ءتىل ۇلتتىق بەلگى، حالىقتىق مۇرا
ساعاتتىڭ تاقىرىبى: ءتىل ۇلتتىق بەلگى، حالىقتىق مۇرا.
ساعاتتىڭ ماقساتى: وقۋشىلاردى ءتىل قۇدىرەتىن سەزىنە بىلۋگە، دۇرىس سويلەپ، ءسوز ماعىناسىن تۇسىنە بىلۋگە قالىپتاستىرۋ.
دامىتۋ ماقساتى: وقۋشىلاردىڭ سويلەۋ مادەنيەتىن دامىتۋ، ءوز ويلارىن ەركىن جەتكىزە بىلۋگە، پىكىر تالاستىرا بىلۋگە داعدىلاندىرۋ.
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ءىى. جاڭا ساباق.
ساباق جوسپارى.
1. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «ءتىل تۋرالى زاڭى».
2. «تۋعان ءتىلىم تىرلىگىمنىڭ ايعاعى …» مانەرلەپ جاتقا ولەڭ وقۋ
3. تىلگە بايلانىستى ماقال – ماتەل ايتۋ
4. «انا ءتىلىڭ ارىڭ بۇل …» تاقىرىبىندا ءماتىن قۇراستىرۋ
ءبىزدىڭ ءتىلىمىز – انانىڭ اق سۇتىمەن بويعا سىڭگەن اسىل قازىنامىز، سوندىقتان دا ءوز تىلىمىزدە سويلەۋ باستى پارىزىمىز.
«ءتىل اقىلدىڭ ولشەمى» دەپ حالقىمىز بەكەر ايتپاعان. ولاي بولسا، ءتىل مادەنيەتىنە جاستاردى تاربيەلەۋ كوركەم - ادەبي شىعارمالارىن كوپتەپ وقۋمەن بايلانىستى. سەبەبى كوركەم - ادەبي تۋىندىلاردى از وقيتىن وقۋشىلاردىڭ سوزدىك قورى از، وسىعان وراي، ولاردىڭ دۇنيە تانىمى دا، سويلەۋ مادەنيەتتىلىگى مەن ءوز ويىن لوگيكالىق بايانداۋى دا تومەن ەكەندىگى بايقالادى. ويتكەنى اقىلدىڭ كوزى ويدا.
لوگيكالىق جۇيەمەن دۇرىس ويلاي ءبىلۋ ءتىل مادەنيەتىن قالىپتاستىرادى. دۇرىس ويلانىپ سويلەگەن ادامدار ءوز ويىن تولىق جەتكىزە الادى جانە ءوزىن باسقالارعا تىڭداتادى دا، ءوزى باسقانىڭ ويىن تىڭداي بىلەدى.
ەلباسىمىز ن. ءا نازاربايەۆ «قازاقستاننىڭ بولاشاعى - قازاق تىلىندە» دەگەن ءسوزى تۇسىنگەن ادامعا كوپ ماعىنا جاتىر. ءتىلدىڭ كومەگىمەن ونەر – ءبىلىمدى، عىلىمدى يگەرەمىز، وتكەن – كەتكەنىمىزدى سارالاپ، ساباق الامىز. ءبىز ءوز ءتىلىمىزدى قۇرمەتتەي وتىرىپ، ءدىنىمىز بەن سالت داستۇرىمىزگە، تاريحىمىزعا كوپتەپ ۇڭىلەتىن بولساق جانە ونى ءوزىمىز تانىپ قانا قويماي، سول اسىل قازىنامىزدى الەمگە تانىتساق كەلەشەك ۇرپاق ءۇشىن كوپ جۇمىس اتقارعان بولىپ سانالامىز. ويتكەنى ءوز ءتىلىن، ءدىنىن، تاريحىن جاقسى بىلمەگەن ادام باسقا ءتىلدىڭ ءقادىرىن ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس.
قازاق حالقى ءوزىنىڭ شەشەندىگىمەن شەبەرلىك جانە دانالىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. ويتكەنى ماقال – ماتەلدەردىڭ ماعىناسىنا زەر سالىپ كورسەك، ءبىر شىندىقتىڭ نىشانى بىلىنەدى.
