"ءتىل" الۋشىلار
1
— بۇل جولعى بارلاۋعا «ءتىل» اكەلەم دەپ وزىنە ءوزى سەنگەن عانا جولداس بارسىن، — دەپ ۇشقىندى كىشىرەك قارا كوزىن اينالا ويناقشىتا جۇگىرتكەن كومانديرعا:
— مەن، جولداس ملادشيي لەيتەنانت! اكەلەم ءتىلدى! — دەدى راسۋلوۆ.
راسۋلوۆتىڭ ۋادەسىندە قالت بولمايتىنىنا سەنىمى كوپتەن بەكىنگەن لەيتەنانت:
— ماقۇل!— دەدى وعان جىميا قاراپ،— ال، راسۋلوۆقا سەرىك قايسىنىڭ؟
— مەن، جولداس لەيتەنانت!-— دەدى بەكتۇرعانوۆ.
قايدا بارۋ، نە ىستەۋ تۋرالى لەيتەنانتتان تاپسىرما العان ەكەۋى قالىڭ ورماننىڭ ىشىنە سۇڭگي جونەلە بەرگەندە:
— شىركىن، وسىندايدا جۇزىكتىڭ، كوزىنەن وتەتىن جىلپوس، جۇيرىك اتىڭ بولسا!— دەدى بەكتۇرعانوۆ.
— نە ىستەر ەڭ ول اتپەن مىنا قالىڭ ورماننىڭ اراسىندا؟
— كورەر ەڭ نە ىستەگەنىمدى!.. ءبىراق، جوق قوي ونداي ات!..
— نەگە جوق؟—دەدى راسۋلوۆ، جەڭىل كۇرسىنگەن بەكتۇرعانوۆقا، — دايار اتتى كىم مىنبەيدى؟ مىقتى بولساڭ نەمىستەن تارتىپ اپ ءمىن!
— كەزدەسسە كورەر ەم، — دەپ كىجىندى بەكتۇرعانوۆ.
— «كەزدەسسە كورەر ەم!».. سو دا ءسوز بە ەكەن؟ ىزدەپ كەلە جاتقانىڭ نەمىستەر ەمەس پە؟ جولىعۋىڭا مەن - اق كەپىل بولايىن، تارتىپ الۋىڭا ءوزىڭ كەپىل بول!..
راسۋلوۆتىڭ بۇل قايراۋىنا ىشتەي نامىستانعان بەكتۇرعانوۆ «قاپ، ەندى كورەرمىز» دەپ كىجىندى دە، بولماعان ىسكە ماقتانعىسى كەلمەي ۇندەمەدى.
بۇل — كۇن جاڭا شاشىراپ شىعىپ كەلە جاتقان مەزگىل ەدى. جىن ويناعىنداي تاپتالعان ورمان اراسىنىڭ جاسىل ءشوبى، جاۋدان كورگەن جابىرلىگىن بارلاۋشىلارعا شاققانداي، كوزىنە جاس العانداي، تۇنگى تۇسكەن ىشىقتىڭ تامشىلارى جاپىراقتارىنىڭ الاقانىندا مولدىرەيدى دە، دومالاپ جەرگە تۇسەدى. وق تەسكەن، قىلىش كەسكەن، تانك تاپتاعان قاراعايلاردىڭ جاراسىنان سورعالاعان شايىرلارى اسقىنعان جارانىڭ ىرىڭىندەي جۇرەكتى جەركەندىرىپ، قاراعاننىڭ قۇسقىسىن كەلتىرەدى. ءار جەردە شاشىلعان نەمىس ولىمتىكتەرىنە ۇيمەلەگەن قارا شىبىندار، قۇزعىن قارعالار «جەم ىزدەپ كەپ، جەم بولعان سورلى، ورماندى ساسىتارسىڭ تەزىرەك جەپ تاۋىسايىق» دەگەندەي ىزىڭ - شۋىن ۇدەتىپ، ىرىگەن دەنەگە تۇمسىقتارىن قوماعايلانا كومە تۇسەدى. بۇتاقتان بۇتاققا سەكىرگەن تيىندار «شىركىن، ەسۋاس نەمىستەر - اي، ولىمتىگىڭدى جات جەردە يت - قۇسقا جۇلقىلاتپاي - اق، اۋىلىڭدا اجالىڭنان ءولىپ، اتا - باباڭمەن قابىرلاس بوپ جايىڭا جاتاتىن - اق ءجونىڭ بار - اۋ!» دەگەندەي، ايۋاندىق قىلىقپەن اڭشا ءولىپ جاتقان نەمىستەرگە تاڭدانىپ، تاڭدايىن تۇرس - تارس قاعادى.
— نەمىستەر كوشكەن «جايلاۋدىڭ» سيقىن بايقايمىسىڭ؟—دەيدى بەكتۇرعانوۆ ءۇنسىز كەلە جاتقان راسۋلوۆقا، سىبىرلاڭقىراي سويلەپ. ەنتەلەي ادىمداعان راسۋلوۆ بەكتۇرعانوۆقا جاۋاپ قاتپايدى، ورمان اراسىنا قادالعان كوزى وتكىرلەنە ءتۇسىپ، ادىمىن جيىلەتە، اياعىن نىعارلاي باسادى.
ولار ارناسى تار، ءبىراق سۋى تەرەڭ وزەندى جاعالاپ كەلەدى. كارتانىڭ كورسەتۋىنشە، وزەن بىلاي شىعا ەكىگە بۇتاقتالادى دا، ايرىلعان ارالارى الشاقتايدى. كومانديردىڭ ايتۋىنشا، ءتىل الاتىن جەر، وزەننىڭ بۇتاقتالعان ايىرىنان الىس بولماۋعا ءتيىستى، ءبىراق، ءتىلدى وڭ بۇتاقتىڭ بويىنان الۋ وڭاي ما، الدە، سول بۇتاقتىڭ بويىنان الۋ وڭاي ما؟—ول تۋرالى ايقىن تاپسىرما بەرە الماي، تەك «شامالارسىڭدار، بايقاسىڭدار» دەگەن عانا ۇسىنىس ايتقان.
وزەننىڭ بۇتاقتالار ساعاسىنا كەلگەن سوڭ، تانك قۇلاتقان ءبىر جۋان ەمەننىڭ ءالى ومىردەن كۇدەر ۇزبەگەن قالىڭ جاسىل جاپىراقتى بۇتاقتارىن بەتتەرىنە پەردەلەي، ەكەۋى ەمەننىڭ دىڭگەگىنە وتىردى.
