ءزار قۇرامى، ءزاردىڭ ءتۇزىلۋى. بۇيرەك اۋرۋلارى، سەبەپتەرى، ونىڭ الدىن الۋ
قوستاناي وبلىسى، تاران اۋدانى»،
ەۆگەنوۆ نەگىزگى مەكتەبى» كمم
بيولوگيا - حيميا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
الينا باقىتكۇل قالي قىزى
بيولوگيا 8 سىنىپ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ءزار قۇرامى، ءزاردىڭ ءتۇزىلۋى. بۇيرەك اۋرۋلارى، سەبەپتەرى، ونىڭ الدىن الۋ. ىشىمدىكتىڭ زيانى. سۋ مەن مينەرالدى زاتتاردىڭ اعزا ءۇشىن ماڭىزى.
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: ءزاردىڭ قۇرامى، ءزار ءتۇزىلۋى، بۇيرەك اۋرۋلارى، ونىڭ بولۋ سەبەپتەرى تۋرالى، ونىڭ الدىن الۋ تۋرالى ءبىلىم قالىپتاستىرىپ، سۋ مەن مينەرالدى زاتتاردىڭ اعزا ءۇشىن ماڭىزىن ءتۇسىندىرۋ.
. دامىتۋشىلىق: وقۋشىنى وزدىگىنەن وقىپ، وي - ورىستەرىن تەرەڭدەتۋ، ىزدەنىسىن ارتتىرىپ، شىعارماشىلىققا باۋلۋ.
تاربيەلىك: ءوز دەنساۋلىقتارىنا جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋعا، سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ساقتاۋعا تاربيەلەۋ
ساباقتىڭ ءادىسى: توپپەن جۇمىس، وقۋلىقپەن جۇمىس
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، سلايدتار
ءپانارالىق بايلانىس: حالىق مەديسيناسى
جاڭا تاقىرىپتىڭ جوسپارى:
4. ءزاردىڭ قۇرامى، ءزار ءتۇزىلۋ
1. بۇيرەك اۋرۋلارى، سەبەپتەرى
2. بۇيرەك اۋرۋلارىنىڭ الدىن الۋ
3. سۋ مەن مينەرالدى زاتتاردىڭ اعزا ءۇشىن ماڭىزى
ساباق بارىسى:
I. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى
1. سالەمدەسۋ
2. تۇگەندەۋ.
3. پسيحولوگيالىق احۋال
II. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ كەزەڭى
1. تەست (سلايد1)
1. قانداي مۇشەلەر ارقىلى زات الماسۋدىڭ سوڭعى ونىمدەرىن شىعارادى؟
ا) باۋىر، بۇيرەك ءا) بۇيرەك، وكپە ب) اش ىشەك، توق ىشەك ۆ) تەرى، كوكەت
2. ءزار شىعارۋ قانداي مۇشەلەردەن تۇرادى؟
ا) بۇيرەك، تىك ىشەك ءا) نەسەپاعار، توق ىشەك ب) بۇيرەك، نەسەپاعار ۆ) قۋىق، تىك ىشەك
3. ءزار قايدا جيناقتالادى؟
ا) بۇيرەكتە ءا) نەسەپاعاردا ب) قۋىقتا ۆ) توق ىشەكتە
4. بۇيرەكتە تۇزىلەتىن سۇيىقتىق؟
ا) سۋ ءا) ءوت ب) تۇز قىشقىلى ۆ) ءزار
5. بۇيرەكتىڭ نەگىزگى قىزمەت اتقاراتىن مۇشەسى؟
ا) نەفرون ءا) بۇيرەك دەنەشىگى ب) بۇيرەك استاۋشاسى ۆ) قاقپاسى
8. بۇيرەك سىرتى قانداي زاتپەن قاپتالعان؟
ا) بوزعىلت ءتۇستى زاتپەن ءا) دەنەشىكپەن ب) جيناعىش تۇتىكشەمەن ۆ) قوڭىرقاي قىرتىستى قاباتپەن
9. اعزاداعى قان نەشە مينۋت سايىن بۇيرەك ارقىلى وتەدى؟
ا) 1مينۋت ءا) 3مينۋت ب) 5مينۋت ۆ) 7 مينۋت
10. ەرەسەك ادامداعى قۋىقتىڭ سىيىمدىلىعى قانشا؟
ا) 100مل ءا) 200مل ب) 350 مل ۆ) 500مل
2. سايكەستىگىن تابىڭىز. (سلايد 2)
مۇشەلەر ىدىراۋ ونىمدەرى
1. بۇيرەك
2. تەرى بەزدەرى
3. وكپە
4. توق ىشەك
ا) سو2، ن2و ۇشقىش زاتتار(ەفير، حلوروفورم) بۋلارى
ءا) ءوت پيگمەنتتەرى، اۋىر مەتالداردىڭ تۇزدارى (كالسيي)
ب) سۋ، تۇزدار، زات الماسۋدىڭ قالدىق ونىمدەرى، بوگدە زاتتار، ۋلى زاتتار
ۆ) سۋ، تۇزدار
جاۋاپتارى: 1. ب) 2. ۆ) 3. ا) 4. ءا)
III. جاڭا ساباق
وقۋشىلارعا باعالاۋ پاراعى جانە بىلەمىن، بىلگىم كەلەدى، ءبىلدىم گرافاسى تاراتىلادى
الدىن الا 3 جانە 4 توپقا ءۇي تاپسىرماسى بەرىلگەن.
«وي شاقىرۋ»
ۇلپالار مەن مۇشەنى
جاسۋشانى تازالاپ
قاجەتسىز دەگەن زاتتاردى
شىعارار سىرتقا بۇل مۇشە. (بۇيرەك)
1 - توپ: (سلايد 3)
ءزاردىڭ قۇرامى. ءزار ءتۇزىلۋى. ادام ءزارىنىڭ قۇرامى 96 سۋ، 1، 5 - ى بەيورگنيكالىق زاتتار، 2، 5 ورگانيكالىق زاتتار. زاردە حلورلى ءناترييدىڭ مولشەرى كوبىرەك، سۋلفاتتار، فوسفاتتار،، كاليي، كالسيي، ماگنيي كاربوناتتارى از مولشەردە بولادى. اسىرەسە نەسەپنار، ءزار قىشقىلى كوبىرەك كەزدەسەدى. نەسەپنار باۋىردى اممياكتان تۇزىلەدى. ەرەسەك ادام تاۋلىگىنە شمامان 1، 2 - 1، 6 ل ءزار بولەدى. ءزاردىڭ سارعىش ءتۇستى بولۋى ونىڭ قۇرامىنداعى ۋروحروم پيگمەنتىنە بايلانىستى. ۋروحروم گەموگلوبيننىڭ ىدىراۋىنان، ىشەك پەن بۇيرەكتە ءوت پيگمەنتىنەن تۇزىلەدى.
