تىنىس الۋ مۇشەلەرىنىڭ اۋرۋلارى جانە اۋرۋدىڭ الدىن الۋ
قوستاناي وبلىسى، تاران اۋدانى»،
ەۆگەنوۆ نەگىزگى مەكتەبى» كمم
بيولوگيا - حيميا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
الينا باقىتكۇل قالي قىزى
ەپيگراف
«ءبىر - بىرىمەن بايلانىسى بار زاتتار، سول بايلانىسى كورسەتىلىپ وتىرۋى قاجەت».
(يا. ا. كومەنسكيي)
«ينتەگراسيا»- لاتىنشا «untegratio»-«قالپىنا كەلتىرۋ»، «تولىقتىرۋ» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ينتەگراسيالىق وقىتۋ - وقىتۋدىڭ جۇيەلىك پرينسيپىنە ساي جاقسى ويلاستىرىلعان، ءجىتى قاراستىرىلعان پەداگوگيكالىق ءۇردىس. ينتەگراسيالىق وقىتۋ - بۇل ءبىر وقۋ ماتەريالىنىڭ ءار ءتۇرلى سالاداعى جالپى بىلىمدەرمەن توعىسىپ، ءبىر - بىرىمەن ەتەنە ارالاسىپ كەتۋى.
ءبىلىم بەرۋدى اقپاراتتاندىرۋ نەگىزىندە بيولوگيا مەن حيميا پاندەرىن كىرىكتىرە وقىتۋدىڭ ماقساتى – جالعىز ءبىر ءپان بويىنشا ءبىلىم الىپ قانا قويماي، مازمۇنى كىرىكتىرىلگەن ءبىلىمدى ءوزىنىڭ ءىس - ارەكەتىندە وڭتايلى پايدالانۋعا، ءبىلىم ساپاسىن دامىتۋعا مۇمكىندىك بەرۋىندە
كىرىكتىرىلگەن ساباقتار وقۋشىعا الەم تۋرالى، زاتتار مەن قۇبىلىستاردىڭ ءوزارا بايلانىسى تۋرالى ءبىرتۇتاس ماعلۇمات بەرەدى. بۇنداي ساباقتاردا وقۋشىلاردىڭ وي - ءورىسى دامىپ، شىعارماشىلىق مۇمكىندىكتەرى اشىلىپ، قىزىعۋشىلىقتارى ارتۋمەن قاتار، وقۋ پروسەسى تۇرلەنىپ، ءبىلىم ساپاسى كوتەرىلەدى. وقۋشىلاردىڭ جاڭا قوعامنىڭ اقپاراتتىق كەڭىستىگىندە باسەكەگە قابىلەتتى مامان بولىپ شىعۋىنا كومەكتەسەتىنى ءسوزسىز.
8 - سىنىپ
(بيولوگيا - حيميا - حالىق مەديسيناسى)
ساباقتىڭ تاقىرىبى: تىنىس الۋ مۇشەلەرىنىڭ اۋرۋلارى جانە اۋرۋدىڭ الدىن الۋ.
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: وقۋشىلاردى تىنىس الۋ مۇشەلەرىنىڭ اۋرۋلارى تۋرالى ءبىلىم قالىپتاستىرۋ جانە اۋرۋدىڭ الدىن الۋ، ەمدەلۋ جايلى ءبىلىم بەرۋ
دامىتۋشىلىق: وقۋشىنى وزدىگىنەن وقىپ، وي - ورىستەرىن تەرەڭدەتۋ، ىزدەنىسىن ارتتىرىپ، شىعارماشىلىققا باۋلۋ.
تاربيەلىك: تىنىس الۋ مۇشەلەرىنە كوڭىل ءبولۋ، تىنىس الۋ مۇشەلەرىنىڭ اۋرۋلارىنان ساقتانا وتىرىپ ءوز دەنساۋلىقتارىنا جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋعا تاربيەلەۋ
ساباقتىڭ ءتۇرى: كىرىكتىرىلگەن
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، تەست، زەرتحانالىق جۇمىس، ەسسە، بيولوگيالىق ديكتانت
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: تىنىس الۋ مۇشەلەرى، تىنىس الۋ مۇشەلەرىنىڭ اۋرۋ تۇرلەرى
جاڭا تاقىرىپتىڭ جوسپارى:
1. استىڭ اۋىز قۋىسىندا قورىتىلۋى.
