ءتىل ۇيرەتۋدەگى جاڭا تەحنولوگيانىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىكتەرى
ءبىلىپ ايتقان سوزگە قۇن جەتپەيدى،
تاۋىپ ايتقان سوزگە شىن جەتپەيدى.
ءوزىڭ بىلمەسەڭ، بىلگەندەردەن ۇيرەن،
ۇيرەنگگەننەن ەشتەنەن كەتپەيدى.
تولە بي
قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدىڭ بولاشاق ۇرپاقتارىنا ءبىلىم بەرۋ باعىتىنداعى ءۇشتىلدى ءبىلىم بەرۋ ماسەلەسى-مەملەكەتىمىزدىڭ باستى ۇستانىمدارىنىڭ ءبىرى.
وسى ۇستانىمعا جەتۋدىڭ بىردەن-بىر جولى: الەمدىك ءبىلىم كەڭەستىگىنەن ورىن الۋ، وركەنيەتتى، قۋاتتى ەلدەر قاتارىنا قوسىلۋ بولىپ تابىلادى. وقىتۋدىڭ يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالارىن پايدالانا وتىرىپ ءبىلىم ساپاسىن ارتتىرۋ، سونداي-اق رۋحاني جان دۇنيەسى باي، جان-جاقتى دامىعان ۇرپاق تاربيەلەۋ-وسى ۇستانىمداردان تۋىپ وتىرعان وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى.
بۇگىنگى تاڭدا ءبىلىم سالاسىنىڭ جەدەل جوسپارىندا ءۇشتىلدى ءبىلىم بەرۋ باعىتىندا، ءبىرتۋما ويلاۋ قابىلەتىمەن ەرەكشەلەنەتىن جەكە تۇلعا قالىپتاستىرۋ مىندەتى تۇر.
ءتىل بەلگىلى ءبىر مادەنيەتتىڭ بولشەگى بولىپ تابىلاتىندىقتان، ءبىز وسى مادەنيەتتىڭ ەرەكشەلىكتەرىمەن تانىس بولۋىمىز كەرەك. ولاي بولسا، قانداي تىلدىك ىس-ارەكەت بولسىن، ءبىز وقۋشىنىڭ بويىنا باعدارلامامەن بەلگىلەنگەن دەڭگەيدەگىدەي اۋىزەكى سويلەۋ ءتىلىنىڭ دامۋىنا ىقپال جاساۋىمىز كەرەك.
بۇگىنگى تاڭدا قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ءۇش ءتىلدى مەڭگەرتۋ بارىسىندا وركەنيەتتى ەلدەردىڭ تاجىريبەسى مەن وتاندىق وزىق داستۇرلەر نەگىزىندە تىلدەردى وقىتۋدىڭ جاڭا باعىتتارى قالىپتاسۋدا.
ءتىلدى ەركىن مەڭگەرۋگە دەيىن الىپ كەلەتىن بىردەن-بىر العىشارتتاردىڭ قاتارىندا سويلەۋ ارەكەتىنىڭ تۇرلەرىنە قاتىستى تاپسىرمالار جۇيەسىن جان-جاقتى دامىتۋ مەن جەتىلدىرۋ تۇرعانى انىق.
قازىرگى تاڭدا قازاق ءتىلىن وقىتۋ دەڭگەيلەرى ءبىرىنشى سىنىپتان باستاپ قولدانىس تاۋىپ، وسىعان سايكەس ءتىلدى وقىتۋ دەڭگەيلەرى قولدانىسقا ەنە باستادى.
قازاق ءتىلى پانىنە ارنالعان باعدارلاما ءبىلىم بەرۋدىڭ ۇلتتىق جۇيەسىن حالىقارالىق ستاندارتتارعا نەگىزدەي وتىرىپ، ەلىمىزدىڭ العا قويىپ وتىرعان ىرگەلى مىندەتتەرىنە ساي جانە قوعامداعى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ۇدەرىستەردى، ۇلتتاردى بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىم ءومىرسالتىن قالىپتاستىرۋ ساياساتىن ۇستانۋ قاعيدالارىن باسشىلىققا الا وتىرىپ، مەملەكەتتىك ءتىلدى وقىتۋدىڭ ءتيىمدى ءارى ساپالى جۇيەلەرىن قالىپتاستىرۋدى كوزدەيدى.
باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنا قازاق ءتىلىن سويلەسىم ارەكەتى ارقىلى مادەنيەتارالىق قاتىسىم قۇرالى رەتىندە مەڭگەرتۋ، وقۋشىلاردىڭ الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق ، الەۋمەتتىك-قوعامدىق، الەۋمەتتىك-مادەني ورتالاردا تىلدىك شەكتەۋدى سەزىنبەي، ءوزىن ەركىن ۇستاۋىنا مۇمكىندىك تۋعىزۋ-نەگىزگى ۇستانىم بولىپ تابىلادى.
قازاق ءتىلى ءپانىن وقىتۋ ۇدەرىسى تىڭدالىم، وقىلىم، جازىلىم، ايتىلىم ارەكەتتەرى ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى. وقۋ ۇدەرىسىندە جۇيەلى جۇرگىزىلەتىن سوزدىك جۇمىسى، اڭگىمە وقۋ، ماتىنمەن جۇمىس جاساۋ، ولەڭدەر جاتتاۋ، جاعداياتتىق تاپسىرمالار ورىنداۋ، پوستەرمەن جۇمىس ىستەۋ، ساحنالىق قويىلىم دايىنداۋ ت.ب. بەلسەندى ادىستەردى قولدانۋ بارىسىندا وقۋشىلاردىڭ سوزدىك قورى جەتىلدىرىلەدى.
قازاق ءتىلىن وقىتۋ ارقىلى وقۋشىلاردىڭ ءوز بەتىمەن ءبىلىم الا بەرۋ قابىلەتىن دامىتۋ باعىتىن كوزدەپ وتىرعان جاڭارتىلعان ءبىلىم تەحنولوگياسىنىڭ ءادىسنامالىق ۇستانىمدارى مىنالار بولا الادى:
• قازاق ءتىلىن قارقىندى وقىتۋ تەحنولوگياسى-عىلىم نىسانى بولا الاتىن ۇعىم
• قازاق ءتىلىن وقىتۋ ارقىلى ءبىلىم الۋشىنىڭ ىزدەنۋ، جاڭالىقتار اشۋ، ولارعا وزىندىك ءتۇيىندى شەشىمدەر ايتا ءبىلۋ قابىلەتىن دامىتۋ تەحنولوگياسى-وزىندىك ەرەكشەلىگى مول ىشكى قۇرامعا يە جۇيە
• قازاق ءتىلىن جەڭىلدەن تەرەڭگە وقىتۋ تەحنولوگياسى نەگىزىندە وقۋشىلاردىڭ وزىندىك شەشىمدەر جاساي الۋ قابىلەتىن، ويلاۋىن دامىتۋ تەحنولوگياسى-وقۋشىلاردىڭ ىزگىلىكتى تاربيەلەۋگە باعىتتالعان جالپى وقۋ ۇدەرىسىنىڭ قۇرامدى بولىگى، سوندىقتان ول ادامگەرشىلىك ۇستانىمدارىن نەگىز ەتىپ الادى.
ءتىل ۇيرەنۋ بارىسىندا سانالىلىق، بەلسەندىلىك كورنەكىلىك، تۇراقتىلىق، تۇسىنىستىلىك ءتارىزدى ديداكتيكالىق ۇستانىم تۇرلەرىنىڭتاجىريبەلىك ماڭىزى زور. ماسەلەن، سانالىلىق ۇستانىمىن الاتىن بولساق، ءتىل ۇيرەنۋشى، الدىمەن تىلدىكبىرلىكتەر مەن ولاردىڭ قولدانىلۋى تۋرالى ەرەجەلەردى ۇيرەنەدى. ارتىنان جاتتىعا كەلە ولاردى اۆتوماتتى تۇردە جۇيەلى قولدانۋعا داعدىلانادى. بەلسەندىلىك ۇستانىمى بويىنشا وقىتۋشىنىڭ از، ءتىل ۇيرەنۋشىنىڭ كوبىرەك سويلەگەنىباستى نازاردا بولادى. تىڭداۋشى بەلسەندىلىگىن جەتىلدىرۋ ءۇشىن ۇيرەتۋدىڭ ويىن، جارىس، كورنەكىلىك تۇرلەرى قولدانىلاتىنى بەلگىلى. كورنەكىلىك ۇستانىمى-كەڭ تاراعان ۇستانىمداردىڭ ءبىرى. عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا ، سەزىم مۇشەلەرى ارقىلى نەنى قولدانۋعا بولادى- سونىڭ ءبارى كورنەكىلىك قىزمەتىنە جۇمسالادى. اتالعان ۇستانىمنىڭ تىلدىك جانە تىلدىك ەمەس دەپ اتالاتىن ەكى ءتۇرى بار.ءتىل ۇيرەنۋ ساباقتارىندا كورنەكىلىكۇستانىمىنىڭ ۇيرەتۋشىلىك، باقىلاۋشىلىق، ۇيىمداستىرۋشىلىق ءتارىزدى قىزمەتتەرى انىقتالادى. بەرىكتىكۇستانىمى-تىل ۇيرەنۋشىنىڭ وقۋ ماتەريالىن ءتۇسىنىپ، ءتۇرلى جاعداياتتاردا قولدانۋىنان كورىنەدى.
