ادام تۋرالى اڭىز
«ادام — ارداقتى ات».
ماكسيم گوركيي
1
— شىركىن، مەن اقىن بولسام! ادام جانىن، ادام جۇرەگىن، ادامنىڭ ۇلىلىعىن تەرەڭ سەزىمدى تەربەتە جىرلار ەدىم، دوستىم! ادام بويىنداعى ەرلىك پەن ىزگىلىكتى ماداقتاۋعا نە جەتەدى!
— ءبىز سەنى ءۇي سالۋدى عانا ۇيرەنگەن قاراپايىم ينجەنەر مە دەسەك، ءوزىڭ ۇلكەن رومانتيك ەكەنسىڭ عوي، باكەن،— دەدى قۇرىلىس باستىعى پەتروۆ، وتكىر قارا كوزىمەن الىستى شولىپ، توتىققان قارا تورى بەتىندە قاناتتى ويدىڭ ەلەسى ويناعان جاس ينجەنەردى ارقاعا قاعىپ.
— قالجىڭ ءوز الدىنا، نيكولاي يۆانوۆيچ. كوز سالىڭىزشى توڭىرەككە. ءزاۋلىم ءۇي، ساۋلەتتى قالا الاقانىڭىزدىڭ اياسىندا تۇرعان جوق پا! وسىدان ەكى جىل بۇرىن ءسىز بەن ءبىز قايدا كەزدەسىپ ەدىك. ەسىڭىزدە مە، ءبىرىنشى رەت قول الىسىپ توڭىرەككە كوز سالعاندا، قاۋساعان قالانى، بۇزىلعان ۇيلەردى، جالىن جالاپ كەتكەن قۇر قابىرعالاردى كورمەپ پە ەدىك. مەنىڭ ءبىر جولداسىم: «ءبىزدىڭ ەلىمىز ەرلەردىڭ ەلى، ءار كۇنىمىز — ۇلى جورىق» دەۋشى ەدى. ومىردەگى قاراپايىم ادامداردىڭ ەرلىك ءىسىن كورگەندە، وسى ءسوز ەسىمە تۇسەدى. ءبىزدىڭ ءومىردىڭ ءار مينۋتتى ءبىر داستان سياقتى. مىناۋ ءۇيدىڭ ءار كىرپىشىندە داۋىستاپ ايتىلماعان تەرەڭ سىر جاتقانداي كورىنەدى ماعان...
نيكولاي يۆانوۆيچ دوسىنىڭ ءسوزىن سۇيسىنە تىڭداعان قالپىندا، ۇشقىر قيال كوڭىلدى الدەقايدا اكەتكەندەي، اينالاعا كوز تاستاپ، جاس قالاعا سۇقتانا قاراپ، ءۇنسىز تۇرىپ قالدى. توبەسى جاڭا عانا جابىلعان بەس قاتار اق ءۇيدىڭ جوتاسىندا تۇرعان بۇل ەكەۋىنىڭ كوز الدىندا ساۋساقتىڭ سالاسىنداي تىزىلگەن ءزاۋلىم ۇيلەر بىرىمەن ءبىرى بوي سالىستىرعانداي بولىپ كورىندى. تراكتور زاۆودىنىڭ ءتۇتىنى بۋداقتاپ اقشا بۇلتقا توعىسىپ جاتتى. تولىقسىپ اققان ەدىلدىڭ تولقىنى ەركىن جاتقان ەل ءومىرىنىڭ ەلەسىندەي ەدى.
وسىدان ەكى-اق جىل بۇرىن مىناۋ كوشەنىڭ بويىندا ادام اياق الىپ جۇرەرلىك اشىق جەر جوق ەدى. ءۇي ورنىندا ۇيىلگەن جوتا جاتاتىن. كوشە بويى بومبا قازىپ كەتكەن ەسەپسىز شىڭىراۋ بولاتىن. جاۋ جاپىرىلىپ، قىزىل ارميا باتىسقا بەت بۇرعاندا، شىعىستان قايتقان قالانىڭ تۇرعىلىقتى حالقى جەر استىن باسپانا ەتكەن بولاتىن. ولار كەشكە جەر قوينىنا كىرىپ، تاڭەرتەڭ بۇزىلعان ۇيلەردىڭ ءار قابىرعاسىنىڭ استىنان شىعىپ جاتاتىن. ول كۇندەردە قالا جوق، ايانىشتى سۋرەتپەن ارپالىسىپ جاتقان ادامدار عانا بولاتىن.
ەندى، مىنە، ساۋلەتتى قالا تۇر بۇل — ەكى جىل بويىنا ازاماتتىڭ كۇنى-تۇنى تىنباي جۇمساعان الىپ ەڭبەگىنىڭ جەمىسى. وسى ەكى جىلدىڭ ىشىندە تالاي بىلەك سىنالدى، تالاي اقىل تارازىعا تارتىلدى. باكەن مەن نيكولاي يۆانوۆيچ كوز ايىرا الماي تۇرعان، كوكتەمنىڭ جاسىل گۇلىنە بولەنگەن كوشەلەر مەن سىمباتتى ءزاۋلىم ۇيلەردىڭ ءارقايسىسى حالىق قايراتىنىن بەينەسى ءتارىزدى.
ەگەر حالىق قايراتى اسقار تاۋ بولسا، ءبىز ەكەۋىمىزدىڭ ەڭبەگىمىز سونىڭ جوتاسىنداعى ءبىر ۋىس توپىراقتاي. يگىلىكتى ىسكە سىڭىرگەن ەڭبەك — ءومىر قۋانىشى عوي دەسەتىن ولار. قۇرىلىس باسشىلارى نيكولاي يۆانوۆيچ پەتروۆ پەن باكەن تاۋكەنوۆتىڭ بۇگىنگى قيال ساياحاتىنا شىعۋىنىڭ باستى سەبەبى وسى. ادەتتە، ولار جۇمىستان تىس تاقىرىپتا پىكىر الىسپايتىن، وعان مۇرشالارى دا كەلمەيتىن. جاۋ جارالاعان جارىمجان قالانى ەمسەك دارىگەردەي ماپەلەپ قالپىنا كەلتىرۋ — قۇرىلىس جۇمىستارىن تەز اياقتاۋ، قالانى سوعىستان بۇرىنعىسىنان دا كوركەم ەتۋ، ول ءۇشىن قولداعى بار مەن بويداعى باردى تەك قانا وسىعان جۇمساۋ — سوڭعى ەكى جىلدا ولاردىڭ ويىن بيلەگەن ارمان جەلىسى بولاتىن. وسى وي، وسى ماقسات، وسى ارمان وزگە ويلارعا ورىن بەرمەي ىعىستىرا بەرەتىن. ال، ءدال بۇگىن وزدەرى توبەسىندە تۇرعان ءۇيدىڭ قۇرىلىس جۇمىسى مەرزىمىنەن ەكى اي بۇرىن اياقتالىپ، جۇمىسشىلار تۇسكى دەم الىسقا تاراعان. بۇلار ءۇيدىڭ كەم-كەتىگىن ءوز كوزدەرىمەن اقىرعى رەت تەكسەرىپ شىعۋعا كەلگەن ەدى. مۇلتىكسىز شىققان ءارى ءزاۋلىم، ءارى سىمباتتى ءۇي ولاردىڭ كوڭىل پەردەسىن سەرپە تاستاپ، سويلە، سىرىڭدى ايت، قيالدى شارىقتات دەگەندەي ەدى.
— ماعان رومانتيك دەپ ازان ايتىپ، ات قويعان ەدىڭىز، وزىڭىزگە جول بولسىنشى، نيكولاي يۆانوۆيچ، اسەم قۇرىلىسقا كوز تۇندىرا قاراپ، ۇشى-قيىرى جوق تەلەگەي-تەڭىز تەرەڭ ويعا شومدىڭىز عوي. ءسىزدى، كىم دەمەكپىز؟— دەپ، باكەن مىرس-مىرس كۇلدى.
نيكولاي يۆانوۆيچ ويىن سەرگىتىپ، بويىن تەجەگەندەي بولدى دا:
— اسەم زات ادامنىڭ ويىن ۇشتاپ، قيالىن تەربەتەدى دەگەن ەمەس پە ەدى الەكسەي ماكسيموۆيچ گوركيي. سول راس. ويدى ءوربىتىپ ورىستەتەتىن دە، سەزىمدى سەرگىتەتىن دە، شابىتتى شارىقتاتاتىن دا اسەم ءومىر عوي، جىگىتىم. بوندى بيلەگەن قۋانىش سەزىمىن بىرەر شۋماق ولەڭگە سىيعىزىپ قوڭىر اۋەزبەن ايتىپ جۇرۋگە كىم قۇمارتپايدى دەيسىڭ،—دەپ، نيكولاي يۆانوۆيچ باكەندى ءاجۋالاعانداي جىمىڭدادى.