ەرتەدە بيلەر مەن شەشەندەر ەل – ەلدىڭ داۋىن مايدا تىلمەن شەشە بىلگەن. ونىڭ ايعاعى «ءسوز سۇيەكتەن وتەدى، تاياق ەتتەن وتەدى» دەگەن ماقالدىڭ استارىن باقىلايىقشى. ياعني، بالانى ۇرىپ، ۇرسىپ ايتپاي –اق، ويلانىپ، دۇرىس سويلەپ ونىڭ زەردەسىنە جەتۋگە بولادى. جاقسى سوزبەن ونىڭ كوكىرەگى مەن كوزىن اشۋعا بولادى.
«ونەر الدى قىزىل ءتىل»
- كەل، جاس دوس، ادەمى دە ادەپتى، سۇلۋ دا ويلى سويلەۋگە ۇيرەنەيىك.
- ادەمى، ادەبي سويلەۋدىڭ كوزدى بۇلاعى - كىتاپ. ولاي بولساكىتاپتى جاي وقىپ قويماي، ونداعى سوزدەر، سويلەمدەرگە نازار اۋدار، ەسىڭدە ۇستا، سوزىڭدە پايدالان. ادەمى سويلەۋدىڭ كوزدى بۇلاعى حالىق تىلىندە.
ا) شەشەندىك اقىل – ناقىلعا نەگىزدەلگەن دانالىق سوزدەرگە نازار
اۋدار. ول ءۇشىن جىراۋلار تولعاۋلارى، تەرمە جىرلار، اۋىز ادەبيەتى
ۇلگىلەرىن كوپ وقى.
ءا) ماقال – ماتەلدەردى سوزدىك قورىڭا قوسىپ، ولاردى ۇتىمدى
پايدالانۋعا تىرىس. «ەڭ ادەمى ءسوز – از ءسوز» دەيدى حالىق. «كوپ ءسوز
– كومىر، از ءسوز التىن» دەگەنى تاعى بار. مادەنيەتتى، ادەمى سويلەۋ
ءۇشىن كوپ سويلەۋ مىندەتتى ەمەس. قاي جەردە بولسىن ايتارىڭدى قىسقا، ءارى ناقتى، نىق ايتۋعا تىرىس. سويلەمدەرىڭ شۇبالاڭقى، شاشىراڭقى بولماسىن. اۋەلى ءوز ويىڭدى ايتۋ ءۇشىن ىشىڭنەن نە ايتاتىنىڭدى جيناقتاپ ال. سوندا عانا سەن ادەمى دە ادەبي سويلەيسىڭ.
ب) « شەشەندىك قورجىنىن » جاسا. بۇل قورجىنىڭا وسىنداي سوزدەردى جيناپ، ونى جازبا جۇمىستارىندا پايدالانۋعا تىرىس.
وقۋشىلارعا قويىلاتىن سۇراقتار:
1. ەلباسىمىز ن. نازاربايەۆ دۇنيەجۇزى قازاقتاردىڭ قۇرىلتايىندا نە دەگەن ەكەن ؟
2. ەندى قازاق ءتىلى جايىندا كىم ايتار ەكەن ؟
3. قاي جىلى «تىلدەر زاڭى» قابىلداندى ؟
4. ءتىل ءبىلىمىنىڭ اتاسى كىم؟
5. حالىق ءتىلىن انا ءتىلى دەپ اتاۋدىڭ ءمانىن ءتۇسىندىرىڭىز.
6. «تىلدەن قىمبات قازىنا جوق » دەيمىز وسىعان بايلانىستى قانداي مىسال كەلتىرەر ەدىڭىزدەر ؟
7. تىلگە بايلانىستى قانداي ولەڭدەردى جاتقا ايتا الاسىڭدار ؟
8. تىلگە بايلانىستى كورىنىس كورسەتىڭىزدەر.
9. اتا زاڭىمىز جايلى كىم ايتادى ؟
10. قازاق ەلىنىڭ باس قالالارى جايلى كىم نە ايتادى ؟
11. تىلگە بايلانىستى قانداي ماقال – ماتەلدەر بىلەمىز ؟
ساباقتى قورىتىندىلاۋ: ءمۇعالىمنىڭ ءسوزى
ۇيگە تاپسىرما: «ءتىل - ۇلتتىق بەلگى، حالىقتىق مۇرا، دۇنيە تانىم قۇرالى» دەگەن تاقىرىپتا وي تولعاۋ جازۋ
ساعاتتىڭ ماقساتى: وقۋشىلاردى ءتىل قۇدىرەتىن سەزىنە بىلۋگە، دۇرىس سويلەپ، ءسوز ماعىناسىن تۇسىنە بىلۋگە قالىپتاستىرۋ.
