InfoHub Logo

ەلۋ جاستا «ەلىم بار» دەپ ايتا الماي،

كەتپەس ەستەن كۇيىنگەنىڭ مۇڭلى اباي.

قاسىم امانجولوۆ

قازىرگى قوعامدا، اسىرەسە جاستار اراسىندا ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىنە سالعىرت، نەمقۇرايلى قاراۋ ەتەك الىپ بارا جاتقانىن جوققا شىعارا المايمىز. بۇل قۇبىلىستىڭ نەگىزگى سەبەپتەرىنىڭ ەڭ باستىسى – «قازاقستانعا تاۋەلسىزدىك حح عاسىردىڭ اياعىنا تامان كسرو-نىڭ ىدىراۋى بارىسىندا ونىڭ قۇرامىنداعى رەسپۋبليكالار ەگەمەندىگىن الىپ جاتقان تۇستا، 1991 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىنىڭ ون التىنشى جۇلدىزىندا ەشقانداي قانتوگىسسىز، وزىنەن-وزى كەلە قالدى، بۇل – قازاققا  قۇدايدىڭ بەرگەن سىيى بولدى» دەگەن سولاقاي تۇسىنىكتىڭ قالىپتاسۋى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە جاستار ەل تاۋەلسىزدىگىنە «ماڭگىلىك سىيداي»، ەش الاڭسىز قارايتىن سياقتى. بۇل ەسسەدە تاۋەلسىزدىكتىڭ ەشقانداي وڭايلىقپەن كەلمەگەنىن، ونى ارمان ەتكەن بابالارىمىز بەن انالارىمىز، اعالارىمىز بەن اپالارىمىز عاسىرلار بويى كۇرەسىپ وتكەنىن، سوندىقتان بۇگىنگى ءبىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان تاۋەلسىز، بەيبىت ەلدىڭ ىرگەسى اتاجۇرتتى امان ساقتاپ قالۋ ءۇشىن توگىلگەن ەسەپسىز قان مەن كوز جاسىنا سۋارىلعانىن ەشقاشان ۇمىتپاي، ەل تاۋەلسىزدىگىن ساقتاۋعا ءارقايسىسىمىز زور جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراپ، بۇل باقىتتى كەلەسى ۇرپاققا تابىستاۋ – ءبىزدىڭ پارىمىز، ۇلى مىندەتىمىز ەكەنىن تاراتىپ ايتامىن.

وزىنە دەيىنگى ءتۇرلى تاريحي وقيعالاردىڭ ناتيجەسىندە توز-توز بولىپ ءارتۇرلى ەلدەردىڭ قۇرامىندا قالعان قازاق رۋلارى ءبىر ەل، ءبىر مەملەكەت بولۋدى كوزدەپ، باس بىرىكتىرىپ، كەرەي مەن جانىبەكتىڭ سوڭىنا ەرىپ، قازاق حاندىعىن قۇرعانى – ون بەسىنشى عاسىردىڭ ورتا تۇسى. دەمەك، ونىڭ ارعى جاعىنداعى قانشا زاماندى ايتپاعاننىڭ وزىندە، بابالارىمىز حV عاسىردان بەرى تاۋەلسىز ەل بولۋدى ارمانداپ كەلەدى. وعان ءبىر ءسات قول جەتكىزگەندەي بولعانىمەن، ول كەزەڭدەگى قازاق ءدال بۇگىنگىدەي بەيبىت، مامىراجاي ءومىر سۇرمەگەنى تاريحتان بەلگىلى. جاڭا قۇرىلعان جاس مەملەكەتتىڭ جەرى مەن بايلىعىنا كوز الارتپاعان كورشىلەرىمىز كەمدە-كەم. اسىرەسە جۇتىپ جىبەرۋگە دايىن تۇرعان ارىستان مەن ايداھارداي ەكى الپاۋىت ەلدىڭ اراسىندا زامانعا ساي قارۋ-جاراقسىز، حالىق سانى وتە از، باسقا دا جاقتارىنان ءالسىز مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىزدىگىنەن ايىرىلماي، 300 جىلعا جۋىق ءومىر ءسۇرۋى ەلىم دەپ تۋعان قانشاما بوزداقتارىمىزدىڭ جانكەشتىلىگىنىڭ ارقاسىندا بولاتىن.  اقتابان شۇبىرىندى وقيعاسىنان كەيىنگى قالعان حالىقتى امان ساقتاپ قالۋ ماسەلەسى تاۋكە، ابىلاي، ءابىلقايىر، سول سياقتى باسقا دا حان-سۇلتاندارىمىزدىڭ، باتىرلارىمىزدىڭ، اقىن-جىراۋ، بي-شەشەندەرىمىزدىڭ قابىرعاسىن قايىستىردى، ۇيقىسىن قاشىرىپ، توسەكتەن بەزىندىردى. اقىرى، شاراسىزدىقتان، باسقا جول تاپپاعاندىقتان، سەنىمى مەن ءۇمىتى از بولسا دا، سوعان تاۋەكەل ەتىپ، ۇرپاعىن مۇلدەم قۇرىپ كەتۋدەن ساقتاۋ ءۇشىن، ارىستاننىڭ اۋزىنا ءوز ەرىكتەرىمەن اپارىپ سالىپ بەرۋدەن باسقا امال تاپپادى. قانشاما كۇشپەن كەلگەن تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ تۋىن جىعىپ، ەلدىگىنەن ايىرىلۋى قانداي وكىنىشتى. سول زاماندى ەلەستەتسەڭ، جۇرەگىڭ قان جىلايدى.