2. ءتىستىڭ قۇرىلىسى مەن قىزمەتى
3. ءتىس قۇرامىنداعى كالسيي
4. ءتىس اۋرۋلارى، ولاردى ەمدەۋ ادىستەرى.
5. تىسكە ارنالعان تاعامدار. ءتىس گيگيەناسى
ەپيگراف:
«اۋزىڭدى تازا ۇستاساڭ، ءتىس اۋرۋىنىڭ كوبىنەن قۇتىلاسىڭ. تاماق جەگەن سايىن ءتىسىڭدى ءتىس تازالاعىشپەن جاقسىلاپ تازالا. ىشكەن - جەگەن سايىن جانە ەرتەڭىندە، كەشىندە اۋزىڭدى تازالاپ شايىپ وتىر». (حالەل دوسمۇحەمەد ۇلى)
ساباق بارىسى:
I. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى
1. سالەمدەسۋ
2. تۇگەندەۋ.
3. پسيحولوگيالىق احۋال
4. ساباققا دايىندىقتارىن تەكسەرۋ
II. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ كەزەڭى
1 - تاپسىرما
1.«ساندار سىرى» جازىلعان كارتوچكا بەرىلەدى:
1. 1، 5 - 2م 2. 5 - 7 م 3. 11 - 13 سم 4. 60 - 65%
5. 25 سم 6. 2 - 3 ل 7. 8 - 10 م 8. 1، 5 - 2، 5 ل.
جاۋاپتارى:
1. توق ىشەكتىڭ ۇزىندىعى2. اش ىشەكتىڭ ۇزىندىعى 3. جۇتقىنشاقتىڭ ۇزىندىعى
4. ادام دەنەسىندەگى سۋدىڭ ورتاشا مولشەرى5. وڭەشتىڭ ۇزىندىعى
6. اسقازان سىيىمدىلىعى 7. اسقورىتۋ جولىنىڭ ۇزىندىعى
8. تاۋلىگىنە قاجەت سۋ مولشەرى
2 - تاپسىرما
2.«بيولوگيالىق ديكتانت»
1. اعزانىڭ قۇرىلىس ماتەريالى... 2. اسقازاننىڭ ورتاڭعى بولىگىندە... بولادى
3. اعزانىڭ ەنەرگيا كوزى... 4. جۇتقىنشاقتان كەيىنگى مۇشە... 5. تاماقتىڭ اسقازاننان ىشەككە ءوتۋىن... رەتتەيدى. 6....- ەڭ ءىرى بەز. 7.... بۇرلەرى بولمايدى. 8.... اسقورىتۋ جولىنىڭ ۇزىن بولىگى.
جاۋاپتارى:
1. اقۋىز. 2. بەزدەر 3. كومىرسۋلار 4. وڭەش. 5. سفينكتەر 6. باۋىر 7. توق ىشەكتىڭ 8. اش ىشەك
3 - تاپسىرما
«ماتىندەگى قاتەنى تابىڭىزدار.»
اۋىز قۋىسىنان كەيىنگى مۇشە – اسقازان. اسقازان كوكەت ارقىلى ءوتىپ، XI كەۋدە ومىرتقاسى دەڭگەيىندە ورنالاسادى. تاعام اسقازاننان توق ىشەككە تۇسەدى. تىك ىشەكتىڭ ءوسىندىسى اپپەنديكسى بولادى. ۇيقى بەزى بولەتىن سەكرەتى - ءوت. باۋىرداعى كومىرسۋلار قورى اميلازا دەپ اتالادى. اسقورىتۋ جولىنىڭ قابىرعاسى ەكى بولىكتەن تۇرادى. باۋىردىڭ ماسساسى 150 گ.
جاۋاپتارى:
جۇتقىنشاق، وڭەش، اش ىشەك، توق ىشەك، باۋىر، گليكوگەن، ءۇش، 1500گ
ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ كەزەڭى بويىنشا: اسقورىتۋ جولدارىنا جاتاتىن مۇشەلەردىڭ اتتارى مەن ۇزىندىقتارىن ەستە ساقتاۋ ءۇشىن ساندار سىرى اتتى تاپسىرما دايىندالدى، سونىمەن قاتار بيولوگيالىق ديكتانت جازعىزۋ، ماتىندەگى قاتەنى تابىڭىز اتتى تاپسىرما بويىنشا وقۋشىلاردىڭ ويلاۋ قابىلەتتەرىن شىڭدايدى.
