ءتىل ۇيرەتۋدە ويىن تەحنولوگياسىن قولدانۋ
ەكىباستۇز قالاسى
№23«بالاۋسا» مەكتەپكە دەيىنگى گيمنازيا
ابدينوۆا ءۇمىت داۋتوۆنا
«ءتىل ۇيرەتۋدە ويىن تەحنولوگياسىن قولدانۋ»
«بالا ويىنىنىڭ قاراپايىمدىلىعى –الدامشى قۇبىلىس بۇنى ءبارى بىلەدى، ءبىراق ونى تۇسىنە بەرمەيدى»
(پ.ف كاپتەريەۆ.)
ويىن - مادەنيەت فەنومەنى. ول – وقىتادى، تاربيەلەيدى، دامىتادى، ويىن-ساۋىق، دەمالىس ۋاقىتتارىن سىيلايدى. بالا ءومىرىن ويىنسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان دا پەداگوگتار مەن پسيحولوگتاردىڭ نەگىزگى ماقساتى-ويىن پروسەسىندە بالانىڭ جان-جاقتى دامۋى، تانىمدىق قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ، ءتىلىن دامىتۋ ت.ب. ويىن ءاردايىم وقىتۋ مەن تاربيەلەۋدىڭ مازمۇنىنا سايكەس تاڭدالىنادى.
بۇل كلاسسيفيكاسياعا تومەندەگى ويىن تۇرلەرىن كورسەتەمىز:
♦ سەنسورلىق تاربيەلىك ويىندار.
♦ سوزدىك ويىندار.
♦ تابيعاتپەن تانىستىرۋ ويىندارى.
♦ ماتەماتيكالىق ۇعىمداردى قالىپتاستىرۋ ويىندارى.
♦ ديداكتيكالىق ويىنشىقتارمەن ويىندار.
♦ ۇستەل-ۇستى ويىندارى.
♦ سيۋجەتتى –ءرولدى ويىندار.
♦ ساياحات-ويىندار.
♦ ويىن-تاپسىرمالار.
♦ ويىن –سويلەمدەر.
♦ جۇمباق ويىندار.
♦ ديالوگ-ويىندار.
♦ قيمىلدى ويىندار.ت.ب
ساباق وتكىزگەندە ويىن ءتاسىلىنىڭ مىنا نەگىزگى پرينسيپتەرىن ەسكەرۋ ءتيىس:
• وتەتىن ماتەريالدى يگەرگەندە بالا تاپسىرمانى ويىن رەتىندە قابىلداۋى، قىزىعۋشىلىعىنىڭ ارتتىرۋ.
• ۇجىمدىق، ياعني بالالار ۇجىمىن ءبىرىڭعاي توپتاستىرۋ.
• جەكە جانە توپتىق تاپسىرمالاردى قارسىلاستارىنان بۇرىن شەشۋ ارقىلى ۋاقىتتى ۇنەمدەۋ جانە دوستارىنا ۇلگى بولۋ.
• ءار ويىننىڭ مازمۇنىندا جاڭا ەلەمەنتتەر بولۋى ءتيىس.
• بالالارعا ويىننىڭ پايداسىن ايتپاۋ كەرەك.
• ويىن ول ساباق ەمەس، ول جاڭا تاقىرىپقا بالالاردى قاتىستىراتىن ويىن ءادىسى.
• تاربيەشىنىڭ ەموسياسى سول ىس-ارەكەتتى قالاي سەزىنۋىنە بايلانىستى بولۋى كەرەك.
• ويىن - ول دياگنوستيكا قۇرالى، بالا ويىن كەزىندە بارلىق جاعىمدى ، جاعىمسىز قاسيەتتەرىن كورسەتە الادى.