بۇيرەكتەن تاۋلىگىنە 1700 - 1800 ل استام قان اعىپ وتەدى. بۇيرەكتە ءزاردىڭ ءتۇزىلۋى 2 كەزەڭنەن تۇرادى: ءسۇزىلۋ (فيلتراسيا)، جانە قايتا ءسىڭىرىلۋ (رەابسوربسيا). لاتىنشا «ابسوربسيا»- ءسۇزىلۋ، «رە»- قوسىمشا كەرى قايتۋ دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى.
ءزار ءتۇزىلۋدىڭ ءسۇزىلۋ كەزەڭىندە بۇيرەكتىڭ قىرتىستى زاتىندا ورنالاسقان بۇيرەك دەنەشىگىندەگى قىلتامىر شۋماعىنداعى قاننان ءزار بولىنەدى. ءمۇنى ءبىرىنشى رەتتىك ءزار ءتۇزىلۋ دەپ اتايدى. بۇيرەكتەن اعىپ وتەتىن ءاربىر 10 ل قاننان 1 ل ءبىرىنشى رەتتىك ءزار تۇزىلەدى جانە بۇل زاردە ءنارۋىز بولمايدى. ءبىرىنشى رەت تۇزىلگەن ءزاردىڭ قۇرامىنداعى سۋدىڭ مولشەرى قايتادان قانعا وتەدى. سونىمەن بىرگە اعزاعا قاجەتتى قانت، امينقىشقىلدارى، ناتريي، كاليي يوندارى، سۋ جانە باسقا دا زاتتار قايتادان قانعا سىڭىرىلەدى. وسىلاي قايتادان ءسىڭىرىلۋ ناتيجەسىندە تاۋلىگىنە شامامەن 1، 5 ل ەكىنشى رەتتىك ءزار تۇزىلەدى.
بۇيرەكتە ءزاردىڭ سىرتقا شىعارىلۋى ءوسىمدى جۇيكە جۇيەسى ارقىلى رەتتەلەدى. سونىمەن قاتار بۇيرەكتىڭ قىزمەتىن رەتتەۋگە ارالىق ميدان (گيپوتالامۋستان) ءتۇزىلىپ، گيپوفيزدىڭ ارتقى بولىمىنەن بولىنەتىن ۆازوپرەسسين گورمونى دا قاتىسادى.
2 - توپ. بۇيرەكتىڭ اۋرۋلارى. بۇيرەككە ىشىمدىكتىڭ زيانى. بۇيرەك اۋرۋلارىنىڭ الدىن الۋ (سلايد 4، 5)
بۇيرەكتىڭ ەڭ ءقاۋىپتى اۋرۋى - نەفريت (گرەكشە «nephros”- بۇيرەك)- بۇيرەكتىڭ قابىنۋى. نەفريت اۋرۋىن باكتەريالار تۋدىرادى. قاننىڭ ءنارۋىزى ازايىپ، قان سارىسۋىنىڭ ۇلپا سۇيىقتىعىنان سۋدى سورۋ ارەكەتى تومەندەيدى، ءارى ءزاردىڭ ءتۇزىلۋى دە باياۋلايدى.
بۇيرەك قىزمەتىنىڭ بۇزىلۋىنان، قاندا نەسەپناردىڭ مولشەرىنىڭ شەكتەن تىس (20 - 30ەسە) كوبەيۋىنەن ۋرەميا (ءزارلىقان) اۋرۋىنا شالدىعۋى مۇمكىن.
بۇيرەك تاسى (ۋروليتياز). ءزاردىڭ قۇرامىنداعى قاتتى زاتتار (ءزار قىشقىلى، كالسيي فوسفاتى) وتە ناشار ەريدى. ەگەر قاتتى زاتتاردىڭ مولشەرى كوبەيىپ كەتسە، ءزار جولىندا قاتايىپ، تاسقا اينالادى. تاس وتە ءىرى بولسا، ءزاردىڭ شىعۋىنا كەدەرگى كەلتىرەدى.
بالالاردا كوبىرەك كەزدەسەتىن بۇيرەك اۋرۋى - تۇندە ءزار توقتاماۋ (ەنۋرەز). ول بادامشا بەزدەردىڭ، جۇلىن قىزمەتىنىڭ بۇزىلۋىنان بولادى. اۋرۋ كوبىنە 2 جاستان اسقان بالالاردا كەزدەسەدى.
قۋىقتىڭ قابىنۋى(سيستيت) – قۋىققا سالقىن تيگەننەن ءزار توقتامايدى.
بۇيرەك اۋرۋلارىن ەمدەيتىن دارىگەر - ۋرولوگ (گرەكشە «uron - ءزار)، قازىرگى كەزدە وتە ءقاۋىپتى بۇيرەك اۋرۋلارىن ەمدەۋ كەزىندە جاساندى بۇيرەك اپسابى -
گەمودياليزاتور – قولدانىلادى.
بۇيرەكتىڭ دۇرىس جۇمىس ىستەۋىنە ىشىمدىكتى پايدالانۋ وتە زيان. ىشىمدىكتى كوپ پايدالانعاندا، بۇيرەكتىڭ جاسۋشالارى زياندى زاتتاردى شىعارا المايتىن بولادى. جاسۋشالار قابىنىپ، زارمەن بىرگە اعزادان قاجەتتى ءنارۋىز ءبولىنىپ، سىرتقا شىعا باستايدى. ىشىمدىكپەن ۋلانعان بۇيرەك ءبۇرىسىپ، ءزاردىڭ ءبولىنۋى اياقتالادى.
بۇيرەكتىڭ قالىپتى جۇمىسىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن مىنا جاعدايلاردى ساقتاۋ قاجەت:
1. سالاۋاتتى ءومىر ءسۇرۋ؛ 2. وتە اششى، وتە تۇزدى تاعامداردى پايدالانباۋ؛
3. ىشىمدىكتەن، ەسىرتكىدەن، تەمەكىدەن اۋلاق بولۋ.