دۇنيەدە ءۇش مىڭ ءتىل بار، ءار تىلدە سويلەۋشىلەردىڭ ءوز الەمدىك كوزقاراسى بار. ولاردىڭ وزدەرىنە ءتان مادەنيەتى، ادەت-عۇرپى، ءسالت-داستۇرى، تاريحى بار.
سوندىقتان دا ءتۇرلى ءتىل وكىلدەرى قارىم-قاتىناس جاساعاندا ولاردىڭ اراسىندا تىلدىكقايشىلىقتار بولادى، سەبەبى ءبىر تىلدە ءبىر ۇعىمنىڭ ەكىنشى تىلدە بالاماسى بولماۋى مۇمكىن، ويتكەنى ول ۇعىم سول مادەنيەتكە عانا ءتان، باسقا مادەنيەت وكىلدەرى ونى بىلمەۋى دە مۇمكىن.
سوندىقتان دا ءتىلدى ۇيرەتۋدىڭ نەگىزگى ماقساتى-سويلەتۋ، وقۋشىنىڭوقىتۋشىنى مۇقيات تىڭداپ، قايتالاپ، ءتۇسىنۋى، ءوز پىكىرىن باسقامەن بولىسە ءبىلۋى بولىپ تابىلادى. وقىتۋشى اۋىزشا سويلەۋگە ۇيرەتۋدە كۇندەلىكتى ساباقتا قايتالانىپ وتىراتىن سوزدەرمەن جۇمىس جاساي وتىرىپ، وقۋشىنىڭ تىلگە دەگەن بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ ماقساتىندا تاقىرىپقا بايلانىستى تىلدىك بىرلىكتەردىڭ، فرازەولوگيالىق ورالىمداردىڭ، سويلەۋگە ارنالعان جاعداياتتاردىڭ مازمۇندى ماقساتقا سايبولۋىنا كوڭىل ءبولۋى قاجەت.
اۋىزەكى سويلەۋدى دامىتۋ جاتتىعۋلارىنىڭ ءبىرى رەتىندەبۇيرىقپەن جۇمىس جاسايمىن. رەسەي وقىتۋشىسى ا.يۋ. چاستۋحينانىڭ اۋتۋىنشا، بۇيرىقتى كۇندەلىكتى ساباقتا قايتالانىپ، ساباق سايىن بۇيرىق مازمۇنىن وزگەرتىپ وتىرىپ ۇيرەتۋ وقۋشىنىڭوقىپ تۇسىنۋىنە، ەسىندە قالۋىنا ۇلكەن جول اشادى دەلىنگەن.
قازىرگى ۋاقىتتا كۇندەلىكتى قاجەتتىلىكتەرگە ساي تۋىنداپ وتىرعان كوپ ءتىلدى ءبىلۋ، اسىرەسە مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋ مەن ونى مەڭگەرتۋ قازىرگى كەزدە وزەكتىپروبلەمالاردىڭ ءبىرى دەسەك قاتەلەسپەيمىز.وسى ءباعىتتابىراز ادىستەمەلىك-عىلىمي ەڭبەكتەر مەن وقۋلىقتار، ماقالالار جارىق كورۋدە. بارلىعىنىڭ ورتاقمۇراتى مەن مىندەتى –ءتىلدى مەڭگەرتۋ، ۇيرەتۋ، قاجەتتى ورتادا ەركىن قولدانا بىلۋدەگى تىلدىك ىسكەرلىگىن داعدىلاندىرۋ.