III. جاڭا ساباق
وقۋشىلارعا باعالاۋ پاراعى تاراتىلادى
«وي شاقىرۋ»
1. 32 قايراق
ءبىرىن - ءبىرى شىڭدايدى (ءتىس)
2. قىزىل تۇلكى ىقپايدى
ءوز ىنىنەن شىقپايدى (ءتىل)
بيولوگيا ءمۇعالىم:
اۋىز قۋىسىندا استىڭ قورىتىلۋى
استىڭ وڭدەلۋى اۋىز قۋىسىنان باستالادى. اۋىز قۋىسى ۇستىڭگى جانە استىڭعى جاقسۇيەكتەردە ورنالاسقان تىستەردەن باستالىپ، سوڭعى جاعى ارانمەن (زيەۆ) شەكتەلەدى. اۋىز قۋىسىنىڭ ۇستىڭگى جاعىنداعى قاتتى تاڭداي سۇيەگى جۇمساق تاڭدايعا جالعاسىپ، تاڭداي مەن جۇمساق تاڭداي اۋىز قۋىسىن كەڭسىرىكتەن ءبولىپ تۇرادى.
اۋىز قۋىسىنا ءۇش جۇپ سىلەكەي بەزدەرى(ەكى شىقشىت، ەكى جاق استى، ەكى ءتىل استى بەزدەرى) اشىلادى. شىقشىت بەزدەرىنىڭ وزەگى ۇرتتىڭ سىلەمەيلى قابىعىنا اشىلادى. جاق استى جانە ءتىل استى بەزدەرى كىشكەنتاي ولاردىڭ وزەكتەرى ءتىل استىنا اشىلادى. سىلەكەيدىڭ قۇرامى 98 - 99 % سۋدان، 1، 5 % تىعىز قالدىق بولاتىن، ءالسىز سىلتىلىك رەاكسيا كورسەتەتىن سۇيىقتىق. تىعىز قالدىقتىڭ قۇرامىنىڭ 2/3 ءى ءنارۋىز بەن فەرمەنتتەردەن تۇرادى. سىلەكەيدە ەكى فەرمەنت: كراحمالدى مالتوزاعا دەيىن ىدىراتاتىن پتيالين(اميلازا) جانە ديساحاريدتەردى گليۋكوزاعا دەيىن ىدراتاتىن مالتازا بار. سىلەكەي ءنارۋىزى - مۋسين سىلەكەيدى جابىسقاق ەتەدى، زيانسىزدانىراتىن ءنارۋىزدى زات – ليزوسيم بولادى. ءتىل - سىلەمەيلى قابىقپەن جابىلعان، تامىرلارى مەن جۇيكەلەرى كوپ، قوزعالمالى بۇلشىقەتتى مۇشە. ءتىل شايناۋ ۇردىسىندە استى قوزعالتادى، سويلەۋ جانە ءدام سەزۋ بولىپ تابىلادى
اۋىز قۋىسىنا تۇسكەن تاعامدى تىستەر مايدالايدى، ۇنتاقتايدى، سىلەكەيمەن دىمدايدى، ءتىل ارقىلى قوزعايدى. تاعام ءتىل تۇبىرىنە اۋىسقاندا جۇتۋ رەفلەكسى پايدا بولادى.
ءتىستىڭ قۇرىلىسى مەن قىزمەتى
1. ادامدا قانشا ءتىس بولادى؟
2. تىستەر قالاي اتالادى؟
ءتىس – قورەكتى ۇستاپ شاينايتىن جانە دىبىستىڭ شىعۋىنا قاتىساتىن مۇشە. ءار ءتىس ساۋىت، مويىن جانە ءبىر نەمەسە بىرنەشە تۇبىردەن تۇرادى. ءتىستىڭ سىرتقى بولىگى - ءتىس ساۋىتى. ءتىس ساۋىتىنىڭ سىرتىن ەمالمەن قاپتالعان. ەمالدىڭ قۇرامىندا 95 % كالسيي فوسفاتى بار. مويىن مەن ءتۇبىرى سەمەنت زاتىمەن قاپتالعان. ءتىستىڭ ءىشى قۋىس، ول بورپىلداق ۇلپادان قۇرالعان، ونىڭ اراسىنان قان تامىرلارى مەن جۇيكە تالشىقتارى وتەدى.