4. ءارتۇرلى قابىنۋعا قارسى اۋرۋلاردىڭ الدىن الۋ
3 توپ. بۇيرەك اۋرۋلارىن ەمدەۋدىڭ جولدارى (حالىق مەديسيناسى - سلايد6)
بۇيرەك، قۋىق جولدارىمەن بايلانىساتىندىقتان تاس بايلانعاندا: حالىق مەديسيناسىندا جانتاق وسىمدىگىن پايدالانادى. ول ءشولدى، قۇمدى، دالالى ايماقتاردا كوپ وسەتىن تۇيە مالىنىڭ نەگىزگى قورەگى. قۇرامىندا س دارۋمەنى، كاروتين، ەفير مايلارى، گليكوزيد بار. ءدارى جاساۋ ءۇشىن ءشوبىن جاز ايلارىندا، تامىرىن كۇز ايلارىندا جينايدى. وسىمدىكتىڭ بۇتاقتارى مەن جاپىراقتارىنان جاسالعان تۇنبانى جوتەل باساتىن ءدارى رەتىندە جانە بۇيرەككە، قۋىققا تاس بايلانعاندا پايدالانادى.
ءدارىنى دايىنداۋ ءتاسىلى: 20 گر. تامىردى 1 ستاكان قايناپ تۇرعان سۋعا سالىپ، 20 مينۋت تۇندىرىپ قويادى، سودان سوڭ ءسۇزىپ الىپ، 4 - 5 قاسىقتان كۇنىنە 3 رەت ىشەدى. سونىمەن قاتار 1 اپتا تەك قانا قارا نان مەن قاربىزدى ازىق ەتەتىن بولسا، قۇم مەن تاس كىشى دارەتپەن سىرتقا شىعادى. بۇيرەكتىڭ قىزمەتىن جاقسارتۋعا جۇگەرى دە وتە پايدالى. بۇيرەك قىزمەتىنە سۋىق سۋدى كوپ ءىشۋ زيان، ونىڭ ورنىن ايران، سۇتپەن الماستىرسا وتە جاقسى بولادى.
4 توپ.
سۋ مەن مينەرالدى زاتتاردىڭ اعزا ءۇشىن ماڭىزى (سلايد 7)
اعزاداعى مينەرالدى زاتتاردىڭ نەگىزگى قۇرامىن ناتريي، كاليي، كالسيي، ماگنييدىڭ حلوريدتەرى، فوسفاتتارى، كاربونات تۇزدارى قۇرايدى. سونىمەن قاتار اعزادا تەمىر، مىرىش، مىس، كوبالت، يود، مارگانەس سياقتى باسقا دا ميكروەلەمەنتتەر قاتارى بولادى.
تەمىر گەموگلوبيننىڭ قۇرامىنا، مىس كوپتەگەن فەرمەنتتەردە، كۇكىرت اسقازان قىشقىلى مەن گورموندارىنىڭ، كوبالت ۆ12 توبى دارۋمەندەرىنىڭ قۇرامىندا بولادى.. سۇيەكتى جانە شەمىرشەكتى ۇلپالاردا كالسيي - 90 %، فوسفور - 87% %، 50%- ماگنيي بولادى.. مينەرالدى زاتتاردىڭ ەڭ كوپ مولشەرى ەتتە، سۇتتە، قارا ناندا، بۇرشاق تۇقىمداستاردا جانە جەمىستەردە بولادى. ەرەسەك اعزا ءۇشىن مينەرالدى زاتتاردىڭ تاۋلىكتىك مولشەرى ورتا ەسەپپەن: ناتريي - 215، كاليي - 75، كالسيي - 60، ماگنيي - 35، حلور - 215، فوسفات - 105مگ بولادى..
اسقازان - ىشەك ارقىلى سىڭىرىلگەن مينەرالدى زاتتار قان مەن ليمفاعا تۇسەدى. ەرىتىندى تۇرىندە قاجەتسىز مينەرالدى زاتتار بۇيرەك ارقىلى (ناتريي، كاليي، حلور، يود) سىرتقا شىعادى، ەرىمەگەندەرى ۇلكەن دارەتپەن شىعادى. ءزار ارقىلى سۋ 1، 0 - 1، 4 ليتر، ۇلكەن دارەتپەن - 0، 2، تەرى جانە تەر ارقىلى 0، 4ل سىرتقا شىعادى. سۋ مەن تۇزداردىڭ الماسۋىن رەتتەيتىن ورتالىق ارالىق ميدىڭ گيپوتالامۋستىق بولىگىندە ورنالاسقان. سۋ مەن مينەرالدى زاتتاردىڭ تۇراقتى تۇردە الماسۋىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن مىنا جاعدايلاردى ساقتاۋ قاجەت:
1. سۋدى كۇندەلىكتى قاجەتتى مولشەرىن قابىلداۋ. 2. مينەرالدى جانە اسحانالىق سۋدى قابىلداۋ(گازدالماعان بولۋى كەرەك) 3. جەمىس - جيدەكتەردى كۇندەلىكتى قابىلداۋ. 3. قاجەت بولعان جاعدايدا قوسىمشا بيولوگيالىق بەلسەندى زاتتاردى قابىلداۋ
كەز كەلگەن جاسۋشا قۇرامىنداعى حيميالىق قوسىلىستار اراسىندا مولشەرى جاعىنان الدىڭعى ورىندى سۋ الادى. مىسالى، سۇيەك ۇلپاسىنىڭ جاسۋشالارىندا ونىڭ ۇلەسى 20%، ماي ۇلپاسىندا - 30%، بۇلشىق ەتتە - 75%، ميدىڭ سۇر زاتىندا، بۇيرەكتە، وكپەدە، باۋىردا، دانەكەر ۇلپادا - 80 - 85%، دامۋ ۇستىندەگى ۇرىق جاسۋشالارىندا - 90%- دان استام، ءتىپتى ءتىس كىرەۋكەسىنىڭ قۇرامىندا - 0، 2% قۇرايدى. دەنەدەگى سۋدىڭ جالپى مولشەرىنىڭ شامامەن 70 % جاسۋشا ىشىندە، 30% ودان تىس ورنالاسادى.
