InfoHub Logo

توپىراق ەروزياسى تۋرالى تءۇسىنىك. جەر وڭدەۋ كەزىندە توپىراققا ينتەنسيۆتى ىقپال جاساۋ ونىڭ قۇرىلىمى مەن قۇرىلىسىنىڭ «بۇزىلۋىنا جانە تابيعي توپىراق قۇرالۋ پروسەسى باعىتىنىڭ وزگەرۋىنە، ەڭ سوڭىندا ەروزيا قۇبىلىسىنىڭ پايدا بولۋىنا اكەپ سوقتىرادى. ەروزيانىڭ قاتەرلى، ءتىپتى اپاتتى زاردابىن سەزىنۋ ءۇشىن ونىڭ ءمانىسىن تەرەڭ تۇسىنە ءبىلۋ كەرەك. سونىمەن توپىراق ەروزياسى دەگەنىمىز — ونىڭ جەلدىڭ نەمەسە سۋدىڭ (جاڭبىر مەن قار سۋلارى، قولدان بەرىلەتىن سۋلار) كۇشىمەن بۇزىلىپ باسقا ءبىر الىس نە جاقىن جەرگە بارىپ شوگۋى. ەروزيا كەزىندە توپىراقتىڭ مايدا، قۇنارلى بولىگى سۋمەن شايىلىپ، جەلمەن ۇشىپ كەتەدى دە، ونىڭ قۇنارلىلىعى كەميدى. تابيعاتتا 2،5 سم عانا قاراشىرىك قاباتى ءتۇزىلۋى ءۇشىن 300-دەن 1000 جىلعا دەيىن ۋاقىت كەرەك. وسىدان-اق توپىراقتى قورعاۋدىڭ، تاناپتا ەروزيا بولماۋىن ويلاستىرۋدىڭ وتە قاجەت ەكەنى كورىنىپ تۇر.

ەروزيانىڭ پايدا بولۋ فاكتورلارى. توپىراق ەروزياسى نەگىزىنەن ەكى توپ فاكتوردىڭ اسەرىنەن پايدا بولادى، اتاپ ايتقاندا: ا)  تابيعي فاكتورلار؛ ب)  ادامداردىڭ شارۋاشىلىق ىس-ارەكەتى (انتروپوگەندىك فاكتور).

تابيعي فاكتورلارعا كليمات، جەر بەدەرى، توپىراق جاعدايى جانە وسىمدىكتەر جامىلعىسى جاتادى. كليماتتان توپىراق ەروزياسىن تۋدىراتىن ەڭ باستى فاكتور — جەل. ونىڭ اسەرىنەن نەگىزىنەن جەل ەروزياسى پايدا بولادى. ول، اسىرەسە، قۋاڭشىلىق، جەلى كۇشتى سوعاتىن جانە وسىمدىك جامىلعىسى ناشار نەمەسە اڭىزدار مەن وسىمدىك قالدىقتارى توپىراققا سىڭىرىلگەن جەرلەردە پايدا بولادى. جەل ەروزياسىنىڭ پايدا بولۋى، وسىرەسە، جەلدىڭ شاپشاڭدىعىنا تىعىز بايلانىستى. پ.س.زاحاروۆتىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، ەگەر جەردىڭ بەتكى قاباتىنان 10 سم بيىكتىكتەگى جەلدىڭ جىلدامدىعى سەكۋندىنا 8-12 م بولعاندا ەروزيا پايدا بولا باستايدى، ال ول جىلدامدىق 12-15 م/سەك. بولسا، ەروزيا پروسەسى كۇشەيىپ، جەلدىڭ جىلدامدىعى 16-25 م/سەك.-قا جەتكەندە كۇشتى ەروزياعا اكەپ سوقتىرادى.