ويىن كەزىندە بالانى ماجبۇرلەۋگە، ويىندى بۇزعان بالالاردى بۇل جەردە جازالاۋعا بولمايدى. ويىن سوڭىندا تالداۋ جاساپ كىم ءوزىن قالاي ۇستاعانىن ايتادى. بالانىڭ ءتىلىن دامىتۋدا ويىن مەن ەرتەگىنىڭ بالا جۇرەگىنىڭ ساباقتا وتە قۋانىشتى جاعدايىن كورسەتەدى. ايتقىم كەلىپ وتىرعانى نەگىزگى ماقسات تانىمدىق ءىس - ارەكەت قانا ەمەس، جەكە قاسيەتتەرىن قالىپتاستىرىپ اۋىزشا جاۋاپ بەرۋ ارقىلى ءتىلىن دامىتۋ. ويىن تەراپيانى العاش قولدانعان اعىلشىن پسيحولوگى اننا فرەيد ەكىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىستا لوندونداعى بومبىلاۋدا زارداپ شەككەن بالالارمەن جۇمىسىندا كورسەتتى. ەگەر بالا ويىن كەزىندە ءوزىنىڭ ۋايىمىن كورسەتە، سوزبەن جەتكىزە بىلسە ول قورقىنىشتان، ۋايىمنان ارىلادى.
ويىن - بالالار ءۇشىن تەك ءسوز ەمەس، ول ءتىل، سوندىقتان بالاعا دەر كەزىندە كوڭىل بولە ءبىلۋ كەرەك. ويناپ وتىرعان جالعىز بالا جانە ويناپ جۇرگەن بالالار توبى پەداگوگيكالىق تۇرعىدان قاراعاندا ەكى ءتۇرلى جايت. ويىن بالالار ءۇشىن اينالاداعىنى تانىپ ءبىلۋ ءتاسىلى. ويىننىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىگى. بالالار ءۇن-تۇنسىز وينامايدى. ءتىپتى بالا جالعىز بولعاننىڭ وزىندە دە سويلەسىپ جۇرەدى. ويىن پروسەسىندە سويلەسۋ قارىم –قاتىناسى ۇلكەن رول اتقارادى.سويلەسە ءجۇرىپ، بالالار پىكىرلەسىپ، اسەر الىسىپ، ويىننىڭ تۇپكى نيەتى مەن مازمۇنىن انىقتايدى.
ويىننىڭ نەگىزگى قۇرىلىمدىق ەلەمەنتتەرى مىنالار: ويىننىڭ وزىنەن تۋاتىن جانە بالالار جاسايتىن نەمەسە ەرەسەكتەر ۇسىناتىن ويىن ەرەجەسى.
ويىننىڭ تۇپكى نيەتى - بۇل بالالاردىڭ نەنى جانە قالاي وينايتىنىنىڭ جالپى انىقتاماسى. مىسالى: «دۇكەن»، «اۋرۋحانا»، «ۇشقىشتار»، «وتباسى»، «بالا باقشا» ت.س.س بولىپ وينالادى. ويىننىڭ سيۋجەتى، مازمۇنى - بۇل ويىننىڭ جاندى تۇلعاسىن قۇرايتىن، ويىن ارەكەتىنىڭ، بالالاردىڭ ءوزارا قارىم – قاتىناستارىنىڭ دامۋىن، كوپ جاقتىلىعىن جانە ءوزارا بايلانىسىن انىقتايدى. ويىننىڭ مازمۇنى ونى قىزىقتى ەتەدى، ويناۋعا ىقىلاس پەن ىنتانى قوزدىرادى. ويىن پروسەسىندە بالالاردىڭ وزدەرى ويناۋشىلاردىڭ مىنەز - قۇلقى مەن ءوزارا قارىم - قاتىناستارىن انىقتايدى جانە رەتتەيتىن ەرەجە بەلگىلەيدى.
ويىن بالا ءۇشىن ناعىز ءومىر. ولاي بولسا تاربيەشى ويىندى اقىلمەن ۇيىمداستىرا ءبىلۋ قاجەت. ول بالالارعا جاقىن بولۋعا، ولاردىڭ ويىندارىنىڭ سۇيىكتى قاتىسۋشىسى بولۋعا ءتيىس. ويىن كوبىنەسە سەرۋەن كەزىندە ۇيىمداستىرىلادى. سوندىقتان اۋلادا ارناۋلى قۇرىلىستار، عيماراتتار، كەمەلەر، اۆتوبۋستار، كوپتەگەن قۇرىلىس ماتەريالدارى كۇرەكتەر، دوپتار، سەكىرگىشتەر بولۋعا ءتيىس. ويىن سونىمەن بىرگە ساباق كەزىندەگى وقىتۋمەن دە تىعىز بايلانىستى. ويىن ەشقاشان دا ءوزىنىڭ قىزىقتىلىعىن جوعالتپايدى، تەك ونىڭ مازمۇنى، سيپاتى وزگەرەدى. ويىندار مازمۇنىنا قاراي، وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي سيۋجەتتى - ءرولدى، دراماتيزيالىق، ديداكتيكالىق، قۇرىلىس ويىندارى، قيمىلدى ويىندار، ۇلتتىق ويىندار بولىپ بولىنەدى.