دامىتۋ ماقساتى: وقۋشىلاردىڭ سويلەۋ مادەنيەتىن دامىتۋ، ءوز ويلارىن ەركىن جەتكىزە بىلۋگە، پىكىر تالاستىرا بىلۋگە داعدىلاندىرۋ.
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ءىى. جاڭا ساباق.
ساباق جوسپارى.
1. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «ءتىل تۋرالى زاڭى».
2. «تۋعان ءتىلىم تىرلىگىمنىڭ ايعاعى …» مانەرلەپ جاتقا ولەڭ وقۋ
3. تىلگە بايلانىستى ماقال – ماتەل ايتۋ
4. «انا ءتىلىڭ ارىڭ بۇل …» تاقىرىبىندا ءماتىن قۇراستىرۋ
ءبىزدىڭ ءتىلىمىز – انانىڭ اق سۇتىمەن بويعا سىڭگەن اسىل قازىنامىز، سوندىقتان دا ءوز تىلىمىزدە سويلەۋ باستى پارىزىمىز.
«ءتىل اقىلدىڭ ولشەمى» دەپ حالقىمىز بەكەر ايتپاعان. ولاي بولسا، ءتىل مادەنيەتىنە جاستاردى تاربيەلەۋ كوركەم - ادەبي شىعارمالارىن كوپتەپ وقۋمەن بايلانىستى. سەبەبى كوركەم - ادەبي تۋىندىلاردى از وقيتىن وقۋشىلاردىڭ سوزدىك قورى از، وسىعان وراي، ولاردىڭ دۇنيە تانىمى دا، سويلەۋ مادەنيەتتىلىگى مەن ءوز ويىن لوگيكالىق بايانداۋى دا تومەن ەكەندىگى بايقالادى. ويتكەنى اقىلدىڭ كوزى ويدا.
لوگيكالىق جۇيەمەن دۇرىس ويلاي ءبىلۋ ءتىل مادەنيەتىن قالىپتاستىرادى. دۇرىس ويلانىپ سويلەگەن ادامدار ءوز ويىن تولىق جەتكىزە الادى جانە ءوزىن باسقالارعا تىڭداتادى دا، ءوزى باسقانىڭ ويىن تىڭداي بىلەدى.
ەلباسىمىز ن. ءا نازاربايەۆ «قازاقستاننىڭ بولاشاعى - قازاق تىلىندە» دەگەن ءسوزى تۇسىنگەن ادامعا كوپ ماعىنا جاتىر. ءتىلدىڭ كومەگىمەن ونەر – ءبىلىمدى، عىلىمدى يگەرەمىز، وتكەن – كەتكەنىمىزدى سارالاپ، ساباق الامىز. ءبىز ءوز ءتىلىمىزدى قۇرمەتتەي وتىرىپ، ءدىنىمىز بەن سالت داستۇرىمىزگە، تاريحىمىزعا كوپتەپ ۇڭىلەتىن بولساق جانە ونى ءوزىمىز تانىپ قانا قويماي، سول اسىل قازىنامىزدى الەمگە تانىتساق كەلەشەك ۇرپاق ءۇشىن كوپ جۇمىس اتقارعان بولىپ سانالامىز. ويتكەنى ءوز ءتىلىن، ءدىنىن، تاريحىن جاقسى بىلمەگەن ادام باسقا ءتىلدىڭ ءقادىرىن ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس.
قازاق حالقى ءوزىنىڭ شەشەندىگىمەن شەبەرلىك جانە دانالىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. ويتكەنى ماقال – ماتەلدەردىڭ ماعىناسىنا زەر سالىپ كورسەك، ءبىر شىندىقتىڭ نىشانى بىلىنەدى.
ەرتەدە بيلەر مەن شەشەندەر ەل – ەلدىڭ داۋىن مايدا تىلمەن شەشە بىلگەن. ونىڭ ايعاعى «ءسوز سۇيەكتەن وتەدى، تاياق ەتتەن وتەدى» دەگەن ماقالدىڭ استارىن باقىلايىقشى. ياعني، بالانى ۇرىپ، ۇرسىپ ايتپاي –اق، ويلانىپ، دۇرىس سويلەپ ونىڭ زەردەسىنە جەتۋگە بولادى. جاقسى سوزبەن ونىڭ كوكىرەگى مەن كوزىن اشۋعا بولادى.
