InfoHub Logo

«كۇللى ادام بالاسىن قور قىلاتىن ءۇش نارسە بار: ولار - ناداندىق ەرىنشەكتىك، زالىمدىق.

اتىمدى ادام قويعان سوڭ،
ءقايتىپ نادان بولايىن.

اباي قۇنانبايەۆ

ءسوزىمنىڭ ءتۇپ توركىنىن ۇلى اقىن، قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى اباي قۇنانبايەۆتىڭ ونەگەلى سوزىمەن باستاعاندى ءجون كوردىم. احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ءبىز تالداۋ جۇرگىزگەلى وتىرعان ماقالامىزدا، بۇگىنگى كۇندە ونەگەلى سوزدەرى قاناتتى سوزگە اينالىپ كەتكەن «ءبىزدىڭ زامانىمىز – ءوت­كەن زاماننىڭ بالاسى، كەلەر زا­ما­ننىڭ اتاسى»، «تالاپ جوق، ءۇمىت مول بip حالىقپىز»، «ەڭ­بەك­ءسىز ەگىن شىقپايدى، تەرلەسەڭ، تەرىڭ تەگىن قالمايدى»، «تەلمىرىپ العان تەڭگەدەن تەر سىڭىرگەن تيىن جۇعىمدى»، «اتا جولداسى – ناداندىق» ءتارىزدى ويلارى وسى ماقالانىڭ ايشىقتى مانىنە تەرەڭ بويلاۋعا سەپتىگىن تيگىزەرى حاق.

حح عاسىردىڭ باسى-قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا بۇكىل قوعامدىق وي-پىكىردىڭ ورلەۋىنە مۇمكىندىك تۋىپ، ۇلتتىق سانانىڭ ويانۋ داۋىرىنە جول اشقان كەزەڭ. سونداي-اق بۇل ۋاقىت قازاق ومىرىندەگى ازاتتىق جولىنداعى كۇرەستىڭ، ياعني ساياسي-الەۋمەتتىك قوزعالىستىڭ دامىپ، قۇلاش جايا باستاعان كەزى بولىپ تابىلادى. احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ «قازاق وكپەسى» ماقالاسىن ناقتىلاي، ءمان-ماعىناسىن زەردەلەي تۇسسەك..ماقالا اياسىندا قازاق ەلىنىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىنە، قازاق شارۋاشىلىق جاعدايىنا، اسىرەسە، جەر ماسەلەسىنە، وقۋ-اعارتۋ، ادەبيەت پەن شەجىرەگە ارنالعان ويلار بەلەڭ الدى. بۇل ماقالا ارقىلى، قوعامداعى بارلىق تۇيتكىلدى ماسەلەلەردى قوزعاپ، كەڭ ەتەك الىپ جاتقان وقيعالاردى ءجىتى باقىلاپ، شولۋ جاساپ، كەيبىر كەزەك كۇتتىرمەيتىن جايتتارعا دەر كەزىندە ءۇن قاتىپ، ەلدى قاۋىپ-قاتەردەن ساقتاندىرىپ، قازاقتى ۇلتتىق بوستاندىق جولىنا باستاپ وتىردى. سونداي-اق ولار رەسەيدىڭ وتارشىلدىق ساياساتىن اشكەرەلەپ، قازاق دالاسىنىڭ ىشكى جاعدايىن ۇنەمى نازاردا ۇستادى، سىرتقى ساياسات ماسەلەسىمەن، حالىقارالىق بايلانىستارمەن ەلدى تانىستىرىپ، قاجەت ۋاقىتىندا دۇرىس شەشىمدەر قابىلداپ وتىردى. احمەت بايتۇرسىنوۆ: «قازىرگى قازاق ماسەلەلەرىنىڭ ەڭ زارلىسى-جەر ماسەلەسى، بۇل قازاقتىڭ ءتىرى يا ءولى بولۋ ماسەلەسى» دەپ باسا ايتقان.