سيۋجەتتى – ءرولدى ويىندار مەكتەپكە دەيىنگى بالالارعا ءتان، ەڭ سيپاتتى ويىندار بولىپ تابىلادى. ول بالالار ومىرىنە ەلەۋلى ورىن الادى. سيۋجەتتى - ءرولدى ويىندارىنىڭ ەرەكشەلىگى سول، ونى بالالار ءوزى جاسايدى. ويىننىڭ دەربەس ارەكەتى ايقىن ونەرپازدىق جانە شىعارماشىلىق سيپاتتا بولادى. بۇل ويىندار ۇزاق تا قىسقا دا بولۋى مۇمكىن. سيۋجەتتى – ءرولدى ويىندا بەينەلەۋ قۇرالى رول مەن ويىن ارەكەتتەرى بولىپ تابىلادى. مىسالى:
«دۇكەن» ويىنىن ويناعاندا بالالار ساتۋشى مەن ساتىپ الۋشىنىڭ ارەكەتتەرىن، ال «اۋرۋحانا» ويىنىن ويناعاندا بالالار دارىگەر مەن ناۋقاستىڭ ارەكەتتەرىنە كەلتىرەدى.
دراماتيزيالىق ويىنداردا مازمۇن، رولدەر، ويىن ارەكەتى قانداي دا ءبىر ادەبي شىعارمانىڭ، ەرتەگىنىڭ ت.ب. سيۋجەتى مەن مازمۇنىنا سايكەس بولادى. ول سيۋجەتتى - ءرولدى ويىنعا ۇقساس. دراماتيزيا ويىنىندا بالاعا قانداي دا بولسىن ايقىن ءتاسىل كورسەتپەۋ كەرەك ول ءۇشىن ويىننىڭ شىن مانىندە ويىن بولعانى دۇرىس.
قۇرىلىس ويىنى - بالالار ارەكەتىنىڭ ءبىر ءتۇرى. ونىڭ نەگىزگى مازمۇنى قورشاعان ءومىردى الۋان ءتۇرلى قۇرىلىستاردى جانە سولارعا بايلانىستى ىس-ارەكەتتەردى بەينەلەۋ بولىپ تابىلادى. قۇرىلىس ويىنى ءبىر جاعىنان سيۋجەتتى - ءرولدى ويىنعا ۇقساس كەلەدى جانە سونىڭ ءبىر ءتۇرى دەپ قارالادى. ولاردىڭ قاينار كوزى بىرەۋ - قورشاعان ءومىر.
بالالار ويىن ۇستىندە كوپىرلەر، ستاديوندار، تەاترلار، سيركتەر ت.ب. ءىرى قۇرىلىستار سالادى.
قۇرىلىس ويىنداردا ولار قورشاعان زاتتاردىڭ، قۇرىلىستاردىڭ كوشىرمەسىن جاساپ، قۇر بەينەلەپ قانا قويمايدى، سونىمەن بىرگە وزدەرىنىڭ شىعارماشىلىق ويىن، جوبالىق مىندەتتەرىنىڭ وزىندىك شەشىمىن ەنگىزەدى.
ديداكتيكالىق ويىن فورماسى كىشكەنە بالالارعا مەيلىنشە ءتان وقىتۋ فورماسى بولىپ تابىلادى. ويىن ولەڭ مەن قيمىلدى ۇشتاستىرۋ نەگىزىندە جۇرگىزىلەدى. مىسالى: «سيقىرلى قاقپاقتىڭ سىرىن اشايىق» دەگەن ويىندا ەرەسەك توپتاردا تاربيەشى بالالاردى زات تۋرالى ايتا بىلۋگە ۇيرەتۋ، ولاردىڭ جۇيەلى سويلەۋ قابىلەتىن دامىتۋ مىندەتىن العا قويادى. ويىن مىندەتى - قاقپاقتىڭ استىندا نە بار ەكەنىن ءبىلۋ.