— ءسىز ويلاڭىزشى، قالاي رومانتيك بولماسسىڭ، ءومىردىڭ ءوزى رومانتيكا ەمەس پە. ءبىز التى كىسى ءدال وسى ءۇيدى 1942 جىلدىڭ كۇزىندە ۇدايىمەن 34 كۇن قورعادىق. قابىرعاسىن زەڭبىرەك وعى جۇلىپ كەتكەندە، تابالدىرىعىنان جالعىز نەمىستى اتتاتپادىق. ەندى، مىنە، سول ءۇيدىڭ ورنىنا بەس قاتار ءزاۋلىم سارايدى ءوز قولىمەن تۇرعىزعاننىڭ ءبىرىمىن. سول سەبەپتى دە مەن ەمەس، مەن جاساعان ءومىر رومانتيكا دەپ قارايمىن...
— ءبىزدىڭ كەزەكتى قۇرىلىس جۇمىسىمىز اناۋ تۇرعان جاتاعان قوڭىر ۇيگە كوشەدى. سەن سول ۇيدە بۇرىن كىم تۇرعانىن بىلەسىن بە؟ — دەپ، نيكولاي يۆانوۆيچ باكەننىڭ ءسوزىن ءبولىپ كەتتى.
— بىلمەيمىن، وندا كىم تۇرعان ەكەن؟ ونى نەگە سۇرادىڭىز؟
— ءوزىڭ اڭساعان اقىندىقتى جولىقتىرىپ، ادامنىڭ ەرلىگى مەن ىزگىلىگىن جىرلاماق بولساڭ، سول ءۇيدىڭ نەسى تۋرالى داستان جاز دەمەكپىن.
— ءازىل ءوز الدىنا، ايتىڭىزشى، ول كىم ەدى؟
— ول ءبىر قاراپايىم قاريا ەدى.
— ول ءقازىر قايدا؟ وسىندا بار ادام با؟
— ول قايدا دەيسىڭ - اۋ، باكەن، ول ءارى الىستا، ءارى جاقىندا. جاۋ اكەلگەن ازا مەن قازانى، قاسىرەت شەككەن سوۆەت ادامدارىن كوز الدىڭا كەلتىرمەك بولساڭ، سول قوڭىر ءۇيدىڭ يەسىن ءبىل... ءيا، ول ءبىر الىپ ادام ەدى.
— نيكولاي يۆانوۆيچ، جۇمباقتاي بەرمەي بايانداڭىزشى ادام تۋرالى اڭىزدى. ءسىزدىڭ ءسوزىڭىزدىڭ توركىنى الىستا جاتقانعا ۇقسايدى عوي.
پەتروۆ، قول ساعاتىنا قاراپ:
— قولقالاپ قويمادىڭ عوي، بۇگىنگى كۇننىڭ قۇرمەتى ءۇشىن تۇسكى دەمالىستى ساعان قيدىم. ايتايىن حيكاياسىن الىپ ادامنىڭ،— دەدى دە، قالتادان تەمەكىسىن الىپ تۇتاتىپ، ۇزاق اڭگىمەگە كىرىستى.
2
— سۇراپىل سوعىستىڭ قىزۋ ءجۇرىپ جاتقان كەزى. نەمىستەر روسسيانىڭ باتىستاعى بايتاق دالاسىن باسىپ الىپ، ەدىل بويىنا قول سوزىپ، وسى قالاعا شابۋىل جاساپ جاتتى. مەن وندا دوننىڭ ارعى بەتىندە، ۋكراينا جەرىندە، پارتيزان وتريادىندا ءجۇردىم. ءبىر كۇنى جاۋ اسكەرى كەلىپ ورنالاسقان ۇلكەن سەلونى بارلاپ قايتۋعا وترياد كومانديرىنەن تاپسىرما الىپ، ەكى كىسى ساپارعا اتتاندىق.
قىس تۇسە باستاعان مەزگىل. اي سۇتتەي جارىق. جەر اپپاق. تىمىرسىق اياز شىمىرلاتىپ بەتتى سۇيەدى. قارۋ-جاراقتى پۇشپاعىمىزعا تۇسكەن اق پلاششتىڭ، وڭىرىنە جاسىرىپ، سەلدىر ورمان ىشىمەن ءجۇرىپ كەلەمىز الدەن ۋاقىتتا ورماننىڭ جيەگىنە كەلىپ توقتادىق. الدىمىزدا وتسىز، ءۇنسىز، تۇنەرگەن سەلو تۇر. جارىق تۇندە جازىقتا كوزگە ءتۇسىپ قالمايىق دەگەن ساقتىقپەن بوي تاسالاپ تىڭ تىڭدادىق.
— تىس! ادام!—دەدى جولداسىم ماعان سىبىرلاپ.
ەكەۋىمىز دە دەمىمىزدى ىشكە تارتىپ تىنا قالدىق تا، جالماجان سەلو توڭىرەگىن كوزبەن شولا باستادىق. سەلونىڭ ورمان جاعىنداعى جازىق بەتكەيىڭدە قالقيىپ تۇرعان ادامعا ۇقساس ءبىر تۇلعانى كوردىك. قاراي-قاراي كوز تالدى. ول ورنىنان قوزعالمادى. ەسكى ادەت بويىنشا ورمان بەتىنە قويىلعان قاراقشى ما دەپ تە جورىدىق.
اي ساۋلەسىمەن اقشا قار شاعىلىسىپ كوزگە مۇنارتىپ كورىندى مە، نە ول شىنىمەن قوزعالدى ما، ايتەۋىر الدەن ۋاقىتتا ادام تۇلعالى «قاراقشى» ىلگەرى قاراي جۇرگەندەي بولدى. ءبىز كوز ايىرمادىق. ءشۇبا اقيقاتقا اينالدى. ونىڭ ادام ەكەنىنە كوز جەتتى. بەيسەۋبەت ادام ەداۋىر جەر ىلگەرىلەپ، بىزگە قاراي جاقىنداپ كەلەدى. ءبىراق، ءجۇرىسى ونبەيدى. اياعىن كىبىرتىكتەپ باسىپ ءبىر ورىندا شىر كوبەلەك اينالا بەرەدى. ادىمداپ اياعىن ىلگەرى باسقان سايىن تالتىرەكتەپ، بويىن تەجەي المايدى. كەيدە ءسۇرىنىپ، كەيدە بويىن بيلەي الماي جىعىلىپ كەتسە، ءشۇيىلىپ ارەڭ تۇرادى. ول ول ما، ءىز تاستاعانداي، كەيدە كەرى ءجۇرىپ، كەيدە وڭعا، كەيدە سولعا لاعىپ كەتەدى. ءبىر نارسەنى ۇستاۋعا تالپىنعانداي قولىن ەربەڭدەتە بەرەدى. ورمان جاقتان بەرى بۇرىلىپ كەتسە، اڭىرىپ تۇرىپ قالىپ، جان-جاعىنا قۇلاق توسىپ، ءبىر دىبىستاردى سەزگەندەي بولادى دا، باعىتىن تۇزەپ، تاعى ىلگەرى جۇرە باستايدى. جەل شايقاعان تەرەكتەي تەڭسەلىپ، ىلگەرى جۇرۋىنەن تۇرۋى كوپ. ءبىز ونىڭ ءار قيمىلىن سۋرەتكە ءتۇسىرىپ الاتىن ادامداي باعىپ وتىرمىز. ءجۇرىسى ونبەدى، ۇنەمى قاراي بەرۋدەن جالىعا باستادىق، اراكىدىك پىكىر الىسىپ، كۇبىرلەسىپ تە قويامىز.
— جانىم - اۋ، بۇل كىم بولدى ەكەن؟ جاۋ جايلاعان، پارتيزان تورىعان سەلو ماڭىندا ەسى بار ادام بۇلاي جۇرە الا ما!
— مۇمكىن، ماس ادام شىعار. ورىس بوزاسى كوزىن بوزارتىپ، اقىلىن الىپ سەندەلتىپ جىبەرگەن جاۋدىڭ ەلىرمە وفيسەرلەرىنىڭ ءبىرى شىعار.
— اقشام مەن ەكىندىنىڭ اراسىندا قۋىس ءۇيدى پانالاپ، دالاعا باسىن شىعارۋعا قورقاتىن فاشيست ۇرپاعىنا مۇنداي باتىرلىقتى كىم بەرسىن!
— الدە بۇل جاۋدىڭ پارتيزاندارعا قۇرعان قاقپانى بولار...
