ بۇلدىرەسىڭ. انا ساۋداگەر نوعايلارىڭ بىلسە، جاقسى بولمايدى»، — دەدىم... نۇرا دەگەن وزەننىڭ بويىنا تۇستەنىپ، ات شالدىرۋعا ساۋداگەرلەر دە توقتادى. ءبىز دە توقتادىق. اتتاردى دوعارىپ، شاي قايناتتىق. ەندى ارسالاقتاپ الشاعىر كەلدى. قۋانىپ جاتىر. بالاشا كازاك-ورىستاردى سىرتتان بوقتايدى.
ول كۇنى جولعا قونىپ، ەرتەڭىندە ءتۇس كەزىندە ءبىزدىڭ اۋىلدارعا كەلدىك. بىردەمە قىلىپ ەسەبىن تاۋىپ، جالداۋشى بايىنان ءبولىنىپ، سالت اتپەن دىلماعامبەت بىزبەن بىرگە جۇرگەن. دىلماعامبەتتى وزدىرىپ اۋىلعا جىبەردىك. جىبەرگەندەگى ماقسات: ءبىرىنشى — ءۇي ىشىندە، اكە، شەشە، ءىنى، قارىنداستارىما دايارلىقپەن كورىنۋ، ەكىنشى — مەنى ءوزىمىزدىڭ ءۇيدىڭ ىشىنەن باسقاعا بىلدىرتپەۋ. اۋەلى جاقىن اعايىندارعا دا بىلدىرتپەۋ. بىلىنبەي ۇيگە بارىپ، ءبىراز بولىپ، سوۆەت وكىمەتى بار تۇركىستانعا ءوتىپ كەتۋ. بۇل كوپتەن ميعا ابدەن ورنىققان، بەكىتكەن پلانىم. وسىنى ابدەن ءتۇسىندىرىپ، دىلماعامبەتكە ايتىپ جىبەردىم.
— ءبىزدى پاۆلودار ۋەزىنەن كەلگەن اكەيدىڭ ناعاشىلارى ەكەن دەسىن دە قويسىن، — دەپ قايتا-قايتا ايتىپ، قاتتى تاپسىرىپ جىبەردىم.
ءجۇرىپ كەلەمىز. اۋىلعا جاقىندادىق. دىلماعامبەت وزىپ كەتكەن. ءبىر جاقىن اعايىننىڭ ۇستىنەن ءوتىپ بارا جاتتىق. ءبىر توپ كىسى اۋىلدىڭ الدىندا سويلەسىپ وتىر ەكەن. قاستارىنا سالت اتتى جاستاۋ بالا جىگىت كەلىپ ەدى، بىزگە جىبەردى. سالت اتتى جىگىت ءوتىپ بارا جاتقان بىزگە شاۋىپ كەلدى. تاني قالدىم. قاتار اۋىلداس سۇلەيمەن دەگەن كىسىنىڭ جامان دەگەن بالاسى. سالەمدەسىپ، ءجون سۇرادى. ايتتىق:
— پاۆلودار ۋەزىنەن كەلە جاتقان سەيفوللانىڭ ناعاشىسىمىز. ايدابولمىز... — دەدىك.
بالا كىسىلەرگە شاۋىپ باردى، ايتتى. ايتا سالىپ، قايتا شاۋىپ كەلدى. تاعى دا ءجونىمىزدى انىقتاپ سۇراپ كەتتى. تانىعان جوق. ءوزىم دە تانيتىن قىلعان جوق ەدىم، بەتىمدى قيسايتىپ، ءبىر كوزىمدى سوقىر قىلىپ وتىرىپ ەدىم.
ءوزىمىزدىڭ اۋىلعا ءبىر-اق بەل قالعاندا، قارسى الدىمىزدان، بەلدەن، ءبىر جەتەگى بار سالت اتتى جىگىت شىعا كەلدى. بىزگە الدىمىزدان ات جىبەرگەن ەكەن دەپ ويلادىم. بۇل بوس ات جەتەكتەگەن بىزبەن اۋىلداس، بالا كۇنىمىزدەن بىرگە وسكەن، ءبىر قادىربەك دەگەن جىگىت ەكەن. قادىربەكپەن اۋىلدا جۇرگەندە كەدەيدىڭ ساياعىنداي امپەي ەدىك. بىزبەن سالەمدەسىپ تۇرا قالدى.
«ە-ە، بۇل ءوز بەتىمەن كەتىپ بارادى ەكەن. بۇل دا تانىمادى عوي شىركىن!» — دەپ ويلاپ تۇردىم.
مۇقايمەن ءجون سۇراستى. ءجون سۇراسىپ بولىپ، «قايىر ەندى!» دەپ، اتىنىڭ باسىن بۇرىپ الدى. شىداماي:
— ءسىز قاي اۋىلدىڭ جىگىتىسىز؟ — دەدىم.
داۋسىمدى تانىپ، بەتىمە جالت قارادى. شىداماي، كوزىم كۇلىپ تۇرعان ءتارىزدى ەدى. قاتتى قىسىلىپ، ساسىپ، سەكىرىپ ءتۇستى. كۇلىپ جاتىرمىز...
قادىربەكتىڭ ەكى اتىن جەگىپ، ايداپ ءجۇرىپ كەلە جاتقانىمىزدا ەداۋىر جەردە ءبىر توپ اتتى كورىندى. قاتتى كەلەدى. كەلە جاتقان وكشەسى ءبىزدىڭ ءجونىمىز. بىزدەن ءوتىپ بارادى. ارامىز ەداۋىر جەر. ويلانىپ توپقا قارادىق. ىشىندە كيمەشەكتى ءبىر ايەل بار سياقتى.
قادىربەك: «ويباي، اناۋ ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ ادامدارى ەكەن!.. اناۋ كيمەشەكتى جامالەكەڭ ەكەن!» — دەپ، قول بۇلعاپ، ايقايلادى.
سالت اتتى توپ بىزگە قاراي اتتى قويىپ قالدى. بۇرقىراتىپ كەلەدى. ءبىز اربادان ءتۇسىپ تۇردىق. ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ ادامدارى... دۇرسىلدەتىپ جەتىپ كەلدى. اناداي جەردەن اتتارىنان دومالاسىپ تۇسە جۇگىرىسىپ كەلدى. بارىندە دە ەس جوق. اسىرەسە انا سورلىدا ەس جوق، نە ايتىپ، نە قويعانىن بىلمەيدى...
«ءوزىمىزدىڭ ءۇي ىشىنەن باسقاعا بىلىنبەيمىن» دەپ كەلگەن قاشقىندى، ەرتەڭىندە ماڭايداعى تورت-بەس بولىس ەلدىڭ ءبارى ءبىلدى. ءبىر جۇمادان سوڭ بارلىق اقمولا ۋەزى ءبىلدى... «جاياۋ» پوچتا!..
XIII. كولچاكتىڭ جانتالاسقان شالىعى
مەن ەلگە كەلگەن كەزدە كولچاك جانتالاسۋدا ەكەن.
تۇمسىعى قانعا باتقان سايىن، قۇتىرعان قاسقىردىڭ كوزىنە قان تولا بەرەدى. كورىنگەنگە شابادى. بىرەۋدى جارىپ كەتەدى. بىرەۋدى باۋىزداپ كەتەدى. كورىنگەنگە شابادى. كورىنگەنگە ءتىسىنىڭ قانىن جاعادى. قۇتىرعان قاسقىر قانعا كانىگى بولادى. شاشىلعان قانعا ماس بولادى. كوزىنە قان تولادى. قۇتىرعان قاسقىر يمەنۋ، ويلانۋدان كەتەدى...
ءا دەگەندە قۇتىرعان پالەدەن سەسكەنىپ، جان ساۋعا قىلىپ سەسكەنىپ قالعان ەل، پالەنىڭ باسىپ العانىن كورىپ جانىن قورعاي باستايدى. قۇتىرعان اۋزىن ارانداي اشقان پالەمەن قارسىلاسادى. شۋلاسادى. تۇس-تۇسىنان بالتا، شوت، ايىر، كۇرەك، باقان الىپ شىعادى. قۇتىرعان قاندى قاسقىردى قامالايدى. تالاي جان جارالانادى. تالايى قۇربان دا بولادى. اقىرىندا، قاندى پالەنى قامالاپ ءجۇرىپ ولتىرەدى. مەن ەلگە كەلگەن قارساڭدا، كولچاكتىڭ قانعا كانىگى بولىپ، كوزىنە قان تولىپ، كورىنگەنگە شاۋىپ جاتقان كەزى ەكەن. قانعا ماس بولعان پالەگە بۇقارا حالىق قارسىلاسا باستاعان كەزى ەكەن.
ەر AMانتاي كوتەرىلىسى
(مارينوۆكا)
قوستاناي اۋدانىندا ابدەن اشىنعان بۇقارا حالىق (كرەستياندار) قوزعالىپ جاساق سالىپ، كولچاكقا قارسى جاسانا باستاپتى. ەڭبەكشى حالىق بۇرىنعى سوۆدەپشىلەردىڭ سوڭىنا ەرىپ، كوتەرىلىپ مايدانعا شىعادى. اۋەلى كوتەرىلىس پوسەلكەلەردەن باستالىپ، تەز جان-جاققا ءورشىپ، كەشىكپەي كوتەرىلگەن قارا بۇقارا قوستانايدى كەلىپ الىپتى. ءبىراق تەمىر جولمەن كەلگەن كولچاكتىڭ قالىن اسكەرىنە شىداپ تۇرا الماي، ۇزاققا بارا الماي، كوتەرىلىس جاساۋشىلار قوستانايدى تاستاپ كەتىپتى.
بۇل قوستاناي كوتەرىلىسىنىڭ باسىندا جالەي ۇلى دەگەن، تاران دەگەن كرەستياندار بولىپتى.
بۇل كوتەرىلىسپەن جەدەل اتباسار، اقمولانىڭ ارالىعىندا، ەسىل وزەنىنىڭ بويىنداعى پوسەلكەلەر دە كولچاكقا قارسى قوزعالا باستاپتى. قارۋ جيناپتى. جاساق جاساپتى. جاساقتارىن «توڭكەرىسشىل حالىق اسكەرى» دەپ اتاپتى. جاساققا باستىق سوۆەت-شتاب سايلاپتى. شتاب ەسىل بويىنداعى امانتاي (ورىسشا مارينوۆكا) دەگەن پوسەلكەدە بولىپتى. بۇل كوتەرىلىستىڭ باسىندا گورلانوۆ، كوروليەۆ دەگەن جىگىتتەر بولىپتى. گورلانوۆ پوسەلكەدە ادام فەلدشەرى. مەن اقمولادا وقىپ جۇرگەن كەزىمنەن گورلانوۆپەن تانىس ەدىم. 1917 — 18 جىلدارى اقمولادا سوۆدەپ زامانىندا-اق سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ جولىنا كورىنە شىعىپ ەدى. كوروليەۆ ءبىزدىڭ قىزىل اسكەردىڭ ۇيرەتۋشىسى ەدى. سوۆەت قۇلاعاندا قولعا ءتۇسىپ، تۇتقىندا بولىپ، قىزىلجارعا قىزىل اسكەرمەن بىرگە ايدالىپ بارعان ەدى. ودان كەيىن كوروليەۆتى ءبىز قىزىلجار لاگەرىندە كورىپ كەتىپ ەدىك. كوروليەۆ لاگەردەن شىعىپ، ەسىل بويىنداعى ەلىنە كەلگەن ەكەن. ءسويتىپ، كولچاكقا قارسى كوتەرىلىستى باستاعان ەكەن...
«امانتاي» توڭكەرىسشىل سوۆەتتىڭ تەمىرقازىعى — ۇياسى بولىپتى. «امانتاي» جان-جاققا ۇران سالىپتى. ات شاپتىرىپتى. كوككە شايقالتىپ قىزىل تۋدى تىگىپ تاستاپتى. تۇس-تۇسىنان امانتايعا كرەستياندار اعىلىپ، شۇباپ قۇيىلا باستاپتى. بەلسەنىپ، كۇشتى بيلەپ، «امانتاي» كۇندىز-تۇنى دايارلانىپتى. اتباسار، اقمولانى الۋ پلانىن جاساپتى. اتباسار. اقمولا قالالارىنىڭ اكىمدەرى، بايلارى الاقتاپتى. «امانتايعا» بولەك-بولەك اسكەر جىبەرىپ، ەشتەڭە قىلا الماپتى. كولچاكتان جاردەم سۇراپ، ومبىعا تەلەگراممانى بوزداتىپتى. قاندى قاسقىر الاقتاپ ساسىپتى. جاندارى مۇرىندارىنىڭ ۇشتارىنا كەلىپتى، كولچاك ومبىدان، قىزىلجاردان «كار قىلعىش» اسكەرىن جىبەرىپتى (كاراتەلنىە وتريادى). «كار قىلعىش» وتريادىنىڭ باستىقتارى ومبى مەن قىزىلجاردىڭ بەلگىلى كازاك-ورىس اتاماندارى — كاتانايەۆ پەن ۆولكوۆ، شونتونوۆ سياقتى «كار قىلعىش» وفيسەرلەر، 3 اتامان اتباسارعا كەلىپ، اۋزىنان جالىن شاشىپ، قىلىشتارىن جارقىلداتىپ ءامىرىن جۇرگىزىپتى. اقمولا، اتباساردىڭ بارلىق اق اسكەرىن امانتايعا اتتاندىرىپتى. امانتايعا اتتانعان كولچاكتىڭ اقمولا، اتباسار اسكەرلەرىنە، تىلەنىپ قالا بايلارى دا قوسىلىپتى. از بولسا دا، «الاشوردا» ازاماتتارىمىز دەپ جۇرگەن مىرزالار دا قوسىلىپتى. ءبارى شەرۋ تارتىپ اتتانىپ، ءجۇرىپ كەلىپ، كاتانايەۆ، ۆولكوۆتەردىڭ بۇيىرعان ساعاتىندا، تاڭەرتەڭگى الاكوبەدە، تۇس-تۇسىنان امانتايدى قاماپ الىپتى. وڭتۇستىك-كۇنشىعىس جاعىنان اقمولانىڭ «اق باتىرلارى»، سولتۇستىك جاعىنان اتباساردىڭ «اق ازاماتتارى»، كۇنباتىس جاعىنان قوستاناي اقتارىنىڭ اسكەرلەرى دە كەلىپتى. اقمولا، اتباسار «باتىرلارىنىڭ» ارالىعىنان كاتانايەۆ، ۆولكوۆتىڭ قىزىلجار — ومبىدان اكەلگەن «كار قىلعىش» اسكەرى كەلىپتى. ءسويتىپ، پۋلەمەت، بومبا، ۆينتوۆكانى اۆتوموبيلدەرگە ورناتىپ الىپ، قالىڭ جاۋ تۇس-تۇسىنان امانتايدى قورشاپ الىپ، بىتىرلاتىپ وقتىڭ استىنا الىپتى.