ديداكتيكالىق ويىننىڭ ناتيجەسى قانداي جولمەن بولسا دا ءوتۋ ەمەس، بالالاردىڭ ءبىلىمدى يگەرۋ، اقىل-وي قىزمەتىن دامىتۋدا، ءوزارا قارىم-قاتىناس جاساۋدا جەتكەن جەتىستىكتەرىنىڭ كورسەتكىشى. ديداكتيكالىق ويىنداردا دا بالالاردىڭ الدىنا قانداي دا ءبىر مىندەتتەر قويىلادى، ولاردى شەشۋ ءۇشىن نازاردى جۇمىلدىرۋ، ەرىكتى زەيىن قويۋ، ەرەجەنى وي ەلەگىنەن وتكىزە ءبىلۋ ت.ب. ولار بالالاردىڭ ءتۇيسىنۋ جانە قابىلداۋ قابىلەتىن دامىتۋعا، ۇعىمدارىن قالىپتاستىرۋعا، ءبىلىمدى مەڭگەرۋىن كومەكتەسەدى. ديداكتيكالىق ويىندار اينالامەن تابيعاتپەن تانىستىرۋ ساباعىندا ءجيى قولدانادى. ديداكتيكالىق ويىندار توپ بولمەسىندە، اۋلادا، زالدا، ۋچاسكەدە وتكىزىلەدى. ديداكتيكالىق ويىننىڭ ورتالىعى ويىنشىقتار مەن ويىن قۇرالدارى.
ءاربىر توپتا ديداكتيكالىق تۇرعىدان جابدىقتالعان قۋىرشاق، ونىڭ كۇندەلىكتى تۇتىنۋىنا كەرەكتى بارلىق زاتتاردىڭ كومپلەكتىلەرى بولۋ كەرەك.
ۇستەل ءۇستى ويىندارى لوتو، دومينو، تاپقىرلىق ويىندار («قايدا نە وسەدى؟» «بۇل كىمگە كەرەك» ت.ب.) پازىلدار، لەگولار قيمىل بەلسەندىلىكتەرىن، ەپتىلىكتى تالاپ ەتەتىن ويىندار. («ۇشاتىن قاقپاقتار»، «قازدىڭ بالاپانى»ت.ب) موزايكا تيپتەس ويىندار جاتادى. ەرەسەك توپتاعى بالالار قاعازعا باسىلعان ۇستەل ۇستىندە وينالاتىن ويىن قىزىقتى كەلەدى. ولارعا تابيعات قۇبىلىستارى، كولىكتىڭ الۋان تۇرلەرى (كىم نە بىلەدى؟ نەمەن جۇرەدى؟ نەمەن جۇزەدى؟ نەمەن ۇشادى؟) بەينەلەنگەن، ەرتەگىلەردىڭ كەيىپكەرلەرى قيمىل كورسەتەدى.
قيمىل ويىنداردا بالالاردىڭ قوزعالىسىن جۇگىرۋ، سەكىرۋ ورمەلەۋ ت.ب قيمىلدارعا جاتتىعۋىنا جانە جەتىلدىرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. قيمىل ويىندارى بارلىق جۇيكە - پسيحيكالىق دامۋىنا، جەكە باسىنىڭ اسا ماڭىزدى سالالارىنىڭ قالىپتاسۋىنا دا ۇلكەن اسەر ەتەدى. قيمىل ويىندا ەرەجەلەردى
ۇيىمداستىرۋشى رول اتقارادى، ولار ويىننىڭ بارىسىن، جۇيەلىلىگىن، ويناۋشىلاردىڭ قارىم-قاتىناسىن، بالانىڭ مىنەز – قۇلقىن انىقتايدى. سول سياقتى ويىندار دا توپتا جاس ەرەكشەلىكتەرىنە ساي جۇرگىزىلەدى. ويىن بالالارعا ساباقتا دا، سەرۋەندە دە وتە قاجەت، ءتىپتى بالا جاي دەم الىپ وتىرعاننىڭ وزىندە دە ويىن ۇستىندە بولادى.
«ويىن - نەگىزگى تاجىريبە مەن تەرەڭ ويلاۋدىڭ كوپىرى» - دەپ پەداگوگ س.پينجي ايتقانداي، ويىن - اقپارات الماستىرۋ قۇرالى، ومىرلىك پروبلەمالاردى جەڭە ءبىلۋدى ۇيرەنۋ. بالانىڭ ومىردەگى تۇسىنىگى، ەلىكتەۋى، باقىلاۋى وسى ويىن ۇستىندە كورىنىس تابادى.