اتاققا كىم قۇمارتپايدى؟ ەڭبەكپەن يەلەنگەن اتاق ادامعا ماقتانىش ەمەس پە؟
سەگىزىنشى گۆاردياعا بۇل ەكەۋىنىڭ الىستاعى كۇنگەي قازاقستاننان كەپ قوسىلۋىنا ءالى ايعا تولعان جوق. سودان بەرى ولار بىرنەشە قىرعىن ارپالىسقا قاتىناستى، ءبىراق، ەكەۋىنە دە، ازىرشە، كوزگە ەرەكشە ءتۇسۋدىڭ كەزەڭى كەزدەسە قويمادى.
وسى جولى ەكەۋىنىڭ باسىنداعى ويدا: «شىركىن، ءساتى ءتۇسىپ، تاپسىرمانى ايتا قالعانداي ورىنداساق قانداي ابروي بولار ەدى!»
جانە ەكەۋىندەگى وي: «سولاي بولسا - اۋ!» دەگەن ارماندى تىلەكتەرىنە ەشكىم ورتاقتاسپاي جەتسە! ايتا قالعانداي ەرلىكتى وڭاشا، جەكە كورسەتسە!
بۇل ويدىڭ بەتىن بۇركەڭكىرەگەن تۇردە راسۋلوۆ بارىن كورسەتتى.
— ءاي، بەكتۇرعانوۆ — دەدى ول، — دەم الدىق. ەندى قوزعالايىق. ءبىراق، ءبىز بۇيتسەك قايتەدى: قالاعان جاعىڭدى ال! سەن وزەننىڭ ءبىر تارماعىمەن كەتسەڭ، مەن ءبىر تارماعىمەن كەتسەم؟
— وقاسى بولماس، — دەدى، ءوزى دە سونى ايتقىسى كەپ تۇرعان بەكتۇرعانوۆ، — تاڭداۋىن سەن ال!
تاڭداعان جاقتا باقىت كۇتىپ تۇرعانداي، ەكەۋى ۇزىنداۋ ءبىر جاس شىبىقتىڭ بۇتاقتارىن سىندىردى دا جەرەبە ۇستاستى، ۇشىنا راسۋلوۆ شىقتى.
«بۇنىڭ جولى بولادى ەكەن!» دەگەن وي كەپ كەتتى بەكتۇرعانوۆقا. ءبىراق، بۇرىن ىرىمعا داعدىلانباعان ول، «جوقتى جورا قىلمايىنشى، — دەپ ويلادى تاعى،— مۇنى جولداستارىم، اسىرەسە كومسومولدار ەستىسە كۇلكى بولارمىن!»
«قايتەمىز؟» دەگەن سۇراۋدى كوز قاراسىنان اڭعارتقان راسۋلوۆقا:
— سەن وڭعا، مەن سولعا كەتەتىن بولدىق قوي؟— دەدى بەكتۇرعانوۆ.
راسۋلوۆ اۋىلدان كەلگەن، پارتيادا، كومسومولدا جوق، بەلسەندى اتانباعان، ەڭبەكتەن باسقاعا ەلىگىپ كورمەگەن، تەك ۇدايىمەن بىرنەشە جىل ستاحانوۆشى اتانعان مومىن جىگىت ەدى. كومسومول بەكتۇرعانوۆتان ونىڭ ءبىر ايىرماسى: كوز تارتۋ، ءتۇس كورۋ، جەرەبە سياقتى ەسكى اۋىلدىڭ ءبىراز ىرىمدارىنا سەنەدى. سوندىقتان ول، جەرەبەدەن شىقپاي قالعان بەكتۇرعانوۆتى «الدەنەگە كەزدەسەدى» دەگەندەي ىشىنەن اياپ، «ءوزى قايتەر ەكەن» دەگەندەي كەسكىنىنە ەلەۋسىز قاراسپەن باعىپ ەدى، پالەندەي قوبالجىعاندىقتىڭ ءىزىن تابا المادى.
«جوق، دەپ جورىدى راسۋلوۆ، — جاماندىققا ۇشىراماۋعا ءتيىستى: ول دا جەرەبەنىڭ ۇشىنان از - اق شىقپاي ەكى ەلىدەي جەرىنە عانا جەتپەدى عوي.
كوڭىلىن سولاي ورنىقتىرىپ، جولداسىنا جاقسىلىق جورىعان راسۋلوۆ:
— ەندەشە وتىرمايىق، — دەدى وعان،— جونەلەيىك. شاما كەلسە، الگى ءبىر ورمان الاڭىندا ءبىر ءبىرىمىزدى توسارمىز.
— جاقسى.
ەكەۋى جۇبىن جازىپ جونەلە بەردى.
2
راسۋلوۆ كەلە جاتىر.
دەنەسىنىڭ ۇزىن تۇرقى ورتاشا عانا بولعانمەن، ونىڭ جاۋىرىنى كەڭ، كەۋدەسى توستەك، موينى قىسقالاۋ جۋان، دەنەسىنىڭ بۇلشىق قارى تەمىردەي قاتتى ەدى.
مۇنداي دەنە كۇشتەن كەندە بولا ما؟ كولحوزدا جۇرگەندە ون پۇتتىق قاپتاردى جەردەن كوتەرىپ، اپ ارقالاپ جۇرە بەرۋ، ەليەۆاتورعا جۇك اپارىپ قوتارعاندا بەس پۇتتىق ءۇش قاپتى باسقىشپەن ورلەتىپ اكەلۋ، ءشوپ تيەگەن بريچكەلەر ورلاۋ جەردە اۋدارىلىپ قالسا، يىققا ساپ كوتەرىپ تۇزەپ جىبەرۋ... تاعى سول سياقتى، كولحوزشىلاردى كۇشتىلىگىنە تاڭداندىرۋ ونىڭ داعدىلى ەرمەگى بولاتىن. ءبىر ارمانى بالۋاندىق بولىپ، وكتيابر، ماي سياقتى ۇلى مەيرامدارداعى جيىندا كۇرەسەيىن دەسە، كۇشىن بىلەتىن باسقالار «ويباي مەرتىگەمىز» دەپ جولامايتىن. وتاندى قورعاۋعا اسكەرلىك قاتارىنا الىنعاندا ول كەيىگەن دە، ىركىلگەن دە جوق. نەگە ىركىلسىن: اسكەرلىككە الىنعان وزگەلەر ودان كەم بە؟ وتانىن ول قورعاماعاندا كىم قورعايدى؟
اۋىلىنان اتتانعاندا، وندا جالعىز عانا ارمان بولدى: «ەلدى، جەردى قورعاعان ازاماتتىڭ قاتارىندا ءجۇرىپ ولسەم ارمان نە؟ ءبىراق، ءبىر ارمان: «وزىمنەن كۇشى ون ەسە كەم، سۇمىرەيىپ ينەلىكتەي قاتقان ءبىر ءفاشيستىڭ اتقان وعى قاپىدا ءولتىرىپ كەتسە وبال - اق!.. شىركىن، قولما -قول ۇستاساتىن كۇن بوپ، كۇشى اسقاننان ولسەم دە ارمانىم بولماس ەدى!».