تۇزدى ارتىق تۇتىنۋ اعزادا سۋدىڭ كوپ مولشەردە ۇستالۋىنا جاردەمدەسەدى، سول ارقىلى جۇرەك پەن بۇيرەككە كەرەكسىز اۋىرتپالىق تۇسەدى. تاماقپەن بىرگە تۇزدى شامادان تىس تۇتىنۋ اسىرەسە وسى ورگاندارى اۋىراتىن ادامدارعا كوبىرەك زيان تيگىزەدى. جۇرەگى جەتكىلىكسىز ىستەيتىن جانە بۇيرەگى اۋىراتىن ادامدارعا ديەتادا اس تۇزىن كۇرت ازايتقان ءجون. ويتكەنى، اۋرۋ جۇرەكتىڭ قاجەتتى مولشەردەگى قاندى بۇيرەكتەن وتكىزۋگە شاماسى جەتپەيدى دە، تۇزدار اعزادا ۇستالىپ قالادى. بۇل جاعدايدا ناتريي تۇزدارىنىڭ كىدىرۋى ەرەكشە ءقاۋىپتى، ويتكەنى بۇل اعزادا شامادان ارتىق سۋدىڭ جينالۋىن تۋعىزادى. وسىعان بايلانىستى ادەتتە اياقتىڭ باسىنىڭ ءسال ءىسىنۋى مەن بەت تالشىقتارىنىڭ ىسىنۋىنەن قۇرساق تۇسىنىڭ جاپپاي سۋعا تولۋىنا دەيىن كولكىلدەپ ءىسىنۋ پايدا
بولادى.
1 تاپسىرما (سلايد 8)
«ساندار سىرى»:
1. 90 %
2. 215 مگ
3. 1، 0 - 1، 4ل
4. 0، 4 ل
5. 70 %
6. 1، 2 - 1، 6 ل - 2
7. 96 %
8. 1، 5 %
جاۋاپتارى:
1. سۇيەك جانە شەمىرشەك ۇلپالارىنداعى كالسييدىڭ مولشەرى
2. ناتريي مەن حلوردىڭ تاۋلىكتىك مولشەرى
3. ءزار ارقىلى شىعاتىن سۋ مولشەرى
4. تەر جانە تەرى ارقىلى سىرتقا شىعاتىن سۋ مولشەرى
5. جاسۋشا ىشىندەگى سۋدىڭ مولشەرى
6. ەرەسەك ادامنىڭ تاۋلىگىنە بولەتىن ءزار مولشەرى
7. ءزار قۇرامىنداعى سۋ مولشەرى
8. ءزار قۇرامىنداعى بەيورگانيكالىق زاتتار
2 - تاپسىرما
«بيولوگيالىق ديكتانت» (سلايد 9)
1. بۇيرەكتىڭ ەڭ ءقاۋىپتى اۋرۋى... 2. ءزاردىڭ سارعىش ءتۇستى بولۋى قۇرامىنداعى... پيگمەنتىنە بايلانىستى. 3. نەفريت اۋرۋىن... تۋدىرادى. 4. ۋروليتياز دەگەنىمىز... 5. بالالاردا كوبىرەك كەزدەسەتىن بۇيرەك اۋرۋى... 6. ەنۋرەز.... جانە.... بۇزىلۋىنان بولادى.. 7. گەموگلوبيننىڭ قۇرامىنا... كىرەدى. 8. كوبالت... دارۋمەنىنىڭ قۇرامىنا كىرەدى..... 9. سۋ مەن مينەرالدى زاتتاردىڭ الماسۋىن رەتتەيتىن ورتالىق... ورنالاسقان. 10. زاردە... تۇزى كوبىرەك كەزدەسەدى.
جاۋاپتارى:
1. نەفريت. 2. ۋروحروم 3. باكتەريالار 4. بۇيرەك تاسى 5. ءزار توقتاماۋ (ەنۋرەز) 6. بادامشا بەزدەردىڭ، جۇلىن قىزمەتىنىڭ 7. تەمىر يونى 8. ۆ12 9. ارالىق مي - گيپوتالامۋس. 10. ناتريي ءحلوريدى.
3 تاپسىرما.
«ميعا شابۋىل». تەست (سلايد 10)
1. ءزاردىڭ قۇرامىنداعى ورگانيكالىق زات مولشەرى (2، 5% )
2. نەسەپنار قانداي مۇشەدە اممياكتان تۇزىلەدى (باۋىردا)
3. ۋروحروم دەگەنىمىز (ءزار قۇرامىنىڭ پيگمەنتى)
4. رەابسوربسيا دەگەنىمىز (قايتا ءسىڭىرىلۋ)
5. نەلىكتەن بۇيرەك ءبۇرىسىپ، ءزاردىڭ ءبولىنۋى توقتايدى (ىشىمدىكپەن ۋلانعاندىقتان)
6. بۇيرەكتە ءزاردىڭ سىرتقا شىعارىلۋىن قالاي رەتتەلەدى (ءوسىمدى جۇيكە جۇيەسى ارقىلى)
7. بۇيرەك اۋرۋلارى (نەفريت، ۋرەميا، سيستيت، ەنۋرەز)
8. بۇيرەك اۋرۋلارىن ەمدەيتىن دارىگەر (ۋرولوگ)
9. گەمودياليزاتور دەگەنىمىز نە؟ (جاساندى بۇيرەك اسپابى)
10. قۋىققا سالقىن تيگەننەن، ءزار توقتامايتىن اۋرۋ(قۋىقتىڭ قابىنۋى)
11. ءتىس كىرەۋكەسىنىڭ قۇرامىنداعى سۋ مولشەرى (0، 2% )
12. اس تۇزىن قانداي جاعدايدا كۇرت ازايتادى (جۇرەگى جەتكىلىكسىز ىستەيتىن جانە بۇيرەگى اۋراتىندارعا)
13. بۇيرەكتەن تاۋلىگىنە اعىپ شىعاتىن قان مولشەرى (1700 - 1800ل)
14. بۇيرەكتىڭ اۋرۋلارىن ەمدەۋگە قولداناتىن وسىمدىك (جانتاق)
III. قورىتىندىلاۋ كەزەڭى
1. ءزاردىڭ قۇرامى نەدەن تۇرادى؟
2. ءزار قالاي تۇزىلەدى؟
3. بۇيرەك اۋرۋلارىنىڭ سەبەبى نە؟
4. بۇيرەك قىزمەتىنىڭ قالىپتى جۇمىس ىستەۋى ءۇشىن قانداي جاعدايلاردى ۇستانۋ قاجەت؟
5. مينەرالدى زاتتاردىڭ ەڭ كوپ مولشەرى قانداي تاعامداردا كەزدەسەدى؟
6. بۇگىنگى ساباقتا سىزدەرگە نە ۇنادى؟
IV. باعالاۋ: وقۋشىلاردىڭ ءۇي تاپسىرماسى، جاڭا ساباقتان العان بىلىمدەرى ەسكەرىلىپ ءوز - وزدەرىن باعالاۋ پاراقتارى ارقىلى قورتىندى باعالارى قويىلادى.
