InfoHub Logo

قازاق ءتىلى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ءتىل – رۋحاني قازىنا
ماقساتى:
بىلىمدىلىك: ستۋدەنتتەردى كوللەدجدە وقىتىلاتىن قازاق ءتىلى ءپانى، ونىڭ ماقسات، مىندەتتەرى، باعىتتارى، كۇتىلەتىن ناتيجەلەرىمەن تانىستىرۋ؛ ءتىلدىڭ قاي حالىقتىڭ بولسا دا رۋحاني قازىناسى ەكەنىن، «ءتىل جوق جەردە ۇلت تا جوق» ناقىلىنىڭ ءمانىن ءتۇسىندىرۋ؛
دامىتۋشىلىق: ستۋدەنتتەردىڭ جان - جاقتى ءبىلىمىن تەكسەرۋ، جەتىلدىرۋ، ساباققا دەگەن قىزىعۋشىلىقتارىن وياتۋ، تانىم قابىلەتتەرىن شىڭداۋ؛
تاربيەلىك: تىلگەن دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتەرىن ارتتىرۋ، تۋعان ءتىلىن قۇرمەتتەۋگە، لاستاماۋعا، ءتىل تازالىعىن ساقتاۋعا دارىپتەۋ؛ ءوزارا سىيلاستىققا، ءتىل تابىسا بىلۋگە، ءوزىن - ءوزى دۇرىس ۇستاۋعا باۋلۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: كىرىسپە ساباق
ءادىسى: بايانداۋ، سۇراق - جاۋاپ، سۇحبات، ىزدەندىرۋ، وي قوزعاۋ
كورنەكىلىگى: ديداكتيكالىق ماتەريالدار، ءتىل تۋرالى دانالىق سوزدەر
ءپانارالىق بايلانىس: تاريح، ادەبيەت

ساباقتىڭ بارىسى: ءى. ۇيىمداستىرۋ.
1. سالەمدەسۋ.
2. تۇگەندەۋ.
3. نازارىن ساباققا اۋدارۋ.

ءىى. وي قوزعاۋ.
تۋعان ءتىلىم – بابام ءتىلى – ءوز ءتىلىم!
تۋعان ءتىلىم – انام ءتىلى – ءوز ءتىلىم!
تۋعان ءتىلىم – دالام ءتىلى – ءوز ءتىلىم!
تۋعان ءتىلىم – ادام ءتىلى – ءوز ءتىلىم!

تۋعان تىلدە سىرى تەرەڭ جانىم بار،
تۋعان تىلدە ءانىم مەنەن ءسانىم بار.
تۋعان ءتىلىم ءتىل بولۋدان قالسا ەگەر،
جۇرەگىمدى سۋىرىپ - اق الىڭدار! (ديقان ءابىلوۆ)

1. ولەڭدى مانەرلەپ وقىپ شىعىڭىزدار
2. ولەڭنەن تۇيگەن ويلارىڭىزدى، اسەرلەرىڭىزدى ورتاعا سالىڭىزدار.

ءىىى. جاڭا ساباق.
1. وقىتۋشى ءدارىسى (قاجەتتىسىن ستۋدەنتتەر داپتەرلەرىنە ءتۇرتىپ وتىرادى): قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ “تىلدەر تۋرالى” زاڭىندا: “ ءتىل – ۇلتتىڭ ۇلى اسا يگىلىگى، ونىڭ وزىنە ءتان اجىراعىسىز بەلگىسى، ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ گۇلدەنۋى مەن ادامداردىڭ تاريحي قالىپتاسقان قاۋىمداستىعى رەتىندە ۇلتتىڭ ءوزىنىڭ بولاشاعى – ءتىلدىڭ دامۋىنا، ونىڭ قوعامدىق قىزمەتىنىڭ كەڭەيۋىنە تىعىز بايلانىستى” دەلىنگەن.
ءتىلدىڭ كومەگىمەن ونەر - ءبىلىمدى، عىلىمدى يگەرەمىز، وتكەن - كەتكەنىمىزدى سارالاپ، ساباق الامىز. ءتىل ارقىلى رۋحاني بايلىعىمىزدى مەڭگەرەمىز. ءوزىمىز تانىپ قانا قويماي، سول اسىل قازىنالارىمىزدى الەمگە تانىتامىز. الەمدى تانيمىز، سوندىقتان ادام بالاسىنىڭ بايلىعىنىڭ ءبىرى – ءسوز ونەرى. ”ونەر الدى – قىزىل ءتىل” دەگەن اتالى ءسوزدىڭ استىندا قانشاما سىر بار؟ ءاربىر ەلدىڭ قاتتى كۇشى، بايلىق - باقىتى ەكونوميكالىق دامۋ دەڭگەيىمەن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە مادەني، رۋحاني ورەسىمەن ايقىندالادى. ال مادەني ورە، رۋحاني تالعام دەگەن حالىقتىڭ اقىل - ويىنىڭ كورىنىسى – تىلگە تىكەلەي تاۋەلدى. حالىقتىڭ ساقتالۋى تىلىنە بايلانىستى. ءتىل – حالىقتىڭ جانى، ءسانى، تۇتاستاي كەسكىن - كەلبەتى، بولمىسى. ادامدى مۇراتقا جەتكىزەتىن انا ءتىلى مەن اتا ءداستۇرى. ءبىزدىڭ وسىنداي حالىقتىق قاسيەتتى مۇرامىز – انا ءتىلىمىز، قازاق ءتىلى.