باسىنا ۇيالاعان وسى ارمان ودان ءالى ۇشقان ەمەس. جاتسا دا، تۇرسا دا وسى ارمان كوز الدىندا كوبەلەكتەي ەلبەڭدەيدى دە تۇرادى؛ ۇيىقتاسا ءتۇس كورىپ، تالاي نەمىستى نايزالاپ ءولتىرىپ جۇرەدى. ونىڭ بارلاۋعا اۋىسۋى دا وسى ارمانىنا جەتۋدىڭ ءادىسى. «جالپى سوعىستا،— دەپ ويلايدى ول — قاشساڭ دا، قۋساڭ دا كوپتىڭ ءبىرىسىڭ، ال بارلاۋدا نە كورسەڭ دە جەكە كورەسىڭ».
قارت كىسىلەردىڭ «قىپشاق جانىبەك باتىر تىلەيدى ەكەن.
— قۇرۋلى مىلتىق، قۇرساۋلى جاۋعا كەزدەستىر! — دەپ» دەيتىن سوزدەرى راسۋلوۆتىڭ ەسىنەن شىقپايتىن ەدى. بۇل جولى ول وسى تىلەكتى ءوزى ارمان ەتتى. «ەكى ولمەك جوق، ءولىم بىرەۋ، — دەدى ول وزىنە ءوزى، وزەندى بويلاي توعاي اراسىمەن كەلە جاتىپ،— ولسەم، تىرىلسەم دە، وسى جولى جاۋدىڭ ءبىر كۇشتىسىنە جولىقسام ەكەن!»
وسى ويمەن اۆتوماتىن كولدەنەڭ ۇستاپ، توعاي اراسىنا تەسە سىعالاپ كەلە جاتقان ونىڭ، قۇلاعىنا ادام داۋسى ساپ ەتە قالدى. كەنەت دىبىسقا تىتىركەنگەندەي بولعان ول، از توقتاي عاپ جۇرەگىن ورنىقتىردى دا، اياعىن جولبارىستاي ەپپەن ادىمداپ، توعايدى پەردەلەي، دىبىس شىققان جاققا بەتتەدى.
ول ۇزاق جۇرگەن جوق. قالىڭ وسكەن تالدىڭ اراسىمەن كەلە جاتسا، وزەننىڭ جارلانعان قاباعىندا، جالاڭاش ءۇش ادام كويلەكتەرىن الدىنا الىپ تونە قاراپ وتىر ەكەن. ولاردىڭ كويلەكتەن اۋلاعاندارى بيت ەكەنىن راسۋلوۆ ايقىن كوردى. جالاڭاشتار ءبيتتى وشىگە سىعادى دا ءبىر - بىرىنە بىلدىرلايدى. سوزدەرىنىڭ ماعىناسىنا تۇسىنبەگەنمەن، نەمىستەر ەكەنىن راسۋلوۆ تانىپ تۇر.
نە ىستەۋ كەرەك؟
راسۋلوۆقا كەرەگى «ءتىل» بولسا، بۇدان وڭاي ءتىل جوق: اۆتوماتتى ۇسىنىپ تال اراسىنان شىعا كەلسە، ولار قاشا الا ما؟ قاشپاسا، نە ىستە دەسەڭ دە ەركىڭە كونبەي شاراسى قانشا؟
راسۋلوۆتىڭ ءبىر مىنەزى — وتىرىك ايتپايتىن ەدى. جانە ءبىر مىنەزى — سىقاققا توزبەيتىن ەدى. «ەگەر، بۇل ۇشەۋىن جالاڭاش كۇيىندە ۇستادىم دەسەم — دەپ ويلادى ول،— جولداستارىم عوي: «جالاڭاشقا ءالىڭ جەتكەن، باتىر ەكەنسىڭ - اۋ!» دەپ مازاقتايدى. ەگەر، قارۋىمەن ۇستادىم دا، بىلاي شىعا شەشىندىردىم دەسەم، وعان ەشكىم يلانبايدى، وتىرىك ايتقان بولام!».
نە ىستەۋدىڭ قيسىنىن تابا الماي، «الدە، اۋرەلەنبەي، وسىلاردى وتىرعان ورىندارىندا ءبىر ء-بىر باسىپ جوق قىلسام قايتەدى» دەپ تولقىدى. «وندا نە ءبىتتى — دەدى تاعى دا،— قارۋسىز جاۋدى جەڭگەننەن نە تابام؟
ويداعى راسۋلوۆ جالاڭاشتىڭ ۇشەۋىن دە سىناپ تۇر: بىرەۋىنىڭ دەنەسى زور، راسۋلوۆتان بويىنىڭ بيىكتىگى ءبىر جارىم ەسە بار دەسە دە سىياتىن؛ ەكىنشىسىنىڭ ۇزىن تۇرقى ءوزى شامالاس بولعانمەن، كەسەكتىگى بۇدان كوپ تالدىرماش؛ ال، ءۇشىنشىسى شارتىق توقتىداي كىپ - كىشكەنە بىردەمە. ۇشەۋىنە قاراپ تۇرىپ «نە دە بولسا، سوناۋ زورىمەن ۇستاسسام!» دەپ ويلادى راسۋلوۆ.