№23«بالاۋسا» مەكتەپكە دەيىنگى گيمنازيا
ابدينوۆا ءۇمىت داۋتوۆنا
«ءتىل ۇيرەتۋدە ويىن تەحنولوگياسىن قولدانۋ»
«بالا ويىنىنىڭ قاراپايىمدىلىعى –الدامشى قۇبىلىس بۇنى ءبارى بىلەدى، ءبىراق ونى تۇسىنە بەرمەيدى»
(پ.ف كاپتەريەۆ.)
ويىن - مادەنيەت فەنومەنى. ول – وقىتادى، تاربيەلەيدى، دامىتادى، ويىن-ساۋىق، دەمالىس ۋاقىتتارىن سىيلايدى. بالا ءومىرىن ويىنسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان دا پەداگوگتار مەن پسيحولوگتاردىڭ نەگىزگى ماقساتى-ويىن پروسەسىندە بالانىڭ جان-جاقتى دامۋى، تانىمدىق قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ، ءتىلىن دامىتۋ ت.ب. ويىن ءاردايىم وقىتۋ مەن تاربيەلەۋدىڭ مازمۇنىنا سايكەس تاڭدالىنادى.
بۇل كلاسسيفيكاسياعا تومەندەگى ويىن تۇرلەرىن كورسەتەمىز:
♦ سەنسورلىق تاربيەلىك ويىندار.
♦ سوزدىك ويىندار.
♦ تابيعاتپەن تانىستىرۋ ويىندارى.
♦ ماتەماتيكالىق ۇعىمداردى قالىپتاستىرۋ ويىندارى.
♦ ديداكتيكالىق ويىنشىقتارمەن ويىندار.
♦ ۇستەل-ۇستى ويىندارى.
♦ سيۋجەتتى –ءرولدى ويىندار.
♦ ساياحات-ويىندار.
♦ ويىن-تاپسىرمالار.
♦ ويىن –سويلەمدەر.
♦ جۇمباق ويىندار.
♦ ديالوگ-ويىندار.
♦ قيمىلدى ويىندار.ت.ب
ساباق وتكىزگەندە ويىن ءتاسىلىنىڭ مىنا نەگىزگى پرينسيپتەرىن ەسكەرۋ ءتيىس:
• وتەتىن ماتەريالدى يگەرگەندە بالا تاپسىرمانى ويىن رەتىندە قابىلداۋى، قىزىعۋشىلىعىنىڭ ارتتىرۋ.
• ۇجىمدىق، ياعني بالالار ۇجىمىن ءبىرىڭعاي توپتاستىرۋ.
• جەكە جانە توپتىق تاپسىرمالاردى قارسىلاستارىنان بۇرىن شەشۋ ارقىلى ۋاقىتتى ۇنەمدەۋ جانە دوستارىنا ۇلگى بولۋ.
• ءار ويىننىڭ مازمۇنىندا جاڭا ەلەمەنتتەر بولۋى ءتيىس.
• بالالارعا ويىننىڭ پايداسىن ايتپاۋ كەرەك.
• ويىن ول ساباق ەمەس، ول جاڭا تاقىرىپقا بالالاردى قاتىستىراتىن ويىن ءادىسى.
• تاربيەشىنىڭ ەموسياسى سول ىس-ارەكەتتى قالاي سەزىنۋىنە بايلانىستى بولۋى كەرەك.
• ويىن - ول دياگنوستيكا قۇرالى، بالا ويىن كەزىندە بارلىق جاعىمدى ، جاعىمسىز قاسيەتتەرىن كورسەتە الادى.
ويىن كەزىندە بالانى ماجبۇرلەۋگە، ويىندى بۇزعان بالالاردى بۇل جەردە جازالاۋعا بولمايدى. ويىن سوڭىندا تالداۋ جاساپ كىم ءوزىن قالاي ۇستاعانىن ايتادى. بالانىڭ ءتىلىن دامىتۋدا ويىن مەن ەرتەگىنىڭ بالا جۇرەگىنىڭ ساباقتا وتە قۋانىشتى جاعدايىن كورسەتەدى. ايتقىم كەلىپ وتىرعانى نەگىزگى ماقسات تانىمدىق ءىس - ارەكەت قانا ەمەس، جەكە قاسيەتتەرىن قالىپتاستىرىپ اۋىزشا جاۋاپ بەرۋ ارقىلى ءتىلىن دامىتۋ. ويىن تەراپيانى العاش قولدانعان اعىلشىن پسيحولوگى اننا فرەيد ەكىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىستا لوندونداعى بومبىلاۋدا زارداپ شەككەن بالالارمەن جۇمىسىندا كورسەتتى. ەگەر بالا ويىن كەزىندە ءوزىنىڭ ۋايىمىن كورسەتە، سوزبەن جەتكىزە بىلسە ول قورقىنىشتان، ۋايىمنان ارىلادى.
