InfoHub Logo

كەز-كەلگەن مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسىنىڭ بولۋى ونى ەگەمەندى ەل رەتىندە ايقىندايتىن بەلگىسى بولىپ تابىلادى. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا  وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ ءبىرىڭعاي اقشا جۇيەسى تۇراقتىلىعى ساقتالمادى. 1991 جىلى مەملەكەتتىك رامىزدەرىمىز ەلتاڭبا مەن تۋدى تالقىلاۋ بارىسىندا ۇلتتىق ۆاليۋتانى بەكىتۋ ماسەلەسى دە العا تارتىلدى. سەبەبى، ۇلتتىق ۆاليۋتا قابىلدانبايىنشا، ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىكتى ورناتۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. قازاقستاندا 1993 جىلعا دەيىن اينالىمدا كەڭەستىك رۋبل بولعانى ءمالىم. ەلىمىز كەڭەستىك ۆاليۋتانى قولدانىستان ەڭ سوڭعى شىعارعان ەلدەر قاتارىندا. بۇدان ءارى ەلىمىز ءوز قارجى ساياساتىن جۇرگىزۋدى قولعا الدى.  قازاق كسر پارلامەنتى 1991 جىلدىڭ 25 قازانىندا «قازاق كسر-نىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراسياسىن قابىلدادى جانە وسى وكىلدىگى جوعارى مەملەكەتتىك ورگاننىڭ شەشىمىمەن 1991 جىلدىڭ 10 جەلتوقسانىندا قازاق كەڭەستىك سوسياليستىك رەسپۋبليكاسى قازاقستان رەسپۋبليكاسى بولىپ اتاۋىن وزگەرتتى. 1991 جىلى 16 جەلتوقساندا  «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى» كونستيتۋسيالىق زاڭى قابىلدانىپ، وندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تۇڭعىش رەت قارجى-نەسيە جۇيەسى مەن اقشا-نەسيە ساياساتىن جۇرگىزۋ تۋرالى زاڭ نەگىزى قالاندى. 1993 جىلدىڭ 13 ساۋىرىندە «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق بانكى تۋرالى» زاڭ قابىلداندى. ەلباسى ءوزىنىڭ «قازاقستان جولى» ەڭبەگىندە تەڭگە وپەراسياسى جونىندە: «اقشانىڭ قالاي اتالۋى جونىندە بىزدە ۇلكەن ايتىس بولدى. ولاردى «سوم»، «اقشا» نەمەسە «تەڭگە» دەپ اتاۋ ۇسىنىلدى. مەنىڭ وزىمە «التىن» اتاۋى  ۇنادى. اقىر اياعىندا، ورتا عاسىرلىق تاريحتان، قىپشاق دالاسىنىڭ جەرلەرىندە اينالىمدا بولعان «تاڭگا» دەگەن قۇيما، اقشادان شىعارىپ «تەڭگەگە» توقتادىق. شىنىندا دا  «دەنگي»، «تەڭگە» سوزدەرىنىڭ تۇپ-توركىندەرى ءبىر ەدى»، - دەپ ەسكە الادى. قازاقستاندىق سۋرەتشىلەر العاشقى تەڭگەدە بەينەلەنەتىن تۇلعالاردىڭ سۋرەتى مەن ورنەكتەرىن انىقتاپ، تەڭگەنىڭ العاشقى توپتاماسى ۇلىبريتانيانىڭ لوندون قالاسىنداعى Harrison&Sons فابريكاسىندا باسىلىپ شىقتى. الماتى قالاسىندا بانكنوتتى فابريكا تەك 1995 جىلى ىسكە قوسىلىپ،  كەيىننەن، وسكەمەندە مونەتا سارايى اشىلعان. وندا ايتۋلى جانە مەرەكەلىك داتالاردا بانكنوتتار شىعارۋعا مۇمكىندىك الدى. ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ ەلىمىزگە كەلۋىنە بايلانىستى قىزىقتى دەرەكتەرگە توقتالساق: تەڭگەنىڭ  العاشقى ديزاينى قالاممەن، كالكامەن جانە تۋشپەن سالىندى. تەڭگە بانكنوتتارى انگليادا باسىلىپ، ەلىمىزگە ۇشاقپەن جەتكىزىلىپ، ونى تاسىمالداۋعا 18 ساپار جاسالعان. العاشقىدا قاعاز اقشادا ءابىلقايىر حان، ءسۇيىنباي، ابىلاي حان مەن ش.ءۋاليحانوۆتىڭ بەينەلەرى بەينەلەنگەنى ءمالىم. ەندىگى كەزەكتە ۆاليۋتا جانە قۇندى مەتالل، باعالى قازىنانى ساقتاۋ قويمالارى، ەلەكتروندى جانە ۆاليۋتالىق بيرجالار قالىپتاستىرۋ، دەربەس تولەم جۇيلەرى مەن شەتەل بانكتەرىمەن قارىم-قاتىناس ورناتۋ ماسەلەلەرى تۇردى. ەكونوميستەر مەن ساراپشىلار ەلىمىزدىڭ ءوز ۆاليۋتاسىنا كوشۋدە كوپ قيىندىقتارعا تاپ بولعانى تۋرالى ءجيى ايتادى. بۇل ءوز ىرگەتاسىن قالاپ، ساياسي، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە مادەني ماسەلەلەرىن رەتتەۋدى قايتا قولعا العان مەملەكەت ءۇشىن اۋىر كەزەڭ بولاتىن. كەڭەستىك قازاقستان ەكونوميكاسى، قارجى، بانك جۇيەسى ءبىر ورتالىقتان، ياعني ماسكەۋدەن باسقارىلىپ كەلگەندىكتەن، ول جىلدارى الىس-جاقىن شەتەلدەرمەن ەسەپ ايىرىساتىن شوتتار، ىشكى جانە سىرتقى ەسەپ جۇيەسى، دەربەس تولەم بالانسى مەن ينفراقۇرىلىم بولعان جوق. كەڭەستىك ءبىرتۇتاس ەكونوميكا ىدىراعان جىلدارى ەگەمەن رەسپۋبليكالار 1991-1992 جىلدارى رۋبل ايماعىندا، رەسەي ەكونوميكاسىندا جۇرگىزىلىپ جاتقان رەفورمالارعا، قارجى جانە نەسيە ساياساتىنا تاۋەلدى بولىپ قالا بەردى. سالدارىنان اقشانىڭ قۇنسىزدانۋى، تاۋاردىڭ تۇتىنۋ باعاسىنىڭ ءوسۋى – ينفلياسيا بەلەڭ الدى. ۇكىمەتتە ينفلياسياعا قارسى ارنايى قاراجاتتىق قور،  ال ورتالىق بانكتە التىن-ۆاليۋتا رەزەرۆى بولعان جوق. سوندىقتان دا ۇلتتىق بانك ءۇش نەگىزگى ماقساتتى: (دەربەس ەكونوميكا قۇرۋ، دەربەس اقشا-نەسيە ساياساتىن قالىپتاستىرۋ، تاۋەلسىز بانك جۇيەسىن قۇرۋدى) بەلگىلەپ، قاراشانىڭ 15-ىنەن 20-سىنا دەيىنگى ۋاقىت سومدى تەڭگەگە اۋىستىرۋعا بەرىلدى. ونى ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىنا بىرنەشە جىل قاجەت بولدى. اقشا كۋپيۋراسىن، تەڭگە مەن تيىنداردى اۋىستىرۋ ءتارتىبى تۋرالى رەسپۋبليكالىق، وبلىستىق باسپا ءسوز حابار بەرىپ تۇردى. قازاقستان، وزبەكستان، رەسەي جانە تاجىكستان رەسپۋبليكالارىنىڭ ءوز ۇلتتىق ۆاليۋتالارى مەن ۋاقىتشا اقشا بەلگىلەرى اينالىمدا بولعانىمەن، رۋبلگە تاۋەلدىلىگى 1992 جىلى دا تومەندەمەگەن بولاتىن. ەلىمىزگە كەڭەستىك ءرۋبلدىڭ ەشبىر باقىلاۋسىز كەلۋى ينفلياسيانىڭ ءوسۋىن جانە قازاقستاننىڭ ءوز ۆاليۋتاسىن ەنگىزۋ پروسەسىن تەزدەتتى. تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىندا ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ ەنگىزىلگەن ۋاقىتى ەلىمىزدىڭ بەتبۇرىستى كەزەڭىنە سايكەس كەلەدى. 