بيتتەردى سىعۋعا جالىقتى ما، الدە ۋاقىتتارى بولدى ما؟— نەمىستەر كيىنە باستادى. ولاردىڭ كيىم وزگەشەلىكتەرىن راسۋلوۆ بىلەتىن: ورتا بويلىسى — وبەر - ەفرەيتور، زورى مەن كىشكەنتايى — جابايى سولداتتار.
نەمىستەردىڭ كيىنىپ بولۋىنا شىداعان راسۋلوۆ، جاسىرىنىپ تۇرعان تالعا كەلگەندە، اۆتوماتىنىڭ اۋزىن ناق تۇمسىقتارىنا يىسكەتە تاقاي قويىپ:
— تاستا قۇرالدى!—دەپ اقىردى.
زور سولداتتىڭ قولىنان ۆينتوۆكاسى ءتۇسىپ كەتىپ، كوزى شاراسىنان شىعىپ شەگىنە بەردى.
زور سولداتقا ىنتاسى كوبىرەك اۋعان راسۋلوۆتىڭ كوز قىرى، وفيسەردىڭ قيمىلداعانداي بولعان قولىنا ءتۇسىپ كەتسە، ول كابۋرىنان ماۋزەرىن سۋىرا باستاعان ەكەن.
— ءا، سولاي ما؟!—دەپ كەكەتىندى كۇلكىمەن مىرس ەتكەن راسۋلوۆ، مىلتىق داۋسىن شىعارعىسى كەلمەي، ىڭعايى سولاي بولعاندىقتان، اۆتوماتتىڭ، قۇنداق جاعىمەن باستان پەرىپ كەپ جىبەردى. داليا شالقاسىنان قۇلاعان وفيسەردىڭ بوركى ۇشقان وڭ جاق شەكەسىنەن قارا كۇرەڭ قان بۇرق ەتە ءتۇستى، جانتالاسا سەرمەگەن قولىنان ماۋزەر سوناداي ۇشىپ كەتتى... تاپالدى دا ول قۇنداقپەن ءبىر سوققاندا تالدىرىپ ءتۇسىردى.
سول كەزدە ۇزىن سولداتقا قاراسا، سۇزۋگە ىڭعايلانعان بۇقاداي دەنەسىن جيىرا، جەلكەسىن كۇجىرەيتە، قۇشاعىن جازا، ساۋساقتارىن تاربيتا، تىزەسىن بۇكىرەيتە ادىمداپ ۇمتىلىپ كەلەدى ەكەن.
بۇل زور سولدات — نەمىستىڭ شاعىنداۋ شارۋالى فەرمەرىنىڭ بالاسى ەدى، جاسى جيىرما بەستە. اكەسى جاسىنان ساباققا بەرگەنمەن، وقۋعا زەيىنسىزدىكتەن مەكتەپ بىتىرە الماي، جابايى قارا كۇش قىزمەتكەرىنىڭ ءبىرى بولىپ وسكەن. ءبىراق، اقىلى بەرەكەسىز بولعانمەن، كۇشى بەرەكەلى، وزىمەن كۇشىن تەڭدەستىرگەن كىسىنى ول ومىرىندە جولىقتىرعان ەمەس. كۇشىنە كۇشى تەڭدەسپەيتىندەر، ونى سۇيسىنسە دە، سىقاقتاسا سا دا «زۋحشتەير» دەپ اتايتىن، ونىسى — «تۇقىمدىق بۇقا» دەگەن ءسوزى.
راسۋلوۆقا كەزدەسكەنشە، جاۋىمەن جۇلقىسقان جەردە ونىڭ ابىروي الماعان كەزى جوق: چەحوسلوۆاكيادا، بەلگيادا، فرانسيادا تالايلاردى نايزاسىمەن شانشىپ ولتىرگەندىكتەن «زۋحشتەيردىڭ» ورنىنا «ريزە» (ءداۋ) اتانىپ، ءفاشيزمنىڭ ەڭ ۇلكەن وردەنى «تەمىر كرەستتىڭ» كەۋدەسىنە ۇشەۋ - تورتەۋىن ۇدايىمەن قاداعان.
ونىڭ روسسيا مايدانىنا كەلۋى، ءبىرىنشى رەت تاپسىرمامەن جولعا شىعۋى بۇگىن عانا. ولاردىڭ دا كوماندوۆانياسىنان العان مىندەتى — قىزىل ارميادان «ءتىل» اكەلۋ. كوپتەن ءقاۋىپتى زوناعا كيلىگىپ شەشىنبەگەندىكتەن، كىر - قوڭى اسقىنىپ، كيىمدەرى بيتتەگەندىكتەن، جولدا جولىققان ءوز بارلاۋشىلارىنىڭ «الدا، جاقىن جەردە ءقاۋىپ جوق» دەگەنىنە سەنىپ قاپ، دەنەلەرىن تالاعان بيتتەردەن سەرىلمەك بوپ سۋعا تۇسكەن دە، سودان كەيىن بيتتەرىن جويۋعا تۇتىنعان. راسۋلوۆ ولارعا وسى جاعدايدا كەزدەستى.
راسۋلوۆتى كورگەندە «ءداۋدىڭ» قولىنان ۆينتوۆكاسى ءتۇسىپ كەتىپ ۇرەيلەنە شەگىنە قالۋىنا سەبەپ مىناۋ ەدى: روسسيادا ودان بۇرىن سوعىسقا قاتىناسقان سولداتتاردىڭ «روسسيانىڭ قالماقتارى وجەت تە، مىقتى دا، راحىمسىز دا» دەگەن سوزدەرى ەسىندە قالعان. روسسيادا ورىستان باسقا قانداي ۇلتتار بارىن بىلمەيتىن «ءداۋ»—«قانداي ادامدار ولار؟» دەپ سۇراعاندا، «ءتۇسى پالەندەي» دەپ بايانداۋشى سيپاتتاعان. بۇرىن جاۋدان شايلىعىپ كورمەگەن ونىڭ جۇرەگى بۇل حابارعا تىتىركەنگەندەي بولعان. ايتكەنمەن، «روسسيانىڭ مونعولدارىنا» كەزدەسىپ شايقاسۋدى ول وزىنە ارمان ەتكەن.