توڭكەرىسشىلدەر امانتايدى اينالا ور قازىپ الىپ، قارسى اتقىلاپ، جاۋدى جىبەرمەي جاتىپ الىپتى. امانتايدىڭ ءۇستى قالىڭ نايزاعاي ويناعانداي شاڭ-شۇڭ، ىڭ-جىڭ بولىپتى. مىڭ نايزاعاي جەرگە ءتۇسىپ، جاڭبىر جاۋعانداي بولىپتى.
وقتارى تاۋسىلعانشا جاۋىن ىلگەرى باستىرماپتى. امانتايدىڭ وعى تاۋسىلعان سوڭ «اق باتىرلار» تۇمسىقتارى قان-قان بولىپ، شۋلاپ، امانتايعا كىرىپتى. كار قىلعىش «ەرلەر» — امانتايدى استىن ۇستىنە كەلتىرىپتى.
ۋ-شۋ!.. ادامنىڭ جۇيكە تامىرلارىن شىمىرلاتاتىن جۇمىستار جەر-كوكتى تىتىرەتىپتى. تالاپتى. «ولجاعا» قارىق بولىپتى.
سوسىن اۆتوموبيلدەر بۇرقىراتىپ كوشە-كوشەمەن شاپقىلاپ، ءاربىر ۇيگە كەروسين شاشىپ، وت قويىپ، ءورت سالىپتى. ۇيلەرىنەن ۇركىپ شىققان كەمپىر-شالدى، قاتىن-بالانى «اق باتىرلار» نايزا ۇشىنا ءىلىپتى، توپىرلاتىپ اتپەن، اربامەن باستىرىپتى. اۆتوموبيلمەن ەزگىلەپتى. ۋ-شۋ بولعان امانتايدى كۇلمەن، قاندى توپىراقپەن باستىرىپتى... ورىستىڭ «ەرلەرىنەن» تىلەنىپ ەرىپ بارعان «الاشوردا» ازاماتتارى قالىسپاپتى. ءوزى تىلەنىپ كەلگەن، اقمولا «الاشوردا» كوميتەتىنىڭ مۇشەسى ءتاشتي نوسەرشى بالاسى قولى، باسى، تۇمسىعى قان-قان بولىپ، ەكى كوك اربا «ولجا» الىپ شىعىپتى.
ءسويتىپ، قۇتىرعان قاسقىرلار ەر «امانتايدى» تيپىل قىلىپتى. «امانتايدى» ەزىسكەندەردىڭ كەيبىرەۋلەرى كازىر «سوۆەتشىل» بولىپ ءجۇر. قوستانايدىڭ، امانتايدىڭ ءۇنىن وشىرگەن سوڭ كولچاك قانعا ماس بولىپ، قولىنا ىلىككەندى اتا بەرىپتى. اقمولادا بولشيەۆيكتى قۋاتتايسىڭ دەپ، ىرىكتەپ، قازاعى بار، ورىسى بار جەتپىس شامالى كىسىنى اتىپ ءولتىرىپتى. كەيبىرەۋلەردى كوشەدە ايداپ كەلە جاتىپ اتىپ تاستاپتى. جۇرتقا كورسەتىپ، تال تۇستە دە اتا بەرەتىن بولىپتى. اقمولانىڭ قاسىندا سالىنىپ جاتقان تەمىر جول بويىندا جۇمىستاعى ءبىراز عانا جۇمىسكەرلەردى ءبىر تۇندە وفيسەرلەر بارىپ، جۋساتىپ قىرىپ كەتىپتى. «بولشيەۆيكتى جاقتايدى» دەگەندەردى توپىرلاتىپ ۇستاپ اكەپ، دۇرەلەپ تۇرمەگە تولتىرىپتى. اۋرۋ بولعان سوڭ بىزدەن ايىرىپ، اقمولا تۇرمەسىندە الىپ قالعان ءبىزدىڭ جولداسىمىز، ۋچيتەل نۇرعايىن بەكمۇقامبەتۇلىن اتىپ ءولتىرىپتى. بىرەۋدى بىرەۋ ارازدىقپەن: — «پالەن بولشيەۆيك» دەپ شاقسا دا ۇستاپ، اباقتىعا قامايتىن بولىپتى. قاراعاندى، سپاسسك، ءنىلدى زاۆودتارىن يىسكەلەپ تەكسەرىپ قولعا الا باستاپتى. جۇمىسكەرلەردىڭ بۇرىن ۇستالعان الدىڭعى باستىقتارىنان باسقا، كەيىنگىلەرىنەن 1917-18 جىلى سوۆدەپتە بولعاندارىن جانە «بولشيەۆيكتەرگە نيەتتەس» دەگەندەرىن ۇستاپ دۇرەلەپ، اقمولا اباقتىسىنا اكەلىپ قاماپتى. بۇلار: ورىنبەك بەك ۇلى، پ.ۋماش ۇلى، سامۋزين، ۋشاكوۆ، قاسەن مۇسا ۇلى جانە بۇلاردان ازعانا بۇرىن، ءبىر كۇنى زاۆودتىڭ كوشەسىندە كەلە جاتىپ، نۇرماق بايسالىقۇلىن بىرەۋدى «جولداس» (ورىسشا «توۆاريشش») دەپ قالعان ءبىر اۋىز ءسوزى ءۇشىن كولچاك سولداتتارى ۇستاپ دۇرەلەپتى. ءۇيىن ءتىنتىپتى. كەمپىر شەشەسىن، قارىنداستارىن قورقىتىپ، شۋلاتىپ باستارىنان اسىرا مىلتىق اتىپتى. نۇرماقتى اقمولاعا اپارىپ قاماپ، ءبىر باباي ۇلى دەگەن نوعاي بايىنىڭ ارا تۇسۋىمەن شىعارىپتى. قىسقاسى، اقمولا، اتباسار، قوستاناي اۋداندارىندا كولچاكتىڭ «باتىرلارى»، «ءبىلىمدى اكىمدەرى» قۇتىرعان قاسقىرشا ويناق سالىپتى. مايلى تۇمسىقتارىن قىزىل قانعا باتىرىپتى. اتباساردا 1918 جىلى سوۆدەپتە بولىپ، ەل اراسىندا جاسىرىنىپ جۇرگەن فەلدشەر ادىلبەك مايكوتۇلىن «الاشوردا» «ازاماتتارى» ۇستاپ، اباقتىعا قاماپتى. تۇرمەدە ازعانا ۇستاپ «كار قىلعىش» «سارى ورىس» اسكەرىنە تال تۇستە اتقىزىپتى. جۇرتتىڭ كوزىنشە! كار قىلعىش سولداتتارى اتۋعا ايداپ بارا جاتقان ادىلبەكتىڭ سوڭىنان سامساپ تەلمىرىپ قاراپ تۇرعان جۇرتتىڭ كوزىنشە كىشكەنە بالاسى جىلاپ جۇگىرىپتى.
ادىلبەك بالاسىمەن قوشتاسۋعا بۇرىلىپ تۇرا قالىپتى. سولداتتار بالانى دا اتۋعا مىلتىقتارىن كەزەپ تۇرا قالىپتى... ادىلبەك قولىن ءبىر-اق سىلتەپ، جۇرە بەرىپتى. ءجۇز ادىم جەرگە بارعان سوڭ، ادىلبەكتى جۇرتتىڭ كوزىنشە اتىپ، قانعا بوياپ جۋساتىپ سالىپتى...
مىنە، قىلىقتارى وسىنداي.
اقمولاعا ومبى لاگەرىنەن قاشىپ كەلگەن ءبىزدىڭ ماكالكين دەگەن جولداستى ۇستاپ الىپ، اتىپ تاستاپتى.
بۇلار انشەيىن مىڭنان ءبىرىن عانا ايتىپ وتىرعان مىسالدار. ايتپەسە «وقىعان»، «بىلگىش»، «ادامشىلىقتارى زور» مىرزالاردىڭ قىلىقتارىنىڭ بۇل انشەيىن ۇشقىندارى عانا عوي...
كەشىكپەي اقمولا اكىمدەرى سىبىرلاپ كوزىن قاداپ، مەنى دە ىزدەي باستادى. ءبىزدىڭ ەلدى باعىپ وتىرعان ءنىلدى زاۆودىنداعى كولچاك ميليسياسىنىڭ اۋداندىق باستىعى ەفرەموۆ دەگەن ورىس جىگىتى ەكەن. ەفرەموۆ اقمولادا مەنىمەن بىرگە وقىعان جىگىت ەدى. ميليسيالارىنىڭ بىر-ەكەۋى ءبىزدىڭ ەلدىڭ جىگىتتەرى ەدى. اقمولا اكىمدەرى، مەنىڭ قاشىپ كەلگەنىمدى ەستي سالا مەنى ۇستاۋعا ەفرەموۆقا جاسىرىن تىعىز بۇيرىق جىبەرگەن ەكەن. ءبىر كۇنى زاۆودقا بارعان سول زاۆودتىڭ جۇمىسكەرى ءبىزدىڭ اۋىلداردىڭ سادەن دەگەن ءبىر پىسىقتاۋ جىگىتىنەن ەفرەموۆ ماعان قۇپيا سالەم ايتىپ جىبەرىپتى. «ساكەندى ۇستاپ، قالاعا جەتكىز» دەگەن جاسىرىن تىعىز بۇيرىق بار. مەن قالاعا بۇل اۋدانعا «كەلگەن ساكەن بىلىنبەيدى» دەپ قاعاز قايىرايىن، ساكەن ساقتانىپ، كورىنبەي ءجۇرسىن. ونان سوڭ بولشيەۆيكتەر كەلگەندە ساكەن مەنى دە ەسىنە السىن»، — دەپتى.
— جارايدى، — دەدىم.
جانە مەنىڭ ءحالىمنىڭ ونشا ءقاۋىپتى بولا قويماعانى — ءبىزدىڭ اۋدانداعى ەل مەنى كولچاكقا ۇستاپ بەرمەيدى. ءبىر ارازدىقپەن بولماسا، وكىمەتتەن قاشىپ جۇرگەن كىسىنى قازاق ۇستاپ بەرە قويمايدى.
ءبىزدىڭ ەكى بولىس ەلدىڭ بولىستارى (بولىستىق ۋپراۆالارى) مەنىمەن ءاربىر ىستەر تۋرالى اقىلداسىپ جۇرەتىن بولدى. سول قارساڭدا ويازدىق زەمستۆونىڭ بۇيرىعىمەن بولىس باسىنا جيىرما اتتان جيناعان الىمدى مەنىڭ ايتۋىممەن ءبىزدىڭ ءنىلدى ەلى بايلارعا سالدى.
تەز تۇركىستانعا ءجۇرىپ كەتۋگە بولمادى. ويتكەنى جول قيىن.
تۇركىستانعا اقمولا وبلىسىنىڭ وڭتۇستىك شەتىندەگى اتاقتى بەتپاق دالا (گولودنايا ستەپ) ارقىلى جۇرەدى. ءبىزدىڭ ەلدەن «بەتپاقدالاعا» دەيىن ءۇش ءجۇز شاقىرىم. «بەتپاقدالانىڭ ءوزىنىڭ جالپاقتىعى 4-5 ءجۇز شاقىرىمداي. ودان ءارى تۇركىستان ايماعى باستالادى. ونىڭ جەرى قۇم. «بەتپاق دالا» — ءشول، ەلسىز، اڭنان باسقا جان جوق. كيىك، قاسقىر، تۇلكى عانا مەكەن قىلادى. سارىارقانىڭ شالقار كولدەرى، ۇزىن اققان كوكوراي وزەندەرى، سىلدىراپ تاۋدان اققان بۇلاقتارى «بەتپاق دالادا» جوق.