ءبىر جورۋدى ءبىر جورۋ تۇرتكىلەپ، ءبىر وي ەكىنشى ويدى وياتىپ، تالاي سۇراق انتالاپ كەلىپ جاتتى. تولىپ جاتقان توپشىلاۋ مەن قات-قابات ويلار ۇستىندە جۇمباق ادامدى كورە - تۇرا سەلوعا كىرۋدى كوزسىز باتىرلىق، استارسىز اڭعالدىق بولار دەپ بىلدىك. ءبىراق، سەلوعا بارۋعا ءتيىسپىز، تاپسىرما سولاي.
سويتسە دە، مىنا جۇمباقتىڭ اڭىسىپ اڭدادىق.
عاجايىپ ادام جاقىنداپ كەلەدى. تالتىرەكتەۋ، بويىن تەجەي الماۋ، كەيدە بەت بۇرىپ كەتۋ، اڭىرىپ تۇرىپ قالۋ... سۇيەگىنە سىڭگەن ادەتتەي، ءبىر سارىننان تانبايدى. ول ورمان جيەگىنە «ءاۋ» دەيتىن جەر قالعاندا «كىمسىڭدەر» دەپ بىزگە سويلەگەلى تۇرعان ادامداي، وڭ قولىن ورمانعا قاراي سوزعان بەتىندە قالقيىپ تۇرىپ قالدى.
ءبىزدىڭ شامالاۋىمىزشا نە ۋداي ماس، نە اقىلىنان اداسقان كىسى. باسقا توپشىلاۋدىڭ ءبارى دە جەل ايداعان قاڭباقتاي دايەكسىز بوپ بارادى. وسى وي ءبىزدى جەڭدى، توبەمىزدى تورلاپ تۇرعان جورامالدار مەن ءقاۋىپ ساعىمداي سەرپىلىپ، تاۋەكەل مەن ىسكە ءسات، بۇلت استىنان شىققان جارىق ايداي، شۇعىلاسىنا بولەدى... ەندى قيمىلداماۋ — كەشىگۋ دەگەن وي مەنى مازالاي باستادى.
— نە دە بولسا مەن بارايىن. سەن وسى ارادا قال، ورنىڭنان قوزعالما. ءبىز قويان اۋلاپ جۇرگەنىمىز جوق، اڭعالدىقپەن ايلاعا دۋشار بولساق جەلىمىز تەرىستىكتەن شىقسا... وتريادقا حابار بەرۋىن كەرەك،— دەدىم جولداسىما.
ول ويلى پىشىنمەن مۇڭايعانداي تومسارىپ تۇرىپ قالدى دا، كەنەت باسىن كوتەرىپ بەتىمە قاراپ:
— مەن بارايىن،— دەدى.
— جوق، ءوزىم بارامىن. ايتقاندى ورىندا!
اعاش تاساسىنان شىعا ەڭبەكتەپ العا جىلجىدىم. ساقتىقتا قورلىق جوق، جولشىباي پيستولەتىمدى اتۋعا ازىرلەپ، باسقا قارۋ-جاراعىمدى دا وڭتايلاپ، تۇتقيىلدان تاپ بولار ءقاۋىپتى قاپىسىز قارسى الۋعا دايىندالىپ بارامىن.
مىنە، مەن جۇمباق ادامنىڭ قاسىندا جاتىرمىن. قارسى الدىمدا بەتىن ورمانعا بەرىپ مەلشيگەن ءبىر ارۋاق تۇر. ول مەنى اڭعارمايدى. اڭعارعىسى دا كەلمەيدى. نەگە تۇر ول؟ نە ويلاپ تۇر ول؟ بۇل جۇمباق. شەشۋى قيىن جۇمباق. ەگەر مەن ەسكى ۇعىمداردىڭ شىرماۋىنداعى قاراڭعى ادام بولسام، مىناۋ تۇرعان ادام ەمەس، ءتۇن نەسى — پەرى دەگەن بولار ەدىم. مەن ەپپەن ايقاسۋعا وڭتايلانىپ ورنىمنان تۇردىم. ءالى ونىڭ مەنىمەن جۇمىسى جوق، سەلت ەتىپ سەسكەنبەيدى دە. جۇرەگىنىڭ تۇگى بار ما دەيمىن. ءۇنسىز تۇندە دۇنيەنىڭ توبەسىنەن قاراپ ماۋجىراپ تۇرعان اسقار تاۋداي ءبىر الىپ.
ءتىل قاتۋعا بولمايدى. كىم دە بولسا، مىلتىق داۋسىن شىعارماي ايقاسىپ، جەڭە قالساڭ، تىرىدەي قولعا تۇسىرۋگە نە جەتسىن. ءبىزدىڭ ماقساتتىڭ ءوزى دە سول عوي... ورنىمنان تۇرعان بەتتە اتىلعان وقتاي شاپ بەرىپ تۋ سىرتىنان قاپسىرا قۇشاقتاي الدىم. سول ساتتە جۇرەگىم سۋ ەتە ءتۇستى، بويىم مۇزداپ ماڭدايىمنان سۋىق تەر شىپ-شىپ شىعا باستادى...
نيكولاي ءيۆانوۆيچتىڭ اڭگىمەسىن ەڭسەسىن سالىپ جىبەرىپ تىڭداپ وتىرعان باكەن توزە المادى بىلەم، جۇلىپ العانداي:
— نەگە؟ — دەدى.
— سابىر ەت، باكەن، نەگە ەكەنىن ايتامىن عوي،— دەدى دە، پەتروۆ تەمەكىسىن تۇتاتىپ، اڭگىمە جەلىسىن جالعاي جونەلدى.
— العاشقى قاپسىرا قۇشاقتاعان قارقىنمەن ارلى-بەرلى جۇلقىپ، الىپ سوعىپ استىنا باسىپ جۇمارلاماق بولدىم. جىعا المادىم. ونى ايتاسىڭ - اۋ، ورنىنان دا قوزعالتا المادىم. قاپىلىستا جۇلقۋدان العاشىندا ازداپ اۋىتقىپ قالدى دا، بوي تەجەپ، قۋاتىن جيىپ قارسىلاسۋعا شىققاندا، قارت ەمەندەي سىرەسىپ تۇرىپ الدى. نەتكەن كۇش! ونداي كۇشتى ادامدى بۇرىن-سوڭدى كەزدەستىرگەن ەمەسپىن. شىن الىپقا دۋشار بولدىم. نە ءتىل قاتپاي، نە بۇلقىنباي، نە قول جۇمساماي تۇرىپ العاندا زارەم الدەقايدا كەتتى. قاتتى ساستىم. دارمەنىمنىڭ كەلگەنى جالعىز اۋىز ءسوز بولدى. تۋ سىرتىنان قاپسىرا قۇشاقتاعان بويىمدا:
— كىمسىڭ؟ — دەدىم ورىسشالاپ.
— سەن ءوزىڭ ورىسپىسىڭ؟ — دەپ، ءبىرىنشى رەت ءتىل قاتتى الىپ ادام.
— ءوزىڭ شە؟ — دەدىم مەن، جۇلىپ العانداي.
— مەن ورىسپىن. بوسات قولىمدى! —دەپ بۇيىرا سويلەدى ول.
مەن ۇندەمەدىم. ارادان ارانداپ شىققان ارسىز بەن ورتادان وعاش شىققان وپاسىزداردىڭ ءبىرى بولار ما دەگەن قاۋىپپەن قۇشاعىمدى ىرعاي ءتۇسىپ، جىعۋعا ارەكەتتەندىم. ارلى-بەرلى سىلكىلەگەن بولامىن، ول ورنىنان قوزعالمايدى.
— ەي، ورىس جىگىت، بوسات دەيمىن قولىمدى! — دەپ داۋىستاپ جىبەردى الىپ ادام.
مەن بوساتپادىم قولىن.
— ەي، ورىس جىگىت، ىزدەگەن جوعىن مەن ەمەس، مەن دە جوقشىمىن. ايقاسار جاۋىڭ ەمەس، ايمالاسار باۋىرىڭمەن مەن. تىرەسپە مەنىمەن. سىرتىمنان تىلدەسىپ سىرتتاندىق ەتپە، جۇزدەس مەنىمەن، قارا مەنىڭ بەت الپەتىمە.
كۇشپەن دە، سوزبەن دە الىپ ادام مەنى السىرەتە باستادى. قولىن بوساتايىن، قارسىلىق ەتسە قارۋ جۇمسايىن دەدىم دە، قۇشاعىمدى جازدىم. الىپ ادام قارسىلاسۋعا قامدانۋ ويىندا دا جوق، قار ۇستىنە وتىرا كەتتى. جاڭا عانا جاعالاسقان جاۋىم بولعاندىقتان، وقشاۋىراق تۇرىپ، اي ساۋلەسى انىق كورسەتكەن بەتىنە كوز سالدىم.