راسۋلوۆتى العاش كورگەندە «ءداۋدىڭ» قولىنان ۆينتوۆكاسى ءتۇسىپ كەتۋى — ۇشقىندى قارا كوزىنىڭ قاراشىقتارى وعان كوز ەمەس، اتىلعالى تۇرعان ەكى مىلتىقتىڭ اۋزى سىياقتانىپ كەتتى. قادالعان قارا كوزدەر «ءداۋدىڭ» بويداعى بار كۇشىن سورىپ العانداي بوپ، ۆينتوۆكاسى قولىنان ءتۇسىپ كەتكەن «ءداۋ»، بوساعان بۋىنىنا ارەڭ يە بولدى، تالتىرەكتەپ بارىپ، ازار قۇلاماي قالدى. ەگەر راسۋلوۆ سول قاداعان كوزىن جازباسا، «ءداۋ» نە دەگەن ەركىنە كونەتىن ەدى.
راسۋلوۆ وفيسەر مەن تاپالدى جايراتۋعا كىرىسىپ كوزىن ودان تايدىرعان كەزدە عانا «ءداۋ» ەسىن جيناپ، نە ءولۋ، نە ولتىرۋدەن باسقا ايلا قالماعانىن ءتۇسىندى دە تاپالدى سۇلاتقان راسۋلوۆتى قاپىدا، سىرتىنان قۇشاقتاي اپ، جەرگە الىپ سوعىپ ۇماشتاعىسى كەلدى.
ۇمتىلعان «داۋگە» كوزى تۇسكەن راسۋلوۆ، اۆتوماتتى جەرگە تاستاي بەردى دە، «داۋمەن» ايقاسا كەتتى. قولدارى قويان - قولتىق ايقاسقان ەكەۋى دە كوتەرىپ اكەتەم دەگەن ۇمىتپەن بەلدەرىن تارتىپ كورىپ ەدى، قاي جاعىنىڭ بەلى بولسا دا يىلە قويار ەمەس، بۇكىر وسكەن ەمەندەي مىڭق ەتپەي سىرەسىپ تۇر. راسۋلوۆتان بويى ۇزىن «ءداۋ» ونى يىعىنان باسىپ شەگەرەم بە دەپ تالاپتانىپ ەدى،— باسقان سالماعىنىڭ استىندا ادام ەمەس، كەسەكتەۋ ءبىر جارتاس جاتقان سياقتى.
«ءداۋدىڭ» ءبىر ءادىسى ۇيىرگىش ەدى. ول وسى ءادىسىن قولدانباق بولىپ، ىشتەگى ءبىر قولىن سىرتقا شىعارىپ، ەكى قولمەن دە ىشقىردان ۇستاپ ۇيىرەم دەگەندە، راسۋلوۆ ونى وڭ اياقپەن ىشتەن شالىپ كەپ قالدى. بۇرىن شالعان كۇرەس ءادىسىن كورمەگەن «ءداۋ» راسۋلوۆتىڭ اياعىن تىزەدەن تومەن بۇگىپ اكەتىپ بارا جاتقانىن سەزدى دە، كۇش بەرمەۋگە تىرىسىپ كەرىلگەن اياقتارىن جينادى.
الىسىپ جۇرگەن ەكەۋ بۇل كەزدە وزەننىڭ ناق جارقاباعىنا تايانعان ەدى. ءداۋدىڭ ويى راسۋلوۆتى جاعاسىنان ءۇيىرىپ سۋعا اتپاق تا.
ەكى اياعىن جاقىنداتقان «ءداۋدىڭ» سول اياعىنان ءوزىنىڭ وڭ اياعىن ىلەزدە راسۋلوۆ شىعارىپ الىپ، نەمىس ۇيىرەم دەپ ىڭعايلانعانشا، وڭ جاق جامباستان سىپىرا شالىپ سىلتەپ كەپ جىبەردى. توڭقالاڭ اسقان «ءداۋدىڭ» كەۋدەدەن تومەنگى دەنەسى جاردان اسا، وزەنگە قاراي قۇلادى.
قۇلاعان ەكپىنمەن «ءداۋدىڭ» سول قولى راسۋلوۆتىڭ جاعاسىنان شىعىپ كەتىپ، وڭ قولى عانا لەگىپ قالدى. لەككەن قولدىڭ كۇشىمەن جاردان تىرمىسىپ شىعام، يا جاۋىمدى سۋعا الا قۇلايمىن دەپ دامەلەنگەن «ءداۋدىڭ» كوزىنە راسۋلوۆ جۇدىرىقپەن سالىپ كەپ جىبەردى. كوزىنىڭ وتى جارق ەتىپ، ەسەڭگىرەپ قالعان «ءداۋدىڭ» قولى جاعادان شىعىپ كەتكەندە؛ دەنەسى سۋعا شولپ ەتىپ باتتى دا جونەلدى. «قايتەر ەكەن؟» دەپ ۇڭىلگەن راسۋلوۆتىڭ كوزىنە از ۋاقىت شىمىرلاپ ۇيىرىلگەن سۋدان باسقا ەشنارسە ىلىكپەدى.
ازدان كەيىن، ارتىنىرەك تۇستان «ءداۋدىڭ» سۋدان قىلتىڭداعان ساۋساقتارى، ودان كەيىن جيرەن شاشتى باسى كورىندى. مانا، نەمىستەرگە ۇمتىلعاندا ويىنان شىققان «ءتىل» دەگەن ءسوز راسۋلوۆتىڭ ەسىنە ەندى عانا ءتۇستى. ول وزەن جاعاسىن قونىستاعان اۋىلدا جاسىنان سۋشىل بوپ وسكەن ەدى. بايقاپ تۇرسا سۋعا مالتۋعا اينالعان «ءداۋدىڭ» دامەسى — جاعاعا شىعۋدا.
راسۋلوۆ وفيسەردىڭ وڭاي جاتقان ماۋزەرىن الدى دا، ءوز اۆتوماتىنا قاراماستان، كيىمشەڭ قالپىمەن سۋعا شوپ بەرە قارعىدى. سۋدا جارىسقاندا ول الدىنا جان سالمايتىن ەدى. سول جۇيرىكتىگىنەن ءالى دە تانعان جوق ەكەن، قۇلاشىن سەرمەي مالتىعاندا «ءداۋدى» ىلەزدە قۋىپ جەتتى دە، وڭ قولىندا كوتەرگەن ماۋزەر.
— بىلاي قاراي مالتى، شورتانىم!— دەدى ول «داۋگە» ماۋزەرلى قولىمەن ءجون سىلتەپ.