تىستەر ءپىشىنى مەن قىزمەتىنە بايلانىستى كۇرەكتىس، يت ءتىس، ۇلكەن جانە كىشى ازۋ تىستەر دەپ اجىراتىلادى. ەرەسەك ادامدا 28 — 32 تۇراقتى تىستەر بولادى. ۇستىڭگى جانە استىڭعى جاق سۇيەكتىڭ ءاربىر جارتىسىندا 2 كۇرەكتىس بارلىعى - 8، 1 يت ءتىس بارلىق سانى - 4، 2 كىشكەنتاي بارلىعى - 8 جانە 3 ۇلكەن بارلىعى - 12 ازۋ تىستەر ورنالاسادى. استىڭعى جاق سۇيەكتەگى ۇلكەن ازۋ تىستەردىڭ ەكى ءتۇبىرى، ال ۇستىڭگى جاقسۇيەكتە - ءۇش ءتۇبىرى، قالعان تىستەردە ءبىر ءتۇبىرى بولادى. ادام كۇرەك جانە يت تىستەردىڭ كومەگىمەن تاعامدى جۇلىپ الىپ جەيدى، ازۋ تىستەردىڭ كومەگىمەن تاعامدى ۇساقتاپ شاينايدى. ءاربىر ءتىستىڭ اۋىز قۋىسىنا قىزىل يەكتەن شىعىپ تۇراتىن قاپتاماسى، ءتىس مويىنى جانە جاق سۇيەكتىڭ ءتىس قۋىسىنا كىرىپ تۇراتىن ءتىس ءتۇبىرى بولادى. اۋىز قۋىسىندا تىستەردىڭ ورنالاسۋى كورسەتىلەدى
ءسابي ومىرگە ءتىسسىز كەلەدى. ءسابيدىڭ 6 - 9 ايلىعىندا العاش رەت كۇرەك تىستەر شىعا باستايدى. سابيدە 2 جاسقا دەيىن بارلىعى 20 ءتىس شىعادى. بۇل تىستەر ءسۇت تىستەر دەپ اتالادى. 6 - 7 جاستان باستاپ ءسۇت تىستەر ءتۇسىپ، 12 - 14 جاستا تۇراقتى تىستەر شىعىپ، ەڭ سوڭعى ۇلكەن ازۋ تىستەر 18 - 20 (ودان دا كەشىرەك) جاستا شىعادى.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
ەۆگەنوۆ نەگىزگى مەكتەبى» كمم
بيولوگيا - حيميا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
الينا باقىتكۇل قالي قىزى
ەپيگراف
«ءبىر - بىرىمەن بايلانىسى بار زاتتار، سول بايلانىسى كورسەتىلىپ وتىرۋى قاجەت».
(يا. ا. كومەنسكيي)
«ينتەگراسيا»- لاتىنشا «untegratio»-«قالپىنا كەلتىرۋ»، «تولىقتىرۋ» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ينتەگراسيالىق وقىتۋ - وقىتۋدىڭ جۇيەلىك پرينسيپىنە ساي جاقسى ويلاستىرىلعان، ءجىتى قاراستىرىلعان پەداگوگيكالىق ءۇردىس. ينتەگراسيالىق وقىتۋ - بۇل ءبىر وقۋ ماتەريالىنىڭ ءار ءتۇرلى سالاداعى جالپى بىلىمدەرمەن توعىسىپ، ءبىر - بىرىمەن ەتەنە ارالاسىپ كەتۋى.
ءبىلىم بەرۋدى اقپاراتتاندىرۋ نەگىزىندە بيولوگيا مەن حيميا پاندەرىن كىرىكتىرە وقىتۋدىڭ ماقساتى – جالعىز ءبىر ءپان بويىنشا ءبىلىم الىپ قانا قويماي، مازمۇنى كىرىكتىرىلگەن ءبىلىمدى ءوزىنىڭ ءىس - ارەكەتىندە وڭتايلى پايدالانۋعا، ءبىلىم ساپاسىن دامىتۋعا مۇمكىندىك بەرۋىندە
كىرىكتىرىلگەن ساباقتار وقۋشىعا الەم تۋرالى، زاتتار مەن قۇبىلىستاردىڭ ءوزارا بايلانىسى تۋرالى ءبىرتۇتاس ماعلۇمات بەرەدى. بۇنداي ساباقتاردا وقۋشىلاردىڭ وي - ءورىسى دامىپ، شىعارماشىلىق مۇمكىندىكتەرى اشىلىپ، قىزىعۋشىلىقتارى ارتۋمەن قاتار، وقۋ پروسەسى تۇرلەنىپ، ءبىلىم ساپاسى كوتەرىلەدى. وقۋشىلاردىڭ جاڭا قوعامنىڭ اقپاراتتىق كەڭىستىگىندە باسەكەگە قابىلەتتى مامان بولىپ شىعۋىنا كومەكتەسەتىنى ءسوزسىز.