و، سۇمدىق! جان تۇرشىگەرلىك سۇمدىق كوردىم مەن سوندا. بويىم مۇزداپ، توبە شاشىم شىمىرلاپ كەتتى مەنىڭ. يا قۋانىشتىڭ يا قايعى - قاسىرەتتىڭ ەشقانداي بەلگىسى جوق، ادامنىڭ بەتى ەمەس، تۇك باسقان، تۇتاسىپ كەتكەن ماڭداي مەن يەك اراسىنداعى جوتانى كوردىم. بەتتىڭ كوركى، كوڭىل كۇيىنىڭ ايناسى، ءومىردىڭ شام-شىراعى، باۋرىنا قادالا قاراعاندا ءسۇيىنىش پەن مەيىرىم توگەتىن نۇرلى كوزدى كورە المادىم بەت بەينەسىنەن. كوز ورنىندا قاراڭعى كوردىڭ اۋزىنداي ۇڭىرەيىن ەكى قۋىس تۇردى...
— كەشىر، كەشىر، اتاجان! بىلمەدىم، بىلمەدىم!—دەپ، قيسايىپ جاتقان الىپ ادامنىڭ باسىن سۇيەدىم. بۇل كەزدە مەنىڭ جولداسىم دا كەلگەن ەدى. ول مىنا سۋرەتكە تاڭدانا قاراعان بويىندا، تۇرعان ورنىندا قالشيىپ قاتىپ قالىپتى. الىپ ادام سۇلق جاتتى. مەن دە ءۇنسىز وتىرمىن.
ورىس جەرىنىڭ جاۋ قولىندا قالىپ قاسىرەت شەككەن ءبىر بۇرىشىندا، ورمان ىشىندە، دون جاعاسىندا، ايلى تۇندە، قىسقى ايازدا دالادا وتىرمىز. ساقال-مۇرتى اپپاق قۋداي، ەكى بىردەي كوزى جوق، ءارى قاسيەتتى، ءارى قاسىرەتتى ورىس شالى ارىستانداي كوسىلىپ الدىمىزدا جاتىر.
— كىمسىڭ، كىم بولاسىڭ اعاجان؟—دەپ سۇرادىم، بىر-ەكى مينۋتقا سوزىلعان ۇنسىزدىكتىڭ تۇندىگىن ءتۇرىپ.
قارت قيۋى قاشقان ەرنىن يكەمگە كەلتىرىپ:
— كىمسىڭ دەيسىڭ بە؟ ايتپاسام قايتەدى، شىراق قورقارسىڭ!
— ايتىڭىز، كەزدەستىك، جۇزدەستىك، ەندى تىلدەسەلىك تە.
— بىلمەك بولساڭ جايىمدى، مەن بە مەن ءوز بالامدى، جالعىز ۇلىمدى ولتىرگەن اداممىن، — دەدى قاريا داۋسى دىرىلدەپ.
شال ءسوزىن ەستىگەندە بويىم مۇزداپ سالا بەردى. ەلجىرەپ تۇرعان جۇرەگىم قارا تاسقا اينالعانداي بولدى. وتىرعان ورنىمنان شەگىنە ءتۇسىپ، شالدان الىستاپ كەتتىم. نە دەرىمدى بىلمەي، ءسوز تاپپاي اڭتارىلىپ قالدىم. ول مەندەگى سەزىمدى اڭعارمادى بىلەم،بۇيرىق رايمەن:
— ەي، ورىس جىگىت، جەتكىز مەنى ەدىلگە. قايران ەدىلدى كورمەسەم دە، سامالىنا بەتىمدى توسايىن، دولى تولقىنمەن تىلدەسەيىن، كورسىن ول مەنىڭ ءجۇزىمدى، سەن ءۇشىن جاۋمەن شايقاستىم، كوزىمدى بەرىپ، جۇرەگىمدى اكەلدىم دەيىن مەن وعان... شىن ورىس بولساڭ، جەتكىز مەنى ورىستىڭ ۇلى وزەنىنە! — دەدى.
ءوز بالاسىن ءوزى ولتىرگەن. ءوز بولتىرىگىن ءوزى جەگەن ءبورى ەمەس پە! بۇل نە دەگەن سۇمدىق ەدى! مەن نە ەستىپ تۇرمىن، ءتۇسىم بە بۇل، ءونىم بە! جوق، جوق، قاتە ەستىگەن بولارمىن... ويى كەڭ ورىستىڭ بايتاق دالاسىنداي، جانى جارقىن — كوكتەمنىڭ مەيىرباندى كۇنىندەي، جۇرەگى تازا — ەدىلدىڭ ءمولدىر سۋىنداي، قايراتتى قايسار — ءبىر دولدانسا، ۇدەرە سوعاتىن. مۇز مۇحيتتىڭ دۇلەيىندەي ورىس شالىن ارداقتايتىن سەزىم، بەت بۇردىڭ با مەنەن؟ جۇرەگىم سۋىپ بارادى عوي، ادامدىق مەيىرىم، قايداسىڭ!.. وسىنداي جان كۇيىنىڭ ارپالىسۋى ۇستىندە جۇمباق شالعا تاعى دا ءبىر ءتىل قاتتىم:
— كىم ەدىڭ سەن، اشىپ ايتشى سىرىڭدى.
مەنىڭ داۋسىم ىزاعا بۋلىعىپ دىرىلدەڭكىرەپ شىقتى بىلەم، شال ورنىنان قوزعالا ءتۇسىپ:
— مەن بالامدى، تۋعان بالامدى ولتىرگەن اداممىن،— دەدى تاعى دا. العاشقىدا وسى ءسوزدى وزىنە-وزى ايتىپ وتىرعان ادامداي ەدى. بۇل جولى باسىن كوتەرىپ، ۇڭىرەيگەن ەكى كوزدىڭ ۇياسىن ماعان قاراتىپ، ساعان ايتامىن دەگەندەي، زىلدىلەۋ ۇنمەن سويلەدى.
قانداي سۋىق ءسوز! جاۋ جايلاعان جەردە، جەتى تۇندە عاجايىپ شالدىڭ اۋزىنان مۇنداي ءسوزدى ەستىسەڭ، قايتەر ەدىڭ، باكەن؟ نەشە ساققا جۇگىرمەس پە ەدى قيالىق.
نيكولاي يۆانوۆيچ وقيعانىڭ ارعى جاعىن قالاي جالعاستىرىپ كەتۋ تۋرالى از ويلاندى دا، اڭگىمەسىنە قايتا كىرىستى.
— سوقىر ادامنىڭ جىلاعانىن كورگەنىڭ بار ما، باكەن؟ مەن كوردىم. بارلىق، ومىرىمدە العاشقى رەت كورگەنىم سول ءتۇنى. «ءوز بالامدى، تۋعان بالامدى ولتىرگەن اداممىن» دەپ ەكىنشى رەت ايتقاندا، كەيىپسىز جۇزىنە كوزىم ءتۇستى. سۋىق ءسوز اۋزىنان ارەڭ شىقتى. بەت-اۋزى جىبىرلاپ، كەمسەڭدەپ جىلاعانداي بولدى. ءبىراق، ۇڭىرەيگەن كوز ۇياسىنان جاس تامبادى. كوكىرەگى سولق-سولق، ەتىپ، دەمى تارىلىپ شىقتى. سول مينۋتتا سويلەۋ وعان قانداي قيىن بولسا، جىلاۋ ودان دا قيىن تارىزدەندى. كوكىرەكتى كەرنەگەن شەردى تارقاتۋ ءۇشىن ەكى كوزدەن سورعالاپ اققان ىستىق جاستىڭ زور سەپ ەكەنىن مەن سوندا اڭعاردىم. شىركىن-اي، توبەگە تونگەن قاسىرەتتىڭ قارا بۇلتىن سەرپىلتۋگە ەكى كوزدەن مولتىلدەپ شىققان جاس — كوڭىل كوكتەمىن جادىراتىپ جىبەرەتىن نوسەردەي ەكەن عوي. ادامعا ەگىلىپ جىلاۋدىڭ دا ارمانعا اينالاتىن كۇندەر! بولادى ەكەن-اۋ دەدىم!
— ەي شىراق، شوشىنبا مەنەن. كوز سوقىر، كوڭىل شەرلى بولعانمەن، كەۋدەمدە تۋلاعان جۇرەك وتى سونگەن جوق، جەتكىز مەنى ازات ورىستىڭ ورتاسىنا! دالادا قاڭعىپ ءولۋ ادامنىڭ ارىما تيەدى. مەن اداممىن عوي!—دەدى قاريا، الدەن ۋاقىتتا وكسىگىن باسىپ.
مەن قايتادان كەلىپ باسىن سۇيەدىم...
— شال كىم ەكەن؟ بالاسىن نەگە ءولتىرىپتى؟ سونى ايتىڭىزشى،— دەدى باكەن مازاسىزدانىپ.