1993 جىلدىڭ 15 قاراشاسىندا ءتول ۆاليۋتا - تەڭگەنىڭ اينالىمعا ەنگىزىلۋىمەن ەلىمىز ەكونوميكالىق جانە قارجىلىق تاۋەلسىزدىككە بەت الدى. 1993 جىلى 3 قاراشادا پرەزيدەنتتىڭ جارلىعىمەن قۇرىلعان ۇلتتىق ۆاليۋتانى ەنگىزۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا ۇلتتىق ۆاليۋتانى ەنگىزۋدىڭ تۇجىرىمداماسىن دايىنداپ، تەڭگە رەسمي تۇردە اينالىمعا ەنگىزىلدى. مەملەكەتىمىز تەڭگەنى اينالىمعا ەنگىزۋ ارقىلى ەكونوميكا سالاسىندا جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزىپ، ناتيجەسىندە قارجى-نەسيە سەكتورى دامىپ، تەڭگە تۇراقتىلىعى ءوستى. 1993 جىلدىڭ 15 قاراشاسىندا ۇلتتىق ۆاليۋتامىز - تەڭگەنى اينالىمعا ەنگىزۋ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىگىنىڭ ايقىن كورىنىسى بولدى. بۇل قازاقستاندى ەكونوميكالىق، قارجىلىق تاۋەلدىلىكتەن شىعارۋعا بەت بۇرعان كەزەڭ بولدى. قازاقستان ءوزىنىڭ ءتول ۆاليۋتاسىن قيىن دا كۇردەلى جاعدايدا دايىنداپ، قابىلداعان بولاتىن. 1993 جىلى 3 قاراشادا پرەزيدەنتتىڭ جارلىعىمەن قۇرىلعان ۇلتتىق ۆاليۋتانى ەنگىزۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا ءوز تۇجىرىمداماسىن دايىندادى. بۇل قۇجاتتا جاڭا ۆاليۋتانىڭ ەنگىزىلۋ مەرزىمى، ءتاسىلى، ۆاليۋتانى ايىرباستاۋ پۋنكتتەرىنە جەتكىزۋ ماسەلەلەرى، قولما-قول اقشانى ايىرباستاۋ كوەففيسيەنتى مەن ليميتتەرى، ۆاليۋتا باعامىن قالىپتاستىرۋ ءتارىزدى ماڭىزدى ماسەلەلەر ايقىندالدى. رەسپۋبليكادا جاڭا ۆاليۋتا ەنگىزىلگەن سوڭ ونىڭ قۇنىن ۇستاپ تۇرۋ جانە ونىڭ قورعالۋى – ەڭ باستى مىندەتتەردىڭ ءبىرى بولدى. حالىقارالىق ۇيىمدار مەن كورشىلەس مەمللەكەتتەردىڭ ۇكىمەتتەرىنە ەلىمىزدەگى تەڭگە ەنگىزىلۋىنىڭ زاڭدىلىقتارىن ساقتاۋ ءۇشىن جۇرگىزىلىپ جاتقان ءىس-شارالار جونىندە حابار تاراتىلدى. ۇلتتىق ۆاليۋتا قابىلداناتىن تاريحي كۇن قارساڭىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى حالىققا تەلەديدار ارقىلى ءسوز سويلەپ، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى  حابار تاراتتى. سونىمەن قاتار 1994 جىلعى كاسىپورىنداردا شارۋاشىلىق ەسەپتىڭ دۇرىس جۇرگىزىلمەۋى ەسەبىنەن تەڭگە اينالىمىن تەجەدى. تەڭگە ەنگىزىلگەن العاشقى 7 اي كولەمىندە ول 8 ەسە قۇنسىزداندى. بانك، كەدەن، قارجى جۇيەلەرىنەن باستاپ ينفراقۇرىلىمدى قايتا قۇرۋ قاجەتتىلىگى تۋىندادى. ەندىگى كەزەكتە ماڭىزدى شارالار: ۆاليۋتا ايىرباستاۋ بيرجاسىن قۇرۋ، التىن جانە ۆاليۋتا قورلارىن جاساقتاۋ، تەڭگە سارايىن ىسكە قوسۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. ۇلتتىق ۆاليۋتا نىعايا ءتۇستى، ءوندىرىس دامىعان سايىن شەتەل كاپيتالىنىڭ اعىنى ۇلعايدى، وتاندىق ءىرى ينۆەستورلاردىڭ كەلۋىمەن ۇلتتىق ۆاليۋتا رىنوگى دا كەڭەيە ءتۇستى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن.ءا.نازاربايەۆ: «ۇلتتىق ۆاليۋتا رەتىندەگى تەڭگە، ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ تاريحىندا ءوزىنىڭ ءرولىن تاۋەلسىزدىكتىڭ ەكونوميكالىق نەگىزى رەتىندە عانا اتقارعان جوق. كەيبىر جاعىنان العاندا تەڭگە – بۇل تاريحىمىزدىڭ ءوزىنىڭ تولىمدى ءبىر بولىگى، ءوز زامانىنىڭ نىسانى» - دەپ اتاپ كورسەتتى. اقشا-نەسيەلىك ساياساتتىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋعا 1995 جىلعى ناۋرىزداعى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق بانكى تۋرالى» زاڭ سوڭعى جىلدارى مۇناي باعاسىنىڭ ءتۇسۋى تەڭگە قۇنىن تۇسىرگەنىمەن، ءتول تەڭگەمىزدىڭ قۇنى شەتەل ۆاليۋتالارىنا شاققانداعى قۇنىمەن ەسەپتەلمەيدى. ۇلتتىق ۆاليۋتا تاۋەلسىزدىگىمىز بەن دەربەستىگىمىزگە تىكەلەي اسەر ەتەتىن نەگىزگى فاكتور بولعاندىقتان، ەلىمىزدەگى بارلىق بانك وپەراسيالارى مەن ساۋدا-ساتتىق تەڭگەمەن جۇزەگە اسىرىلادى. بۇگىندە ۇلتتىق بانك ءوزىنىڭ نەگىزگى مىندەتى – ۇلتتىق ۆاليۋتانى تۇراقتاندىرۋ، ياعني ينفلياسيا قارقىنىن باسەڭدەتۋ جانە باعامدى تۇراقتاندىرۋمەن اينالىسۋعا مۇمكىندىك الىپ وتىرعانى بەلگىلى. سونىمەن قاتار قايتا قارجىلاندىرۋ ستاۆكاسىنان، مەنشىكتى باعالى قاعازدارىن (قىسقا مەرزىمدى نوتتاردى) شىعارىپ، اشىق رىنوكتا وپەراسيالار جۇرگىزىپ، نەسيەلەر بەرۋمەن اينالىسادى. مەملەكەتىمىزدەگى قارجى وپەراسياسىنىڭ بارلىعى تەڭگە ارقىلى جۇزەگە اسىرىلاتىندىقتان، ونىڭ باعامى كۇن سايىن باسقا مەملەكەتتەر ۆاليۋتاسىمەن ناقتىلانىپ، تىكەلەي ەكونوميكالىق وسىمگە قىزمەتى قامتاماسىز ەتىلەدى. كوللەكسيالىق بانك­نوت­تار بەينەسى مەن تەڭگە دە وسى جىلدار ىشىندە بىرنەشە رەت وزگەرىسكە تۇسكەن. تەڭگە بانكنوتتارى 2011، 2012، 2013 جىلدارى دۇنيەجۇزىندەگى ەڭ ۇزدىك قاعاز اقشا جانە الەمدەگى ەڭ ءقاۋىپسىز ۆاليۋتا رەتىندە تانىلعان. بۇگىندە تەڭگە الەمدەگى قورعانىشتىلىعى دارەجەسى جاعىنان وزىق تەحنولوگيالار پايدالانىلعان مىقتى ۆاليۋتالاردىڭ ءبىرى رەتىندە تانىلىپ وتىرعانى انىق.

ۋ. م. دجولدىبايەۆا تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ دوسەنتى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

ە.ە. سەيدالى ۇلى تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ  2  كۋرس ماگيسترانتى

---