ءبىلىمنىڭ ، ءدارىس بەرۋدە، وقىتۋدىڭ جاڭا ادىستەرى مەن تاسىلدەرى، باعىتتارى ارتۋدا. سوڭعى ادىستەمەلىك ەڭبەكتەردەن اڭعارعانىمىز وقىتۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى تاسىلدەرىنىڭبىرى توپپەن جۇمىس جانە جەكە جۇمىس. وقۋشىنىڭ وزىنە باعىتتالعان ءبىلىم بولىپ تابىلادى. ساباق بارىسىندا دا وقىتۋشى بارلىق ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتى مەن شەبەرلىگىن ءاربىر وقۋشىنىڭ ىنتا-جىگەرى مەنبەلسەندىلىگىن ارتتىراتىن، قىزىعۋشىلىعىن وياتاتىن ىس-ارەكەتتەرگە جۇمساعاندا ءتيىمدى ءارى جەمىستى ناتيجە بەرەتىنى ءسوزسىز. ءتىل وقىتۋدا بەلسەندى قولدانىلاتىن رولدىك ويىندار، ينتەربەلسەندى ادىستەر، كوممۋنيكاتيۆتى –باعدارلى وقىتۋشى ت.ب. ادىستەرمەن جۇزەگە اسىرىلادى. وسى باعىتتا ءاربىر وقىتۋشىنىڭ ادىس-تاسىلدەردىقولدانعان كەزدە، ونى سول ساتتە قولدانىپ قانا قويماي بولاشاقتا دا پايدالانسا، ىسكە اسىرسا دەگەن ويىبولاتىنى ءسوسىز. ال بۇلارينەوقۋشىنىڭ جادىندا ۇمىتىلماستاي ەتىپ قالدىراتىن تاقىرىپ پەن تاپسىرما تۇرلەرى، تاقىرىپتى يگەرتۋدەگى وقىتۋشىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىققابىلەتىمەن تىكەلەيبايلانىستى. قازاق ءتىلىن مادەنيەت پەن سالت-داستۇرمەن بايلانىستىرىپ وقىتۋدىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار ەكەندىگىن وسى جەردە ايتا كەتۋىمىز كەرەك. وقىتۋدىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگىقازاقتىلىن جاقسى بىلەتىن، سويلەي الاتىن وقۋشىلاردىڭ تىلدىك قاتىسىمدىق قىزمەتىمەن بىرگە، ول كوپتەگەن قىزمەتتەرىمەن اناعۇرلىم باي.ساباق بارىسىندادالەلرەتىندە تىلدىك فاكتىلەر، تاريحي ماعلۇماتتار، ءار تۇرلىەتنوگرافيالىق، ەتنولينگۆيستيكالىق زەرتتەۋلەرمەنكەلتىرىلەدى. ءتىلدىڭ سانقىرلى قۇبىلىس ەكەندىگىنەاڭىز بەن ءاپسانالارداعى فاكتىلەر، ەرتەگىلەردەگى وبرازداردىڭ كومەگى ءتيىپ جاتادى.
مىسالى: وكپەسوزىنىڭ «رەنىش، ناز»ماعىناسىن اشىپ بەرۋدە وكپەنى تاعام رەتىندە قوناققا ۇسىنىلمايتىنى مەن «ەرتوستىك» ەرتەگىسىندە جالماۋىز كەمپىر وكپە بەينەسىندە كەلگەندىگى حالىقتىڭ وسى وكپەگە دەگەن وزىندىك كوزقاراسىنان بولۋى كەرەك. وسى سەكىلدى ساباق بارىسىندا باۋىر، جۇرەك جالپى، دەنە مۇشەلەرىنىڭ باسقا زاتتارمەن قۇبىلىستارعا اتاۋ رەتىندە بەرۋدى قازاق حالقىنىڭ وزىندىك دۇنيەتانىمى ماڭىزدى ورىن العاندىعى ايتىلىپ، دەرەكتەرمەن قامتاماسىز ەتىلەدى. وسى رەتتە اباي قۇنانبايەۆتىڭ قارا سوزدەرىنەن الىنعانقازاقتىڭ جۇرەك تۋرالى ايتقانى وتە ماڭىزدى دەرەك. مىس:ءتىرى ادامنىڭ جۇرەكتەن اياۋلى جەرى بولا ما؟ ءبىزدىڭ قازاقتىڭ جۇرەكتى كىسى دەگەنى-باتىر دەگەنى...
قولدانىلعان ادەبيەتتەر:
رەسپۋبليكالىق عىلىمي-ادىستەمەلىك قازاق ءتىلى: ادىستەمە جۋرنالى 2011ج №5
وقۋ باعدارلاما قازاق ءتىلى 1-4 سىنىپ 2016 ج
اقتوبە وبلىسى حرومتاۋ اۋدانى كوكتاۋ ورتا مەكتەبى
الييەۆا دينارا ەرديلدايەۆنا
You Might Also Like
-
كوكتەمدە وقۋشىلاردىڭ بارلىعى مەكتەپ جانىنا شىبىق وتىرعىزعان ەدى. الىبەكتەردىڭ ءمۇعالىمى رابيعا اپاي ارتىلىپ قالعان كوشەتتەردەن بالالارعا بىر-بىردەن بەرگەن.