كەلەسى فاكتور — توپىراق جاعدايى، اسىرەسە، ونىڭ تۇيىرشىكتەرىنىڭ مولشەرى. ەگەر توپىراق تۇيىرشىكتەرىنىڭ مولشەرى 0،05-0،15 مم ارالىعىندا بولسا، ەروزيا جەر بەتىنەن 15 سم بيىكتىكتە جەلدىڭ جىلدامدىعى 3،5-4 م/سەك. بولعاندا پايدا بولا باستايدى، توپىراق تۇيىرشىگىنىڭ مولشەرى 1 مم بولسا، وندا ەروزيا تۋدىرۋ ءۇشىن جەلدىڭ الگى بيىكتىكتەگى شاپشاڭدىعى 9،6 م/سەك، ال 1،5 مم بولعاندا -11،1 م/سەك. بولۋى كەرەك. ەروزيانىڭ پايدا بولۋى تەك قانا توپىراق تۇيىرشىكتەرىنىڭ مولشەرىمەن شەكتەلمەيدى، ول توپىراقتىڭ گرانۋلومەتريالىق قۇرامىنا تىكەلەي بايلانىستى. مىسالى، قۇمدى توپىراقتاردا جەل ەروزياسى پايدا بولۋ ءۇشىن جەر بەتىنەن 15 سم بيىكتىكتەگى جەلدىڭ كۇشى قارا-قىزىل قوڭىر توپىراقتاردا 3-4 م/سەك.، ال جەڭىل سازداق توپىراقتاردا 5،0 م/سەك. بولۋى كەرەك.

جەر بەدەرى. توپىراق ەروزياسى كەز كەلگەن جەر بەدەرىندە پايدا بولادى. دەگەنمەن، ول كوبىنەسە دوڭەس جەرلەردە تەزىرەك پايدا بولادى. مۇنىڭ، اسىرەسە، سۋ ەروزياسىنا قاتىسى بار.

وسىمدىكتەر جامىلعىسى. كليمات فاكتورلارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ كۇشتى فاكتور — وسىمدىكتەر جامىلعىسى. ەگەر وسىمدىكتەر جامىلعىسى كۇشتى جانە ونىڭ تىعىزدىعى زور بولسا، وندا ەروزيا پروسەسى ناشار جۇرەدى جانە كەرىسىنشە.

جەر بەتىندە وسىمدىك جامىلعىسى جاقسى دامىعاندا ول جەلدىڭ كۇشىن ازايتىپ، توپىراق تۇيىرشىكتەرىنىڭ جەلمەن ۇشىپ كەتۋىنە كەدەرگى جاسايدى. ال وسىمدىك جامىلعىسىنان ايىرىلعان جەرلەردە ەروزيا پروسەسى كۇشتى جۇرەدى. وسىمدىك جامىلعىسىنىڭ جوعالىپ كەتۋىنە توپىراق وڭدەۋ ءتاسىلى جانە مالدى رەتسىز جايۋ ۇلكەن اسەر ەتەدى. توپىراق ەروزياسىنىڭ پايدا بولۋىنا اسەر ەتەتىن كۇشتى فاكتور — ادامداردىڭ شارۋاشىلىق ىس-ارەكەتى.

ول ءبىزدىڭ رەسپۋبليكادا جەل ەروزياسىنىڭ پايدا بولۋىنا كۇشتى اسەرىن تيگىزدى. ول اسىرەسە 1954-1956 جىلدار اراسىنداعى تىڭ كوتەرۋ كەزىندە كۇشتى بايقالدى. كەزىندە قازاقستان توپىراعىنىڭ گرانۋلومەتريالىق قۇرامىن جانە دالالى ايماقتاعى جەلدىڭ كۇشىن ەسەپكە الماي، 25 ملن.-نان استام جەر قايىرمالى سوقالارمەن اۋدارىلىپ جىرتىلدى، ياعني ءوزىنىڭ وسىمدىك جامىلعىسىنان ايىرىلدى. كوپتەگەن اۋا رايىن زەرتتەيتىن ستانسيالاردىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، تىڭ كوتەرىلگەن ايماقتاردا جىلىنا 300 كۇن جەلدى بولىپ تۇرادى ەكەن. مىنە، وسىنداي ۇلكەن ءماسسيۆتى جىرتىپ تاستاۋ جەل ەروزياسىنىڭ پايدا بولۋىنا اكەلىپ سوقتىردى. وسىنىڭ سالدارىنان 1966 جىلى رەسپۋبليكا بويىنشا جەل ەروزياسى 11 ملن. گەكتار جەردى قامتىدى.