— ءوزىم دە سونى ايتپاقپىن، باكەن. سونىمەن، سوقىر شالدى سۇيەمەلدەپ، ورمان ىشىمەن، وتريادقا قاراي جۇردىك. ول جولشىباي باسىنان وتكەندەرىن باجايلاپ ايتىپ بەردى. شەرلى وقيعانى شەجىرە قارت شەشەن تىلمەن بايانداعان ەدى... شىركىن، سونىڭ وزىنە سويلەتەر مە ەدى. ول ءۇشىن ماعان ايتۋعا تۋرا كەلەدى،— دەدى دە، نيكولاي يۆانوۆيچ شال سوزدەرىن ەسىنە تۇسىرە باستادى.
— ەدىلدىڭ، ەركە ەدىلدىڭ جاعاسىندا بولعانىڭ بار ما؟ — دەپ باستادى قارت اڭگىمەسىن.— كوك تولقىندى، كۇمىس كوبىكتى، تولعانىپ اققان ورىس وزەنىنە شومىلىپ، سايراپ سالىپ كورىپ پە ەدىڭ، جىگىتىم... سول وزەننىڭ جاعاسىندا تۋىپ، سونىڭ جاعاسىندا بارلىق ءومىرىم وتكەن قارتىڭمىن. ەدىل جاعاسىنداعى داڭقتى قالادا ءتورت بولمەلى ءۇيىمىز بولۋشى ەدى. ەرتەڭ نە ىشەم، نە جەيمىن دەۋدى بىلمەيتىن، كوڭىلىمىز شات، باقىتتى سەميا ەدىك. تۇتقيىلدان بۇرق ەتكەن سوعىس ورتىنە دۋشار بولدىق. 1042 جىلدىڭ كۇزى دە كەلىپ جەتتى. قالامىزعا جاۋ ءتوندى. دامىلسىز بۇرقاقتاعان وق نوسەرىنىڭ استىندا ءوتىپ جاتتى اۋىر كۇندەرىمىز. ءزاۋلىم ۇيلەر وپىرىلىپ قۇلاپ جاتتى، قالامىز بۋداقتاعان قويۋ تۇتىننەن قارا جامىلدى، كىناسىز جانداردىڭ ومىرىنە قاندى شەنگەلىن سالعان اجالدان، ءتىلىن جالاقتاتقان قىزىل جالىن ءار ءۇيدىڭ ەسىگىنەن كىرىپ، تورىنەن شىعىپ سۋماڭ قاقتى. قايعى-قاسىرەتكە دۋشار بولعان قالا حالقى شۇبىرىپ، شىعىسقا كەتىپ جاتتى. ءورت قۇشاعىندا قالىپ بارا جاتقان اتا-مەكەن، قۇت قونىستى قيا الماي توگىلگەن كوز جاسى ەدىلگە قۇيىلعان نوسەردەي ەدى. كەشكە عانا باقىتتى كارىلىككە بولەنگەن قاريا مەن بولاشاققا بوي ۇرىپ، ۋىلدەگەن جاس بالانىڭ ولىگىن كورگەندە، كوكىرەگىمدى قاق ايىرىپ، نامىسىما جاۋ نايزاسى قادالعانداي بولدى. مەنىڭ سەميام شىعىسقا كوشۋدەن باس تارتتى. ايالدان تۇرۋدى ماقۇلدادىق.
ءبىر كۇنى شىعىسقا جول تارتقان كورشىلەردى ەدىلدەن وتكىزىپ سالۋعا بارىپ، كەشكە ۇيىمە قايتتىم. كەلسەم ءۇيىم جوق، جالىن جاپقان ءتورت قابىرعانى كوردىم. وت ىشىندە جاتقان كەلىنىم مەن كەمپىرىمدى كوردىم. جۇرەگىمدى قايعى تورلادى...
...مەن پارتيزان وتريادىنا كەتتىم. قاسىرەتتى ەدىلدىڭ ەلشىسى بولىپ دونعا جەتتىم. ءبىر جىلعا جۋىق ءومىرىم پارتيزان وتريادىنىڭ باسىنان كەشكەن نەلەر سىن ساعاتتىڭ جۋان ورتاسىندا ءوتتى. جۇرەگىمدە تۇتانعان كوك ۇشقىنى ءورت بوپ لاۋلاپ، جاۋدىڭ تالاي قويماسىن كۇل ەتتى...
تالاي سكلادقا ءورت قويدىم، تالاي سوستاۆتى قۇلاتتىم، تالاي نەمىستى سۇلاتتىم. ونىڭ ءارقايسىسى ءبىر داستان، ۇشى-قيىرى جوق ۇزاق جىر عوي. مەن سوعان سوڭعى كۇنىمدى، ءساتسىز كۇنىمدى باياندايىن.
وسىدان التى كۇن بۇرىن ويدا جوقتا ءبىر قۋانىشقا تاپ بولدىم. نە كەرەك، جالت ەتىپ كورىنىپ ءسونىپ كەتكەن قۇيرىقتى جۇلدىزداي، قىسقا بولدى قۋانىشىم. شىركىن، ايالداسا نە ەتەتىن ەدى! ءبىر ءتاتتى شاراپتى جۇتىپ ءدامىن الا الماي، ارماندا قالا بەرگەندەي بولدىم...
قارت كۇيىنىشىن تەرەڭىرەك سۋرەتتەيتىن تاعى ءبىر تەڭەۋلەر ىزدەگەندەي، ءسال كىدىردى دە، اۋىر كۇرسىنىپ، ۇزىلگەن اڭگىمەسىن قايتا ساباقتادى.
— وسىداي التى كۇن بۇرىن ورمان ءىشىن قۋالاي ءجۇرىپ قونىس اۋدارعالى كەلە جاتىپ شاعىن عانا پارتيزان وتريادىن جولىقتىردىق. سولاردىڭ ىشىنەن جالعىز بالام پەتياعا كەز بولدىم. سوعىس باستالعالى حابارسىز ەدىم مەن ودان. ءبولىمى جاۋ قورشاۋىندا قالىپ پارتيزان وتريادىنا اينالعانىنا ەكى جىلعا تارتا ۋاقىت ءوتىپتى.
وشكەنىم جانىپ، ولگەنىم ءتىرىلدى، سارعايتقان ساعىنىش ءون بويىما تاراپ، بۋىنىمدى الدى، ماس ەتتى. بالامدى قۇشاقتاپ سۇيە بەردىم، قۋانىش جاسى سورعالاي بەرىپتى.
— ءۇي ءىشى امان با؟ — بولدى، مەن ماۋقىمدى باسقاننان كەيىنگى، بالامنىڭ ءبىرىنشى سۇراعى
— مەن كەتكەندە امان ەدى،— دەدىم، اۋىر ساپاردا جاس جۇرەگىن جارالامايىن دەگەن ويمەن. پەتيانىڭ كومەيىندە ايتىلماعان تاعى ءبىر ءسوز بارىن سەزدىم، ول كەلىننىڭ ساۋلىعى ەدى. سوندىقتان، «كەلىننىڭ دە دەنى ساۋ، شەشەڭ ەكەۋى شىعىسقا كوشكەلى دايىندىق جاساپ جاتقان ەدى» دەدىم.
سول مينۋتتا مەنىڭ باسىمدى تالاي ويلار قامالاپ، كوز الدىمنان سان سۋرەت ءوتىپ جاتتى. ەدىلدىڭ ەركە تولقىنىندا قازداي قالقىپ سايران سالعان، ءان شىرقاعان جاستار، سولاردىڭ اراسىندا كەلىنىم مەن جالعىز ۇلىم ءجۇرۋشى ەدى. مەن سىرتتارىنان كوز تويماي قاراپ تۇرۋشى ەدىم. وسىنداي كەزدەسۋدى ويلاپ پا ەدى مىنا پەتيا... مەن وي سەرگىتىپ، بوي تەجەپ اڭگىمە تاقىرىبىن باسقا جاققا اۋدارىپ جىبەردىم. ۇزاق ءتۇن اڭگىمەلەستىك، وتكەن كۇندەردى ەسكە تۇسىردىك. ال قىزىل تۋداي، الاۋلاپ تاڭ دا اتتى... ايازدى كۇندە مۇنارتىپ باتقان كۇندى دە ۇزاتتىق. قاباعىن ءتۇيىپ ءتۇن دە كەلدى. كومانديردىڭ بۇيرىعى بويىنشا قاسىما ءبىر جىگىت ەرتىپ بارلاۋ جۇمىسىنا اتتانباق بولدىم. سەرىكتىككە سەنىمدى جىگىت تاڭدا دەگەندە مەن: — ءوزىمنىڭ ۇلىم — پەتيانى الامىن،— دەدىم. ويتكەنى، ول ارتىمدا قالسا، الاقتاي بەرەتىن سياقتاندىم.