8 - سىنىپ
(بيولوگيا - حيميا - حالىق مەديسيناسى)
ساباقتىڭ تاقىرىبى: تىنىس الۋ مۇشەلەرىنىڭ اۋرۋلارى جانە اۋرۋدىڭ الدىن الۋ.
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: وقۋشىلاردى تىنىس الۋ مۇشەلەرىنىڭ اۋرۋلارى تۋرالى ءبىلىم قالىپتاستىرۋ جانە اۋرۋدىڭ الدىن الۋ، ەمدەلۋ جايلى ءبىلىم بەرۋ
دامىتۋشىلىق: وقۋشىنى وزدىگىنەن وقىپ، وي - ورىستەرىن تەرەڭدەتۋ، ىزدەنىسىن ارتتىرىپ، شىعارماشىلىققا باۋلۋ.
تاربيەلىك: تىنىس الۋ مۇشەلەرىنە كوڭىل ءبولۋ، تىنىس الۋ مۇشەلەرىنىڭ اۋرۋلارىنان ساقتانا وتىرىپ ءوز دەنساۋلىقتارىنا جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋعا تاربيەلەۋ
ساباقتىڭ ءتۇرى: كىرىكتىرىلگەن
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، تەست، زەرتحانالىق جۇمىس، ەسسە، بيولوگيالىق ديكتانت
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: تىنىس الۋ مۇشەلەرى، تىنىس الۋ مۇشەلەرىنىڭ اۋرۋ تۇرلەرى
جاڭا تاقىرىپتىڭ جوسپارى:
1. استىڭ اۋىز قۋىسىندا قورىتىلۋى.
2. ءتىستىڭ قۇرىلىسى مەن قىزمەتى
3. ءتىس قۇرامىنداعى كالسيي
4. ءتىس اۋرۋلارى، ولاردى ەمدەۋ ادىستەرى.
5. تىسكە ارنالعان تاعامدار. ءتىس گيگيەناسى
ەپيگراف:
«اۋزىڭدى تازا ۇستاساڭ، ءتىس اۋرۋىنىڭ كوبىنەن قۇتىلاسىڭ. تاماق جەگەن سايىن ءتىسىڭدى ءتىس تازالاعىشپەن جاقسىلاپ تازالا. ىشكەن - جەگەن سايىن جانە ەرتەڭىندە، كەشىندە اۋزىڭدى تازالاپ شايىپ وتىر». (حالەل دوسمۇحەمەد ۇلى)
ساباق بارىسى:
I. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى
1. سالەمدەسۋ
2. تۇگەندەۋ.
3. پسيحولوگيالىق احۋال
4. ساباققا دايىندىقتارىن تەكسەرۋ
II. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ كەزەڭى
1 - تاپسىرما
1.«ساندار سىرى» جازىلعان كارتوچكا بەرىلەدى:
1. 1، 5 - 2م 2. 5 - 7 م 3. 11 - 13 سم 4. 60 - 65%
5. 25 سم 6. 2 - 3 ل 7. 8 - 10 م 8. 1، 5 - 2، 5 ل.
جاۋاپتارى:
1. توق ىشەكتىڭ ۇزىندىعى2. اش ىشەكتىڭ ۇزىندىعى 3. جۇتقىنشاقتىڭ ۇزىندىعى
4. ادام دەنەسىندەگى سۋدىڭ ورتاشا مولشەرى5. وڭەشتىڭ ۇزىندىعى
6. اسقازان سىيىمدىلىعى 7. اسقورىتۋ جولىنىڭ ۇزىندىعى
8. تاۋلىگىنە قاجەت سۋ مولشەرى
2 - تاپسىرما
2.«بيولوگيالىق ديكتانت»
1. اعزانىڭ قۇرىلىس ماتەريالى... 2. اسقازاننىڭ ورتاڭعى بولىگىندە... بولادى
3. اعزانىڭ ەنەرگيا كوزى... 4. جۇتقىنشاقتان كەيىنگى مۇشە... 5. تاماقتىڭ اسقازاننان ىشەككە ءوتۋىن... رەتتەيدى. 6....- ەڭ ءىرى بەز. 7.... بۇرلەرى بولمايدى. 8.... اسقورىتۋ جولىنىڭ ۇزىن بولىگى.