ەروزيا تۇرلەرى. جەل ەروزياسى كەزىندە توپىراقتىڭ مايدا بولشەكتەرى ۇشىپ، «قارا داۋىل» كوتەرىلەدى، ال سۋ ەروزياسى بولعان تاناپتاردا ۇلكەندى-كىشىلى جىرالار پايدا بولادى جانە جاز ايلارىندا وتە تاپشى بولاتىن سۋمەن ءار ءتۇرلى قورەكتىك زاتتار اعىپ كەتەدى، ياعني توپىراقتىڭ قۇنارلىلىعى تومەندەيدى. سوندىقتان ەروزيامەن كۇرەس توپىراقتى جانە ونىڭ قۇنارلىلىعىن ساقتاۋ ءۇشىن كۇرەس دەگەن ءسوز. ەروزيا — توپىراقتىڭ قۇرالۋ پروسەسىمەن قاتار جۇرەتىن قۇبىلىس. توپىراق بەتىندەگى تابيعي نەمەسە اۋىل-شارۋاشىلىق داقىلدارىنىڭ وسىمدىك جامىلعىسى بولعانىنا قاراماستان، سۋ كوپ بولعان جىلدارى، ول توپىراق بولشەكتەرىن شايىپ اكەتىپ، سۋ ەروزياسىن تۋدىرادى. جەل قاتتى سوققان كەزدە ول توپىراقتىڭ وسىمدىك جامىلعىسى جوق نەمەسە از جەرلەردەن مايدا ۇلپانى ايداپ اكەتىپ، جەل ەروزياسىن تۋدىرادى. بۇل قالىپتى ەروزيا دەپ اتالادى. ول باياۋ جۇرەدى جانە اسا زيان كەلتىرمەيدى. قالىپتى ەروزيا كليماتقا، جەر بەدەرىنە، توپىراقتىڭ سۋدىڭ شايۋ كۇشىمەن جەلدىڭ بۇزۋىنا توزىمدىلىگىنە، وسىمدىك جامىلعىسىنىڭ سيپاتى مەن تىعىزدىعىنا بايلانىستى بولادى. شاپشاڭ نەمەسە اپاتتى ەروزيا ادامنىڭ ارالاسۋىنان جانە تابيعاتتا قالىپتاسقان بايلانىستاردىڭ بۇزىلۋىنان تۋادى.

جەل ەروزياسى ورمانى جوق، اشىق، جاڭبىر از جاۋاتىن جازىق دالالاردا بولادى. قازاقستاندا جەل ەروزياسى تىڭ جەرلەر يگەرىلگەن وڭىردە كوپتەپ كەزدەسەدى. تىڭ جەرلەر جىرتىلعاننان كەيىن پاۆلودار، اقمولا، قاراعاندى، اقتوبە، ت.ب. وبلىستاردىڭ توپىراقتارى جەل ەروزياسىنان قاتتى زارداپ شەكتى. جەل ەروزياسى كەزىندە قاراشىرىگى مول، جەڭىل، قورەكتىك زاتتارعا باي توپىراقتىڭ ۇستىڭگى قاباتىنىڭ قۇنارلى مايدا تۇيىرشىكتەرى اۋاعا كوتەرىلىپ، جەلمەن بىرگە ۇشىپ كەتەدى.