ويىن - بالالار ءۇشىن تەك ءسوز ەمەس، ول ءتىل، سوندىقتان بالاعا دەر كەزىندە كوڭىل بولە ءبىلۋ كەرەك. ويناپ وتىرعان جالعىز بالا جانە ويناپ جۇرگەن بالالار توبى پەداگوگيكالىق تۇرعىدان قاراعاندا ەكى ءتۇرلى جايت. ويىن بالالار ءۇشىن اينالاداعىنى تانىپ ءبىلۋ ءتاسىلى. ويىننىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىگى. بالالار ءۇن-تۇنسىز وينامايدى. ءتىپتى بالا جالعىز بولعاننىڭ وزىندە دە سويلەسىپ جۇرەدى. ويىن پروسەسىندە سويلەسۋ قارىم –قاتىناسى ۇلكەن رول اتقارادى.سويلەسە ءجۇرىپ، بالالار پىكىرلەسىپ، اسەر الىسىپ، ويىننىڭ تۇپكى نيەتى مەن مازمۇنىن انىقتايدى.
ويىننىڭ نەگىزگى قۇرىلىمدىق ەلەمەنتتەرى مىنالار: ويىننىڭ وزىنەن تۋاتىن جانە بالالار جاسايتىن نەمەسە ەرەسەكتەر ۇسىناتىن ويىن ەرەجەسى.
ويىننىڭ تۇپكى نيەتى - بۇل بالالاردىڭ نەنى جانە قالاي وينايتىنىنىڭ جالپى انىقتاماسى. مىسالى: «دۇكەن»، «اۋرۋحانا»، «ۇشقىشتار»، «وتباسى»، «بالا باقشا» ت.س.س بولىپ وينالادى. ويىننىڭ سيۋجەتى، مازمۇنى - بۇل ويىننىڭ جاندى تۇلعاسىن قۇرايتىن، ويىن ارەكەتىنىڭ، بالالاردىڭ ءوزارا قارىم – قاتىناستارىنىڭ دامۋىن، كوپ جاقتىلىعىن جانە ءوزارا بايلانىسىن انىقتايدى. ويىننىڭ مازمۇنى ونى قىزىقتى ەتەدى، ويناۋعا ىقىلاس پەن ىنتانى قوزدىرادى. ويىن پروسەسىندە بالالاردىڭ وزدەرى ويناۋشىلاردىڭ مىنەز - قۇلقى مەن ءوزارا قارىم - قاتىناستارىن انىقتايدى جانە رەتتەيتىن ەرەجە بەلگىلەيدى.
ويىن بالا ءۇشىن ناعىز ءومىر. ولاي بولسا تاربيەشى ويىندى اقىلمەن ۇيىمداستىرا ءبىلۋ قاجەت. ول بالالارعا جاقىن بولۋعا، ولاردىڭ ويىندارىنىڭ سۇيىكتى قاتىسۋشىسى بولۋعا ءتيىس. ويىن كوبىنەسە سەرۋەن كەزىندە ۇيىمداستىرىلادى. سوندىقتان اۋلادا ارناۋلى قۇرىلىستار، عيماراتتار، كەمەلەر، اۆتوبۋستار، كوپتەگەن قۇرىلىس ماتەريالدارى كۇرەكتەر، دوپتار، سەكىرگىشتەر بولۋعا ءتيىس. ويىن سونىمەن بىرگە ساباق كەزىندەگى وقىتۋمەن دە تىعىز بايلانىستى. ويىن ەشقاشان دا ءوزىنىڭ قىزىقتىلىعىن جوعالتپايدى، تەك ونىڭ مازمۇنى، سيپاتى وزگەرەدى. ويىندار مازمۇنىنا قاراي، وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي سيۋجەتتى - ءرولدى، دراماتيزيالىق، ديداكتيكالىق، قۇرىلىس ويىندارى، قيمىلدى ويىندار، ۇلتتىق ويىندار بولىپ بولىنەدى.