قازاق ءتىلى – دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ باي، ورالىمدى دا بەينەلى تىلدەردىڭ ءبىرى. ول – ونەركاسىپ پەن تەحنيكانىڭ، عىلىم مەن مادەنيەتتىڭ جانە قوعامدىق - ساياسي ءومىردىڭ بارلىق سالاسىن قامتىپ كورسەتەتىن لەكسيكالىق بايلىعىمەن، قالىپتاسقان جازۋ جۇيەسىمەن، سارالانعان ستيلدىك نورمالارىمەن تانىلعان كوركەم ءتىل. ۇلى اباي:
وتكىردىڭ ءجۇزى،
كەستەنىڭ ءبىزى،
ورنەگىن سەندەي سالا الماس،- دەپ تاڭىرقاپ، تاعزىم ەتكەن ءتىل.
ءومىر، تىرشىلىك ادامداردىڭ ءبىر - بىرىمەن قارىم - قاتىناس جاساۋىن قاجەت ەتەدى. ولاردىڭ تۇسىنىسۋدەگى نەگىزگى قۇرالى – ءتىل. ءار ادام دۇرىس سويلەي ءبىلۋى، سويلەسۋ مادەنيەتىن مەڭگەرىپ، ونى ءوز بويىندا قالىپتاستىرا ءبىلۋى ءتيىس.
قارىم - قاتىناس – ادامداردىڭ وتباسىمەن، وسكەن، ارالاسقان ورتاسىمەن، ەلىمەن، جەرىمەن، ءداستۇرى، مادەنيەت قازىناسىمەن ەتەنە ءارى جاندى بايلانىسى.

قارىم - قاتىناستا ادامداردىڭ جان دۇنيەسى، ءومىر تىرشىلىگىندەگى بەينەسى كورىنەدى.
ادەپ – سويلەسۋدەگى، پىكىرلەسۋدەگى مادەنيەت تىرەگى.
مادەنيەت – ادامداردىڭ رۋحاني جانە ماتەريالدىق، ءبىلىمدارلىق پەن سەزىمتالدىق قاسيەتتەر اڭعارىلاتىن بەلگىلەرىنىڭ جيىنتىعى.
مادەنيەتتىڭ تۋى – ءتىل، ول ادامزاتتىڭ مۇراتىمەن استاسىپ، سول ۇلتپەن بىرگە پايدا بولىپ، دامىپ وتىرادى. ءوز تاريحىن، ۇلتتىق ءداستۇرىن، تۋعان جەرىن، ءتىلىن قادىرلەي بىلگەن ادام عانا مادەنيەتتى بولادى.
ءسوز مادەنيەتى – ءسوزدى ورىندى قولدانىپ، قيۋلاستىرىپ، ۇندەستىرىپ ايتا ءبىلۋ، ەملە مەن تىنىس بەلگىلەرى ەرەجەلەرىن دۇرىس ساقتاۋ، ءتىلدىڭ عاسىرلار بويى ساقتالىپ كەلگەن كوركەمدىگى مەن تاريحىن، اسەمدىگىن ساقتاي ءبىلۋ. قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى عابيت مۇسىرەپوۆ: «ءتىلدى قادىرلەۋ دۇرىس سويلەۋدەن باستالادى. جۇيەسىن تاۋىپ ايتىلعان ءسوز جۇرەككە ءتيىپ، جۇيكەنى بوساتادى. ادام مادەنيەتىنىڭ العى شارتى – دۇرىس سويلەي ءبىلۋ. تۇسىنە بىلگەنگە سويلەي ءبىلۋ – ونەر. ءتىلىن تۇسىنبەگەن ءتۇبىن بىلمەيدى»، - دەگەن ەكەن.