كءۇندەلىكتى (جەرگىلىكتى) ەروزيا. ءار جەردىڭ وزىنە ءتان ۇيرەنشىكتى جەلى بولادى. سول جەلدىڭ اسەرىنەن دە ۇلكەندى-كىشىلى سىرمالار، قۇيىندار بولىپ تۇرادى. بۇل جەلدەر ۇيرەنشىكتى بولعان سوڭ، وعان كوپ كوڭىل بولىنبەيدى. ال عالىمداردىڭ ەسەبىنە قاراعاندا، ولاردان دا كەلەر زيان از ەمەس. مۇنداي ەروزيانىڭ اسەرىنەن دە كۇن سايىن توپىراقتىڭ قۇنارلىلىعى كەمىپ وتىرادى، جەلمەن ۇشقان ماقدا تۇيىرشىكتەردەن ءوسىپ تۇرعان داقىلداردىڭ وركەندەرى زارداپ شەگەدى، ولاردىڭ جاپىراقتارى جىرىمدالىپ، جىرتىلادى.

ەگەر تاناپ توپىراعىنىڭ 50 پايىزىنان ارتىعىنىڭ ديامەترى 1-2 مم-دەن ۇلكەن كەسەك تۇيىرشىكتەردەن تۇرسا، ونداي تاناپتا جەل ەروزياسى بولمايدى. جەل ەروزياسىنىڭ باستالۋىنا قاتتى اسەرىن تيگىزەتىن تۇيىرشىكتەرگە ديامەترى 0،5-1 مم بولاتىن توپىراق كەسەكشەلەرى جاتادى. مۇنداي تۇيىرشىكتەر قاتتى جەلدىڭ اسەرىنەن كوتەرىلەدى دە، جەر بەتىمەن سەكىرىپ دومالاي باستايدى. وسى كەز دە باسقا كەسەكتەرگە سوعىلىپ ولاردىڭ دا ورنىنان قوزعالۋىنا سەبەپشى بولادى. ول كەسەكتەر باسقالاردى قوزعايدى، اقىرى جەل ەروزياسىنا اينالادى. ديامەترى 0،1 مم-دەن كەم تۇيىرشىكتەر قاتتى جەلدىڭ اسەرىنەن (جىلدامدىق 15 م/سەك.) ەداۋىر الىسقا ۇشىپ كەتەدى دە، قالقالى ءبىر جەرگە ۇيىلەدى.

جەل ەروزياسىنىڭ قاتەرلى دە ءقاۋىپتى ءتۇرىن شاڭ داۋىلى دەيدى. ول جەردىڭ بەتى وسىمدىك جامىلعىسىنان ايىرىلعان نەمەسە ناشار قورعالعان، جەلى كۇشتى سوعاتىن، توپىراعىنىڭ گرانۋلومەتريالىق قۇرامى جەڭىل ايماقتاردا بولادى. توپىراق ەروزياسىنىڭ كەلەسى ءتۇرى — سۋ ەروزياسى.

جەر بەدەرى كۇردەلى بولىپ كەلەتىن قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك-شىعىس، شىعىس ايماقتارىندا، قار قالىڭ تۇسكەن جىلدارى سولتۇستىك، ورتالىق، باتىس وبلىستارىندا سۋ ەروزياسى بولادى. قار سۋىن جەرگە تەزدەتىپ ءسىڭىرۋ ءۇشىن ەشقانداي ارەكەت جاسالماسا، وندا سۋ ەروزياسى بارلىق جەردە بولۋى مۇمكىن. سۋ ەروزياسى كەزىندە تەك توپىراقتىڭ قۇنارلى بولشەكتەرى شايىلىپ قانا قويمايدى، سونىمەن بىرگە ونىڭ تەرەڭ قاباتىندا ىلعال از جينالادى، سودان بارىپ داقىلدار ءوسۋ كەزىندە سۋ تاپشىلىعىن كورەدى. سۋ ەروزياسى تامشىلىق، بەتكى (ۇستىڭگى)، سىزىقتىڭ جانە يرراگاسيالىق بولىپ تورتكە بولىنەدى.