نەمىس امالسىز كوندى. راسۋلوۆ ونى ءوزى قالاعان جاعاعا الىپ شىقتى...
3
راسۋلوۆقا كەزدەسكەن ءۇش ءفاشيستى بەكتۇرعانوۆتىڭ كوزى ودان بۇرىن شالىپ ەدى. سوندىقتان، تونگەن قاۋىپكە سەرىگىن جەكە تاستاۋعا قيماعان ول، توعايدى بەتكە ۇستاي جاسىرىنىپ، وقيعانىڭ، نەگە سوعارىن كۇتتى.
راسۋلوۆقا قاي بۇرىن ۇمتىلعان نەمىستەن بەكتۇرعانوۆ اۆتوماتىنىڭ تۇمسىعىن اۋدارعان جوق. راسۋلوۆقا تونگەن اجالدى دوپتاي قاعۋعا دايار وتىرعان بەكتۇرعانوۆ، قاشان ودان دارمەن كەتىپ بولعانشا ىسىنە ارالاسپاۋعا بەكىندى.
راسۋلوۆ نەمىستەردى جەڭىپ شىققاندا بەكتۇرعانوۆ ءسۇيسىندى دە، قىزعاندى دا. «شتابقا بۇل مىناداي جەتىستىكپەن بارعاندا، مەن نەمدى ايتام؟» دەپ ويلادى ول. سول ويداعى بەكتۇرعانوۆ راسۋلوۆ ەركىنە كوندىرگەن ءتىلدى» الىپ شتابقا جونەلگەندە، وتىرعان ورنىنان تىرپ ەتپەي قالىپ قويدى.
ازدان كەيىن جاۋ جاق جوبادان ەستىلگەن كۇبىرگە قاراسا، ءبىر توپ سولدات پەن ءبىر وفيسەر اعاشتى تاسالانا كەلە جاتىر ەكەن. جاۋدان كىسى ءولتىرۋ قاجەت بولسا، بەكتۇرعانوۆقا رەتى كەلىپ - اق قالدى: بىرەۋىن ەمەس، بىرنەشەۋىن اتسا دا ىڭعايعا ءدال - اق كەلدى.
نامىستان جەتەكتەمپاز نە بار! «راسۋلوۆ ءتىل العاندا، مەن ءتىل المايتىن نەم بار» دەگەن نامىستى ويعا بويىن بەكىتكەن بەكتۇرعانوۆ، ورمان اراسىمەن ماناعى جونىنە جونەلدى.
ۇزاق ۋاقىت وعان ورماننىڭ وزىنە ارناۋلى تابيعي كورىنىسىنەن باسقا، كوڭىل اۋدارارلىق ەشنارسە كەزدەسپەدى. جۇرە - جۇرە شارشاعانداي بولعان ول، وزىنە ءقاۋىپسىز - اۋ دەپ جوبالاعان وزەن جاعاسىنىڭ ءبىر جەرىندە، سىنىپ قۇلاعان قاراعايعا كەپ وتىردى.
ونىڭ ويىندا ءالى دە راسۋلوۆتىڭ تابىسى: «اپىر - اۋ، — دەپ تاڭدانادى ول،— اۋىلدا جۇرگەندە، قازاقشا كۇرەستى بوزبالانىڭ ەرمەگى سياقتى كورۋشى ەم، ونىڭ دا سوعىستىق ماڭىزى زور بوپ شىقتى عوي. ماناعى ۇزىن نەمىس كۇش جاعىنان راسۋلوۆتان ارتىق بولماسا كەم ەمەس سياقتى. ەگەر عوي، راسۋلوۆ قازاقشا كۇرەسكە ادىستەنبەسە، نەمىستى وڭاي جىعا المايدى. مۇمكىن، ءوزى جىعىلىپ قالۋى. وندا نە بولدى؟ — ولگەنى ەمەس پە؟ وسىدان ەلگە امان قايتسام با، — دەپ قورىتتى بۇل ويىن بەكتۇرعانوۆ، — قازاقشا كۇرەستى كولحوزدا ءوزىم ۇيىمداستىرىپ، كۇرەستىڭ ءتۇرلى تاسىلدەرىنە جاتتىقتىرماعان جىگىت تە، بالا دا قويماسپىن!»
راسۋلوۆتىڭ قازاقشا كۇرەسكە ءادىسقويلىعىنا سۇيسىنگەن بەكتۇرعانوۆ، «ول تاسىلىمەن ماقتاندى، ال، مەن نە ونەرىممەن ماقتانام؟» دەپ ويلادى. ونىڭ بويىنداعى ءبىر قاسيەت — جاياۋدا قولى قاتتى: قانداي مىقتىمىن دەيتىن جىگىتپەن قول قىسىسپاق ويناسا، ۋىسىنا تۇسكەن الاقاندى ەزىپ جىبەرەدى دە، ءوز الاقانىن وزگەنىڭ قىسقان ۋىسىنا بيلەتپەيدى. ونىڭ جانە ءبىر ماقتانىپ ايتارى — اتقا تاقىمى بەرىك: اۋدارىسپاق ويناعاندا دا، كوكپار تارتقاندا دا، ات ۇستىنەن ىلۋدە بىرەۋلەر عانا بولماسا، تالاي قارۋلىمىن دەيتىندەر قوزعالتا المايدى، ۆينتتەپ بەكىتكەندەي، تاقىمى اتتىڭ ەرتتەۋلى ارقاسىنا جابىسادى دا قالادى.
ءوز بويىنداعى وسى قاسيەتتەرىن ەسكە العان بەكتۇرعانوۆ «مەن عوي، نامىستانىپ وسىلاي قاراي شىعىپ قالدىم. سوندا نەمە سەندىم؟ مەرگەن ەمەسپىن، راسۋلوۆتاي بالۋاندىق قاسيەت مەندە جوق. نەمىستەر مەنىمەن الاقان قىسىسپاق، يا ات ۇستىنەن اۋدارىسپاق ويناي ما؟ ەندەشە، نامىستانعانمەن، ءتىلدى قالاي الام؟» دەپ رەنجىدى.
كوڭىلى قوبالجىعان بەكتۇرعانوۆتىڭ كەيىن قايتقىسى كەپ كەتىپ، ورنىنان تۇرەگەلىپ ەدى، جاڭا عانا سونگەن نامىسى تاعى دا تۇتانا قالدى.