اسانقايعى ايتقان: «بەتپاق دالا» — قۋارعان، قۋ دالا، تاستاق. كوكوراي شالعىنى دا جوق. كوك بەتەگەلى بەلدەرى دە جوق. سىڭسىعان ورمانى دا جوق. بەتپاق دالا جىپ-جىلماعاي. سۇلاپ جاتقان ولىكتەي سۇپ-سۇر، قۋراعان دالا.
سۇپ-سۇر بەتىندە تىربيعان، كۇنگە كۇيىپ قۋارىپ قالعان بايالىش. جانە تىربيعان كوكپەڭكوك سوياۋداي قوڭىر جۋسان، سەلدىرەگەن قىزىل يزەن. ءبارىنىڭ دە ءتۇرى قۇپ-قۋ. اندا-ساندا سوقىردىڭ كوزىندەي سىعىرايعان شۇڭقىر قۇدىق بار. سۋى از، اششى. ىشىندە قاڭباق، باقا، قوساياق جانە باسقا ماقۇلىقتار تولعان. بۇل سوقىر قۇدىقتاردى بەتپاققا جەتىك كىسىلەر عانا بىلەدى.
بەتپاق پەن تۇركىستان ايماعىنىڭ شەگىندە شۋ وزەنى بار. ءبىزدىڭ شەتكى ەلدەردىڭ ءبىرازى شۋدى قىستايدى. ارقادان شۋ قىستاۋعا بارعان ەل بەتپاقتان ءوتىپ بارادى. بارعاندا، كۇزگى قار سۋىمەن كوشىپ بارادى دا، ارقاعا بەتپاقتى باسىپ شۋدان قايتقاندا، جازعى قار سۋىمەن كوشىپ قايتادى. سول سەبەپتى تۇركىستانعا تەز ءجۇرىپ كەتە الماي، سالقىن ءتۇسۋدى، شۋعا كوشەتىن شەتكى ەلدەردىڭ كوشۋىن كۇتىپ جاتتىم.
اتباساردىڭ وڭتۇستىك جاعىنان كىسىلەر كەلدى. ەر امانتاي كوتەرىلىسىنىڭ جايىن انىقتاپ ءبىلدىم. جانە قوستاناي كوتەرىلىسى مەن وعان جاپسارلاس تورعاي «الاشورداسىنىڭ» ارەكەتتەرىن ءبىلدىم. جانە اتباسار ۋەزىن باسىپ، تورعاي ۋەزىنىڭ شەتىن جاناپ، ءبىزدىڭ جولداس سابىر ءشارىپ ۇلىنىڭ سوۆەت ۇكىمەتى قولىنداعى اقمەشىت قالاسىنا ءوتىپ كەتكەنىن ءبىلدىم. بۇل تۋرالى قىسقاشا بولسا دا كەيىن ءبىراز جازباقپىن. ويتكەنى سابىردىڭ باستان كەشىرگەن ىستەرى ەرتەگى ءتارىزدى.
تورعاي «الاشورداسى»
قازاقستاندا «الاشوردا» ۇكىمەتى ەكىگە ءبولىنىپ قۇرىلعانى بەلگىلى. «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ كۇنشىعىستاعىسى سەمەيدە، كۇنباتىستاعىسى ورال وبلىسىندا، جىمپيتى قالاسىندا، بۇل ەكى «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ ارالىعىندا تورعايدا ءبىر ۇكىمەتى بولدى. و دا بەلگىلى. تورعايداعى «الاشوردا» ۇكىمەتى ماڭىنداعى جاپسارلاس قوستاناي، ىرعىز اۋداندارىن دا باعىندىرىپ تۇرۋعا تالپىنىپ جاتتى. ءبىر كەزدە جاپسارلاس اۋدانداردى باعىندىرىپ تا تۇردى. مۇنى ەندى بۇل ارادا قىسقاشا باستان ايتايىن.
اۋەلى 1918 جىلى ناۋرىزدا ىرعىز قالاسىندا سوۆەت ۇكىمەتى جاسالادى. ءبىراق ىرعىزت سوۆەتىنىڭ ءومىرى ۇزاق بولمادى. 1918 جىلى ماۋسىمنىڭ باسىندا چەحوسلوۆاكتار بۋنت باستاپ، ءسىبىر ايماعىندا سوۆەت ۇكىمەتىن قۇلاتقان سوڭ، سول ماۋسىمنىڭ ىشىندە ىرعىزعا بەلگىلى ورىنبور كازاك-ورىس اتامانى دۋتوۆ اسكەرى تورعايدان كەلىپ، سوۆەتتى تاراتىپ، ءوز ۇكىمەتىن جاساپ كەتەدى. بۇدان كەيىن تورت-بەس ايدان سوڭ، قازان كەزىندە ىرعىزدا قايتادان سوۆەت ۇكىمەتى قۇرىلادى. ۇكىمەت قۇرۋشىلاردىڭ باسىندا ۋچيتەل بايمەن المان ۇلى مەن كيسيليەۆ جولداس بولادى.
بۇدان كەيىن ءبىرازدان سوڭ كاسپيي تەڭىزىنەن ءوتىپ، تۇيەلى كەرۋەنمەن كوپ قارۋ-جاراق، وق-سايمان الىپ، ادايدىڭ كوسىلگەن كوشپەلى قۇمدى دالالارىنان ءوتىپ، اقتوبە مايدانىنا جانگەلدين كەلەدى. وقتارى تاۋسىلىپ، ساسىپ تۇرعان قىزىل اسكەردى كەرۋەنمەن اكەلگەن وق-سايمانعا مولايتىپ تاستاپ، جانگەلدين از عانا اسكەرمەن ىرعىزعا كەلەدى.
ىرعىزدان باستىعى المان ۇلى بولىپ، ءبىراز كىسى قوسىپ الىپ تورعايعا اتتانادى. تورعايعا كەلىپ سوۆەت ورناتادى. تورعايداعى «الاشوردا» ءوزىنىڭ اسكەرىمەن سول تورعاي اۋدانىنداعى ءبىر شەت اۋىلعا بارىپ ورناپ جاتادى. سودان 1919 جىلدىڭ ناۋرىز كەزىندە، اۋىلداعى «الاشوردا» تورعاي قالاسىنداعى سوۆەت ۇكىمەتىنە ءسوز سالادى:
«ەندى ءبىز تورعاي سوۆەتىنە باعىنعىمىز كەلەدى. وسى قالپىمىزبەن قارۋ-جاراق، اسكەرىمىزبەنەن تورعايعا بارىپ، سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ امىرىمەن قىزمەت قىلىپ تۇرساق ەكەن»، — دەيدى.
ول ۋاقىتتا جانگەلدين ىرعىزدا بولادى. جانگەلدين تەلەگراممەن سويلەسىپ، «الاشوردا» تىلەگىن قابىل قىلىپ، «الاشوردا» باستىقتارىنىڭ ءبىرى احمەت بايتۇرسىنۇلىن قاسىنا شاقىرتىپ الادى. «الاشوردا» اسكەرىن شۇباتىپ، تىماعىنىڭ قۇلاعىن جىمىرا كيىپ، كوزىن قاسىنداعى جولداسىنا قىسا ءتۇسىپ، كەر دونەندى كەرى ايىلداپ، كەر تارتىپ، كەر قامشىلاپ، كەردەڭ باسىپ ساۋسىلداپ تورعايعا كىرەدى. جايلانىپ ورنالاسادى. سوۆەت مەكەمەلەرىنە كىسىلەرىن كىرگىزەدى. اسكەرگە كوميسسارلاردىڭ پوموششنيگى قىلىپ كارىم توقتىبايۇلىن كىرگىزەدى. ەل بيلەۋ، ساياسات ىستەرىنە دۋلات ۇلى، ەسپولۇلدارى كىرىسەدى. بايتۇرسىن ۇلى جانگەلدينمەن ماسكەۋگە كەتەدى.
كەشىكپەي «الاشوردا» كوتەرىلىس (بۋنت) جاساپ، تورعايدى «وزىنىكى» قىلىپ جاريالايدى. جانگەلديننىڭ قويىپ كەتكەن امانگەلدى يمان ۇلى دەگەن كوميسسارى مەن ونىڭ ءبىراز سەنىمدى جولداستارىن تۇتقىنعا الىپ، قاماپ تاستايدى.
سودان كەيىن كەشىكپەي تورعايعا، الگى قوستانايدا كولچاك ۇكىمەتىنە قارسى كوتەرىلىس جاساپ، قوستانايدى تورت-بەس كۇن الىپ تۇرىپ، سانى، سايمانى اسقان اقتارعا شىداي الماي قاشقان قىزىل پارتيزان وتريادتارى كەلەدى.
قىزىل پارتيزاندار تورعايدا سوۆەت ۇكىمەتى بار دەپ كەلەدى. اۋەلى تورعايعا تاراننىڭ وتريادى كەلەدى. وترياد تورعايعا جاقىنداعان سوڭ، تاران قاسىنا ون شاقتى جولداس الىپ، تورعايعا وزىپ كەلەدى. «الاشوردا» بۇلاردى ۇستاپ، بىر-ەكى جولداسى مەن تاراننىڭ ءوزىن اتىپ ولتىرەدى دە، وزگەسىن اباقتىعا قاماپ تاستايدى. ءسويتىپ، دەرەۋ تاراننىڭ كەلە جاتقان وتريادىنىڭ الدىنان الداۋ-ارباۋ بىلەتىن باستىقتارىمەن وترياد شىعارادى. الاشوردا وتريادى تاران وتريادىنا كەلىپ ارباسادى. «الاشوردا» وتريادىنىڭ باستىقتارى تاران وتريادىمەن سويلەسەدى. مۇنىڭ الدىندا تاران وتريادى پالەنى سەزىڭكىرەپ قالادى. ءدۇدامالدانادى. «الاشوردا» سويلەيدى. سويلەگەندە ءبۇي دەيدى:
«ءبىزدىڭ تورعاي سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ قولىندا. ءبىز سوۆەت اسكەرىمىز. سەندەردىڭ كىم ەكەندەرىڭدى ءبىز بىلمەيمىز، سول سەبەپتى ساقتانامىز. ءبىزدىڭ تورعايعا كىرەتىن بولساڭدار، ءقازىر بىزگە قارۋ-جاراقتارىڭدى جيناپ بەرىپ كىرەسىڭدەر. سەندەر قىزىل بولساڭدار، تورعايدان كەتەرىندە جاراقتارىڭدى قايتىپ بەرەمىز... ەگەردە بۇل جەردە بىزگە قارۋ-جاراقتارىڭدى بەرمەسەڭدەر، سەندەردىڭ ويلارىڭ ءتۇزۋ دەپ ءبىز سەنە المايمىز. وندا ءبىز سەندەردى تورعايعا بۇل تۇرلەرىڭمەن كىرگىزە المايمىز. بىزگە سەنبەسەڭدەر، مىنە، سوۆەتتىڭ كوميسسارى جانگەلدين قول قويعان ماندات...» — دەپ قاعازدارىن كورسەتەدى.
تاران وتريادى لاجسىز قارۋ-جاراقتارىن «الاشوردا» وتريادىنا جيناپ بەرەدى.
قارۋ-جاراقتى جيناپ العان سوڭ «الاشوردانىڭ» قۋلارى تاران وتريادىن تۇتقىنعا الىپ، تورعايعا اپارماي، اتباسارعا قاراي ايداپ كەتەدى.
ىلە تاران وتريادىنىڭ سوڭىنان تورعايعا، قوستانايدان شىققان جەلايەۆتىڭ قىزىل پارتيزان وتريادتارى كەلەدى. جەلايەۆ، جولشىباي «الاشوردانىڭ» تارانعا قىلعانىن ەستىپ كەلەدى. تاعى تورعايدان جەلايەۆقا قارسى «الاشوردا» اسكەرى شىعادى. جەلايەۆ كەلگەن بەتىمەن «الاشوردا» اسكەرىنە وق جاۋدىرادى. «الاشوردا» اسكەرى تىم-تىراقاي قاشادى. دالباقتاپ، توڭقاڭداپ تورعايداعى «الاشوردا» قاشادى. قاشقاندا تەك كەتپەيدى، تۇرمەدەگى كوميسسار امانگەلدى يمان ۇلى مەن جولداستارىن ءولتىرىپ كەتەدى. جەلايەۆ تورعايدى الىپ، كەرەكتى ازىق-تۇلىگىن تيەپ الىپ، ءجۇرىپ كەتىپ، سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ قولىنداعى ىرعىز قالاسىنا سوعىپ، شالقارلاتىپ سوعىس مايدانىنداعى قىزىل اسكەرگە بارىپ قوسىلادى. جەلايەۆ وتريادى كەتكەن سون «الاشوردا» ۇرانداسىپ، قايتادان تورعايعا كەلەدى. «الاشوردا» ەندى قوداڭداپ، قايراتتانادى. كەشىكپەي 1919 جىلى مامىر ايىندا جەلايەۆتىڭ ىزىمەن ىرعىزعا اسكەر جىبەرەدى. «الاشوردا» اسكەرى ىرعىز سوۆەتىنىڭ از عانا جاراقتى قىزىل وتريادى ەكى بولەك بولىپ، ىرعىزدان ۇزاق كەجەۋىلگە كەتكەندە كەلەدى. اسكەرسىز قالعان ىرعىزدى «الاشوردا» الادى. ۇكىمەتىن جاسايدى. ىرعىز يسپولكومىندا بولعان كەيبىر قازاق جىگىتتەرى (جامانمۇرىن ۇلى، تويبازار ۇلى، سۇگىرباي ۇلى) جالت بەرىپ، «الاشورداعا» كىرىسىپ كەتەدى. ىرعىزدى جاۋ العانىن المانوۆ، كيسيليەۆتەر قىزىل وتريادپەن كەجەۋىلدە جۇرگەندە ەستىپ، شالقار اۋدانىن باسىپ، سوعىس مايدانىنداعى قىزىل اسكەرگە بارىپ قوسىلادى.