جاۋاپتارى:
1. اقۋىز. 2. بەزدەر 3. كومىرسۋلار 4. وڭەش. 5. سفينكتەر 6. باۋىر 7. توق ىشەكتىڭ 8. اش ىشەك
3 - تاپسىرما
«ماتىندەگى قاتەنى تابىڭىزدار.»
اۋىز قۋىسىنان كەيىنگى مۇشە – اسقازان. اسقازان كوكەت ارقىلى ءوتىپ، XI كەۋدە ومىرتقاسى دەڭگەيىندە ورنالاسادى. تاعام اسقازاننان توق ىشەككە تۇسەدى. تىك ىشەكتىڭ ءوسىندىسى اپپەنديكسى بولادى. ۇيقى بەزى بولەتىن سەكرەتى - ءوت. باۋىرداعى كومىرسۋلار قورى اميلازا دەپ اتالادى. اسقورىتۋ جولىنىڭ قابىرعاسى ەكى بولىكتەن تۇرادى. باۋىردىڭ ماسساسى 150 گ.
جاۋاپتارى:
جۇتقىنشاق، وڭەش، اش ىشەك، توق ىشەك، باۋىر، گليكوگەن، ءۇش، 1500گ
ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ كەزەڭى بويىنشا: اسقورىتۋ جولدارىنا جاتاتىن مۇشەلەردىڭ اتتارى مەن ۇزىندىقتارىن ەستە ساقتاۋ ءۇشىن ساندار سىرى اتتى تاپسىرما دايىندالدى، سونىمەن قاتار بيولوگيالىق ديكتانت جازعىزۋ، ماتىندەگى قاتەنى تابىڭىز اتتى تاپسىرما بويىنشا وقۋشىلاردىڭ ويلاۋ قابىلەتتەرىن شىڭدايدى.
III. جاڭا ساباق
وقۋشىلارعا باعالاۋ پاراعى تاراتىلادى
«وي شاقىرۋ»
1. 32 قايراق
ءبىرىن - ءبىرى شىڭدايدى (ءتىس)
2. قىزىل تۇلكى ىقپايدى
ءوز ىنىنەن شىقپايدى (ءتىل)
بيولوگيا ءمۇعالىم:
اۋىز قۋىسىندا استىڭ قورىتىلۋى
استىڭ وڭدەلۋى اۋىز قۋىسىنان باستالادى. اۋىز قۋىسى ۇستىڭگى جانە استىڭعى جاقسۇيەكتەردە ورنالاسقان تىستەردەن باستالىپ، سوڭعى جاعى ارانمەن (زيەۆ) شەكتەلەدى. اۋىز قۋىسىنىڭ ۇستىڭگى جاعىنداعى قاتتى تاڭداي سۇيەگى جۇمساق تاڭدايعا جالعاسىپ، تاڭداي مەن جۇمساق تاڭداي اۋىز قۋىسىن كەڭسىرىكتەن ءبولىپ تۇرادى.
اۋىز قۋىسىنا ءۇش جۇپ سىلەكەي بەزدەرى(ەكى شىقشىت، ەكى جاق استى، ەكى ءتىل استى بەزدەرى) اشىلادى. شىقشىت بەزدەرىنىڭ وزەگى ۇرتتىڭ سىلەمەيلى قابىعىنا اشىلادى. جاق استى جانە ءتىل استى بەزدەرى كىشكەنتاي ولاردىڭ وزەكتەرى ءتىل استىنا اشىلادى. سىلەكەيدىڭ قۇرامى 98 - 99 % سۋدان، 1، 5 % تىعىز قالدىق بولاتىن، ءالسىز سىلتىلىك رەاكسيا كورسەتەتىن سۇيىقتىق. تىعىز قالدىقتىڭ قۇرامىنىڭ 2/3 ءى ءنارۋىز بەن فەرمەنتتەردەن تۇرادى. سىلەكەيدە ەكى فەرمەنت: كراحمالدى مالتوزاعا دەيىن ىدىراتاتىن پتيالين(اميلازا) جانە ديساحاريدتەردى گليۋكوزاعا دەيىن ىدراتاتىن مالتازا بار. سىلەكەي ءنارۋىزى - مۋسين سىلەكەيدى جابىسقاق ەتەدى، زيانسىزدانىراتىن ءنارۋىزدى زات – ليزوسيم بولادى. ءتىل - سىلەمەيلى قابىقپەن جابىلعان، تامىرلارى مەن جۇيكەلەرى كوپ، قوزعالمالى بۇلشىقەتتى مۇشە. ءتىل شايناۋ ۇردىسىندە استى قوزعالتادى، سويلەۋ جانە ءدام سەزۋ بولىپ تابىلادى
اۋىز قۋىسىنا تۇسكەن تاعامدى تىستەر مايدالايدى، ۇنتاقتايدى، سىلەكەيمەن دىمدايدى، ءتىل ارقىلى قوزعايدى. تاعام ءتىل تۇبىرىنە اۋىسقاندا جۇتۋ رەفلەكسى پايدا بولادى.