احمەت بايتۇرسىن ۇلى، «قازاق وكپەسى» اتتى ماقالاسىمەن ءبىلىم بەرۋ سالاسىنا قوسقان سۇبەلى ۇلەسى، سارا جولى بولدى. سول كەزەڭدەگى قازاق وقىعاندارىنىڭ جاناشىرلىق، ۇلتتىق ساناسىن وياتۋ جولىنداعى شىعارماشىلىق، ازاماتتىق ەڭبەگى قازاق تاريحىندا ۇلتتىڭ كەمەلدەنۋىنە قوسقان ەلەۋلى ۇلەس رەتىندە ماڭگى ساقتالارى انىق. قازاق دالاسىنداعى سول كەزەڭدەگى تاريحي جاعدايدا بۇل ۇلكەن تەڭىزگە قۇيىلعان تامشىداي عانا وزگەرىستەر ەدى. قاراجاتتىڭ جەتىسپەۋشىلىگى، وقۋ قۇرالدارى مەن وقۋلىقتىڭ جەتىمسىزدىگى، حالىقتىڭ تۇرمىس جاعدايىنىڭ تومەندىگى ساۋاتسىزدىقتى جويۋدا ۇلكەن قيىندىق تۋدىرعانى بارشاعا ءمالىم. ۇلت جاناشىرى احمەت بايتۇرسىن ۇلى وسى ماسەلەگە كورەگەندىكپەن قارسى پىكىر ايتقانىمەن، بيلىك تاراپىنان ونىڭ بىلگىرلىك ويى ەلەۋسىز قالدى. 1930 جىلدارداعى زۇلمات اشارشىلىق حالىقتىڭ ەندى عانا كوتەرىلىپ كەلە جاتقان ەڭسەسىن ەزىپ، بىلىمگە دەگەن تالپىنىسىنا ۇلكەن توسقاۋىل بولدى. دەگەنمەن قانداي زۇلمات، قيتۇرقى ساياسي احۋالدى باسىنان كەشىرسە دە حالىق ساۋاتتىلىعى اقىرىنداپ بولسىن، اتالمىش ماقالانىڭ اسەرىنەن وركەن جايا ءتۇستى. احمەت بايتۇرسىنوۆ قازاقتىڭ ەزىلگەن، اداسقان، تىعىرىققا كەز كەلگەن ءحالىن بارىنشا ءدال كورسەتتى. وسىلاي بولۋدىڭ باستى سەبەپتەرى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ساياساتىنا (جەرگە، دىنگە، اكىمشىلىك سايلاۋ جۇيەسىنە تىكەلەي قاتىناسى بار) بايلانىستى دەپ ءتۇسىندى، الايدا ول باستى ايىپ جاڭا داۋىرگە ىڭعايلاسا الماعان حالىقتىڭ وزىندە دەپ سانادى. اتالعان ماقالادا «… اتا جولداسى ناداندىق، ونەرسىزدىك ءقازىر قازاقتان ايىرىلاتىن ەمەس. ناداندىقتىڭ كەساپاتى ءور جەردەن-اق ماڭدايىمىزعا تيسە دە، اتا جولداسىمىز بولعان سوڭ، ءبىز دە قيىپ ايىرىلماي كەلەمىز… جوقتى بارعا تەڭگەرگەن عىلىم مەن ونەردى كەرەك قىلاتىن قازاق از… » وسى عىلىم مەن ونەردى كەرەك قىلاتىن «قازاقتاردىڭ» كوبەيۋى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ويىنشا حالىقتى تىعىرىقتان شىعاراتىن سارا جول بولىپ تابىلادى. وسىنى ۇققىسى كەلمەگەندەرگە، حالىقتى وركەنيەتتى ەلدەر قاتارىنا قوسسام دەپ ءوزىن-وزى ازاپقا سالعاندا ءسوز ۇعىپ، ءجوندى جولعا ءتۇسۋ بىلاي تۇرسىن، ونىڭ وزىنە قاستاندىق جاساپ، اباقتىعا جاپتىرعانداردى ا.بايتۇرسىنوۆ «كوك ەسەكتەرگە تەڭەپ، اشۋ-ىزىعا بۋلىقتى.

احمەت بايتۇرسىنوۆ: «… گازەت — حالىقتىڭ كوزى، قۇلاعى ءھام ءتىلى. ادامعا كوز، قۇلاق، ءتىل قانداي كەرەك بولسا، حالىققا گازەت سونداي كەرەك… جۇرتىم دەپ حالىقتىڭ ارىن ارلاپ، زارىن زارلاپ، حالىقتىڭ ءسوزىن سويلەپ، پايداسىن قورعاپ، زارىنا قارسى تۇرىپ، قارعاعا كوزىن شوقىتپاسقا تىرىسادى»، — دەگەن تۇجىرىمى ارقىلى «قازاق وكپەسى» اتتى ماقالاسىنىڭ قوعامدا الاتىن ورنىن، ونىڭ ساياسي ماڭىزىن ايشىقتى ءمانىن بارىنشا ايقىنداپ بەردى.

---