كيسيليەۆ پەن المانوۆتىڭ قاسىنداعى ورىسى بار، قازاعى بار، ءبىراز جولداستارى قىسالشاڭ ۋاقىتتا اقتوبەدەگى سوعىس مايدانىنان قولدارىنداعى سايماندارىمەن «الاشورداعا» قاشىپ بارىپ كىرىپ كەتىپتى.
بولشيەۆيككە قوسىلىپ ءىس قىلعانى ءۇشىن، ىرعىزدان «الاشوردا» سەگىز (8) قازاق جىگىتىن اتىپ ولتىرەدى. (المەن ۋچيتەل، قاينارباي ۋچيتەل، مولداقۇل ۇستا جانە باسقالار). تورعايدان «بولشيەۆيك بولدىڭ» دەپ ون سەگىز (18) قازاقتى اتىپ ولتىرەدى.
مىنە، باجايلاماي قىسقاشا ايتقاندا، ەلدەن العان «الىمى»، «سالىعىن»، ەلدى دۇرەلەگەندەرىن ايتپاعاندا، تورعاي «الاشورداسىنىڭ» قىلىقتارى وسىنداي.
تورعاي «الاشورداسىنىڭ» باسىندا بولعان بىلىمدىلەرى: ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى، احمەت بايتۇرسىن ۇلى، ەلدەس ومار ۇلى، تەلجان شوپان ۇلى، مىرزاعالي ەسپول ۇلى، سالىمگەرەي قاراتىلەۋ ۇلى، اسفانديار كەنجە ۇلى، كارىم توقتىباي ۇلى تاعى تولىپ جاتقان وقىعان «الاشتىڭ ازاماتتارى»...
تۇركىستان، شۋعا قاراي «بەتپاق دالامەن» كوشەتىن ەلدەردىڭ كوشۋىن كۇتىپ مەن ءجۇردىم... اقمولامەن استىرتىن حابارلاسىپ تۇرامىن. ومبىداعى لاگەردەن بوسانىپ كەلگەن بايماعامبەتتەن حابار كەلدى. ومبى لاگەرىندەگى اۋىرىپ قالعان جولداستاردىڭ كوبى ءولىپتى. ولمەگەندەرىنىڭ قاشا العانى قاشىپتى، قاشا الماعاندارىن جىراق كۇنشىعىس سىبىرگە ايداپ جىبەرىپتى. ولگەندەردىڭ ىشىندە بىرەۋى قازاق باكەن، بىرەۋى نوعاي حافيز، وزگەلەرى ورىس.
اقمولا ۋەزىنىڭ وڭتۇستىك جىراق شەتىندەگى كۇنەك ەلىندەگى 1916 جىلعى قازاق قوزعالىسىندا نيكولايدىڭ ەلگە شىققان «كار قىلعىش» اسكەرىنىڭ ءبىر باستىعى مەن جەتى اتتى سولداتىن ولتىرگەن، ازىراق وقىعان بالاسى 1917-18 جىلى اقمولادا بولشيەۆيكتەرگە قوسىلعان تاقىر وماردىڭ ۇيىنەن جاسىرىنىپ جۇرگەن ءادىلۇلدارى تۋرالى حابارلار كەلدى.
ءبىراز كۇن ءوتتى...
كۇز تاياندى. كولچاكتىڭ جانى كۇرەتامىرىنا تايانعانى سەزىلە باستادى. ەلگە تىمىسكىلەپ، كەجۋىلشى، تىڭشى وتريادتارى كوبىرەك شىعا باستادى. ءبىزدىڭ ءنىلدى زاۆودىنا كەلدى. مەنى ىزدەي باستادى. ءبىر كۇنى كۇن باتىپ بارا جاتقاندا، ءبىزدىڭ اۋىلدار ءۇرپيىسىپ، قوزعالىسىپ، سىبىرلاسىپ قالدى... ءبىر القاپ-ويلاۋ جەردە وتىرعان ەكى اۋىل ەدىك. كەشكە جاقىن تىستا تۇر ەدىم. ۇستىمدەگى كيىمدەرىم قازاقشا ەدى. كۇنشىعىس جاقتان، كەڭ القاپ ويدى ورلەپ جەلە شوقىتىپ، قوقىراڭداپ سالت اتتى ەكى سولدات الدىڭعى اۋىلعا كەلدى. اۋىل ءبىر باي اعايىن اۋىل ەدى. باي ءۇيىنىڭ الدىنا كەلىپ، ەكى اتتى سولدات مىنبەلەپ تۇرا قالدى. اتتارىنان تۇسپەي تۇردى. اۋىلدىڭ جىگىت-جەلەڭ، قاتىن-بالاسى ەكەۋىنىڭ ماڭىنا جينالىپ قالدى.
«تانىماس، ءوزىم كورىپ، جوندەرىن ءبىلىپ قالايىن»، — دەپ، سولداتتار تۇرعان اۋىلعا قاراي جاياۋ اياڭداپ ءجۇردىم. سولداتتاردىڭ اينالاسىنا جينالعان توبىردان قارىنا قۇرىق ىلگەن ءبىر اتتى كىسى ءبىزدىڭ اۋىلعا قاراي ءجۇردى. جەلىپ كەلەدى. بايدىڭ ارەش دەگەن جىلقىشىسى ەكەن. ماعان قارسى كەلەدى. قوزعالعان بولىپ، ماعان قامشىسىن قارسى سىلتەدى: «قايت» دەگەنىنە تۇسىنە قالدىم دا بىردەمەگە اينالعان بولىپ وتىردىم.
ارەش كەلدى. ءتۇسى سۇرلانىڭقىراپ كەتىپتى. جاي بەتىمەن ءجۇرىپ كەلە جاتقان كىسىشە ماعان بۇرىلماي:
— قايت كەيىن، انالار سەنى سۇراپ تۇر. تۇرلەرى جامان. جىلدام اۋىلدارىڭا ءجۇرىپ، مىنا اتقا ءمىنىپ، اناۋ ءبىزدىڭ جىلقىعا كەتكەن جىلقىشى بولىپ كەتىپ قال! — دەدى.
ارەش تە، مەن دە اۋىلعا كەلدىك. ءبىزدىڭ اۋىل ءۇرپيىسىپ قالعان ەكەن. شەشەي بايعۇس پەن قارىنداستارىم جىلاي باستادى. ولارعا كەيىپ، جاستارىن سۇرتكىزدىم دە ارەشتىڭ اتىنا ءمىنىپ، قولىما قۇرىق الىپ، جايىلىپ جاتقان مىرزانىڭ اۋلىنىڭ جىلقىسىنا كەتىپ قالدىم. جىلقىدا ءجۇردىم. كۇن باتتى. اپاق-ساپاق بولا باستادى. سولداتتار الگى بايدىڭ اۋلىنان قاستارىنا ءبىر اتتى كىسىنى ەرتىپ الىپ، جىلقىعا قاراي قيىستاپ كەلەدى. اياڭداپ، بايقاستاپ ءجۇرمىن. جەلە شوقىتىپ ءوتىپ كەتتى. ءبىرازدان سوڭ ءبىر اتقا ءمىنىپ، الگى بايدىڭ جىلقىشىسى ارەش كەلدى. مەن اۋىلعا كەلدىم.
جاتاردا مەن اۋىلعا تۇنەۋگە ساقتىق قىلىپ، اۋىلدىڭ تۇسىنداعى ءبىر قالىڭ قاراعاننىڭ شەتىندە توبەشىكتەگى ءتورت بۇرىشتى، بيىكشەلەۋ قىلىپ شيكى قىشتان سوققان بەيىتكە باردىم. تۇندە جالعىز كەلىپ بەيىتتىڭ ەسىگىنەن كىرىپ، ۇڭىرەيگەن، تومپايعان قابىرلاردان اتتاپ، بەيىتتىڭ بۇرىشىنداعى شوپتەسىنگە جاتىپ ۇيىقتاپ قالدىم. قاراڭعى ءتۇن. بەيىتتىڭ ءىشى تىم-تىرىس.
XIV. تۇركىستانعا ءجۇرۋ
كۇز باستالدى. سالقىن ءتۇستى. تۇركىستان شەكاراسىنداعى شۋ وزەنىنە قاراي «بەتپاق دالا» ارقىلى شەتكى ەلدەر كوشە باستادى. مەن دە جۇرۋگە قامداندىم. جولداس پەن ات ىزدەدىم. ەرىپ جۇرەتىن جولداس تابىلدى. ءبىراق مىنەتىن مىقتى ات تابىلمادى. ارينە، ول كەزدەگى بىزدەي كىسىگە جالپىلاما كىسى جولداس بولمايدى دا. اۋىلىن، اكە-شەشە، قاتىن-بالاسىن قىزىقتى كورەتىندەر وندايدا جولداس بولمايدى. بىزدەي «قاشقىنعا» ۇزاق جولعا جورتۋىل ىزدەگەن، قيىنشىلىقتا «قايرات كورسەتۋگە» قۇمار، «ەرلىك»، «جىگىتتىك» ىزدەگەن جىگىتتەر عانا ەرەدى. مۇنداي جىگىتتەر تابىلدى. ءبىراق ولارعا مىنگىزىپ الىپ جۇرەتىن ءتاۋىر ات تابىلمادى. ۇزاق، قيىن جولعا مىنەتىن مىقتى ات وزىمە دە تابىلمادى. ءبىزدىڭ اكەيدىڭ ءبىر ات، ءبىر ايعىرى بار. ون شاقتى جىلقىسىنىڭ وزگەسى — تاي-بايتال، قۇلىندى بيە. ايعىرى ناشار، اتى مىقتى. ءبىراق ول قىستاي اڭ اۋلايتىن كاسىبىنە مىنەتىن جالعىز اتى. ات ساتىپ الۋعا ارتىق شاما جوق. باي اعايىندار بار. ءبىراق ولار ناشار كۇنىندە، جاياۋ جۇرگەن كۇنىندە ات بەرمەيدى. بۇعىپ جۇرگەن، جاياۋ جۇرگەن كۇندەرىندە، باسىنا قيىنشىلىق ءىس تۇسكەن كەزدە اعايىن بولمايدى. ونداي كەزەڭدە قايتا تابالاپ، مازاقتاپ، كۇلىپ وتىرادى. ال «ۇلىق» بولعان كەزىندە، كۇشتى كەزىندە، اقشالى كەزىندە، جاياۋ جۇرمەي، پوچتامەن، اۆتوموبيلمەن جۇرگەن كەزىندە اعايىن، باۋىر دا كوپ، ات تا كوپ، دوس تا كوپ بولادى. ەلگە قاشىپ كەلگەن سوڭ، اعايىن اراسىنداعى جالعىز ەر كوڭىلدىلەۋى داۋلەتبەك دەگەن اعايىن مىنۋگە ءبىر اتىن بەرگەن ەدى.
ول ارىقتاپ قالدى. ۇزاق جولعا جارامايدى. ات تابا الماي قىسىلدىم. باي اعايىنداردان ات سۇراپ بەت قايتتى. كوڭىل قالدى. جەرگە تۇكىرىپ شىقتىم. ىزا قاينادى، ءتۇرلى وي كەلدى...
جاسىمنان، ۇيدەن شىعىپ جۇرگەلى، كولىك كەمتارلىعىنىڭ ىزاسىن تالاي تارتقاندارىم كوز الدىما كەلدى... ەڭ العاشقى ءنىلدى (ۋسپەن) زاۆودىنا كىشكەنە كۇنىمدە ورىسشا وقۋعا جىبەرگەندە اكەي، ءبىر جاماعايىن رايىس دەگەن كىسىنىڭ ءىنىسى اكىلدىك دەگەننىڭ تۇيەسىنىڭ ارتىنا مىنگەستىرىپ جىبەرىپ ەدى. ءنىلدى زاۆودىنان وقۋدان قايتقاندا اكىلدىكتىڭ اعاسى رايىستىڭ ارتىنا مىنگەسىپ قايتقان ەدىم.
ودان سوڭ، اقمولادا وقىپ جۇرگەنىمدە، جازعى بوساعان ۋاقىتتاردا ءۇش رەت ءوزىمىزدىڭ ەلدىڭ ۇزىن ومار، سادىق دەگەننىڭ جۇكتى ارباسىنا ىلەسىپ، جاياۋلاپ ەلگە قايتقان ەدىم.