ابدەن ساعىنعاندىقتان با، مەن ونى كوزىمنەن تاسا ەتكىم كەلمەدى. ونىڭ ۇستىنە پەتيانىڭ:
«جورىققا سىزبەن بىرگە مەن دە بارايىن» دەگەن ءسوزى قامشى بولدى.
بالامدى ەرتۋگە كومانديردەن رۇقسات الدىم. ىمىرت جابىلا جاۋ جاتقان سەلوعا تارتىپ كەتتىك. سۋىت ءجۇرىپ، ءتۇن ورتاسى اۋا سەلوعا جەتتىك. سەلونىڭ كۇنباتىس جاق شەتىندەگى الەكساندرا يۆانوۆنا دەيتىن ايەلدىڭ ۇيىنە كەلدىك. بۇل ءۇي ءبىزدىڭ ىلعي بوي تاسالايتىن، ۇيرەنشىكتى مەكەنىمىز بولاتىن. جاۋدىڭ ارەكەتىن ۇنەمى سول كىسى ارقىلى ءبىلىپ قايتاتىنبىز.
بۇرىنعى ادەت بويىنشا الەكساندرا يۆانوۆنانىڭ ەسىگىن ءۇش رەت قاقتىق، ول ەسىك اشتى.
الەكساندرا يۆانوۆنا قاراڭعى ۇيدە سەلو جاڭالىقتارىن بايانداۋعا كىرىستى.
— بۇگىن نەمىس شتابىنا توبەسى جابىلعان بەس ماشينا قارۋ - جاراق كەلدى.
مىنا حابار مەنىڭ بالاما ەرەكشە قۋات بەرگەندەي بولدى.
— ول ماشينالار بىزدەن قۇتىلمايدى، ءورت قويىپ الەگىن اسپاننان شىعارامىز، ىسكە شۇعىل كىرىسۋ كەرەك، كەشىگىپ قالمايىق،— دەدى ول.
مەن بالا ءسوزىن ماقۇلدادىم. ءبىز الەكساندرا يۆانوۆنامەن قوشتاسىپ ەسىككە بەتتەدىك، قاراڭعى ءتۇننىڭ قوينىنا كىرىپ جوق بولعالى تۇرمىز، جاۋ شەبىنە ءورت قويۋدىڭ ايلاسىنا كىرىسپەكسىز. اتالى-بالالى بەس ماشينا قارۋ-جاراقتى ولجالاپ قۋانىشپەن پارتيزان مەكەنىنە كەتپەك بولدىق سول ءتۇنى.
بۇل ءبىزدىڭ ارمانىمىز ەدى. تىسقا دا شىعۋعا ۇلگىرمەدىك. قاقپا ەسىگىن اشىپ، تابالدىرىعىن اتتاي بەرگەنىمىزدە، جەلكەگە قونا ءتۇستى اڭدۋشى دۇشپاننىڭ ءبىر توبى. ءبىز قولعا تۇستىك. مىنە، مەرت بولۋدىڭ باسى، وسىنداي قاپىلىستان باستالدى، شىراعىم.
— اتالىق سەزىم الدىڭدى بولجاي الماي سوقىرلىق ەتتىڭ - اۋ، سورلى بالانى بەكەر-اق الىپ شىققان ەكەنمىن،— دەگەن وكىنىشتى وي جان جۇيەمە شانشۋداي قادالدى. نە شارا، بولار ءىس بولدى. ەندى ءبىز تۇتقىن بورىشىن اتقارۋعا كىرىسەمىز، ايۋان جاۋدىڭ ازابىنا توتەپ بەرۋ تۋرالى ويلانۋ كەرەك.
— بەرىك بول، پەتيا! — دەدىم، ءبىر توپ نەمىستىڭ ورتاسىندا جاعالاسقان بويمەن قاقپادان شىعىپ بارا جاتقان بالاما. ونىڭ ماعان جاۋاپ قاتۋعا، مەنىڭ تىڭداۋعا مۇرشامىز بولمادى. بالامدى بەلگىسىز ءبىر جاققا الىپ كەتتى. مەنى قاقپادان شىعارىپ بارا جاتقاندا:
— مەن انامىن، ۇرما مەنى...— دەپ، كۇيزەلىپ شىققان الەكساندرا يۆانوۆنانىڭ اششى ءۇنى ەستىلدى قۇلاعىما. ول سورلىنىڭ سودان كەيىنگى ءومىرى نە بولعانى ماعان بەلگىسىز.
سول ءتۇنى اتالى-بالالى ەكى تۇتقىن سيديعان شيكىل نەمىستىڭ الدىنا كەلىپ جەتتىك. ول وسى سەلوداعى ءبولىمنىڭ شتاب باستىعى، شەنى — كاپيتان. باستاپقىدا جىلى شىراي بەرىپ جىميا سويلەدى ول. ءبىراق، قانشاما ءجۇز قۇبىلتقانمەن ءبىز مىزعىمادىق. ول كۇلدى، ءبىز سۋعا تونگەن جارتاستاي جاۋاپسىز تۇردىق. ول قاباعىن ءتۇيدى، ءبىز مۇز بولىپ قاتتىق. ول اقىردى، ءبىز تۇنەرىپ ءتىل قاتپادىق... شيكىل كاپيتاننىڭ بىزبەن ارباسۋى ەداۋىرگە سوزىلدى.
— پارتيزاندار قايدا، ايتاسىڭدار ما، جوق پا! — دەدى تارى دا كوزى شاتىناعان شيكىل نەمىس.
ءتىل قاتپادىق ول ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، مەنى جاققا بىر-ەكى رەت تارتىپ جىبەردى. قىمسىنبادىم. تاعى ۇردى ول، شىدادىم.
— ال، سەن نەگە ۇندەمەيسىڭ!—دەپ پەتياعا ءتوندى دە، يەكتىڭ استىنان جۇدىرىقپەن بىرەر نۇقىپ ءوتىپ بەتىنە قارادى. تالدىرماش بالام تالتىرەكتەپ قۇلاپ تۇسە جازدادى. ءبىراق، لەزدە بويىن تەجەپ الدى دا، بەدىرەيىپ تۇرىپ قالدى.
ءبىرىنشى ءتۇننىڭ وزىندە-اق الداۋ، ارباۋ، قورقىتۋدىڭ بىرەۋى دە بىزگە دارىمايتىنىن سەزگەن جەندەت ازاپ پەردەسىن اشتى الدىمىزدان. تىرناق استىنا ينە قاقتى، جالاڭاش ەتكە قىزدىرىپ تەمىر باستى، جالاڭ اياق قار باستىردى. ەكەۋىمىزدى ەكى ءبولىپ سۋىق سارايعا قامادى. توزدىك ازاپقا. بالامنىڭ شىڭعىرعان ءۇنى ەستىلدى ءبىر ۋاقىتتا... ازاپ سارايىندا ءۇش كۇن ءوتتى. فريستەر كەزەكپەن كەلىپ ءوزى بىلگەن زۇلىمدىقتىڭ ءبارىن جاسادى، مەن ءتىل قاتپاستان ءتوزدىم. ءبىراق، قانسىرادىم، شولدەدىم. ساراي قابىرعاسىنداعى قىراۋدى جالاپ تاڭداي جىبىتۋگە دە مۇمكىندىك بەرمەدى. ءارى ءوزىمنىڭ ءارى بالامنىڭ ازابىن بىردەي تارتىپ السىرەدىم، تالىپ كەتتىم...
ەسىمدى جيىپ، كوزىمدى اشسام جىلى بولمەدەمىن. كۇنگە كەپتىرگەن ارىق بالىقتاي، سيديىپ تاعى دا الدىمدا تۇر جيرەن كاپيتان. ول ماعان ءتونىپ بىردەمەلەر ايتادى، قۇلاعىم ەستىمەيدى. مەن ءبىر جۇتىم سۋ سۇرادىم.
— ەي، اقىماق شال، تىڭدا راحىمدى نەمىستىڭ ءسوزىن. سەن دە، بالان دا ازاتسىڭدار. سەن ايتپاعان پارتيزان مەكەنىن بالاڭ ايتتى. ءما، ءىش مىنانى، جي ەسىڭدى! — دەدى كاپيتان ماعان ورتا ستاكان سۋدى ۇسىنىپ.
مەن ورنىمنان ۇشىپ تۇردىم، ۇسىنعان ستاكاندى قاعىپ جىبەردىم دە، ءۇنسىز تۇرىپ قالدىم. ول ماعان شەگىر كوزىمەن سىقسىرايا قاراپ:
— ءمۇساپىر شال، نانبايسىڭ عوي. ءقازىر بالاڭنىڭ ءوزى ايتادى. لەيتەنانت مىرزا، كەلتىرىڭىز تۇتقىندى،—دەپ، قاسىنداعى سۋلى كوز، توبەل نەمىستى جۇمسادى.