كەيىنگى ءۇش ءجۇز جىلداي ۋاقىت ىشىندە نە كورمەدىك؟! شارۋاشىلىعىمىزعا جايلى قانشاما شۇرايلى جەرلەرىمىزدەن ايىرىلعىسى كەلمەي، باباسىنىڭ سۇيەگى جاتقان اتامەكەندى وڭايلىقپەن بەرە سالۋعا نامىسى جىبەرمەي، ۇرىس باستاپ، قارۋلى دۇشپانىنىڭ قولىنان ات جالىن قۇشقان ەرلەرىمىزدىڭ سانىندا ەسەپ بار ما؟!  كوكتەمگى جاۋقازىنداي قاۋلاپ ءوسىپ كەلە جاتقان قانشاما ارۋلارىمىزدىڭ ارى تاپتالىپ، پەرىشتەدەي پاك عۇمىرلارىنىڭ كۇل-تالقانى شىققانى كەۋدەسىندە جانى بار ءتىرى ازاماتتارىمىز تۇگىلى، كوردە جاتقان ارۋاقتارىمىزدىڭ ساي-سۇيەگىن سىرقىراتپادى دەپ ەشكىم ايتا الماس. رەسەيگە بودان بولعان ءۇش عاسىر ىشىندە بيلەۋشى ەلدىڭ ەزگىسىنە قارسى ەلىمىزدىڭ ءار تۇكپىرىندە تولاسسىز كوتەرىلىستەر ءجۇرىپ جاتتى. سولاردىڭ ىشىندە تاريحىمىزدان ەلەۋلى ورىن العان ەڭ ىرىلەرى –سىرىم دات ۇلى باستاعان كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ ون ءتورت جىلعا سوزىلعان شارۋالار كوتەرىلىسى، 1836 – 1838 جىلدارداعى يساتاي تايمان ۇلى مەن ماحامبەت وتەمىس ۇلى باستاعان بوكەي ورداسىنداعى كوتەرىلىس،  ءۇش ءجۇزدىڭ اۋماعىندا پاتشا وكىمەتىنىڭ وتارلاۋشىلىق ساياساتىنا ويسىراتا سوققى بەرگەن، ون جىلدى قامتىعان كەنەسارى قاسىم ۇلى باستاعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى، جانقوجا نۇرمۇحامەد ۇلى، ەسەت كوتىبار ۇلى باستاعان سىر بويى مەن ارال وڭىرىندەگى قازاقتاردىڭ ازاتتىق كۇرەسى جانە يسا تىلەنباي ۇلى مەن دوسان ءتاجى ۇلى باستاعان ماڭعىستاۋ قازاقتارىنىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى. سونداي-اق سوعىستىڭ الدىڭعى شەبىندە جۇرەتىن قارا جۇمىسىنا قازاق جاستارىن الۋ تۋرالى 1916 جىلعى پاتشا جارلىعىنا قارسى شىققان جەتىسۋداعى، تورعاي وڭىرىندەگى، سىر بويىنداعى ءىرى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەرىن ۇيىمداستىرىپ، باس كوتەرگەن بابالارىمىز قانشاما؟! بۇل باتىرلارىمىز ەل تاۋەلسىزدىگىنە اق بىلەكتىڭ كۇشىمەن، اق نايزانىڭ ۇشىمەن جەتەمىز دەپ اتقا قونسا، اباي، ىبىراي، شوقان سياقتى ويشىلدارىمىز ەندىگى كۇشتى ءبىلىم مەن بىرلىگىمىزدى نىعايتۋعا سالمايىنشا، تاۋەلسىزدىكتىڭ اۋىلى الىستا ەكەنىن تەرەڭ ۇعىنىپ، اعارتۋشىلىققا دەن قويدى، ەلدى ونەر-بىلىم ۇيرەنۋگە شاقىردى. ولاردىڭ ءىزىن باسقان ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ التى الاشقا «ويان، قازاق!» دەپ ۇران تاستاسا، ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مۇستافا شوقاي سەكىلدى ءبىرتۋار ازاماتتارىمىز ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تۇسىندا السىرەگەن رەسەي يمپەرياسىنان قازاقتاردىڭ تاۋەلسىزدىگىن الىپ شىعۋى ءۇشىن بار ءبىلىمىن سالىپ كۇرەسىپ باقتى. وكىنىشكە وراي، الاش زيالىلارىنا دا تاۋەلسىزدىك قولجەتپەس ارمان بولىپ قالا بەردى.