تامشىلىق ەروزيا. ول جاڭبىر نوسەرلەپ جاۋعاندا، ءار تامشىنىڭ ديامەترى 1 مم-دەن 5 مم-گە دەيىن، جىلدامدىعى سەكۋندىنا 4،5-9 م شاماسىندا بولادى. وسى تامشى توپىراقتىڭ مايدا كەسەكشەلەرىنە ءتيىپ، ونى بىرتە-بىرتە ۇگىتىپ، ەزىپ جىبەرەدى. ۇگىتىلگەن بوس، مايدا ۇنتاقتار توپىراقتىڭ ۇستىڭگى قاباتىنداعى جىڭىشكە ساڭىلاۋلاردى بەكىتىپ، سۋدىڭ سىڭۋىنە كەدەرگى جاسايدى. توپىراققا ءسىڭىپ ۇلگەرمەگەن سۋ جەر بەتىمەن اعىپ، وزىمەن توپىراقتىڭ بەتكى قاباتىنداعى مايدا بولشەكتەرىن الا كەتەدى.

بەتكى (ءۇستىڭگى) ەروزيا اعىندى سۋدىڭ كۇشتى اسەر ەتۋىنەن پايدا بولادى. مۇنى كەيدە جازىقتىق ەروزيا دەپ اتايدى. بەتكى ەروزيا وتە ءقاۋىپتى، سەبەبى ول كوزگە ونشا ىلىنبەي ءوتىپ جاتادى. ءبىراق، بۇل ەروزيادان كەلەتىن زيان كوپ. ونىڭ اسەرىنەن جىل سايىن تاناپتىڭ ءار گەكتارىنان 5 توننادان 25 تونناعا دەيىن توپىراق شايىلىپ كەتەدى. ۋاقىت وتكەن سايىن توپىراقتىڭ ورگانيكالىق زاتتارعا باي مايدا تۇيىرشىكتەرى ازايىپ، قۇنارلىلىق كەميدى، سونىڭ سالدارىنان الىناتىن ءونىم تومەندەيدى.

سىزىقتىق ەروزيا. قار ەرىگەندە نەمەسە نوسەر جاۋىن بولعان كەزدە سۋدىڭ قاتتى اعىسى توپىراقتا ءبىراز ور جاساپ كەتەدى، ول جەر بىرتە-بىرتە ۇلكەيىپ، تەرەڭ جىراعا اينالادى. ولاردىڭ ەنى 2-3 مەترگە، كەيدە، ءتىپتى، 10 مەترگە جەتۋى ىقتيمال. مۇنداي جاعدايدا توپىراقتىڭ ۇستىڭگى قاباتى عانا ەمەس، ونىڭ تەرەڭ قاباتتارى دا بۇزىلادى.

يرريگاسيالىق ەروزيا. سۋارۋ كەزىندە سۋ توپىراقتىڭ ىلعال سىيىمدىلىعىنان ارتىق بەرىلسە، ول توپىراققا تولىق سىڭبەيدى، سوندىقتان تاناپتىڭ ۇستىڭگى قاباتى شايىلىپ، ەروزيا باستالادى. ەروزيانىڭ بۇل ءتۇرىن يرريگاسيالىق ەروزيا دەپ اتايدى.