نازىكتىككە جانىم قاس - كوز بولعان قاۋىپتەن سىرتتاپ ۇرىكپەي، ىشتەي ارباسىپ، تايسالماي قارسى تۇراتىن ادام ەدىم. وسى جولى ءبىر وسالدىق بويىمدى بيلەي باستادى. سول وسالدىق ءشۇباعا اينالدى.
«بالاڭنىڭ ءوزى ايتادى» دەگەن ءسوز ءون بويىمدى تىتىركەنتىپ جىبەردى، سۋىق، ءسوز جۇيكە تامىرىم مەن بۋىن - بۋىنىمدى قۋالاپ كەتتى. مەنىڭ بالام جاۋ الدىندا باس ءيىپ، ءوز باۋىرلارىن وققا بايلاۋدىڭ جولىن ايتىپ تۇرسا، مەن ءۇشىن توبەدەن تۇسكەن جاي وعى ەمەس پە. ەي، سورلى بالا، ەل مەن جەردى قالاي كورەسىڭ سەن ەرتەڭ، ەركە ەدىلگە نە ايتپاقسىڭ؟ ورىس جەرى سەنەن جەركەنبەي مە! ارام پەندە بەتىن جۋماسىن دەپ، ەدىل تولقىنى سەنى كورىپ كەيىن سەرىپپەي مە. ەي، ۇلىم، نە ىستەدىڭ سەن، ويلاندىڭ با؟ ازات ەل، ازات جەر، باقىتتى ءومىردى سۇيەتىنىن قايدا؟ ادامدىق ارىن مەن ازاماتتىق انتىڭ قايدا؟ ءۇش جىل بويى قان توگىپ، سونىڭ ءبارىن قورعاۋ جولىندا ارپالىسقانىڭ قايدا! بار ءومىرىڭدى ءبىر مينۋتتىق ءتان راحاتىنا قۇربان ەتتىڭ بە! ءتانىڭ مەن قانىڭا، جانىن مەن ارىنا سىڭگەن سوۆەت مەكتەبىنىڭ ءتالىمى قيىن-قىستاۋ كۇندەردە تايانىش بولا الماعانى ما! ۇلىم، قارا مەنىڭ جۇزىمە: اتاڭنىڭ كوزىندە سونىڭ ءبارى جازۋلى.
اۋىر ويدىڭ شىرماۋىنان شىعۋعا قارمانعانداي جان-جاعىما قاراپپىن. كوزىم جەكسۇرىن نەمىس كاپيتانىنىڭ نۇرسىز كوزىنە ءتۇستى. ول ماعان تەسىلە قاراپ وتىر ەكەن.
— شال، بالاڭ كەلدى،— دەدى.
قارسى الدىمدا ۇلىم تۇر. قاپىلىس كورگەندە، تاني الماي قالدىم مەن ونى. ءۇستى-باسى ءورىم-ورىم، بەت-اۋزى جوساداي قان، شاشى اپپاق. توبەدەن اققان قاراقوشقىل قان سول اق شاشتى قۋالاي ءوتىپ سامايعا قۇيىلىپتى دا، ساعال-ساعال بوپ قاتىپ قالىپتى. بىلەۋلەنىپ ءىسىپ كەتكەن بەتتەن ەكى كوزى جىلتىراپ ارەڭ كورىنەدى.
«مەن قاجىدىم، اكە» دەگەندەي، ماعان قاراپ كەمسەڭ، دەدى ول.
— ال، سويلە، جىگىت، ايت سىرىڭدى اكەڭنىڭ الدىندا،— دەدى كاپيتان، بالاما شاقشيا قاراپ.
بالام ۇندەمەدى. مەنىڭ جۇرەگىمدى قورقىنىش بيلەپ، مازام كەتە باستادى. «بالا جانىڭ قالايشا سەزبەدىم ەكەن؟ مەكىرەنىپ ايمالاعانعا ءماز بولعانىم با! قوينىمدا جىلان وسىرگەنىم بە!..» مەنى وسى ويلار تاعى دا تەبىرەنتە باستادى.
— اكەمنىڭ الدىندا ايتامىن دەگەنىڭ قايدا، سويلە ەندى، ورىس جىگىتى،— دەدى كاپيتان ورنىنان تۇرىپ.
— مەن سەندەرگە اكەمدى كورۋ ءۇشىن ايتقانمىن. اكەمدى كوردىم، ەندى ايتارىم جوق. قوش، پاپا، بەرىك بول...— دەدى بالام كۇبىرلەپ. وسى ەكى-ۇش ءسوزدىڭ ءوزىڭ ول قاتتى قينالىپ ايتتى.
بالا ءسوزىن ەستىگەندە يىعىمدى باسىپ تۇرعان جەتى باتپان قارا تاس سىلق ەتىپ جەرگە تۇسكەندەي بولدى. «ريزامىن، ۇلىم، قوينىمنان جىلجىپ شىققان جىلان ەمەس، شارىقتاپ ۇشقان قىران ەكەنسىڭ. توبەم كوككە جەتتى عوي» دەپ، قۇشاقتاپ سۇيۋگە دە ۇمتىلا جازدادىم. ءبىراق، سابىر ەتتىم. ءتىل قاتپادىم. بالامنىڭ «قوش، پاپا!» دەگەنىنە باس يزەپ، ىمداعانداي عانا بولدىم.
مانادان بەرى دامەلەنگەن ەسەر كاپيتان مىسى قۇرىپ، بارماعىن تىستەپ، نە قىلارىن بىلمەدى. ماعان قاراپ تاعى بىردەمە ايتقالى تۇرعان پەتياعا ايعايلاپ:
— توقتات! — دەدى دە، توبەل لەيتەنانتقا زىلدەنە بۇيىرىپ: — مىنا بولشيەۆيككە جازانىڭ ەڭ اۋىرىن قولدانىڭىز، كەۋدەسىندە جانىن ساقتاپ ازاپ تارتسىن! ءبىر كۇن ولمەسىن، مىڭ كۇن ءالسىن! كۇن تاۋلىگىنە ون ءتىرىلىپ، ون ءولسىن. كورسىن جاۋدىڭ قاتالدىعىن. باستا سول جازانىڭ اۋىرىن مىنا اكەسىنىڭ الدىندا!
نەمىس كاپيتان سوڭعى سوزدەرىن ايعايلاپ، كوز قيىعىن ماعان اۋدارىپ تۇرىپ سويلەدى.
ءولىم اۋزىندا تارامىسىنا ءىلىنىپ تۇرعان جاس جانعا ەكى كەمىس تونە ءتۇستى. ءبىرىنىڭ قولىندا ءسۇيىر كوزدىك، ءبىرىنىڭ قولىندا سىقسيما بىلتە شام. جۇرەگىم سۋ ەتە ءتۇستى، جالعىز ۇلىمنىڭ شىڭعىرعان داۋسىن ەستىمەيىن دەپ، قۇلاعىمدى باستىم. ءبىر كارى نەمىس كەلگەن بويدا پەتيانىڭ بەتىنە شامنىڭ وتىن تيگىزدى. بالام العاشىندا وتتان سەسكەنىپ سەلك ەتە ءتۇستى دە، كەيىن قاتۋلانىپ ورنىنان قوزعالمادى. تەك قانا ءتىسىن شىقىرلاتىپ تىستەنىپ، جۇدىرىعىن ءبىر اشىپ، ءبىر جۇمىپ ازاپ اۋىرتپالىعىن ىشتەي شەكتى... مەن توزە المادىم. ءىشى - باۋىرىم ەلجىرەپ كەتتى. ىستىقتا تاڭدايى كەپكەن بالاپانىنا قاناتىمەن تامشى تاسىعان قارلىعاش قۇرلى دا بولمادىم. جۇرەگىمنىڭ ءبىر بۇرىشى لاۋلاپ جانعان وت ىشىندە جاتىر، سوندىرەرگە شامام جوق. ماڭدايعا شەرتپەگەن، ءومىرى ءبىر اۋىز قاتتى سوزگە قيماعان ولسە، كورىنە بىرگە تۇسەتىندەي، باسى اۋىرسا، ەڭبەكتەپ وزەگىمدى سۋىراتىن، الپەشتەپ وسىرگەن جالعىز بالا! ويلانشى، جىگىتىم، كوز الدىندا سول بالاڭ اۋىر ازاپ تارتىن تۇرسا، سەن نە ىستەر ەدىڭ؟ - دەپ سوقىر شال ءبىر كۇرسىنىپ، سۋ سۇرادى، مەن فلياگىمدى سارقىپ، سۋسىن جۇتتىردىم. مەيىرى قانعان قاريا اڭگىمەسىنە قايتا كىرىستى.