«سوعىستىڭ ءوزى — تاۋەكەلدىڭ، مايدانى ەمەس پە؟—دەپ جۇباتتى بەكتۇرعانوۆ جابىرقاڭقى كوڭىلىن،— تاۋەكەلگە بەل بايلاپ ىلگەرى ۇمتىلايىن، نە ءجونى بولار ەكەن!..»
ول ءبىراز ۋاقىت اياڭداعاننان كەيىن، ارالاپ كەلە جاتقان ورماننىڭ كۇنگەي شەتى اشىق دالاعا شىعىپ، سۇيىرلەنگەن تۇمسىعى دوڭگەلەنە باتىسقا قاراي بەيىمدەدى. ناق سول ارادان وزەن ورماننىڭ، تەرىسكەيىنە قاراي شالقايادى ەكەن. وزەننىڭ يىلگەن جەرىندە سەمەنتتەن جاسالعان كوپىر، ۇستىنەن ءاسفالتتى جول وتەدى.
بەكتۇرعانوۆ قالتاسىنداعى كارتانى الىپ قاراسا، تۇرعان جەرى — نەمىستەردىڭ تىلى.
بۇل تۇسكى ساعات تورتتەردىڭ شاماسى ەدى. ءبىر جاقتان قارنى اشقان، ەكىنشىدەن نە حال بولار ەكەن كۇتەيىن دەپ ويلاعان بەكتۇرعانوۆ ورماننىڭ ناق جيەگىندەگى ءبىر ءتۇپ قالىڭ شوقتى بەتىنە پەردەلەي وتىردى دا، سۋمكاسىنان ازىقتارىن الىپ تاماقتانۋعا تۇتىندى. ەكى كوزى ورماننىڭ الاڭى مەن، الاڭ ارقىلى جىراعىراقتا ساعىمدانا بۇلدىراپ كورىنگەن ورماندا.
ونىڭ جەۋگە تۇتىنعان ازىعى قاڭىلتىر قالبىرداعى كونسەرۆى ەدى، باكىمەن ءبىر جاق ءتۇبىن اشىپ كورسە، سيىردىڭ سەمىز ەتى ەكەن، كۇن ىستىقتاۋ بولعاندىقتان با، الدە دەنەنىڭ قىزۋىنان با — سورپاسى بۋسانىپ، ەت بالقىپ تۇر. اسقا قوماعايلاۋ بەكتۇرعانوۆ كونسەرۆانىڭ سورپاسىن ۇرتتاي، مايلى ەتتى اساپ جىبەرىپ جۇتا بەرگەندە، اسفالت جولدىڭ ورمانعا سۇڭگىگەن جاعىنان تاسقا تىقىلداتا باسقان اتتاردىڭ تۇياعىنىڭ داۋسى قۇلاعىنا ساپ ەتە ءتۇستى. ونىڭ جۇرەگى قوبالجىعانداي بولىپ، جۇتا بەرگەن ەتى تاماعىنا ءتۇيىلىپ، وڭەشىنەن ارەڭ ءوتتى. ول كونسەرۆانى جەرگە قويا ساپ، مىلتىعىن وقتانا جۇرە بەرگەندە، شوقىتقان جۇرىسپەن بەس سالتتى ادام كوپىردەن وتە بەردى. نەمىستەر ەكەنىن بەكتۇرعانوۆ كوپىردەن شىعا جونەلگەندە عانا اڭعاردى: بىرەۋى وفيسەر، تورتەۋى سولدات.
ورماننان شىعا ولار اتتارىن تەبىنىپ شابا جونەلدى. بەتتەرى الىستا بۇلدىراعان ورمان.
«نەگە اتپادىم!—دەپ وكىندى بەكتۇرعانوۆ، نەمىستەر ۇزاپ كەتكەندە،— قالشيىپ قاراپ قالعانىم نە؟ ەڭ از دەگەندە ەكەۋ - ۇشەۋىن ءتۇسىرىپ قالاتىن ەم، قاپ!»
جاۋدى امان جىبەرگەنىنە ءوزىن قاتتى سوككەن بەكتۇرعانوۆ، كوزىن سالتتىلاردان ايىرماي تۇرعاندا، شاپقان ەكپىنىمەن جىراقتا بۇلدىراعان ورمانعا بارىپ كىردى.
ەندى اس ىشكىسى كەلمەگەن بەكتۇرعانوۆ، تاماقتارىن وراپ سۋمكاسىنا سالدى دا، ورماننىڭ سۇيىرلەنگەن تۇمسىعىنا قاراي جونەلدى. جاعالاپ بارسا، ونىڭ «تۇمسىق» دەگەنى، ورماننىڭ بىتكەن جەرى ەمەس، بۇيىرلەنگەن ءبىر بولەگى عانا، ار جاعى سايعا ءتۇسىپ، مانا جىراقتان بۇلدىراعان ورمانعا تۇتاسادى. ودان ءارى تاعى دا قالىڭ ورمان، ورتاداعى اشىق دالا اينالا قالىڭ ورماننىڭ اراسىنداعى ارال سياقتى.
ىلگەرگى بەتتە جاۋلار بارىنا كۇدىكتەنبەگەن ول، تەرىسكەي جاقتىڭ جايى قالاي ەكەن دەپ ارالاپ ەدى، ۇزاق جۇرمەي، نەمىستىڭ بلينداجدارىنا ۇشىراستى. ەپپەن ەڭبەكتەپ ءجۇرىپ انىقتاپ الدى: اينالا جاۋدىڭ بەكىنىسى. بۇل جاعدايدى انىقتاعان ول، ماناعى سالتتىلار بارىپ كىرگەن جونگە جونەلدى. ول تۇسقا كۇن باتا جەتكەن ونىڭ الدىنان، ورماننىڭ ءبىر قابات ءىشىن جيەكتەي اققان كىشكەنە وزەن كەزدەستى، سۋى تايىز، جيەگى قالىڭ قوعاجاي. كەيدە سۋعا، كەيدە باتپاققا، كەيدە قۇرعاققا كيلىككەن ول، قوعاجاي اراسىمەن جولبارىستاي جىمىپ كەلە جاتسا، وزەن جاعاسىندا ەر-توقىمى، جۇگەنىمەن ءبىر توپ جىلقى جايىلىپ ءجۇر، سان شاماسى جۇزگە تارتا بار. اتتاردى باقىلايتىن سولداتتاردىڭ بىرەۋى تومپەشىكتى جاستانا ۇيىقتاپ جاتىر، ەكىنشىسى تىزەسىنە قويعان داپتەرگە الدەنەنى قارىنداشپەن جازىپ وتىر.