ەروزيادان كەلەتىن زياندار. توپىراق ەروزياسى اۋىل-شارۋاشىلىق وندىرىسىنە وراسان زيان كەلتىرەدى. بىرىنشىدەن، ەروزيانىڭ اسەرىنەن توپىراقتىڭ بەتكى قاباتى جەلمەن ۇشىپ نەمەسە سۋمەن شايىلىپ كەتەدى، سوندىقتان شارۋاشىلىقتار جەردىڭ قۇنارلى قاباتىنان، ونىمەن بىرگە قورەكتىك زاتتاردان ايىرىلادى. مىسالى، ياكۋبوۆتىڭ دەرەكتەرى بويىنشا جەردىڭ 50 سم قاباتى جەلمەن ۇشىپ كەتسە، قاراشىرىگى از قۇمداق توپىراقتىڭ ءار گەكتارىنان 11-16 توننا قاراشىرىك، 150-300 كگ ازوت، 120 كگ فوسفور، 2 توننا كاليي جوعالادى ەكەن. سۋ ەروزياسى جىل سايىن 2،5 ملن. توننا ازوتتى، فوسفوردى جانە كالييدى شايىپ وكەتەتىن كورىنەدى. فرانستىڭ مالىمەتتەرىنە سەنسەك، جەل مەن سۋ جىل سايىن ەۋروپادان 840 ملن. توننا، افريكادان 21 ملرد. توننا توپىراقتى مۇحيتتار مەن تەڭىزدەرگە الىپ كەتەدى ەكەن. بۇكىل ماتەريك جىل سايىن ەروزيانىڭ كەسىرىنەن جەردىڭ بەتكى 2 سم قاباتىنان ايىرىلادى. ەكىنشىدەن، ەروزيانىڭ سالدارىنان ءداندى ماساقتى داقىلداردىڭ وسىمدىگىن جەلمەن ۇشقان توپىراق تۇيىرشىكتەرى قۇرتىپ جىبەرەدى، ياعني، ەگىستىك جويىلادى. اتاپ ايتقاندا، 1962-1965 جىلدار اراسىندا قازاقستاندا ەروزيانىڭ كەسىرىنەن 2،9 ملن. گەكتار ءداندى ماساقتى داقىلداردىڭ ەگىسى جويىلىپ كەتتى. ۇشىنشىدەن، ەروزيا قۇنارلى ەگىستىك جەرلەردى جارامسىز قىلىپ، ولاردى نە اينالىمنان شىعارىپ تاستاۋعا ءماجبۇر ەتەدى نەمەسە باسقا تۇرگە كوشىرۋگە تۋرا كەلەدى. مىسالى، 1962-1964 جىلدارى پاۆلودار وبلىسىنىڭ شارۋاشىلىقتارى 850 مىڭ گەكتار ەگىستىكتى شابىندىققا، جايىلىمعا جانە باسقا تۇرلەرگە اينالدىرۋعا ءماجبۇر بولدى. ەروزياعا ۇشىراعان جەرلەرگە سەبىلگەن اۋىلشارۋاشىلىق داقىلدارىنىڭ ءونىمى كۇرت تەمەندەيدى. ونىڭ سەبەبى، ەروزيانىڭ اسەرىنەن توپىراقتاعى قاراشىرىكتىڭ مولشەرى ازايادى. سونىڭ سالدارىنان ونداگى قورەكتىك زاتتاردىڭ مولشەرى كەميدى، دەمەك، داقىلدار قورەكتىك زاتتاردىڭ تاپشىلىعىنان زارداپ شەگەدى. توپىراقتاعى ورگانيكالىق زاتتاردىڭ كەمۋىنە بايلانىستى، ونىڭ فيزيكالىق قاسيەتتەرى ناشارلايدى. ونداي توپىراقتار جاڭبىردان كەيىن، سۋارۋدان سوڭ تەز قاتىپ قالادى. توپىراققا سۋدىڭ ءسىڭۋى، اۋانىڭ كىرۋى قيىندايدى. ەروزيا كەزىندە قاتتى سوققان جەل جەردىڭ ۇستىڭگى قاباتىنداعى توپىراقتى ۇشىرىپ، داقىلداردىڭ تامىرى اشىلىپ قالادى. ۇشىرىلعان توپىراق تۇيىرشىكتەرى داقىلداردىڭ جاپىراعىن زاقىمدايدى. ىقتاۋ جەردەگى وسىمدىك وركەندەرىن توپىراق باسىپ قالادى. وسىنىڭ ءبارى ءونىمنىڭ كەمۋىنە اكەلىپ سوعادى، كەي جاعدايدا ەگىستىكتى كوشكىن توپىراق باسىپ قالادى دا، ودان ەشقانداي ءونىم الىنبايدى.