V. ءۇي تاپسىرماسى: «ەگەر بۇيرەك اۋرۋىنىڭ دارىگەرى بولساڭىز نە ىستەر ەدىڭىز؟» اتتى تاقىرىپتا ەسسە جازىپ كەلۋ.
ەۆگەنوۆ نەگىزگى مەكتەبى» كمم
بيولوگيا - حيميا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
الينا باقىتكۇل قالي قىزى
بيولوگيا 8 سىنىپ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ءزار قۇرامى، ءزاردىڭ ءتۇزىلۋى. بۇيرەك اۋرۋلارى، سەبەپتەرى، ونىڭ الدىن الۋ. ىشىمدىكتىڭ زيانى. سۋ مەن مينەرالدى زاتتاردىڭ اعزا ءۇشىن ماڭىزى.
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: ءزاردىڭ قۇرامى، ءزار ءتۇزىلۋى، بۇيرەك اۋرۋلارى، ونىڭ بولۋ سەبەپتەرى تۋرالى، ونىڭ الدىن الۋ تۋرالى ءبىلىم قالىپتاستىرىپ، سۋ مەن مينەرالدى زاتتاردىڭ اعزا ءۇشىن ماڭىزىن ءتۇسىندىرۋ.
. دامىتۋشىلىق: وقۋشىنى وزدىگىنەن وقىپ، وي - ورىستەرىن تەرەڭدەتۋ، ىزدەنىسىن ارتتىرىپ، شىعارماشىلىققا باۋلۋ.
تاربيەلىك: ءوز دەنساۋلىقتارىنا جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋعا، سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ساقتاۋعا تاربيەلەۋ
ساباقتىڭ ءادىسى: توپپەن جۇمىس، وقۋلىقپەن جۇمىس
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، سلايدتار
ءپانارالىق بايلانىس: حالىق مەديسيناسى
جاڭا تاقىرىپتىڭ جوسپارى:
4. ءزاردىڭ قۇرامى، ءزار ءتۇزىلۋ
1. بۇيرەك اۋرۋلارى، سەبەپتەرى
2. بۇيرەك اۋرۋلارىنىڭ الدىن الۋ
3. سۋ مەن مينەرالدى زاتتاردىڭ اعزا ءۇشىن ماڭىزى
ساباق بارىسى:
I. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى
1. سالەمدەسۋ
2. تۇگەندەۋ.
3. پسيحولوگيالىق احۋال
II. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ كەزەڭى
1. تەست (سلايد1)
1. قانداي مۇشەلەر ارقىلى زات الماسۋدىڭ سوڭعى ونىمدەرىن شىعارادى؟
ا) باۋىر، بۇيرەك ءا) بۇيرەك، وكپە ب) اش ىشەك، توق ىشەك ۆ) تەرى، كوكەت
2. ءزار شىعارۋ قانداي مۇشەلەردەن تۇرادى؟
ا) بۇيرەك، تىك ىشەك ءا) نەسەپاعار، توق ىشەك ب) بۇيرەك، نەسەپاعار ۆ) قۋىق، تىك ىشەك
3. ءزار قايدا جيناقتالادى؟
ا) بۇيرەكتە ءا) نەسەپاعاردا ب) قۋىقتا ۆ) توق ىشەكتە
4. بۇيرەكتە تۇزىلەتىن سۇيىقتىق؟
ا) سۋ ءا) ءوت ب) تۇز قىشقىلى ۆ) ءزار
5. بۇيرەكتىڭ نەگىزگى قىزمەت اتقاراتىن مۇشەسى؟
ا) نەفرون ءا) بۇيرەك دەنەشىگى ب) بۇيرەك استاۋشاسى ۆ) قاقپاسى
8. بۇيرەك سىرتى قانداي زاتپەن قاپتالعان؟
ا) بوزعىلت ءتۇستى زاتپەن ءا) دەنەشىكپەن ب) جيناعىش تۇتىكشەمەن ۆ) قوڭىرقاي قىرتىستى قاباتپەن
9. اعزاداعى قان نەشە مينۋت سايىن بۇيرەك ارقىلى وتەدى؟
ا) 1مينۋت ءا) 3مينۋت ب) 5مينۋت ۆ) 7 مينۋت
10. ەرەسەك ادامداعى قۋىقتىڭ سىيىمدىلىعى قانشا؟
ا) 100مل ءا) 200مل ب) 350 مل ۆ) 500مل
2. سايكەستىگىن تابىڭىز. (سلايد 2)
مۇشەلەر ىدىراۋ ونىمدەرى
1. بۇيرەك
2. تەرى بەزدەرى
3. وكپە
4. توق ىشەك
ا) سو2، ن2و ۇشقىش زاتتار(ەفير، حلوروفورم) بۋلارى
ءا) ءوت پيگمەنتتەرى، اۋىر مەتالداردىڭ تۇزدارى (كالسيي)
ب) سۋ، تۇزدار، زات الماسۋدىڭ قالدىق ونىمدەرى، بوگدە زاتتار، ۋلى زاتتار
ۆ) سۋ، تۇزدار
جاۋاپتارى: 1. ب) 2. ۆ) 3. ا) 4. ءا)
III. جاڭا ساباق
وقۋشىلارعا باعالاۋ پاراعى جانە بىلەمىن، بىلگىم كەلەدى، ءبىلدىم گرافاسى تاراتىلادى
الدىن الا 3 جانە 4 توپقا ءۇي تاپسىرماسى بەرىلگەن.
«وي شاقىرۋ»
ۇلپالار مەن مۇشەنى
جاسۋشانى تازالاپ
قاجەتسىز دەگەن زاتتاردى
شىعارار سىرتقا بۇل مۇشە. (بۇيرەك)
1 - توپ: (سلايد 3)
ءزاردىڭ قۇرامى. ءزار ءتۇزىلۋى. ادام ءزارىنىڭ قۇرامى 96 سۋ، 1، 5 - ى بەيورگنيكالىق زاتتار، 2، 5 ورگانيكالىق زاتتار. زاردە حلورلى ءناترييدىڭ مولشەرى كوبىرەك، سۋلفاتتار، فوسفاتتار،، كاليي، كالسيي، ماگنيي كاربوناتتارى از مولشەردە بولادى. اسىرەسە نەسەپنار، ءزار قىشقىلى كوبىرەك كەزدەسەدى. نەسەپنار باۋىردى اممياكتان تۇزىلەدى. ەرەسەك ادام تاۋلىگىنە شمامان 1، 2 - 1، 6 ل ءزار بولەدى. ءزاردىڭ سارعىش ءتۇستى بولۋى ونىڭ قۇرامىنداعى ۋروحروم پيگمەنتىنە بايلانىستى. ۋروحروم گەموگلوبيننىڭ ىدىراۋىنان، ىشەك پەن بۇيرەكتە ءوت پيگمەنتىنەن تۇزىلەدى.