ءتىستىڭ قۇرىلىسى مەن قىزمەتى
1. ادامدا قانشا ءتىس بولادى؟
2. تىستەر قالاي اتالادى؟
ءتىس – قورەكتى ۇستاپ شاينايتىن جانە دىبىستىڭ شىعۋىنا قاتىساتىن مۇشە. ءار ءتىس ساۋىت، مويىن جانە ءبىر نەمەسە بىرنەشە تۇبىردەن تۇرادى. ءتىستىڭ سىرتقى بولىگى - ءتىس ساۋىتى. ءتىس ساۋىتىنىڭ سىرتىن ەمالمەن قاپتالعان. ەمالدىڭ قۇرامىندا 95 % كالسيي فوسفاتى بار. مويىن مەن ءتۇبىرى سەمەنت زاتىمەن قاپتالعان. ءتىستىڭ ءىشى قۋىس، ول بورپىلداق ۇلپادان قۇرالعان، ونىڭ اراسىنان قان تامىرلارى مەن جۇيكە تالشىقتارى وتەدى.
تىستەر ءپىشىنى مەن قىزمەتىنە بايلانىستى كۇرەكتىس، يت ءتىس، ۇلكەن جانە كىشى ازۋ تىستەر دەپ اجىراتىلادى. ەرەسەك ادامدا 28 — 32 تۇراقتى تىستەر بولادى. ۇستىڭگى جانە استىڭعى جاق سۇيەكتىڭ ءاربىر جارتىسىندا 2 كۇرەكتىس بارلىعى - 8، 1 يت ءتىس بارلىق سانى - 4، 2 كىشكەنتاي بارلىعى - 8 جانە 3 ۇلكەن بارلىعى - 12 ازۋ تىستەر ورنالاسادى. استىڭعى جاق سۇيەكتەگى ۇلكەن ازۋ تىستەردىڭ ەكى ءتۇبىرى، ال ۇستىڭگى جاقسۇيەكتە - ءۇش ءتۇبىرى، قالعان تىستەردە ءبىر ءتۇبىرى بولادى. ادام كۇرەك جانە يت تىستەردىڭ كومەگىمەن تاعامدى جۇلىپ الىپ جەيدى، ازۋ تىستەردىڭ كومەگىمەن تاعامدى ۇساقتاپ شاينايدى. ءاربىر ءتىستىڭ اۋىز قۋىسىنا قىزىل يەكتەن شىعىپ تۇراتىن قاپتاماسى، ءتىس مويىنى جانە جاق سۇيەكتىڭ ءتىس قۋىسىنا كىرىپ تۇراتىن ءتىس ءتۇبىرى بولادى. اۋىز قۋىسىندا تىستەردىڭ ورنالاسۋى كورسەتىلەدى
ءسابي ومىرگە ءتىسسىز كەلەدى. ءسابيدىڭ 6 - 9 ايلىعىندا العاش رەت كۇرەك تىستەر شىعا باستايدى. سابيدە 2 جاسقا دەيىن بارلىعى 20 ءتىس شىعادى. بۇل تىستەر ءسۇت تىستەر دەپ اتالادى. 6 - 7 جاستان باستاپ ءسۇت تىستەر ءتۇسىپ، 12 - 14 جاستا تۇراقتى تىستەر شىعىپ، ەڭ سوڭعى ۇلكەن ازۋ تىستەر 18 - 20 (ودان دا كەشىرەك) جاستا شىعادى.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
You Might Also Like