بارلىق وقىعان، ءبىلىمدى، ەلگە كوسەمدىك جاسار تەكتى ۇرپاعىمىزدى قىرىپ سالىپ، قازاق دەگەن ۇلتتى مۇلدەم جويىپ جىبەرۋدى ماقسات تۇتقان كەڭەس وكىمەتى تۇسىنداعى ەل بيلىگىنە نارازىلىقتار دا اسىل ازاماتتارىمىزدىڭ وققا ۇشۋىمەن اياقتالىپ وتىرعانىنا تاريح كۋا. اقمولا وبلىسىندا نەمىس اۆتونومياسىن قۇرۋعا جول بەرمەۋ ءۇشىن 1979 جىلى الاڭعا شىعىپ، العاش رەت ءوز تالاپتارىن جۇزەگە اسىرعان قازاق جاستارى بويلارىنا كۇش-قۋات، جىگەر الىپ، 1986 جىلى جەلتوقساندا «قازاقستاندى قازاق باسقارسىن!» دەگەن ۇرانمەن تاعى دا الاڭعا شىعىپ، ەل تاۋەلسىزدىگىن، قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك مارتەبەگە يە بولۋىن سۇراپ، جوعارى بيلىكتىڭ ساياساتىنا نارازىلىعىن بىلدىرگىسى كەلگەن ۇنىنە وكىمەت قۇلاق اسپاق تۇگىلى، ادام توزگىسىز وزبىرلىقپەن اياۋسىز جازالاپ، مۇز جاستاندىرعانى ءار قازاقتىڭ جۇرەگىن ايازداي قارىپ ءوتىپ، ساناسىن ءدۇر سىلكىندىردى دەپ ويلايمىن. كەڭەس وكىمەتىنىڭ بۇل ايۋاندىق ارەكەتى قازاق جاستارىن ىقتىرىپ ەمەس، كەرىسىنشە  بويلارىندا ىزا مەن كەگىن وياتىپ،  كەيىنگى 1990-1991 جىلدارداعى الماتىداعى، جاڭاوزەندەگى، قاراعاندىداعى، تەمىرتاۋداعى، اتىراۋداعى سەكىلدى ءارتۇرلى ساياسي ەرەۋىلدەرگە باتىل شىعۋىنا سەبەپ بولدى. وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ ءارقايسىسىنداعى وسىنداي باس كوتەرۋلەردىڭ ناتيجەسىندە كسرو-نىڭ ىرگەسى سوگىلىپ، ەگەمەندىگىمىزدى الۋعا مۇمكىندىك تۋدى.

قورىتا ايتقاندا، ءبىز سان ۇرپاققا ارمان بولعان تاۋەلسىزدىككە ەشقانداي دا بەيبىت جولمەن ەمەس، كەرىسىنشە عاسىرلار بويعى بابالارىمىزدىڭ قانىمەن، انالارىمىزدىڭ كوز جاسىمەن، «مىڭ ءولىپ، مىڭ ءتىرىلىپ» ءجۇرىپ قول جەتكىزدىك. سوندىقتان قۇنى قانمەن، كوز جاسىمەن، نامىسپەن، ارمەن ولشەنەتىن تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ باعاسىن ءبىلىپ، ءقادىر تۇتىپ، ونى قىراعىلىقپەن، ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن قورعاپ، ماڭگىلىك ەلگە اينالدىرۋ – ءبىزدىڭ پارىزىمىز.

نوكەن راحيما (فمب نزم الماتى وقۋشىسى)

---