بۇيرەكتەن تاۋلىگىنە 1700 - 1800 ل استام قان اعىپ وتەدى. بۇيرەكتە ءزاردىڭ ءتۇزىلۋى 2 كەزەڭنەن تۇرادى: ءسۇزىلۋ (فيلتراسيا)، جانە قايتا ءسىڭىرىلۋ (رەابسوربسيا). لاتىنشا «ابسوربسيا»- ءسۇزىلۋ، «رە»- قوسىمشا كەرى قايتۋ دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى.
ءزار ءتۇزىلۋدىڭ ءسۇزىلۋ كەزەڭىندە بۇيرەكتىڭ قىرتىستى زاتىندا ورنالاسقان بۇيرەك دەنەشىگىندەگى قىلتامىر شۋماعىنداعى قاننان ءزار بولىنەدى. ءمۇنى ءبىرىنشى رەتتىك ءزار ءتۇزىلۋ دەپ اتايدى. بۇيرەكتەن اعىپ وتەتىن ءاربىر 10 ل قاننان 1 ل ءبىرىنشى رەتتىك ءزار تۇزىلەدى جانە بۇل زاردە ءنارۋىز بولمايدى. ءبىرىنشى رەت تۇزىلگەن ءزاردىڭ قۇرامىنداعى سۋدىڭ مولشەرى قايتادان قانعا وتەدى. سونىمەن بىرگە اعزاعا قاجەتتى قانت، امينقىشقىلدارى، ناتريي، كاليي يوندارى، سۋ جانە باسقا دا زاتتار قايتادان قانعا سىڭىرىلەدى. وسىلاي قايتادان ءسىڭىرىلۋ ناتيجەسىندە تاۋلىگىنە شامامەن 1، 5 ل ەكىنشى رەتتىك ءزار تۇزىلەدى.
بۇيرەكتە ءزاردىڭ سىرتقا شىعارىلۋى ءوسىمدى جۇيكە جۇيەسى ارقىلى رەتتەلەدى. سونىمەن قاتار بۇيرەكتىڭ قىزمەتىن رەتتەۋگە ارالىق ميدان (گيپوتالامۋستان) ءتۇزىلىپ، گيپوفيزدىڭ ارتقى بولىمىنەن بولىنەتىن ۆازوپرەسسين گورمونى دا قاتىسادى.
2 - توپ. بۇيرەكتىڭ اۋرۋلارى. بۇيرەككە ىشىمدىكتىڭ زيانى. بۇيرەك اۋرۋلارىنىڭ الدىن الۋ (سلايد 4، 5)
بۇيرەكتىڭ ەڭ ءقاۋىپتى اۋرۋى - نەفريت (گرەكشە «nephros”- بۇيرەك)- بۇيرەكتىڭ قابىنۋى. نەفريت اۋرۋىن باكتەريالار تۋدىرادى. قاننىڭ ءنارۋىزى ازايىپ، قان سارىسۋىنىڭ ۇلپا سۇيىقتىعىنان سۋدى سورۋ ارەكەتى تومەندەيدى، ءارى ءزاردىڭ ءتۇزىلۋى دە باياۋلايدى.
بۇيرەك قىزمەتىنىڭ بۇزىلۋىنان، قاندا نەسەپناردىڭ مولشەرىنىڭ شەكتەن تىس (20 - 30ەسە) كوبەيۋىنەن ۋرەميا (ءزارلىقان) اۋرۋىنا شالدىعۋى مۇمكىن.
بۇيرەك تاسى (ۋروليتياز). ءزاردىڭ قۇرامىنداعى قاتتى زاتتار (ءزار قىشقىلى، كالسيي فوسفاتى) وتە ناشار ەريدى. ەگەر قاتتى زاتتاردىڭ مولشەرى كوبەيىپ كەتسە، ءزار جولىندا قاتايىپ، تاسقا اينالادى. تاس وتە ءىرى بولسا، ءزاردىڭ شىعۋىنا كەدەرگى كەلتىرەدى.
بالالاردا كوبىرەك كەزدەسەتىن بۇيرەك اۋرۋى - تۇندە ءزار توقتاماۋ (ەنۋرەز). ول بادامشا بەزدەردىڭ، جۇلىن قىزمەتىنىڭ بۇزىلۋىنان بولادى. اۋرۋ كوبىنە 2 جاستان اسقان بالالاردا كەزدەسەدى.
قۋىقتىڭ قابىنۋى(سيستيت) – قۋىققا سالقىن تيگەننەن ءزار توقتامايدى.
بۇيرەك اۋرۋلارىن ەمدەيتىن دارىگەر - ۋرولوگ (گرەكشە «uron - ءزار)، قازىرگى كەزدە وتە ءقاۋىپتى بۇيرەك اۋرۋلارىن ەمدەۋ كەزىندە جاساندى بۇيرەك اپسابى -
گەمودياليزاتور – قولدانىلادى.
بۇيرەكتىڭ دۇرىس جۇمىس ىستەۋىنە ىشىمدىكتى پايدالانۋ وتە زيان. ىشىمدىكتى كوپ پايدالانعاندا، بۇيرەكتىڭ جاسۋشالارى زياندى زاتتاردى شىعارا المايتىن بولادى. جاسۋشالار قابىنىپ، زارمەن بىرگە اعزادان قاجەتتى ءنارۋىز ءبولىنىپ، سىرتقا شىعا باستايدى. ىشىمدىكپەن ۋلانعان بۇيرەك ءبۇرىسىپ، ءزاردىڭ ءبولىنۋى اياقتالادى.
بۇيرەكتىڭ قالىپتى جۇمىسىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن مىنا جاعدايلاردى ساقتاۋ قاجەت:
1. سالاۋاتتى ءومىر ءسۇرۋ؛ 2. وتە اششى، وتە تۇزدى تاعامداردى پايدالانباۋ؛
3. ىشىمدىكتەن، ەسىرتكىدەن، تەمەكىدەن اۋلاق بولۋ.