ءونىم كەمۋىنىڭ مولشەرىنە بايلانىستى داقىلدار ءۇش توپقا بولىنەدى. ءبىرىنشى توپقا ماقتا، كۇنباعىس، كارتوپ، تەمەكى، ءسوبىز، تارى، كۇزدىك جانە جازدىق بيدايلار، جۇگەرى، كوكونىس داقىلدارى جاتادى. بۇل داقىلدار ەروزيادان وزدەرىنىڭ ءونىم بەرۋىن قاتتى تومەندەتەدى. مىسالى، توپىراعى ەروزياعا ازداپ ۇشىراعان جەرلەردە اتالعان داقىلداردىڭ ءونىمى 10-30% كەميدى، ورتاشا بۇلىنگەن جەرلەردە 30-70%، ال قاتتى بۇلىنگەن جەرلەردە 65-90% -عا كەميدى. ەكىنشى توپقا ەروزياعا ورتاشا سەزىمتال ارپا، قاراقۇمىق، بۇرشاق تۇقىمداس داقىلدار، ءبىر جىلدىق شوپتەر جاتادى. بۇل داقىلداردىڭ ءونىمى ەروزيادان ازداپ بۇلىنگەن تاناپتاردا 5-15% -عا، ورتاشا بۇلىنگەن جەرلەردە 30-35%-عا قاتتى بۇلىنگەن تاناپتاردا 40-70%-عا كەميدى. ەروزياعا ۇشىراپ، بۇلىنگەن جەرلەرگە سەبىلگەن باسقا داقىلدارعا قاراعاندا، س ۇلى، قارا بيداي، كوپ جىلدىق شەپتەر ءتوزىمدى كەلەدى. بۇل داقىلداردىڭ ءونىمى ازعانا بۇلىنگەن جەرلەردە 5-10% -عا، ورتاشا بۇلىنگەن جەرلەردە 15-40%-عا، قاتتى بۇلىنگەن جەرلەردە — 25-55%-عا كەميدى.

سۋ ەروزياسىمەن كۇرەسۋ شارالارى. سۋ ەروزياسىمەن كۇرەسۋدە شارۋاشىلىققا ءتيىستى جەردى دۇرىس پايدالانا ءبىلۋدىڭ ماڭىزى زور. بۇل، اسىرەسە، بەدەرى كۇردەلى بولىپ كەلەتىن تاۋلى جەرلەردە ورنالاسقان شارۋاشىلىقتار ءۇشىن وتە قاجەت. سۋ ەروزياسىنا دوڭەس جەردەگى تاناپتار وتە بەيىم بولادى. سوندىقتان مۇنداي توپىراققا ءجيى قوپسىتا بەرۋدى قاجەت ەتپەيتىن داقىلدار سەبۋ كەرەك. دوڭەس جەرلەردىڭ توپىراعىن سۋ ەروزياسىنان قورعاۋ شارالارىنىڭ ىشىندە ەڭىسكە كولدەنەڭ، كونتۋر بويىنشا جۇرگىزىلەتىن مەليوراسيالىق جۇمىستاردىڭ (جولاقتاپ اعاش وتىرعىزۋ، كوپ جىلدىق شوپتەر ەگۋ) ماڭىزى زور. توپىراقتى سۋ ەروزياسىنان قورعاۋدا اگروتەحنيكالىق شارالاردىڭ ماڭىزى زور. ەڭ باستىسى، بۇل شارالار ونشا قيىن ەمەس، ولاردى كەز كەلگەن شارۋاشىلىقتاردا قولدانۋعا مۇمكىندىك بار. ولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ باستىسى جەردى دۇرىس وڭدەۋ بولىپ تابىلادى.

---