«ونەر الدى قىزىل ءتىل»
- كەل، جاس دوس، ادەمى دە ادەپتى، سۇلۋ دا ويلى سويلەۋگە ۇيرەنەيىك.
- ادەمى، ادەبي سويلەۋدىڭ كوزدى بۇلاعى - كىتاپ. ولاي بولساكىتاپتى جاي وقىپ قويماي، ونداعى سوزدەر، سويلەمدەرگە نازار اۋدار، ەسىڭدە ۇستا، سوزىڭدە پايدالان. ادەمى سويلەۋدىڭ كوزدى بۇلاعى حالىق تىلىندە.
ا) شەشەندىك اقىل – ناقىلعا نەگىزدەلگەن دانالىق سوزدەرگە نازار
اۋدار. ول ءۇشىن جىراۋلار تولعاۋلارى، تەرمە جىرلار، اۋىز ادەبيەتى
ۇلگىلەرىن كوپ وقى.
ءا) ماقال – ماتەلدەردى سوزدىك قورىڭا قوسىپ، ولاردى ۇتىمدى
پايدالانۋعا تىرىس. «ەڭ ادەمى ءسوز – از ءسوز» دەيدى حالىق. «كوپ ءسوز
– كومىر، از ءسوز التىن» دەگەنى تاعى بار. مادەنيەتتى، ادەمى سويلەۋ
ءۇشىن كوپ سويلەۋ مىندەتتى ەمەس. قاي جەردە بولسىن ايتارىڭدى قىسقا، ءارى ناقتى، نىق ايتۋعا تىرىس. سويلەمدەرىڭ شۇبالاڭقى، شاشىراڭقى بولماسىن. اۋەلى ءوز ويىڭدى ايتۋ ءۇشىن ىشىڭنەن نە ايتاتىنىڭدى جيناقتاپ ال. سوندا عانا سەن ادەمى دە ادەبي سويلەيسىڭ.
ب) « شەشەندىك قورجىنىن » جاسا. بۇل قورجىنىڭا وسىنداي سوزدەردى جيناپ، ونى جازبا جۇمىستارىندا پايدالانۋعا تىرىس.
وقۋشىلارعا قويىلاتىن سۇراقتار:
1. ەلباسىمىز ن. نازاربايەۆ دۇنيەجۇزى قازاقتاردىڭ قۇرىلتايىندا نە دەگەن ەكەن ؟
2. ەندى قازاق ءتىلى جايىندا كىم ايتار ەكەن ؟
3. قاي جىلى «تىلدەر زاڭى» قابىلداندى ؟
4. ءتىل ءبىلىمىنىڭ اتاسى كىم؟
5. حالىق ءتىلىن انا ءتىلى دەپ اتاۋدىڭ ءمانىن ءتۇسىندىرىڭىز.
6. «تىلدەن قىمبات قازىنا جوق » دەيمىز وسىعان بايلانىستى قانداي مىسال كەلتىرەر ەدىڭىزدەر ؟
7. تىلگە بايلانىستى قانداي ولەڭدەردى جاتقا ايتا الاسىڭدار ؟
8. تىلگە بايلانىستى كورىنىس كورسەتىڭىزدەر.
9. اتا زاڭىمىز جايلى كىم ايتادى ؟
10. قازاق ەلىنىڭ باس قالالارى جايلى كىم نە ايتادى ؟
11. تىلگە بايلانىستى قانداي ماقال – ماتەلدەر بىلەمىز ؟
ساباقتى قورىتىندىلاۋ: ءمۇعالىمنىڭ ءسوزى
ۇيگە تاپسىرما: «ءتىل - ۇلتتىق بەلگى، حالىقتىق مۇرا، دۇنيە تانىم قۇرالى» دەگەن تاقىرىپتا وي تولعاۋ جازۋ
You Might Also Like
-
عاني مۇراتبايەۆتىڭ 110 مەرەي تويىنا ارنالعان «عاني ەرلىگى - وشپەس ونەگە» اتتى عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنسيانىڭ باعدارلاماسى
