توپىراق ەروزياسى
وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى
شاردارا اۋدانى، جاۋشىقۇم اۋىلى
«جاۋشىقۇم» مەكتەپ-ليسەيىنىڭ
7"ءا" سىنىپ وقۋشىسى: مەلدەبەك اناربەك تالعات ۇلى
جەتەكشىسى: تيلەۋبەكوۆا سارا اناربەك قىزى
جوسپار
I. كىرىسپە
1. توپىراقتى قالىپتاستىرۋشى فاكتورلار
II.نەگىزگى ءبولىم
1 توپىراقتىڭ نەگىزگى تيپتەرى
2. توپىراق ەروزياسى
3. توپىراقتىڭ انتروپوگەندىك لاستانۋ جانە ادام اعزاسىنا اسەرى.
III. قورىتىندى ءبولىم
1. قورشاعان ورتانى قورعاۋعا باعىتتالعان زاڭدار مەن جوبالار.
تابيعاتتىڭ ءبارى اقيقات، ءبارى زاڭدى، ءبارى ورىندى، ءبارى شىندىق، اداسۋ مەن جاڭىلىسۋ تەك قانا ادامدا بولادى.
گەتە.
تابيعات كومپونەنتتەرى ءبىر جۇيەدە بىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستا بولادى، ولاردىڭ بىرەۋى وزگەرسە، باسقالارىنا دا اسەر ەتەتىنى بەلگىلى. بۇل جۇيە تابيعات-اۋماقتىق كەشەن نەمەسە لاندشافت دەپ اتالادى. لاندشافت مادەني جانە تابيعي بولىپ ەكىگە اجىراتىلدى. قازىرگى لاندشافتىڭ دامۋ بارىسى جەر بەتىنىڭ توپىراق قاباتىمەن تىعىز بايلانىستى دەۋگە بولادى.
توپىراق كۇردەلى تابيعي زات. جۇزدەگەن جىلدار تاۋ جىنىسى، وسىمدىك، جانۋارلار دۇنيەسىنىڭ كۇردەلى اسەرلەسۋىنەن پايدا بولعان. حالىق سانىنىڭ، ەگىستىك جەرلەردىڭ كوبەيۋى بيوسفەراداعى ەكولوگيالىق تەڭدىكتى جوياتىنىن ەسكەرگەن ءجون. جەر قالا، جول، زاۋىت، فابريكا، اۋەجاي، سۋقويماسى، دەمالىس ورىندارىنا قاجەت.
زەرتتەۋ دايەكتەرىنە سۇيسەنسەك العاشقى جۇقا توپىراق قاباتى 500 ملن جىل بۇرىن كەمبريي داۋىرىندە پايدا بولىپتى. بۇل كەزدە ءالى وسىمدىك جامىلعىسى قالىپتاسپاعان. توپىراق جامىلعىسىن زەرتتەيتىن توپىراقتانۋ عىلىمى - جاس عىلىم. ونىڭ نەگىزىن سالعان XIX عاسىردىڭ 80-جىلدارى ورىس عالىمى ۆ.ۆ.دوكۋچايەۆ - توپىراقتىڭ تابيعي جانە تاريحي دەنە ەكەنىن انىقتادى.
توپىراق - جەر بەتىندە ءتىرى جانە ءولى تابيعاتتىڭ ارەكەتى ناتيجەسىندە قالىپتاسۋىمەن قاتار، وسىمدىكتەردىڭ وسۋىنە قاجەتتى مينەرالدارعا باي قۇنارلىعىنىڭ (قاراشىرىك) بولۋى دا كەرەك-اق.توپىراقتىڭ ءتۇسى نەمەسە قۇنارلىعى جازىقتا ەندىك،تاۋدا بيىكتىككە بايلانىستى ياعني، كليماتتىق جاعدايلارعا نەگىزدەلىپ وزگەرىپ وتىرادى. ماسەلەن، قازاقستاننىڭ وزىندە سولتۇستىگىنەن وڭتۇستىگىنە قاراي قارا (سىلتىسىزدەنگەن قارا توپىراق، كادىمگى قارا توپىراق، قۋاڭ دالانىڭ قارا توپىراق)، قارا قوڭىر (قۋاڭ دالانىڭ كۇڭگىرت قارا قوڭىر توپىراق، قۋاڭ دالانىڭ جاي قارا قوڭىر، شولەيتتىڭ اشىق قارا قوڭىر)، قوڭىر جانە سۇر توپىراق زوناسىنا اجىراتىلادى. توپىراقتىڭ ءتۇر قۇرامىنا قاراي قاراشىرىك مولشەرى دە وزگەرىپ وتىرادى. قارا توپىراقتاردا قاراشىرىك سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە قاراي 6-8%، 4-6% -عا كەميدى. قارا قوڭىر توپىراق زوناسىنداعى قاراشىرىك مولشەرى سولتۇستتەن وڭتۇستىككە قاراي 4،5-3،0%-دان 3،0-2،0%-عا كەميدى. سوڭعى توپىراق زوناسىندا 2،0-1،0%-عا كەمدى. توپىراقتىڭ قۇنارلىعىنا قاراي وسىمدىكتىڭ جايقالىپ ءوسىپ، مول ءونىم بەرەرى ءسوزسىز.