— اتالىق سەزىم شىداتپادى، توزە المادىم. اتا جاۋىمنان — جيرەن كاپيتاننان ءبىرىنشى رەت تىلەك تىلەدىم.
— قيناماڭدار بالامدى، مەن ايتامىن! — دەدىم بار داۋسىممەن ايعايلاپ.
— ءيا، شالىم، اقىلىن جاڭا كىردى مە! ال، سويلە،— دەدى كاپيتان پەتيانى ازاپتاۋشىلارعا تىيىم سالىپ.
مەن ونى ىمداپ قاسىما شاقىردىم. جيرەن نەمىس تەبىنگىدەي قالقان قۇلاعىن اكەپ مەنىڭ اۋزىما توستى.
— بالامنىڭ كوزىنشە ايتا المايمىن. ول مەنى جازعىرادى،— دەدىم سىبىرلاپ.
— اكەتىڭدەر مىنانى جىلدام! — دەپ، زىركىلدەگەن نەمىس مەنىڭ بالاما قاراپ قولىن سەرمەدى. ەكى-ۇش جەندەت پەتيانى ۇيدەن الىپ شىعىپ كەتتى.
— ال، سويلە!
كاپيتان بۇل ءسوزدى تىم ءزىلدى، سەنى جەڭدىم دەگەن پىشىنمەن ايتتى.
— كاپيتان، ءبىز ورىس ادامدارى نامىسقور حالىقپىز. جاۋعا سىر ايتۋدان — ءادىل ءولىمدى ارتىق تۇتامىز. ءبىراق، مەن قاجىدىم. قاجىتتىڭدار. سىر ساقتارلىق ەندى مەندە قۋات قايران جوق. تەك قانا نامىسىمنان قورعانامىن. مەن سىرىمدى اقتارامىن. ءبىراق، سەندەر اكەڭ ءبارىن دە ايتتى دەپ بالاما ماقتاناسىڭدار عوي. ول ماعان نالەت ايتادى. سودان عانا قورقامىن.
— ءبىز وعان ايتپايمىز.
— كاپيتان مەنى جۇتىپ جىبەرەتىن ايۋانداي قارسى الدىمدا ەمىنىپ تۇردى.
— سەنبەيمىن مەن سەندەردىڭ ايلالى سوزدەرىڭە.
— سەنىڭشە بالاندى بوساتۋ كەرەك - اۋ. قۋسىڭ، شال! ول بولا قويار ما ەكەن! نەمىستەر ونداي اڭقاۋلىقتىڭ دۇزاعىنا تۇسپەيدى.
— مەن ولاي دەمەيمىن. سەندەر، نەمىستەر، ونداي تىلەكتى ورىندامايتىندىقتارىنا الداقاشان كوزىم جەتكەن...
— سونىمەن، نە ايتپاقسىڭ؟—دەدى جيرەن كاپيتان مەنىڭ ءسوزىمدى ءبولىپ، شىدامسىزدانىپ.
— بالامدى ولتىرىڭدەر؟
— بۇل قالاي؟ — دەپ، نەمىس ءسال تاڭدانعانداي بولدى دا،— جارايدى، ونى ورىنداۋ، ءبىز ءۇشىن اسا قيىنعا تۇسپەيدى. ءبىراق، كەلىسىپ الالىق، تىلەگىڭدى ورىنداعاننان كەيىن قالتقىسىز شىنىڭدى ايتاسىڭ. تاعى نە تىلەگىن بار؟
— بالامنىڭ جانىن قيناماي ولتىرىڭدەر.
— جاقسى،— دەدى نەمىس بۇل شارتىما دا قول قويىپ.
كەشە تاڭەرتەڭ جاۋ مەنىڭ تىلەگىم بويىنشا كوز الدىمدا بالامدى اتتى. ازاپ شەككەن ءالسىز دەنە ۇلپا قارعا قۇلاپ ءتۇستى دە، سول بويىمەن قوزعالماستان جاتىپ قالدى.
— قوش، جانىم. اكەڭنىڭ قولىنان كەلگەنى وسى بولدى،— دەدىم ىستىق جاس ەكى بەتىمدى جۋىپ. مىنە، شىراق، جالعىز بالامدى ءوز قولىمنان ولتىرتكەن اداممىن،— دەدى قاريا اۋىر كۇرسىنىپ.
— نەمىستەر سەنى قالاي بوساتتى؟ سوعىس قۇپياسىن ايتتىڭ با؟—دەدىم مەن شىدامسىزدىق ءبىلدىرىپ.
— ەي، شىراق، ءتوزىمدى توزدىرما! ءبىر جانعا ەكى رەت ءولۋ ادىلەتسىزدىك ەمەس پە. بالامدى ءولتىرىپ، ءبىر بۇگىلدىم، ەندى ارىمدى جەرلەمەكپىن بە! ءيا، شىراق، بولە بەرمە اڭگىمەمدى، ءوزىم دە اياقتاعالى وتىرمىن. سابىر ەت، تورەشىلىك بەرەتىن ورىس ازاماتى سەنسىڭ، ساعان بايانداپ وتىرمىن سىرىمدى.
بالامدى اتقان قاندى بالاق نەمىس كاپيتانى قان شەڭگەلدەگەن قالپىمەن كوزىمنەن جاس سورعالاعان ماعان قاراپ:
— ال، تىلەگىن ورىندالدى. اقتار سىرىڭدى، ورىستىڭ شالى!— دەدى. مەن جاسىمدى تىيىپ، قايراتىمدى جيىپ:
— ەي، اقىماق نەمىس، ەمەننىڭ مايىسقانى — سىنعانى، ورىستىڭ سىر ايتقانى — ولگەنى. بار ۋايىمىم— بالام ەدى. ول قايتپاس ساپارعا اتتاندى. مەن ولىمنەن قورىقپايمىن. ايتارىم جوق.. ارىم ءۇشىن — جانىم قۇربان. ات مەنى! — دەدىم.
جاڭا عانا جادىراپ تۇرعان نەمىس كاپيتانى مەنىڭ سوڭعى ءسوزىمدى ەستىپ، توبەسىنەن جاي تۇسكەندەي نە دەرىن بىلمەي مەلشيىپ تۇرىپ قالدى.
اقىماق بولعانىن سەزىپ فاشيستەر ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن ويلانىپ، مەن ءۇشىن ەڭ اۋىر جازا تابۋعا باس قاتىردى. ولاردىڭ تاپقانى مەنى ازاپپەن ءولتىرۋ بولدى. بۇگىن تۇستە مەنى سەلونىڭ ورتاسىنا شىعارىپ بار حالىقتى جيىپ، ءسوز سويلەدى نەمىس كاپيتانى. مەن تۋرالى بالاعاتتاپ بىر-ەكى اۋىز ءسوز ايتتى دا، ەكى كوزىمدى اعىزدى. مەنى پانالاتىپ جاردەم ەتۋشىگە اۋىر جازا قولداناتىندىعىن ەسكەرتتى.
«ۇلى گەرمانيانىڭ قاس جاۋى يت ولىمىندە قاڭعىرىپ ءولسىن!» — دەپ مەنى سەلودان شىعارىپ قويا بەردى. مىنە، سودان بەرى دالباسالاپ ءجۇرىپ كەلە جاتقان بەتىم وسى. ۋاقىت قانشا، قاي جەردە تۇرمىز؟ —دەدى قاريا.
— تاڭ اتتى،— دەدىم مەن.
— تاڭ اتتى دەيسىڭ بە؟ جارىق دۇنيەنى كورۋ ارمان ەكەن عوي. شىراق، اششى مەنىڭ كوزىمدى، كەڭ دالاعا قۇمارتا قارايىن،— دەدى قارت مۇڭايعان ۇنمەن...
نيكولاي يۆانوۆيچ اڭگىمەسىن اياقتاپ:
— ەسىندە بولسىن، باكەن، اناۋ تۇرعان بۇزىلعان جاتاعان قوڭىر ءۇيدىڭ يەسى سول قارت. ءسىز بەن ءبىز سول قارتتىڭ ەرلىگى مەن ىزگىلىگىنە ماڭگىلىك ەسكەرتكىش ەتىپ سول ءۇيدىڭ ورنىنا تاعى ءبىر جاڭا ءۇي سالۋىمىز كەرەك.
ەڭبەك ازانشىسى — گۋدوك ايعايلادى.. ەكى دوس ورىندارىنان تۇرىپ، جاڭا قۇرىلىسقا قاراڭ بەت الدى.
You Might Also Like
-
ءيا ، تۋعان جەردىڭ ءقادىر – قاسيەتىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن دانىشپان بولۋدىڭ قاجەتى جوق. جۇرەگىندە يمانى بار ادامداردىڭ وسىلاي ويلايتىنى ءسوزسىز.