سيۋجەتتى – ءرولدى ويىندار مەكتەپكە دەيىنگى بالالارعا ءتان، ەڭ سيپاتتى ويىندار بولىپ تابىلادى. ول بالالار ومىرىنە ەلەۋلى ورىن الادى. سيۋجەتتى - ءرولدى ويىندارىنىڭ ەرەكشەلىگى سول، ونى بالالار ءوزى جاسايدى. ويىننىڭ دەربەس ارەكەتى ايقىن ونەرپازدىق جانە شىعارماشىلىق سيپاتتا بولادى. بۇل ويىندار ۇزاق تا قىسقا دا بولۋى مۇمكىن. سيۋجەتتى – ءرولدى ويىندا بەينەلەۋ قۇرالى رول مەن ويىن ارەكەتتەرى بولىپ تابىلادى. مىسالى:
«دۇكەن» ويىنىن ويناعاندا بالالار ساتۋشى مەن ساتىپ الۋشىنىڭ ارەكەتتەرىن، ال «اۋرۋحانا» ويىنىن ويناعاندا بالالار دارىگەر مەن ناۋقاستىڭ ارەكەتتەرىنە كەلتىرەدى.
دراماتيزيالىق ويىنداردا مازمۇن، رولدەر، ويىن ارەكەتى قانداي دا ءبىر ادەبي شىعارمانىڭ، ەرتەگىنىڭ ت.ب. سيۋجەتى مەن مازمۇنىنا سايكەس بولادى. ول سيۋجەتتى - ءرولدى ويىنعا ۇقساس. دراماتيزيا ويىنىندا بالاعا قانداي دا بولسىن ايقىن ءتاسىل كورسەتپەۋ كەرەك ول ءۇشىن ويىننىڭ شىن مانىندە ويىن بولعانى دۇرىس.
قۇرىلىس ويىنى - بالالار ارەكەتىنىڭ ءبىر ءتۇرى. ونىڭ نەگىزگى مازمۇنى قورشاعان ءومىردى الۋان ءتۇرلى قۇرىلىستاردى جانە سولارعا بايلانىستى ىس-ارەكەتتەردى بەينەلەۋ بولىپ تابىلادى. قۇرىلىس ويىنى ءبىر جاعىنان سيۋجەتتى - ءرولدى ويىنعا ۇقساس كەلەدى جانە سونىڭ ءبىر ءتۇرى دەپ قارالادى. ولاردىڭ قاينار كوزى بىرەۋ - قورشاعان ءومىر.
بالالار ويىن ۇستىندە كوپىرلەر، ستاديوندار، تەاترلار، سيركتەر ت.ب. ءىرى قۇرىلىستار سالادى.
قۇرىلىس ويىنداردا ولار قورشاعان زاتتاردىڭ، قۇرىلىستاردىڭ كوشىرمەسىن جاساپ، قۇر بەينەلەپ قانا قويمايدى، سونىمەن بىرگە وزدەرىنىڭ شىعارماشىلىق ويىن، جوبالىق مىندەتتەرىنىڭ وزىندىك شەشىمىن ەنگىزەدى.
ديداكتيكالىق ويىن فورماسى كىشكەنە بالالارعا مەيلىنشە ءتان وقىتۋ فورماسى بولىپ تابىلادى. ويىن ولەڭ مەن قيمىلدى ۇشتاستىرۋ نەگىزىندە جۇرگىزىلەدى. مىسالى: «سيقىرلى قاقپاقتىڭ سىرىن اشايىق» دەگەن ويىندا ەرەسەك توپتاردا تاربيەشى بالالاردى زات تۋرالى ايتا بىلۋگە ۇيرەتۋ، ولاردىڭ جۇيەلى سويلەۋ قابىلەتىن دامىتۋ مىندەتىن العا قويادى. ويىن مىندەتى - قاقپاقتىڭ استىندا نە بار ەكەنىن ءبىلۋ.