اقمولاعا بارعاندا دا اركىممەن ىلەسىپ باراتىن ەدىم. بىردە جاقىن اعايىنىمىز قانەكەڭ مەن ءبيدىڭ ۇيلەرىنىڭ اتتارىن ءمىنىپ، ءازىمقان دەگەن اعايىن جىگىت ەكەۋمىز قاشىپ كەتىپ ەدىك. ودان كەيىن ومبىعا وقۋعا بارىپ، قايتىپ جۇرگەندە دە جۇرگىنشىلەرگە ەرىپ جۇرەتىن ەدىم. بىردە اقمولا نوعايى، ۇستا مۇقامەتجان ماناساپ ۇلىنىڭ كوك شولاق ات جەككەن ارباسىنا ءمىنىپ كەتكەن ەدىم. بىردە اقمولا قازاعى قوجامبەردى سارسەن ۇلىنىڭ ارباسىنا وتىرىپ كەتكەن ەدىم. ءتىپتى، 1916 جىلى سەميناريانى ءبىتىرىپ، «كىسى بولىپ» اۋىلعا كەلىپ ەدىم. قايتادان اقمولاعا قاراي جۇرەردە باي اعايىندار شەتكى پوسەلكەگە شەيىن ارباعا جەگۋگە ات بەرمەپ ەدى. سوندا ءبارىنىڭ جىلقىلارى قارا قۇرتتاي قىبىرلاپ، شىرق اينالادى. كەڭ سارى دالانىڭ قۇبا جوننىڭ ۇستەرى قاپتاعان جىلقىدان كورىنبەيدى، قاپ-قارا بىرداي بولىپ جاتادى. سوندا ءبىر ىبرايىمبەك دەگەن ناشارلاۋ اعايىننىڭ بالالارى عانا تورى الا اتىن جەگۋگە بەرىپ ەدى...
اقىرىندا، اكەيدىڭ كۇرەڭ شولاق اتىن ءمىنىپ، قاسىما جولداس ەرتە الماي، ءبىر كورشى ەلدەن شۋعا كوشەتىن وڭاشا اۋىلمەن ءسوز بايلاپ، سول اۋىلعا، تۇركىستانعا جالعىز ءجۇرىپ كەتتىم.
وڭاشا اۋىلمەن كوشىپ، ەل شەتىنە شىقتىق. وزگە كوشكەن ەل قارا وزىپ كەتىپ قالىپتى. جالعىز اۋىل تاۋلاردى ارالاي كوشىپ كەلەمىز.
تاۋلار — كوپتى كورگەن قارتتاردىڭ بەتتەرىندەي بەتتەرىن ءاجىم ايعىزداعان، قاباعىن سالعان ارقانىڭ تاۋلارى، ادىرلار، بۇيراتتار. ولاردان اسقان سوڭ — ۇشى-قيىرى جوق، ءشوبى سۇيىق، قۇبا جوندار، شۇبالعان قيىرسىز دالالار.
اۋىلعا تۇيەگە ارتقان قوسى بار تورت-بەس كىسى كەلىپ قوسىلدى. بۇلار اۋىلمەن جاقىن تانىس، شۋعا كوشىپ بارا جاتقان تاراقتى ەلىنىڭ ادامدارى مادىبەك، اقبەرگەندەر ەكەن. اقمولا قالاسىنا بارىپ، بولىستارىنىڭ ۇستىنەن قياناتتارىن ايتىپ ارىز بەرىپ، تۇك قىلا الماي كەلەدى ەكەن. بۇلارمەن تانىسىپ، شۇيىركەلەسىپ، وتە جاقىنداسىپ قالدىم. ءبارى دە ادامشىلىقتارى بار جايدارى جىگىتتەر. ءبىر-بىرىمىزدى سىيلاپ، ارالاسىپ الدىق. بۇلار اقمولادان ءبىراز حابار ايتىپ كەلدى.
ءبارىمىز ءۇش-تورت ءۇيلى وڭاشا اۋىلمەن كوشىپ كەلەمىز. بىرىمىزگە-بىرىمىز سەرىك. جورتۋىلشى ۇرى كوپ، قورقىنىش.
وڭاشا اۋىل ساقپىز... مادىبەكتەر كەلىپ قوسىلعان جەردە، اۋىل تاۋ ىشىندەگى قىستاۋ ۇستىندە ەكى-ۇش كۇن وتىردى. اۋىلدىڭ تەمىرقازىق جاعىندا بۇرالعان كەڭ وزەكتىڭ بويىندا سول تاۋلاردى قىستايتىن شەتكى ەلدەردىڭ از ءۇيلى 4 — 5 اۋىلدارى وتىردى.
ءتۇن ەدى. ۇيىقتاپ جاتىر ەدىك. مەن ءبىر جىگىتپەن قىستاۋدىڭ بالشىق ۇيىندە جاتىر ەدىم. مەنى شىعارىپ سالا كەلگەن ءبىزدىڭ اكەي كيىز ۇيدە ەدى. ءتۇن ورتاسى كەزىندە، مەنى بىرەۋ وياتتى. وياندىم. سەرىك اۋىلىمىزدىڭ باستىعىنىڭ جىگىت بالاسى ەكەن.
— نەمەنە؟ — دەدىم.
كۇبىرلەدى:
— ويباي، تۇر! ءبىر قىزىق بار... بىر-ەكى پوشتاباي، ءبىرى — قازاق، ءبىرى — ورىس-اۋ دەيمىن، مىنا اۋىلعا كەلىپ جاتىر. «بالقاش تەڭىزىنەن كەلەمىز»، — دەيدى. «انەۋگى وسى جاقتان بارعان ون ەكى اسكەر ورىسقا جولباسشى بولىپ، اپارىپ سالىپ كەلەمىز، — دەيدى. انەۋگۇنى وسى جاقتان، ونە بويلارى تولعان قارۋ-جاراق، ون ەكى تورە بالقاشقا قاراي وتكەن ەكەن عوي. سولاردى اپارىپ سالىپ كەلە جاتسا كەرەك... تۇرەگەل، بارايىق، سەن قاعازدارىن كور... بۇل قۇداي ايداپ كەلگەن ولجا عوي... بىزگە نە قىلادى؟.. بۇلاردىڭ اپارىپ سالىپ كەلە جاتقاندارى قاشقىندار عوي، — دەدى.
ويىما ساپ ەتە ءتۇستى. مەن اۋىلدان تۇركىستانعا بەت الىپ شىعاردىڭ از عانا الدىندا ءبىزدىڭ ەلدىڭ شەتىن باسىپ، قاستارىندا ءبىر ايەل بار، قارۋ-جاراقتى ون ەكى ورىس، بەتى «بالقاش» بولىپ ءوتىپ كەتتى دەپ ەدى. جۇرتتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، دەنى وفيسەرلەر ەدى. ءبىزدىڭ ەلدىڭ ءبىر اۋىلىنىڭ جىلقىسىن ءيىرىپ تۇرىپ، التى-جەتى ءىرى ات-ايعىرىن ءتىزىپ الىپ كەتتى دەپ ەدى. سولاردى اپارىپ سالىپ كەلە جاتقان كىسىلەر ەكەنىن بىلە قالدىم.
— ە، و نە كەرەك... جۇرە بەرسىن. اپارىپ سالىپ كەلە جاتقان كىسىلەرى كىم ەكەنىن، نە ەكەنىن قايدان بىلدىڭدەر؟.. قوي، تەككە پالەگە سوقتىقپاي جاي جۇرۋگە كەرەك! — دەپ جاتىپ قالدىم.
تاڭ اتتى...
تۇندەگى، مىنا اۋىلداعى ەكى پوشتابايدىڭ اتتارىن ۇرى اكەتتى. وزدەرىنە قازاقتار لاۋ بەرمەي جاتىر. لay بەرمەۋ بىلاي تۇرسىن، قورجىنداعى نارسەلەرىن، ەر-توقىمدارىن الىپ قويىپتى، — دەستى.
تۇستە بىر-ەكى كىسىمەن الگىلەر جاتقان اۋىلعا كەلدىم.
اۋىل القاپتا. كۇزدىگۇنگى جىلى، قوڭىر كۇن. دالا شۋاقتاۋ. قارعالارشا ۇيمەلەپ اۋىلدا جينالىپ جۇرگەن قازاق. پوشتابايلار وتىرعان ۇيگە كەلىپ وتىردىق. كوردىم: «قازاق پوشتابايى» دەگەندەرىن تانىدىم. مەن اقمولا تۇرمەسىندە وتىرعاندا، ءبىر كەزدەردە تەرەزە الدىنا كەلىپ، ماعان تىلدەسىپ، گازەت اكەپ بەرەتىن ءوزىمىزدىڭ كوك كوز سارى راقىمجان ەكەن. ەكىنشىسىن دە شىرامىتتىم. ءنىلدى زاۆودىنىڭ نوعايى باۋەتتەن ەكەن. مەنى ولار تانىعان جوق. سويلەسىپ وتىردىق. ەكەۋىن قازاقتار تىسقا دامىلسىز الىپ شىعىپ، وڭاشالاپ بۇلدىراتىپ سويلەسىپ ءجۇر. بايقايمىن، ولجالاماق.
ءجون سۇراسقاندا باۋەتتەن قازاقشا بىلەتىن ورىس «تورە» بولىپ شىقتى. مەن نانعان بولىپ وتىردىم.
سول ەلدىڭ بالا وقىتىپ جاتقان ۋچيتەلى كەلدى.
ۋچيتەل ەكى تورەنىڭ قاعازدارىن سۇرادى. انالار الىپ كورسەتتى.
مەن ۋچيتەلدىڭ قاسىنا كەلىپ تۇرعان بولىپ، جاي قاعازدارىنا قارادىم. بالقاشقا اپارىپ سالعان «تورەلەرىنىڭ» مىنالارعا «كۇش-كومەك قىلۋ» تۋرالى مەر باسىپ بەرگەن بۇيرىق قاعازدارى ەكەن. «پولكوۆنيك پالەن... اديۋتانت پالەن...» دەپ قول قويىپتى.
راقىمجان مەنى تىسقا الىپ شىقتى. اۋىلدىڭ سىرتىندا توپتانىپ سويلەسىپ جۇرگەن قازاقتاردىڭ ءبىر جاق شەتىنە بولەك شىعىپ ءبىز دە وتىردىق.
— مەن ءسىزدىڭ ءجونىڭىزدى سۇراپ، جۇماقاس ەكەنىڭىزدى جاڭا عانا ءبىلدىم. ءبىزدىڭ قۇدا ەكەنسىز. مەن كالپەمۇراتتىڭ سكاندىرىنىڭ جاقىن تۋىسقان اعايىنى ەدىم. انا جىلعى ءسىزدىڭ سكاندىرگە بەرەتىن قاراكەر اتىڭىزدى سكاندىردەن مەن العان ەدىم... ءسىز ماعان جاردەم قىلىڭىز. مىناۋ ەل مەنى اۋرە قىلىپ وتىر. انەۋگۇنى وسى جاقتان بالقاشقا بارعان ءبىر تورەلەردى اپارىپ سالىپ قايتىپ كەلە جاتىر ەدىك. وسى اۋىل تۇندە اتتارىمىزدى ۇرلاپ الدى. ەر-توقىمدارىمىزدى، قورجىنداعى تۇلكىلەرىمىزدى سىپىرىپ الىپ وتىر، لاۋ دا بەرمەي وتىر. نە دەگەن بۇزىلعان ەل ەكەنىن بىلمەيمىن. ءسىز قارقارالى ۋەزىنىڭ ادامى بولساڭىز دا مىنالار ءسوزىڭىزدى تاستاماس، سىيلار... ءسىز مىنالارعا ايتىڭىز!.. نارسەلەرىمىزدى جيناتىپ بەرىپ... مىنە جەردە، ءبىر اۋىلدا ءبىزدىڭ اعايىن سەيفۋللا دەگەن كىسى جاتىر دەيدى، سوعان جەتكىزدىرتىپ سالىڭىز... سونسوڭ سەيفۋللا بىردەمە قىلار ەدى... — دەدى.
— سەيفۋللاڭىز كىم؟ — دەدىم.
— ويباي، سەيفۋللانى بىلمەۋشى مە ەدىڭىز؟ ساكەننىڭ اكەسى... ساكەندى ءبىلۋشى مە ەدىڭىز؟.. شىركىن، ساكەن ەكەۋمىز دوس بولۋشى ەدىك... ايتەۋىر قۇتىلىپ كەلىپ تۇركىستان كەتتى عوي! — دەدى.
ەندى ءبىر جارتى ساعاتتىڭ ىشىندە قازاقتارعا ايتىپ، راقىمجانداردىڭ قورجىندارىن، نارسەلەرىنىڭ ءبىرازىن، ەر-توقىمدارىن جيناتقىزىپ بەرگىزىپ، اكەيلەر جاتقان سەرىك اۋىلعا الىپ كەلدىم.
باۋەتتەن جولشىباي نوعاي ەكەنىن موينىنا الدى. قازاقتار بولماستان ءۇش-تورت تۇلكىلەرىن «ولجالاپ» الىستى...