2. ماقال – ءسوزدىڭ مايەگى. توپ ەكىگە ءبولىنىپ، ايتىلعان ماقالدى تولىقتىرادى، ماعىناسىن تۇسىندىرەدى.
* جاقسى (بايقاپ) سويلەر، جامان (شايقاپ) سويلەر.
* ءبىر جىلى ءسوز بىتىرەر (مىڭ كوڭىلدىڭ) جاراسىن.
* ءسوز (ءقادىرىن) بىلمەگەن، ءوز (ءقادىرىن) بىلمەيدى.
* سالەمى (جاراسپاعانىڭ)، ءسوزى دە (جاراسپايدى).
* سويلەي بىلمەگەن كىسىدەن (ۇرە بىلگەن يت) ارتىق.
* سويلەي بىلمەس جاماننىڭ،
ءسوزى وتپەس ءبىر (پىشاق).
ءسوز بىلەتىن ادامنىڭ،
ءار سوزىنە ءبىر (تۇساق).

3. تاپقىر بولساڭ، تاۋىپ كور. كەستەدەگى سوزدەردى بايلانىستىرا وتىرىپ، تۇراقتى تىركەستەردى تاۋىپ ماعىنالارىن اشادى
1 قار (وتىرۋ)
2 سۋ
3 مۇز
4 بۋ
مۇزعا وتىرعىزۋ - الداۋ

1 قاراستى (ءسوز)
2 جاراستى
3 ساناستى
4 تاراستى
ءسوزى جاراستى - ۋادەلەستى

1 مىسىق (قاپتادى)
2 تاۋىق
3 يت
4 كۇشىك
يت تەرىسىن باسىنا قاپتادى – قاتتى ۇرىستى

1 تون (قاشۋ)
2 ىشىك
3 شيدەم
4 شاپان
ات تونىن الا قاشۋ - مويىنداماۋ

1 تاي (تاڭبا)
2 قۇلىن
3 ات
4 جىلقى
تايعا تاڭبا باسقانداي – انىق

1 مۇرىن (كوتەرۋ)
2 ءتىس
3 ءتىل
4 ەرىن
مۇرنىن كوككە كوتەرۋ – مەنمەنسۋ، مەنسىنبەۋ

1 ساناسقان (اسپان)
2 تالاسقان
3 جاراسقان
4 قاراسقان
اسپانمەن تالاسقان – بيىك

1 بىلەزىك (تىلەپ الۋ)
2 القا
3 ساقينا
4 سىرعا
ساۋ باسىنا ساقينا تىلەپ الۋ – ءوز باسىنا بالە تابۋ

IV. ساباقتى بەكىتۋ
ۇلىلاردان ۇلاعات. توپتار دانالىق سوزدەردى داپتەرگە كوشىرىپ جازىپ، ءبىرىن تاڭداپ وي تولعاۋ جازادى.
وي كورىگىنەن سومدالىپ شىققان ءسوزدىڭ شىنايىسى دا، جالعانى دا بولادى. (ءال - فارابي).
... ءار ءسوزدىڭ ايتىلۋىنا قاراي مىڭ ماعىناسى بار. (ا. پ. چەحوۆ).
ءتىل – ىشكى سىردى سىرتقا شىعاراتىن قۇرال. (ج. ايماۋىتوۆ).
ويىڭ دۇرىس بولسا، ءسوزىڭ دۇرىس، ولاي بولسا، ءىسىڭنىڭ يەسى دە دۇرىس. (د. ي. پيساريەۆ).
قۇندى ءسوز – قۇنارلى ويدان تۋادى.
ءسوز كومەسكىلىگى – وي، پىكىر كومەسكىلىگىنىڭ اينىماس بەلگىسى. (ل. ن. تولستوي).
سويلەۋ مادەنيەتى وسپەيىنشە، جوعارى اقىل مادەنيەتىنە جەتۋگە بولمايدى. (ب. م. تەپلوۆ).
ءتىل قارۋى – ءسوز، ءسوز قارۋى - وي. اقىلدى وي، العىر ءسوز ادامنىڭ ەڭ جوعارعى قاسيەتى. (ع. مۇستافين).
ءتىرىنى كورگە سالار دا – ءسوز،
ءولىنى تىرىلتە الار دا – ءسوز. (الىشەر ناۋاي)

V. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ. ءتىل تۋرالى ولەڭ جاتتاپ كەلۋ.
VI. باعالاۋ.