ديداكتيكالىق ويىننىڭ ناتيجەسى قانداي جولمەن بولسا دا ءوتۋ ەمەس، بالالاردىڭ ءبىلىمدى يگەرۋ، اقىل-وي قىزمەتىن دامىتۋدا، ءوزارا قارىم-قاتىناس جاساۋدا جەتكەن جەتىستىكتەرىنىڭ كورسەتكىشى. ديداكتيكالىق ويىنداردا دا بالالاردىڭ الدىنا قانداي دا ءبىر مىندەتتەر قويىلادى، ولاردى شەشۋ ءۇشىن نازاردى جۇمىلدىرۋ، ەرىكتى زەيىن قويۋ، ەرەجەنى وي ەلەگىنەن وتكىزە ءبىلۋ ت.ب. ولار بالالاردىڭ ءتۇيسىنۋ جانە قابىلداۋ قابىلەتىن دامىتۋعا، ۇعىمدارىن قالىپتاستىرۋعا، ءبىلىمدى مەڭگەرۋىن كومەكتەسەدى. ديداكتيكالىق ويىندار اينالامەن تابيعاتپەن تانىستىرۋ ساباعىندا ءجيى قولدانادى. ديداكتيكالىق ويىندار توپ بولمەسىندە، اۋلادا، زالدا، ۋچاسكەدە وتكىزىلەدى. ديداكتيكالىق ويىننىڭ ورتالىعى ويىنشىقتار مەن ويىن قۇرالدارى.
ءاربىر توپتا ديداكتيكالىق تۇرعىدان جابدىقتالعان قۋىرشاق، ونىڭ كۇندەلىكتى تۇتىنۋىنا كەرەكتى بارلىق زاتتاردىڭ كومپلەكتىلەرى بولۋ كەرەك.
ۇستەل ءۇستى ويىندارى لوتو، دومينو، تاپقىرلىق ويىندار («قايدا نە وسەدى؟» «بۇل كىمگە كەرەك» ت.ب.) پازىلدار، لەگولار قيمىل بەلسەندىلىكتەرىن، ەپتىلىكتى تالاپ ەتەتىن ويىندار. («ۇشاتىن قاقپاقتار»، «قازدىڭ بالاپانى»ت.ب) موزايكا تيپتەس ويىندار جاتادى. ەرەسەك توپتاعى بالالار قاعازعا باسىلعان ۇستەل ۇستىندە وينالاتىن ويىن قىزىقتى كەلەدى. ولارعا تابيعات قۇبىلىستارى، كولىكتىڭ الۋان تۇرلەرى (كىم نە بىلەدى؟ نەمەن جۇرەدى؟ نەمەن جۇزەدى؟ نەمەن ۇشادى؟) بەينەلەنگەن، ەرتەگىلەردىڭ كەيىپكەرلەرى قيمىل كورسەتەدى.
قيمىل ويىنداردا بالالاردىڭ قوزعالىسىن جۇگىرۋ، سەكىرۋ ورمەلەۋ ت.ب قيمىلدارعا جاتتىعۋىنا جانە جەتىلدىرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. قيمىل ويىندارى بارلىق جۇيكە - پسيحيكالىق دامۋىنا، جەكە باسىنىڭ اسا ماڭىزدى سالالارىنىڭ قالىپتاسۋىنا دا ۇلكەن اسەر ەتەدى. قيمىل ويىندا ەرەجەلەردى
ۇيىمداستىرۋشى رول اتقارادى، ولار ويىننىڭ بارىسىن، جۇيەلىلىگىن، ويناۋشىلاردىڭ قارىم-قاتىناسىن، بالانىڭ مىنەز – قۇلقىن انىقتايدى. سول سياقتى ويىندار دا توپتا جاس ەرەكشەلىكتەرىنە ساي جۇرگىزىلەدى. ويىن بالالارعا ساباقتا دا، سەرۋەندە دە وتە قاجەت، ءتىپتى بالا جاي دەم الىپ وتىرعاننىڭ وزىندە دە ويىن ۇستىندە بولادى.
«ويىن - نەگىزگى تاجىريبە مەن تەرەڭ ويلاۋدىڭ كوپىرى» - دەپ پەداگوگ س.پينجي ايتقانداي، ويىن - اقپارات الماستىرۋ قۇرالى، ومىرلىك پروبلەمالاردى جەڭە ءبىلۋدى ۇيرەنۋ. بالانىڭ ومىردەگى تۇسىنىگى، ەلىكتەۋى، باقىلاۋى وسى ويىن ۇستىندە كورىنىس تابادى.
You Might Also Like
-
№ 23 «بالاۋسا» مەكتەپكە دەيىنگى گيمنازيا