سەرىك اۋىلدىڭ اكەيلەر وتىرعان باستىعىنىڭ ۇيىندە راقىمجان، باۋەتتەن، ءبىزدىڭ اكەي، مادىبەكتەر، تاعى ون شاقتى كىسىلەر تولىپ وتىردىق. كيىز ءۇي. ورتادا قازان اسۋلى. قازانداعى ەت شىمىرلاپ قاينايدى. قويدىڭ سارى قيى مازداپ جانادى. راقىمجان مەن باۋەتتەن مەنى ءالى «قارقارالى ۋەزىنىڭ جۇماقاسى» دەپ وتىر. اعايىنى — سەيفۋللانىڭ قاسىنا كەلگەن سوڭ راقىمجان جارقىلداپ قۋانىپ، كوڭىلدەنىپ الدى. قولىندا دومبىرا، ەكپىندەتە شەرتەدى. مول قالاعان سارى قي مازداپ جانىپ جاتقان سوڭ قازاندا ەت شىمىرلاپ قايناپ جاتقان سوڭ، ۇيدە وتىرعان جۇرت تا ويناعىسى كەلىپ وتىردى.
دومبىرانى شەرتە ءتۇسىپ، راقىمجان ماعان قاراپ سويلەيدى:
«جۇماقاس قۇدا!..» — دەپ قويادى.
وتىرعان جۇرت نە قىلارىن بىلمەيدى. كەيبىرەۋلەر شىداي الماي، تەرىس قاراپ، اقىرىن كۇلەدى... راقىمجان سەزبەيدى... راقىمجان جارقىلداپ دومبىرانى شەرتە تۇسەدى.
— شىركىن، ساكەن دومبىراشى ەدى عوي!.. اقمولادا قىمىزشىلاردى ارالاپ، قىمىز ىشكەندە ەكەۋمىز ىلعي بىرگە ءجۇرۋشى ەدىك. كەيدە قىمىز ءىشىپ وتىرىپ، دومبىرانى الىپ، قاعىپ-قاعىپ جىبەرىپ ءان سالۋشى ەدى... تاماشا ەدى عوي! — دەيدى...
مادىبەك سەزدىرمەي:
— كانە، ساكەن سالاتىن ءبىر انگە سالىپ جىبەرىڭىزشى! — دەدى.
وزگەلەر دە كۇلىمدەپ، قوزعالىپ قويىپ: — ە، ە! كانە، سالىپ جىبەرىڭىز! — دەستى.
راقىمجان ءماز.
— جارايدى... ساكەننىڭ ءتاۋىر كورەتىن ءانىنىڭ ءبىرى، الگى جاڭا دا ءوزىمىزدىڭ تىنالى-تەمەش ىشىندە جۇرگەن ءبىر ءماريام جاگور دەگەن ورىس قىزى شىعارعان «دۋدار» دەگەن ءانى ەدى. — ەندەشە سونى سالىپ كورەيىن، — دەدى راقىمجان.
— ءى-م-م!..
ءماريام جاگور دەگەن ورىس قىزى،
ون التى، ون جەتىگە كەلگەن كەزى.
قازاققا دۋدار دەگەن عاشىق بولىپ،
مىنەكي ءماريامنىڭ ايتقان ءسوزى!..
دۋدار-اي! دۋدار، دۋدار-اي، دۋدار.
دۋدار-اي، دۋدار... ە-ە-ەي!..
قولىندا ءماريامنىڭ وتكىر قايشى،
قاعازعا اتىم ءماريام جازىلسايشى،
قور بولىپ ءبىر قوقولعا كەتكەنىمشە،
الدىمنان قازىلعان كور تابىلسايشى!
دۋدار-اي، دۋدار...
دۋداردى كوپ كورگەم جوق، بىرەن-ساران!..
دۋداردىڭ اۋلى الىس، بىتەۋ ارال:
اشىقتىق تىلەگىمە جەتە الماسام،
ىلگەرى كورەر كۇنىم بولدى قاراڭ.
دۋدار-اي، دۋدار...
اۋىلىم وتەبايدىڭ قىرقاسىندا،
بىردە قار، بىردە جاڭبىر بۇرقاسىندا.
موينىنا اق بىلەكتى وراي سالسام.
الماسام ءوزىڭ جازىپ قىرقاسىڭ با!
دۋدار-اي، دۋدار!..
دۋدار-اي، كوك اتىڭدى جەمدەدىڭ بە!
جەرىڭە ۋادە ايتقان كەلمەدىڭ بە؟
جەرىڭە ۋادە ايتقان كەلمەگەنىڭ، —
«ماريام زاتى ورىس» دەپ سەنبەدىڭ بە؟
دۋدار-اي، دۋدار!..
ۇيدەگى جۇرت قالجىڭداپ وتىرسا دا، راقىمجاننىڭ ءانى ماعان ەداۋىر اسەر بەرگەن ءتارىزدى بولدى.
راقىمجان ءانىن شورت ءۇزىپ، توقتاتىپ، دومبىرانى قاتتىراق شەرتىپ-شەرتىپ جىبەردى.
«ساكەن ءوستىپ سالۋشى ەدى»، — دەپ، دومبىرانى قويا سالدى...
ەرتەڭىندە راقىمجان، باۋەتتەن، ءبىزدىڭ اكەي — ءبارى ءبىزدىڭ ەلگە جونەلدى. مەن راقىمجان مەن باۋەتتەنگە تانىتپاي قالدىم.
ءبىز ەندى كوشىپ، جىلجي بەردىك.
ونىڭ ەرتەسىنە تاۋ ىشىندە، قىستاۋىنىڭ جانىندا وتىرعان شۋعا كوشپەيتىن مادىبەكتەردىڭ ءبىر اعايىندارى، باياعى بايقازى باتىردىڭ نەمەرەسى سەيدۋالي دەگەننىڭ اۋلىنا كەز بولدىق. كوشتەن بۇرىلىپ، مادىبەك ءبارىمىز سەيدۋاليدىڭ ۇيىنە تۇستىك.
تۇستەنىپ وتىردىق. وت جانىپ، قازان قايناپ تۇر، مادىبەك سەيدۋاليمەن سويلەسىپ وتىردى. سەيدۋالي، سارى ءتىس بولعان، شوقشا ساقالدى، دەنەلى قۇبا كىسى... اقمولانىڭ جايىن، «ارعى ۇرىس بولىپ جاتقان جاقتىڭ جايىن»، «سارى ورىس پەن بولشيەۆيكتەردىڭ» جايىن سۇراپ وتىردى. مادىبەك:
— كۇللى جەردە بولشيەۆيكتەر كولچاكتى جەڭىپ الىپ كەلەدى. ەندىگى اقمولا دا الىنعان شىعار... — دەپ، مولدىرەتىپ سويلەپ وتىردى.
سەيدۋالي ۋايىمداپ، قورقىنىش قىلىپ تىڭداپ وتىردى.
— ە-ە، بولشيەۆيكتەر السا، الگى سەيفۋللانىڭ بالاسى تاعى دا شىعا كەلەدى دەسەيشى!.. دىم-اق ءدىنى قاتتى، بۇزىق بالا دەپ ەدى... تاعى دا شىعا كەلەدى دەسەيشى! — دەدى.
مادىبەك سەزدىرمەي مەنىڭ سانىمدى قىسىپ قويادى. ءتۇرتىپ، قىزدىرمالاپ، سەيدۋاليگە مەنى جامانداپ، ءسوزىن قوستاي بەردى.
مەن شىداي الماي:
— وتاعاسى، ءدىنى قاتتى بولعاندا، بۇزىق بولعاندا ساكەن نە قىلىپ ەدى؟ — دەدىم.
سەيدۋالي تىگىنىپ، مەنى كورسەتىپ مادىبەكتەن:
— بۇل كىم ەدى؟ — دەدى. مەن:
— توقامىن... سول ساكەننىڭ اعايىنىمىن، — دەدىم.
— ە، اعايىنى بولساڭ، ءدىنى قاتتى ەمەي نەمەنە، الگى، بولىپ تۇرعاندارىندا، اقمولادا ۋەزنوي كوميتەتتەن ءوزىنىڭ جاقىن اعاسى، ەلىنىڭ اقساقالى بايتاباردى قۋىپ شىعىپتى. ءوزىنىڭ اكەسىن قۋىپ شىعىپتى... بۇزىق ەمەي نەمەنە، ءبىر كۇنى نەكەسىن بۇزىپ، بايىنان ون سەگىز ايەلدى بوساتىپ جىبەرىپتى. ناماز وقىمايدى دەيدى. پايعامباردى «وزىمىزدەي كىسى» دەپ ايتادى دەيدى، — دەدى.
ارينە، سەيدۋاليگە سىر بىلدىرمەي اتتاندىق.
سودان جالعىز اۋىل جىلجىپ، ەلسىزگە، شولگە شىقتىق. ۇلكەن تاۋلار ارتتا قالدى، ەندى شولگە، «بەتپاق دالاعا» شىقتىق. قۋارعان قۇبا جوندار، ۇشى-قيىرى جوق ءتارىزدى، تاۋسىلمايدى. ەلسىز، جانسىز بەتپاق دالا... ارقانىڭ شالعىنى بىرتە-بىرتە سەلدىرەپ، ءۇزىلدى. بىرتە-بىرتە قالىڭ بەتەگەلەر دە تاۋسىلدى. بىرتە-بىرتە «بەتپاق دالانىڭ» بەلگىلەرى كورىنە باستادى... سەلدىرەگەن سۇر سوياۋ جۋسان، تىربيعان سۇرعىلت كوكپەك. تىربيعان، قۋارعان بايالىش، بوز قاراعان. جەرىنىڭ قىراڭى تاستاق، ويپاڭى شاقات، سورتاڭ. «بەتپاق دالا» سۇپ-سۇر، جان جوق، كولبەگەن ولىك ءتارىزدى قيىرسىز دالا. بەتپاق دالادا سىدىرتا اياڭداپ كەلەمىز. ون شاقتى تۇيەگە ءتورت ءۇيدىڭ جۇكسىماقتارىن ارتىپ، تىزگەن. اۋىل باستىعىنىڭ ايەلى سالت اتپەن كوشتى الىپ كەلەدى ايەل ءۇستى-باسىنا قاباتتاپ كيىنگەن. كەي تۇيەلەردىڭ ۇستىندەگى جامان شەكپەن كۇپىسىنە ورانىپ، شوشايىپ وتىرعان كەمپىر، بالا-شاعالار كورىنەدى.
ەلسىز ەن دالانى قاق جارىپ، يزەڭدەپ، ىرعالىپ، اياڭداپ، شۇبالىپ،ءتىزىلىپ كوش كەلەدى ۇشى-قيىرى جوق تەڭىز ۇستىندە تىزبەكتەلىپ، شۇباپ ءدۇزىپ كەلە جاتقان ءبىر توپ قۇس ءتارىزدى. كوشتىڭ جانىندا بىر-ەكى سالت اتتى ايەل كەلەدى. كوشتىڭ الدى-ارتىنا شىعىپ، جورتىپ تورت-بەس يت كەلەدى. كوشتى قابىرعالاپ، ءبىر ءۇيىر جىلقىسىن ايداپ، ءبىر بالا مەن اۋىل باستىعى كەلەدى. جىلقىمەن جەدەل، اۋىلدىڭ ۇركەردەي قويىن ايداپ، جيرەن بايتالدى، جىرتىق شەكپەن كۇپىلى سارى بالا كەلەدى. كوشتىڭ الدىندا بەس-التى اتتى كىسى مادىبەكتەر مەن ءبىز كەلەمىز. ءبارىمىز دە ىرعالىپ اياڭدايمىز دا وتىرامىز. سۇپ-سۇر بولعان اينالا، قيىرسىز، كولبەگەن، قۋارعان دالا...
ەل جوق... جان جوق... ۇشى-قيىرى جوق. بەتپاق دالادا شوقتاي بولىپ، سىدىرا، ساۋ اياڭداپ جۇرەمىز. تەڭىزدە مالتىعانداي قىبىرلاپ، كوكتەگى كۇننىڭ استىنا قاراي جىلجيمىز دا وتىرامىز... تاۋسىلمايدى. ىلعي قۇبا جون، ىلعي سۇر دالا. بۇگىن دە سول، ەرتەڭ دە سول. بىرىنە-بىرى ۇقسايدى. تاۋسىلمايدى. ءبىز دە بەتپاقتى قاق جارىپ، تاۋسىلمايتىن جونداردى، قىرقالاردى سىدىرتىپ، بوگەلمەي، جالىقپاي ساۋ اياڭداي بەرەمىز. ەلسىز، شۇبالعان «بەتپاق دالا» دا تاۋسىلمايدى. بىزدە ۇشى-قيىرى جوق دالانى قاق جارىپ، جان-جاققا بۇرىلماي، ىلگەرى، ىلعي ءبىر قالىپپەن سىدىرا اياڭداپ، ىرعاقتاي بەرەمىز. جۇرە بەرەمىز... ءجۇرىسىمىزدى ءبىر كۇيگە سالىستىرعاندا، ىلعي ءبىر قالىپتى ىرعالىپ شۇبىرعان «بالبىراۋىن» كۇيى ءتارىزدى نەمەسە قۇددى «تانگو» ءتارىزدى دەۋگە بولادى.