4. ءارتۇرلى قابىنۋعا قارسى اۋرۋلاردىڭ الدىن الۋ
3 توپ. بۇيرەك اۋرۋلارىن ەمدەۋدىڭ جولدارى (حالىق مەديسيناسى - سلايد6)
بۇيرەك، قۋىق جولدارىمەن بايلانىساتىندىقتان تاس بايلانعاندا: حالىق مەديسيناسىندا جانتاق وسىمدىگىن پايدالانادى. ول ءشولدى، قۇمدى، دالالى ايماقتاردا كوپ وسەتىن تۇيە مالىنىڭ نەگىزگى قورەگى. قۇرامىندا س دارۋمەنى، كاروتين، ەفير مايلارى، گليكوزيد بار. ءدارى جاساۋ ءۇشىن ءشوبىن جاز ايلارىندا، تامىرىن كۇز ايلارىندا جينايدى. وسىمدىكتىڭ بۇتاقتارى مەن جاپىراقتارىنان جاسالعان تۇنبانى جوتەل باساتىن ءدارى رەتىندە جانە بۇيرەككە، قۋىققا تاس بايلانعاندا پايدالانادى.
ءدارىنى دايىنداۋ ءتاسىلى: 20 گر. تامىردى 1 ستاكان قايناپ تۇرعان سۋعا سالىپ، 20 مينۋت تۇندىرىپ قويادى، سودان سوڭ ءسۇزىپ الىپ، 4 - 5 قاسىقتان كۇنىنە 3 رەت ىشەدى. سونىمەن قاتار 1 اپتا تەك قانا قارا نان مەن قاربىزدى ازىق ەتەتىن بولسا، قۇم مەن تاس كىشى دارەتپەن سىرتقا شىعادى. بۇيرەكتىڭ قىزمەتىن جاقسارتۋعا جۇگەرى دە وتە پايدالى. بۇيرەك قىزمەتىنە سۋىق سۋدى كوپ ءىشۋ زيان، ونىڭ ورنىن ايران، سۇتپەن الماستىرسا وتە جاقسى بولادى.
4 توپ.
سۋ مەن مينەرالدى زاتتاردىڭ اعزا ءۇشىن ماڭىزى (سلايد 7)
اعزاداعى مينەرالدى زاتتاردىڭ نەگىزگى قۇرامىن ناتريي، كاليي، كالسيي، ماگنييدىڭ حلوريدتەرى، فوسفاتتارى، كاربونات تۇزدارى قۇرايدى. سونىمەن قاتار اعزادا تەمىر، مىرىش، مىس، كوبالت، يود، مارگانەس سياقتى باسقا دا ميكروەلەمەنتتەر قاتارى بولادى.
تەمىر گەموگلوبيننىڭ قۇرامىنا، مىس كوپتەگەن فەرمەنتتەردە، كۇكىرت اسقازان قىشقىلى مەن گورموندارىنىڭ، كوبالت ۆ12 توبى دارۋمەندەرىنىڭ قۇرامىندا بولادى.. سۇيەكتى جانە شەمىرشەكتى ۇلپالاردا كالسيي - 90 %، فوسفور - 87% %، 50%- ماگنيي بولادى.. مينەرالدى زاتتاردىڭ ەڭ كوپ مولشەرى ەتتە، سۇتتە، قارا ناندا، بۇرشاق تۇقىمداستاردا جانە جەمىستەردە بولادى. ەرەسەك اعزا ءۇشىن مينەرالدى زاتتاردىڭ تاۋلىكتىك مولشەرى ورتا ەسەپپەن: ناتريي - 215، كاليي - 75، كالسيي - 60، ماگنيي - 35، حلور - 215، فوسفات - 105مگ بولادى..
اسقازان - ىشەك ارقىلى سىڭىرىلگەن مينەرالدى زاتتار قان مەن ليمفاعا تۇسەدى. ەرىتىندى تۇرىندە قاجەتسىز مينەرالدى زاتتار بۇيرەك ارقىلى (ناتريي، كاليي، حلور، يود) سىرتقا شىعادى، ەرىمەگەندەرى ۇلكەن دارەتپەن شىعادى. ءزار ارقىلى سۋ 1، 0 - 1، 4 ليتر، ۇلكەن دارەتپەن - 0، 2، تەرى جانە تەر ارقىلى 0، 4ل سىرتقا شىعادى. سۋ مەن تۇزداردىڭ الماسۋىن رەتتەيتىن ورتالىق ارالىق ميدىڭ گيپوتالامۋستىق بولىگىندە ورنالاسقان. سۋ مەن مينەرالدى زاتتاردىڭ تۇراقتى تۇردە الماسۋىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن مىنا جاعدايلاردى ساقتاۋ قاجەت:
1. سۋدى كۇندەلىكتى قاجەتتى مولشەرىن قابىلداۋ. 2. مينەرالدى جانە اسحانالىق سۋدى قابىلداۋ(گازدالماعان بولۋى كەرەك) 3. جەمىس - جيدەكتەردى كۇندەلىكتى قابىلداۋ. 3. قاجەت بولعان جاعدايدا قوسىمشا بيولوگيالىق بەلسەندى زاتتاردى قابىلداۋ
كەز كەلگەن جاسۋشا قۇرامىنداعى حيميالىق قوسىلىستار اراسىندا مولشەرى جاعىنان الدىڭعى ورىندى سۋ الادى. مىسالى، سۇيەك ۇلپاسىنىڭ جاسۋشالارىندا ونىڭ ۇلەسى 20%، ماي ۇلپاسىندا - 30%، بۇلشىق ەتتە - 75%، ميدىڭ سۇر زاتىندا، بۇيرەكتە، وكپەدە، باۋىردا، دانەكەر ۇلپادا - 80 - 85%، دامۋ ۇستىندەگى ۇرىق جاسۋشالارىندا - 90%- دان استام، ءتىپتى ءتىس كىرەۋكەسىنىڭ قۇرامىندا - 0، 2% قۇرايدى. دەنەدەگى سۋدىڭ جالپى مولشەرىنىڭ شامامەن 70 % جاسۋشا ىشىندە، 30% ودان تىس ورنالاسادى.
تۇزدى ارتىق تۇتىنۋ اعزادا سۋدىڭ كوپ مولشەردە ۇستالۋىنا جاردەمدەسەدى، سول ارقىلى جۇرەك پەن بۇيرەككە كەرەكسىز اۋىرتپالىق تۇسەدى. تاماقپەن بىرگە تۇزدى شامادان تىس تۇتىنۋ اسىرەسە وسى ورگاندارى اۋىراتىن ادامدارعا كوبىرەك زيان تيگىزەدى. جۇرەگى جەتكىلىكسىز ىستەيتىن جانە بۇيرەگى اۋىراتىن ادامدارعا ديەتادا اس تۇزىن كۇرت ازايتقان ءجون. ويتكەنى، اۋرۋ جۇرەكتىڭ قاجەتتى مولشەردەگى قاندى بۇيرەكتەن وتكىزۋگە شاماسى جەتپەيدى دە، تۇزدار اعزادا ۇستالىپ قالادى. بۇل جاعدايدا ناتريي تۇزدارىنىڭ كىدىرۋى ەرەكشە ءقاۋىپتى، ويتكەنى بۇل اعزادا شامادان ارتىق سۋدىڭ جينالۋىن تۋعىزادى. وسىعان بايلانىستى ادەتتە اياقتىڭ باسىنىڭ ءسال ءىسىنۋى مەن بەت تالشىقتارىنىڭ ىسىنۋىنەن قۇرساق تۇسىنىڭ جاپپاي سۋعا تولۋىنا دەيىن كولكىلدەپ ءىسىنۋ پايدا
بولادى.