بەكتۇرعانوۆ كوزىن سولداتتان اتتارعا اۋداردى. ونىڭ اكەسى بەكتۇرعان جاسىنان ساياحاتشىلىقتى كاسىپ ەتكەن، اتتىڭ جاقسىلارىن مىنگەن، جاقسى اتتى سىناعىش، تانىعىش ادام ەدى. اكەسىنىڭ اتتى سىنايتىن سوزدەرى مۇنىڭ دا ەسىندە قالىپ، ول ولگەننەن كەيىن، اۋىلى اتتى بۇعان سىناتاتىن بولعان، جانە بۇنىڭ سىناۋى تەرىسكە كەتپەي، جۇيرىك دەگەنى دە، جەلگىش دەگەنى دە، مىقتى دەگەنى دە — ايتقانىنداي بوپ شىعاتىن.
نەمىستەردىڭ وتتاپ جۇرگەن اتتارىن سىناعان ونىڭ كوزىنە، اقباقاي قاراگەر ات وزگەشە ءتۇستى. ات — ارعىماق تا، قارابايىر دا ەمەس، بۋدانداۋ، دەنەسى شاعىن عانا، ءبىراق، مۇشە بىتىمىنە قاراعاندا، جەلدەن باسقاعا جەتكىزبەيتىن جۇيرىك سياقتى. ەر-توقىمىنا قاراسا — جابايى سولداتتىڭ بىرەۋىنە مىنگىزگەن ات.
اقباقاي قاراگەر بەكتۇرعانوۆ وتىرعان قوعاجايعا بەتتەي وتتادى. «يا، ءسات!» دەدى بەكتۇرعانوۆ ۇمىتتەنىپ، ويى سەرپىلىپ.
قوعاجايعا جاقىنداپ كەپ، جاردان تومەن تۇسپەي وتتاعان اتتى ۇركىتىپ المايىن دەگەن ويمەن، بەكتۇرعانوۆ جاردىڭ قاباعىنا قاراي شىقتى دا، جۇرەسىنەن وتىردى. ونىڭ كوزى اعاش اراسىندا جاقىن جەردە ساپىرىلىسقان ادامدارعا ءتۇستى. «شتابى بولماعاي دا» دەپ جورىدى ول.
ساپىرىلعان جۇرتقا از ۋاقىت قاراپ وتىرعان ونىڭ كوزىنە، اعاشقا بايلاۋلى اتىنا مىنۋگە ىڭعايلانعان ماناعى وفيسەر مەن قاسىنداعى سولداتتار ۇشىراي كەتتى. ولار اتتارىنا ءمىندى دە، كەلگەن جاعىنا قاراي جونەلدى.
بەكتۇرعانوۆ ەڭبەكتەپ اقباقاي قاراگەرگە جاقىنداپ ەدى، ات ىعىسىڭقىراي بەرىپ توقتادى. بەكتۇرعانوۆ اقىرىن جىلجىپ كەپ اتتى اۋىزدىق تۇبىنەن ۇستادى دا جەتەكتەپ جاردان تومەن ءتۇسىردى، وزەننەن جەتەكتەپ وتكىزدى، سودان كەيىن ۇستىنە ىرعىپ ءمىندى دە شابا جونەلدى، بەتى — وفيسەرلەر كەتىپ بارا جاتقان جاق. ول كەزدە، باتقان كۇننىڭ قىزىل شاپاعى قوڭىرلانىپ، كەشكى دالا بۇلىڭعىرلانا باستاعان ەدى. بەكتۇرعانوۆتىڭ وفيسەرگە جەتۋگە ىنتىققان ويىنا سەرىك بولعانداي، اقباقاي قاراگەر زىمىراي شاپقاندا، تىمىق اۋانى جەلدەندىرىپ جىبەردى.
وفيسەر مەن سولداتتارعا بەكتۇرعانوۆ جالاڭاش دالانى جيەكتەي وسكەن اعاشقا كىرە جەتتى. اتتارىنىڭ شابىسى قۇلاقتارىن كەرەڭ قىلعاندىقتان با، الدە ماڭايلارىن ءقاۋىپسىز كورگەندىكتەن بە — وفيسەر دە، سولداتتار دا ارتتارىنان قۋىپ جەتكەن بەكتۇرعانوۆتى ابايلامادى.
جاۋلارعا جاقىنداي، اشۋىن اقىلعا بيلەتكەن بەكتۇرعانوۆ، ارتتاعى سولداتتاردى سىپىرتا باسىپ وزىپ، الدىندا كەلە جاتقان وفيسەرگە جاناسا بەرىپ، جاۋىرىننان قاپسىرا جۇلقي جونەلدى.
ات ۇستىنەن اۋدارىلىپ كەتكەن وفيسەر، نە حالگە دۋشار بولعانىن بەكتۇرعانوۆتىڭ تاقىمىنا باسىلعاندا عانا ءبىلدى. ءبىراق، كىم ەكەنىن كوپكە دەيىن شامالاي المادى، تاقىمنان بوسايىن دەسە، تاستاي بەرىك!..
سولداتتار دا العاش نە حال بولعانىن اڭعارماي قالىپ، وفيسەر تاقىمعا تۇسكەننەن كەيىن:
— جاۋ!—دەپ ايعايلاستى بىرىنە - ءبىرى،—قۋ!.. ات!..
اتتارعا قامشى باسىلدى، ۆينتوۆكالار ساتىر - كۇتىر اتىلدى. ءبىراق پايداسىز قيمىل بولدى بۇل. ولار قيمىلعا كىرىسكەنشە، بەكتۇرعانوۆ ورمانعا ءسىڭىپ كەتتى... ودان ءارى بوگەت جوعىنا ول بەرىك سەندى... «بۇل دا ءبىر جاقسى ءتىل بولدى!» دەپ قۋاندى ول ىشىنەن.
اۆگۋست، 1942 ج.
You Might Also Like
-
ق ر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى وقۋشىلاردىڭ جۇكتەمەسىن ازايتۋ بويىنشا جۇمىس جۇرگىزۋدى باستادى.