كەشتەتىپ كەلىپ، سوقىر قۇدىققا جەتە قونامىز. لەزدە باسپانالار تىگىلەدى. بىرەۋلەر ءۇي ىرگەسىنەن وپ-وڭاي بايالىش شاۋىپ اكەلەدى. تامىزىق تيگىزىپ قالسا، قۋ بايالىش دۋ ەتىپ جانادى. قىزۋى قاتتى-اق. بىرەۋلەر سوقىر قۇدىقتان بارىپ سۋ اكەلدى. سۋعا تالعاۋ جوق. تابىلسا بولعانى. تەز شاي دا قاينايدى. ەت تە اسىلادى. جىلقى مەن اتتارىمىز اۋىل قاسىندا جايىلىپ، جۋسان، يزەن، ەبەلەكتى تىرسىلداتىپ جۇلىپ جاتادى. قوي مەن تۇيەلەر ىڭىرگە شەيىن اۋىلدى اينالا جايىلىپ، كوز بايلانا عانا قوتانعا يىرىلەدى. تۇندە ءتورت جاپپا، ءبىر قارا قوس شوقتاي بولىپ، بىر-بىرىنە تىعىلعانداي ءبۇرىسىپ، قيىرسىز بەتپاق دالادا بۇكىل دۇنيەدەن اداسقانداي كىپ-كىشكەنتاي بولىپ وتىرادى. بايالىشتى مازداتىپ جاعىپ، وتتى جارقىلداتىپ، وتتىڭ اينالاسىندا سىعىلىسىپ، اڭگىمەلەسىپ وتىرامىز. دومبىرا شەرتەمىز. كەيدە وتتىڭ جارىعىمەن قارتا وينايمىز. اۋىلدىڭ بىر-ەكى جىگىتى گارمون وينايدى. بىر-ەكى كىشكەنە قىز بالا ءان سالادى.
سول كوشىسپەن كوپ كۇن كوشتىك...
ەكى جەردە ءبىر جاقتان جىلقى الىپ بارا جاتقان ەكى توپ جاۋ قۋدىق. ەكى جىلقى ءتۇسىرىپ الدىق.
اقىرىندا شۋعا كوشىپ بارا جاتقان مادىبەكتەردىڭ ەلدەرىن قۋىپ جەتتىك. ەندى تۇرمىستىڭ وزىنشە قىزىعى دا بولا باستادى. ءبىراق جازا بەرگەنگە ۋاقىت جوق. «بەتپاق دالا» تۇرمىسىنان تالاي جازارلىق تۇرلەر بار... بىردە، كەزىندە باسقا يشاراتپەن جازىلار... شۋعا تاياندىق.
ءبىر ءتۇنى ءۇيدىڭ ارتىندا ارقانداۋلى تۇرعان مەنىڭ كۇرەڭ اتىمدى ۇرى اكەتتى، سول ەلدىڭ ۇرىلارى قاشىپ بارا جاتقان جالعىز اتتىنىڭ اتىن «ولجا» قىلدى. قاتار وتىرعان تورت-بەس اۋىلدىڭ كۇزەتسىز جاتقان ءتورت تۇلىك مالى امان، جالعىز مەنىڭ اتىمدى عانا قاداپ ۇرلادى. تاعى دا جاياۋ تاستاپ، شوڭقايتتى دا كەتتى. مال ۇرلاۋعا شەبەر قازاق ۇرلىقتى شىعارۋعا قانداي شەبەر. ەرتەڭىندە-اق سول تۇنگى «جورتقان» ۇرىلار ءبىلىندى. ءبىراق ونداي كەزدە بىزگە ۇرىلار تەڭدىك بەرە مە؟ ول تۇنگى «جورتتى» دەگەن ۇرىلار اياقتارىنا دا وتىرعىزعان جوق. ءبىراق شىندىقتارىنا جەتۋ قيىن — سول ءتۇنى «پالەن ۇرى ءجۇرىس قىلعان ەكەن، تۇگەن ۇرى ءجۇرىس قىلعان ەكەن» دەگەن ءسوز تاراتىپ، اتتى شىن ۇرلاعان ۇرى، الدىرعان كىسىنى بوتەن ىزگە سالىپ جىبەرۋى دە مۇمكىن. كۇرەڭ ات جوق بولدى. بەتپاقتا جاياۋ قالدىم. كوڭىل جەتەتىن جەردەن مىنەتىن ات ىزدەدىم. بىرتە-بىرتە كۇن ءوتتى. قالىڭ ەل شۋدىڭ قاباعىنا كەلدى. سول ءبىزدىڭ تاراقتى ەلىمەن جاپسار ەكىنشى بولىسقا قارايتىن تاما ەلىندە ءبىزدىڭ ءبىر باي اعايىننىڭ ماقاجان دەگەن قۇداسى بار ەدى. سوعان بارىپ ماقاجاننىڭ ءجۇمادىلداسىنان ءبىر مىقتى ات سۇراپ ءمىنىپ، اۋليەاتا قالاسىنا ءجۇردىم. قاسىما ءۇش-تورت جىگىت جولداس بولدى. بىرەۋىنەن باسقاسى مادىبەكتىڭ جاقىن ىنىلەرى. بىرەۋى — باتىربەك جانە شويىنداي سۇيىندىك باتىر. اۋليەاتاعا قارايتىن جاپسار ەلدەردى باتىربەك پەن سۇيىندىك جاقسى بىلەدى. قۇداندال. باتىربەكتىڭ قاتىنى سول ەلدىڭ بىرەۋىنىڭ قىزى ەكەن.
شۋدان وتتىك. قىس بولسا دا جەر قارا. قالىڭ سەكسەۋىل باسقان جوتا-جوتا، ءۇيدىم-ۇيدىم قالىڭ قۇم تەڭىزگە كىردىك. سارىارقادان «بەتپاق دالا»، شۋ بويى، ودان قۇم تەڭىز، قۇم ءىشى كوزگە ءبىر ءتۇرلى جات كورىندى. ءجۇرىپ كەلەمىز. ءجۇرىس قاتتى.
كەشكە اۋليەاتاعا باراتىن شەتكى ەلگە، باتىربەكتىڭ قاينىسىنىڭ اۋىلىنا كەلدىك. ارقادان بۇل ەلگە ءبىرىنشى مارتە كەلگەن ماعان بۇلاردىڭ جەرىنىڭ، مالدارىنىڭ، ادامدارىنىڭ، ۇيلەرىنىڭ ءتۇرى، بارلىق قايباتى ءتىپتى باسقاشا كورىندى. ەكىنشى ءبىر جات دۇنيەنىڭ جاندارىنداي كورىندى. اۋەلى سەكسەۋىل اراسىندا جۇرگەن جىلقىلارىنا كەز بولدىق. ادەيى توقتاپ، ءبىر جىلقىلاردى ايداپ كوردىم. جۇندەرى تىقىر، مويىندارى جىڭىشكە، شومەك، مايميعان، قامىس قۇلاق، تۇياقتارى قالىڭ، ۇلكەن. ودان قۇمداردىڭ ارالارىندا، ويدا جۇرگەن تۇيەلەرىنە كەزدەستىك. تۇيەلەرى دە تىقىر، سيدا، جۇندەرى كۇنگە كۇيگەن، قارا. ودان اۋلىنا كەلدىك، ۇيلەرى شوشاق، تىك. ادامدارى ىلعي سارى توڭدى. كەۋدەلەرى تار، ەتەگى ۇزىن، جەڭدەرى تار، شولاق. اياقتارىندا كەبىس بايپاق، نە جامان كىشكەنە ەتىك. ادامدارى ءوڭسىز، ۇياڭ كوزىنىڭ استىمەن قارايدى. ءسوزدى ايقىن سويلەمەيدى. ىشىنەن ءبىر قۋلىق دايارلاپ وتىرعان ءتارىزدى.
باتىربەكتىڭ قايىنىنا ەكى كۇن قوندىق. باتىربەك سوندا قالدى. وزگەمىز ءجۇرىپ كەتتىك. ول اۋىلدان شىعىپ اراعا بەس قونىپ، بىردە ەل تابا الماي، قۇم اراسىنا قالىپ، اۋليەاتا قالاسىنا كەلدىك...
ساعىنعان سوۆەتكە جۇرەك لۇپىلدەپ كەلدىك. قاسىمىزدا اۋليەاتاعا تايانىپ قونعان ەلدىڭ ورىسشا ازىراق وقىعان جىگىت بالاسى بار. ادەيى ءبىزدى ەرتىپ شىققان. اۋليەاتاعا كەشتەتىپ كەلىپ ءبىر شەتكى ۇيگە قونىپ، ەرتەڭىندە الگى جىگىت باستاپ ءبىزدى اۋليەاتانىڭ ءىس باسىنداعى قازاق جىگىتتەرىنە جاعالاتىپ ەرتىپ اكەلدى. اۋەلى ءبىر اسكەرلىك جىگىتكە اكەلدى. اتىن ۇمىتتىم، وتە ءتاۋىر جىگىت كورىندى. پاتەرىندە گازەت، جۋرنالدارى بار. وقىعان جىگىت ءتارىزدى. ءجونىمدى ايتقان سوڭ الگى جىگىت دەرەۋ كيىنىپ، ءبىزدى قۇرمەتتەپ اتىنا ءمىنىپ، ءبىزدى الىپ ءجۇردى. چەكانىڭ (چك) باستىعىنا اكەپ مەنىڭ جايىمدى باياندادى. ول ءبىر جانىپ تۇرعان وتتى جاس جىگىت، قازاق، جىلىسپاي ۇلى. ول دا قۇرمەت قىلدى. ءوزى ەلگە شىعىپ بارا جاتىر ەكەن. ودان كەيىن يسپولكومعا اكەلدى.
ساعىنعان يسپولكوم جۇرەككە، كوزگە سونداي ىستىق. يسپولكومعا كىردىك. قابىرعالاردا ءىلۋلى لەنيننىڭ، تروسكييدىڭ سۋرەتتەرى جاپسىرۋلى جانە ءتۇرلى جالىندى ءسوزدى سۋرەتتەر تۇر. يسپولكومنىڭ ءتوراعاسى قابىلبەك سارمولدا ۇلى وتىرعان بولمەسىنە كىردىك. تەسىلە قارايمىن. الدىندا ۇستەلىنە قارسى وتىرعان بىر-ەكى ورىسپەن سويلەسىپ وتىر. ءبىز كەيىنىرەك تۇرعان ورىندىققا وتىردىق. يسپولكومنىڭ ءتوراعاسى سارمولدا ۇلىنىڭ اۋزىنا، بەتىنە قادالىپ، سوزدەرىن قادالا تىڭداپ وتىرمىن. ورىستار اقشا بولىمدەرىنىڭ باسقارۋشىلارى ءتارىزدى، ءالى ۇمىتقام جوق. ورىس قىزمەتكەرلەر جۇرتتان اقشا الىپ، اقشا بەرۋ رەتىن قالاي تارتىپكە قويۋ ءجونىن سۇراپ وتىردى. سارمولدا ۇلى كادىمگىدەي اقىل، ءجون ايتىپ وتىردى. ءبىر ءتۇرلى ءسۇيىنىپ كەتتىم. جاپ-جاس جىگىت، قازاق بولشيەۆيك، ۋەزدىك يسپولكومنىڭ باستىعى! كادىمگىدەي ءجون ايتىپ، ءامىر ايتىپ وتىر. بۇل ۋەزدىڭ سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ ەڭ باسىندا وتىرعان قازاق بولشيەۆيكتەرىن مەنىڭ ەڭ ءبىرىنشى كورگەن كىسىم. بۇعان ەداۋىر قۋاندىم.
ءبىزدى ەرتىپ كەلگەن اسكەرلىك جىگىت قابىلبەكتىڭ قازىنا كىسىلەرىنە ايتىپ وتىرعان ءسوزىن ءبولىپ، قۇلاعىنا كۇبىرلەپ ءبىزدى ايتتى. قابىلبەك تە دەرەۋ ۇيىرىلە قالدى. قازىنا كىسىلەرىن قويا بەردى. يسپولكومنىڭ ءبىر قازاق مۇشەسىن شاقىرتىپ الىپ، ءبىزدى كۇتۋگە، جاتاتىن، تۇراتىن جايلارىمىزدى رەتتەۋگە سوعان تاپسىردى. كەنەن ءىس قىلدىق. ءار قىزمەتتەگى جىگىتتەردىڭ كۇندە بىرەۋى قوناققا الىپ ءجۇردى. ءبىر قىرعىز، ءبىر نوعاي، ءبىر وزبەك جىگىتتەرى دە قوناققا شاقىرىپ سىيلادى. جاتاتىن ءۇيىمىز سول اۋليەاتا قالاسىنداعى قالماعامبەت دەگەن از عانا وقىعان ارعىندىكى بولدى. قالماعامبەت ءبىزدى ۇيىنە ءوزى ەرتىپ اپاردى. سۋدىراعان ەكپىندى كىسى قازاقشا «اعايىن-باۋىر» تارتىپ كۇتىپ، استى-ۇستىمىزگە ءتۇسىپ سىيلاپ جاتىر.
سول اۋليەاتانىڭ بىر-ەكى مۇعالىمىنە «جاس قازاق مارسەلەزاسى» دەگەن ولەڭىمدى كوشىرىپ بەردىم. ءانىن سالىپ بەردىم. مۇعالىمدەر قۋانىپ «جاس قازاق مارسەلەزاسىن» جىرلاپ كەتتى...
گازەت، تەلەگرامما حابارىن باس الماي وقىپ جاتىرمىن. كولچاكتىڭ، دەنيكيننىڭ بىت-شىت بولىپ جاتقان حابارلارىن وقىپ، جۇرەك لەپىردى.