1 تاپسىرما (سلايد 8)
«ساندار سىرى»:
1. 90 %
2. 215 مگ
3. 1، 0 - 1، 4ل
4. 0، 4 ل
5. 70 %
6. 1، 2 - 1، 6 ل - 2
7. 96 %
8. 1، 5 %
جاۋاپتارى:
1. سۇيەك جانە شەمىرشەك ۇلپالارىنداعى كالسييدىڭ مولشەرى
2. ناتريي مەن حلوردىڭ تاۋلىكتىك مولشەرى
3. ءزار ارقىلى شىعاتىن سۋ مولشەرى
4. تەر جانە تەرى ارقىلى سىرتقا شىعاتىن سۋ مولشەرى
5. جاسۋشا ىشىندەگى سۋدىڭ مولشەرى
6. ەرەسەك ادامنىڭ تاۋلىگىنە بولەتىن ءزار مولشەرى
7. ءزار قۇرامىنداعى سۋ مولشەرى
8. ءزار قۇرامىنداعى بەيورگانيكالىق زاتتار
2 - تاپسىرما
«بيولوگيالىق ديكتانت» (سلايد 9)
1. بۇيرەكتىڭ ەڭ ءقاۋىپتى اۋرۋى... 2. ءزاردىڭ سارعىش ءتۇستى بولۋى قۇرامىنداعى... پيگمەنتىنە بايلانىستى. 3. نەفريت اۋرۋىن... تۋدىرادى. 4. ۋروليتياز دەگەنىمىز... 5. بالالاردا كوبىرەك كەزدەسەتىن بۇيرەك اۋرۋى... 6. ەنۋرەز.... جانە.... بۇزىلۋىنان بولادى.. 7. گەموگلوبيننىڭ قۇرامىنا... كىرەدى. 8. كوبالت... دارۋمەنىنىڭ قۇرامىنا كىرەدى..... 9. سۋ مەن مينەرالدى زاتتاردىڭ الماسۋىن رەتتەيتىن ورتالىق... ورنالاسقان. 10. زاردە... تۇزى كوبىرەك كەزدەسەدى.
جاۋاپتارى:
1. نەفريت. 2. ۋروحروم 3. باكتەريالار 4. بۇيرەك تاسى 5. ءزار توقتاماۋ (ەنۋرەز) 6. بادامشا بەزدەردىڭ، جۇلىن قىزمەتىنىڭ 7. تەمىر يونى 8. ۆ12 9. ارالىق مي - گيپوتالامۋس. 10. ناتريي ءحلوريدى.
3 تاپسىرما.
«ميعا شابۋىل». تەست (سلايد 10)
1. ءزاردىڭ قۇرامىنداعى ورگانيكالىق زات مولشەرى (2، 5% )
2. نەسەپنار قانداي مۇشەدە اممياكتان تۇزىلەدى (باۋىردا)
3. ۋروحروم دەگەنىمىز (ءزار قۇرامىنىڭ پيگمەنتى)
4. رەابسوربسيا دەگەنىمىز (قايتا ءسىڭىرىلۋ)
5. نەلىكتەن بۇيرەك ءبۇرىسىپ، ءزاردىڭ ءبولىنۋى توقتايدى (ىشىمدىكپەن ۋلانعاندىقتان)
6. بۇيرەكتە ءزاردىڭ سىرتقا شىعارىلۋىن قالاي رەتتەلەدى (ءوسىمدى جۇيكە جۇيەسى ارقىلى)
7. بۇيرەك اۋرۋلارى (نەفريت، ۋرەميا، سيستيت، ەنۋرەز)
8. بۇيرەك اۋرۋلارىن ەمدەيتىن دارىگەر (ۋرولوگ)
9. گەمودياليزاتور دەگەنىمىز نە؟ (جاساندى بۇيرەك اسپابى)
10. قۋىققا سالقىن تيگەننەن، ءزار توقتامايتىن اۋرۋ(قۋىقتىڭ قابىنۋى)
11. ءتىس كىرەۋكەسىنىڭ قۇرامىنداعى سۋ مولشەرى (0، 2% )
12. اس تۇزىن قانداي جاعدايدا كۇرت ازايتادى (جۇرەگى جەتكىلىكسىز ىستەيتىن جانە بۇيرەگى اۋراتىندارعا)
13. بۇيرەكتەن تاۋلىگىنە اعىپ شىعاتىن قان مولشەرى (1700 - 1800ل)
14. بۇيرەكتىڭ اۋرۋلارىن ەمدەۋگە قولداناتىن وسىمدىك (جانتاق)
III. قورىتىندىلاۋ كەزەڭى
1. ءزاردىڭ قۇرامى نەدەن تۇرادى؟
2. ءزار قالاي تۇزىلەدى؟
3. بۇيرەك اۋرۋلارىنىڭ سەبەبى نە؟
4. بۇيرەك قىزمەتىنىڭ قالىپتى جۇمىس ىستەۋى ءۇشىن قانداي جاعدايلاردى ۇستانۋ قاجەت؟
5. مينەرالدى زاتتاردىڭ ەڭ كوپ مولشەرى قانداي تاعامداردا كەزدەسەدى؟
6. بۇگىنگى ساباقتا سىزدەرگە نە ۇنادى؟
IV. باعالاۋ: وقۋشىلاردىڭ ءۇي تاپسىرماسى، جاڭا ساباقتان العان بىلىمدەرى ەسكەرىلىپ ءوز - وزدەرىن باعالاۋ پاراقتارى ارقىلى قورتىندى باعالارى قويىلادى.
V. ءۇي تاپسىرماسى: «ەگەر بۇيرەك اۋرۋىنىڭ دارىگەرى بولساڭىز نە ىستەر ەدىڭىز؟» اتتى تاقىرىپتا ەسسە جازىپ كەلۋ.
You Might Also Like