شوقاي ۇلى «قوقاندى بيلەپ» قوقايىپ جۇرگەندە، ونى ەستىمەي جاتقان تۇركىستان ەڭبەكشى تابىنىڭ قازاق ازاماتتارى قوزعالىپ، بولشيەۆيك جولىنا كىرە باستاپ، ۋەزدىك سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ باستىعى جاس قازاق بولشيەۆيك بولىپ ءىس باسقارىپ وتىرعانعا كوڭىلىم تولىپ ەدى. ەندى، «بارلىق تۇركىستان سوۆەت رەسپۋبليكاسىنىڭ باستىعى دا قازاق، بولشيەۆيك تۇرار رىسقۇل ۇلى دەگەن جىگىت» دەپ ەسىتكەن سوڭ كوڭىل ونان سايىن تولدى. رەسپۋبليكانىڭ قازاق بولشيەۆيكتەرىنەن بولعان ەڭ ءبىرىنشى باستىعى! «الاشوردا» ءدىلمارلارى قازاق بولشيەۆيكتەرىن گازەتتەرى ارقىلى سوككەندە: «قاڭعىرعان، قاعىلعان، سوعىلعان، ەلدەن شىققان بىرەن-ساران بۇزىقتار، قۋلار، بولشيەۆيك بولا قالعانسىپ...» — دەپ، بالاعاتتاۋشى ەدى. جوق، «الاشوردا-ەكە»، قاعىلعان، سوعىلعان ەمەسپىز!.. ءبىز بىرەن-ساران دا ەمەسپىز!.. دۇرىستىق — ءبىزدىڭ تۇسكەن جولىمىزدا! سوندىقتان ءبىزدىڭ سانىمىز كۇن سايىن كوبەيۋلى. كوپشىلىك تە بىزدە، كۇش تە بىزدە!» — دەگەن ويلار كىردى. الگى ويازدى جانە بارلىق ايماق — رەسپۋبليكانى باسقارىپ وتىرعان جاس قازاق بولشيەۆيكتەرىن كورىپ كوڭىل تولعاندا، كوڭىل وسى، جوعارعى ويلارمەن تولدى. كەشىكپەي كولچاكتىڭ قولعا تۇسكەنىن جاريالاعان تەلەگراممالار كەلدى. جۇرەك لەپىرىپ، قايتۋعا تالپىندىم. قابىلبەك سارمولدا ۇلى «قىزمەتكە قال» دەپ كوپ جابىستى. پارتيانىڭ مۇسىلمان بيۋروسىنىڭ (مۇس. بيۋرو) كەڭ القا ماجىلىسىنە سالىپ، بيۋرو اتىنان مەنىڭ قىزمەتكە قالۋىما ۇسىنىس قىلدى. مەن بيۋروعا اقمولانىڭ شابىنشىلىق كورگەن اۋىل حالدەرىن ايتىپ، بايانداما قىلىپ، مەنى قايتارۋلارىن وتىنگەن سوڭ، اقىرىندا، كوندى. قابىلبەك ەندى جىبەرەتىن بولعان سوڭ، ۇسىنىس قىلىپ، مۇس. بيۋرو ماعان كۇش كومەك قىلىپ، ەداۋىر اقشا مەن جولشىباي اقمولاعا شەيىن ۇگىت، بايانداما جاساپ وتىرۋعا ماندات بەرەتىن بولىپ، قاۋلى جاساستى.
قابىلبەكتەن ەرتەڭىنە مۇسىلمان بيۋرو اتىنان جانە يسپولكومنىڭ بيلەۋ ءبولىمى اتىنان مانداتتار الىپ جانە اقشا الىپ، ەلگە تاراتاتىن ەكى قورجىن ۇگىت-جوبالار باسىلعان كىتاپشالار الىپ، ەكى ميليسيا الىپ، لاۋمەن اقمولاعا قايتتىق.
قابىلبەكتىڭ تەك اۋىزشا ايتقانعا سەنىپ، بۇل ىستەگەن جاردەم-كومەگى ءبىزدىڭ جولىمىز وڭايلاۋىنا كەز بولعانداي بولدى. اۋليەاتاعا كەلگەندە كولچاكتان قاشقان سوۆدەپشى ەكەندىگىمە كۇدىكسىز دالەل بولارلىق ءجوندى قاعازدارىم دا جوق ەدى. جانە اۋليەاتادا مەنى تانيتىن ءبىر ادام دا جوق ەدى. سەنبەيىن دەگەن كىسى «اقتاردىڭ كىسىسى» دەپ سەنبەۋگە دە مۇمكىن عوي. قابىلبەك بىلگىشتىك قىلدى. اقتان قاشقان ەكەنىمدى كۇدىكسىز تانىعاندىعى بىزگە ۇلكەن جاقسى بولدى. مەن ءتارىزدى ومبىدان ءارى قاراي قاشىپ، ودان قايتا كوكشەتاۋ، اتباسار، تورعاي ۋەزدەرىن باسىپ، اقمەشىتكە كەلگەن سابىر ءشارىپۇلىنا اقمەشىت يسپولكومىنىڭ باسىندا وتىرعاندار نانباعان. «كولچاكتىڭ جىبەرىپ وتىرعان تىڭشىسى» دەپ ۇيعارعان. ۇستاپ اباقتىعا تىعىپ قويعان. ءبىر توزاقتان امان كەلگەن سابىر ىزدەپ كەلگەن قىزىلداردىڭ اباقتىسىنا تۇسكەن. اقمەشىتتە تانيتىن ادامى جوق. «كولچاك تىڭشىسى» سانالىپ، اباقتىدا پۇشايمان بولىپ جاتقان. بۇدان تالاي جاۋاپ العان. سابىر كۇيىپ-جانىپ، «كولچاكتان قاشقان سوۆدەپشى بولشيەۆيك» ەكەنىن ءتۇسىندىرىپ، بايانداپ ايتىپ باققان. اقمەشىتتىڭ توپاس اكىمدەرى وعان ەشبىر نانعىسى كەلمەگەن. سابىر ەداۋىر جاتقان، كوپ ازاپ كورگەن.
اقىرىندا مۇنى سىناماققا تۇرمەدەن شىعارىپ، قاسىنا مىلتىقتى بىر-ەكى سولدات قوسىپ، اتباسار ۋەزىنەن اشىعىپ جاتقان اقمەشىتكە استىق كەلتىرۋگە جىبەرگەن. سابىر از ۋاقىتتا اتباسار ۋەزىنە، ەسىلگە شەيىن بارىپ، ادەمى تىزبەك بايلانىس جاساپ، اتباساردىڭ اقمەشىت جاق شەتىندەگى «قاسەن حانمەن» شارت (دوگوۆور) جاساسىپ، كوپ تۇيەلىك كەرۋەنمەن اقمەشىتكە استىق اپارعان. ءبىر ەمەس الدەنەشە اپارىپ، اشىعىپ جاتقان اقمەشىت قالاسىنا كوپ پايدا كورسەتكەن. سابىردىڭ مۇنىسىنا دا ازىق-تۇلىك كوميسسارىنان باسقا اقمەشىت اكىمدەرى ءتيىستى باعا بەرە الماعان. اقمەشىتتىڭ ازىق-تۇلىك كوميسسارىن تاشكەنتكە شاقىرىپ اكەتكەننەن كەيىن «سابىر ءشارىپۇلىن مۇندا جىبەر» دەگەن اقمەشىت يسپولكومىنا تاشكەنتتەگى ايماقتىق چك-دان تەلەگرامما كەلگەن. سابىردى تاعى دا تۇتقىن قىلىپ، ءبىر سولداتپەن تاشكەنگە ايداپ جىبەرگەن. سابىرلار تاشكەنگە بەلگىلى وسيپوۆ كوتەرىلىسى بولىپ كۇشپەن باسىلىپ، ەندى تاشكەن سوۆەتىنىڭ توڭكەرىسشىل كوميتەتى مەن چەكاسى (چك) قالانى ءتىنتىپ، تەكسەرىپ، كۇدىكتى ادامداردى «شاپشاڭ سوتپەن» اتىپ جاتقان ۇستىنە تۋرا بارادى. ءۇرپيىپ، دەمىن ىشىنە تىعىپ العان قالاعا كەلەدى. سابىردى تۋرادان-تۋرا «شاپشاڭ سوتقا» اپارادى. سول قاھارلى تىنىسىن ىشىنە تارتقان، قيمىلى شاپشاڭ، قاباعى تۇيىلگەن «شاپشاڭ سوت» ءۇش-تورت-اق جاۋاپ سۇرايدى. سوتتىڭ ءبىر مۇشەسى:
— ءا-ا، مۇنى بىلەمىن، كولچاكتىڭ وبلىستىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى! — دەيدى.
سوتتىڭ باستىعى «اپار» دەيدى.
اتىلاتىنداردى شىعاراتىن ەسىككە قاراي سابىردى جەتەلەيدى. اتىلۋعا اپاراتىنداردىڭ ءاتى-جونىن جازىپ الىپ وتىرعان جىگىت سابىردىڭ ءاتى-جونىن جازا باستايدى. كوك تىرناقتى كارى اجال سابىردى ءبۇرىپ قۇشاقتاپ الادى. ۇزاق ازاپ تارتقان جاننىڭ ەندى تىنىشتاناتىن مينۋتى جەتەدى. سابىر سول ارادا ءبىراز ماڭگى تىنىشتىق مۇنارىنا مەڭ-زەڭ بولىپ ەلتىپ وتىرىپ، سەلك ەتىپ ىشقىنادى. جان القىمعا كەلەدى. سابىر جۇلقىنىپ، تاعى دا سوتقا ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن، جان ۇشىرىپ اسىعىپ سويلەي بەردى. «شاپشاڭ سوت» ازىراق ويلانىپ، شىن كۇيىنىپ سويلەگەن ءسوزدى تەكسەرمەك بولادى.
— بىلەتىن كىسىڭ بار ما؟ — دەيدى.
سابىر الگى اقمەشىتتەن تاشكەنگە شاقىرىلىپ كەلگەن ازىق-تۇلىك كوميسسارىن ايتادى. سويتسە ول تاشكەنگە كەلگەن سوڭ، چەكانىڭ باستىعى بولعان ەكەن. وسيپوۆ ونى ءولتىرىپ كەتكەن ەكەن. تاعى دا سابىرعا:
— سەنى ەرتەڭگە دەيىن كەپىلگە الاتىن كىسى تابىلا ما؟ — دەيدى. ونداي كىسى جوق. سابىر الارىپ اينالا قارانادى... سابىردىڭ قاسىندا تۇرعان، سابىردى اقمەشىتتەن اكەلگەن قىزىل سولدات:
— مەن كەپىلگە الامىن، — دەيدى.
سابىردى قىزىل سولداتقا ءبىر تاۋلىككە كەپىلگە بەرەدى. سودان ءىلىنىپ، سابىر سول ۋاقىتتا تۇركىستاننىڭ چك-سىنىڭ باقىلاۋ كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى، تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنا ەڭ الدىمەن سوۆەت تۋىنىڭ شىلاۋىن كوتەرگەن، قولمەن سانارلىق ازاماتتىڭ ءبىرى دۇيسەباي نىسانبايۇلىنا جولىعىپ، ءىستى بايانداپ، اقىرىندا ولمەي قالادى.
بۇدان سوڭ سابىر دۇيسەبايلارمەن جاقىنداسىپ، ماسكەۋدەن تۇركىستان كەلگەن كۋيبىشيەۆكە كىرىپ، بايانداما جاساپ، اپينعا جولىعىپ، بۇلاردان ماندات الىپ، پارتيانىڭ تاپسىرعان جوبالارىمەن تۇركىستاننان تورعاي، اقمولا گۋبەرنيالارىنىڭ وڭتۇستىك جاقتارىنا شىعىپ كەتەدى...
سابىر ءسويتىپ اقمەشىت اكىمدەرىنىڭ توپاستىعىنان كوپ بەينەت كورىپ، اقىرىندا تەككە اتىلىپ قالا جازدايدى.
ال اۋليەاتانىڭ قابىلبەك باسقارعان ۇكىمەتى ونداي توپاستىق كورسەتپەدى.
ءبىز تاعى دا ەكى قورجىن كىتاپشالار جانە جولعا كەرەك نارسەلەر الىپ، سەكسەۋىلدى «قۇم تەڭىزبەن»، شۋمەن، «بەتپاق دالامەن» اقمولاعا قايتتىق...
(اقىرى بار)
1926 جىل، 17ء-ساۋىر.
قىزىلوردا.ساكەن.
You Might Also Like
-
«ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ 296-شى سانىندا تورەقۇلوۆ ءنازىردىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋ تۋرالى بىر-ەكى ءسوز» دەگەن ماقالاسى باسىلدى. تورەقۇلوۆتىڭ مەن تۋرالى جازاتىن ءسوزىنىڭ قانداي ...
-
1) مەكتەپكە العاش كەلگەن كەزىم ەسىمدە، ۇستازداردان قورىقتىم ەكەن نەسىنە؟ جاقسى وقىساڭ بارلىق ۇستاز اناڭداي - ەركەلەتىپ بولەيدى ەكەن مەيىرىمگە...!