ورماندى دالا مەن دالانىڭ توپىراق جامىلعىسىندا قاراشىرىك مولشەرى مول بولعاندىقتان وسىمدىكتەرگە باي كەلەدى. ال ادامزات بالاسى ءوز ومىرىندە 1،9 ملرد.گا جەردى شولگە، سازعا، جىرالارعا اينالدىرىپ قۇردىمعا جىبەرگەن. جىلىنا 50-60 مىڭ گا جەر شولگە اينالادى. ەلىمىزدە 44% اۋماقتى قۇرايتىن شولدەردىڭ توپىراعىندا ىلعال از بولاتىندىقتان وسىمدىكتەردىڭ قورەكتەنۋىنە كەرەكتى مينەرالدىق توپىراقتىڭ بەتكى قاباتىنا ءشىرىندى كوكتەم مەن قوڭىر كۇزدە كوبىرەك بولادى.سوندىكتان توپىراقتارىندا قاراشىرىك از. وسىنىڭ سالدارىنان توپىراق ءتۇسى بوزعىلت تارتۋى بايقالادى. شاردارا دالاسىن وڭتۇستىكتىڭ اشىق سۇر توپىراقتارى الىپ جاتىر. قاراشىرىگى دە وتە از قۇماقتى كەلەدى. شولەيت وتپەلى ايماق بولعاندىقتان قاراشىرىك مولشەرى 2-3% قۇراي وتىرىپ، وسىمدىگى دە جۇتاڭ كەلەدى. توپىراقتىڭ قۇنارلىعىن كەمىتەتىن تابيعي اپاتتىڭ ءبىرى-توپىراق ەروزياسى. توپىراق ەروزياسىنىڭ ەكى ءتۇرى بار. ياعني، سۋ جانە جەل ەروزياسى.
قازاقستاندا ەروزياعا بەيىم جەرلەر 70 ملن گا قۇرايدى. ونىڭ 17 ملن گا سۋەروزياسى، 52 ملن گا جەل ەروزياسىنا بەيىم كەلەدى. جەل ەروزياسىنىڭ باسىم بولۋى، بىرىنشىدەن، قازاقستان جەرىنىڭ كوپ بولىگىنىڭ جازىق جانە اشىق بولۋى؛ ەكىنشىدەن كۇشتى جەلدەردىڭ ءجيى سوعۋى؛ ۇشىنشىدەن، توپىراقتىڭ قۇرىلىمى بوس نەمەسە مەحانيكالىق قۇرامى جەڭىل توپىراقتىڭ مولدىعى. سوناۋ تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ بەلەڭ العان جىلدارى سولتۇستىك ايماقتاردىڭ كوپتەگەن جەرى ەروزياعا ۇشىراپ،ەگىسكە جاراماي ىستەن شىعىپ قالادى. مۇنان وزگە سۋارمالى ءوڭىر سانالاتىن وڭتۇستىكتە جەر توزدىراتىن ءبىر تەكتى ءونىم ەگىپ، ءوز پايداسىن ويلاعان ادام ىس-ارەكەتى دە ويلاندىرادى. جىل سايىنعى ماقتا ەگۋ سۋدى كوپ ىسىراپ ەتۋمەن قاتار جەردى قۇنارلىعىنان ايىرادى. بۇلاي دەۋىم اۋىلدا ماقتانىڭ قوزاسى مەن پاياسى وتىن كوزى بولعاندىقتان جيناپ الادى. ەگەر كۇزدە جەردى قوزا-پاياسىمەن قوسا جىرتسا، ءشىرىندى رەتىندە توپىراقتىڭ قۇنارلىعىن ارتتىرۋعا سەپ بولار ەدى. سونداي اق، جوڭىرشقا ەگىپ، 3-4جىلعا جەردى تىنىقتىرسا تىپتەن جاقسى. سوڭعى ايتىلعان جايتتار جوق دەۋگە بولمايدى ءبىر-اق نەكەن ساياق. ءوزىمنىڭ تۋىپ-وسكەن جەرىم
جاۋشىقۇم ەلدى مەكەنى قولدان سۋارۋ ارقىلى مادەني وسىمدىكتەرىڭ ءبىرى-قاربىز وسىرۋمەن اينالىسادى. كوكتەم كەلىسىمەن جىلىجايلاردا كوشەتىن ءوسىرىپ، كەيىنەن جەرگە وتىرعىزادى. كوشەتتىڭ توپىراعى نەگىزىنەن توعايداعى قاراشىرىندىگە ازداعان توپىراق ارالاستىرىپ دايىندالادى. ال جيىن –تەرىن اياقتالىسىمەن جالبىراپ جاتقان كلونكاعا ەشكىم ءمان بەرمەيدى. ونىڭ استىنداعى تابيعي وسىمدىكتەرمەن قاتار توپىراقتىڭ قۇرامىنداعى قاجەتتى مينەرالدى زاتتار تۇگەلگە جۋىق كۇن ساۋلەسىنىڭ ىستىعىمەن كۇيرەيدى. تاقىر جەرلەر وسىلايشا ءبىلىمسىز ۇلعايا بەرمەسىنە كىم كەپىل. ەگىن رەتىندە ءبىر جىل پايداسىنا اسقان جەر الداعى ۋاقىتتاردا دا كادەسىنە اسۋى كەرەك ەكەنىن ەستەن شىعارماسا يگى. سونداي–اق، اۋىل ەتەگىندەگى بىركەزدەرى قالىڭ توعايدا بۇل كۇندەرى سۇرىقسىز كۇيگە ەنگەن. بۇلاي دەۋىم، جىل سايىن وتىن رەتىندە قىرقىلعان سانسىز اعاشتاردىڭ ورنىن تولىقتىرىپ تۇرعان جاس شىبىقتار ماردىمسىز. بۇلاي جالعاسا بەرسە كەزى كەلگەندە توعايدا جويىلۋى مۇمكىن. ال ول جەردە تىرشىلىك ەتۋگە بەيىم جان-جانۋار مەن وسىمدىكتەر اتاۋى باسقا جاققا قونىس اۋدارىپ، ول جەرگە ياعني جازداعى اپتاپ ىستىققا بەيىم كەلەتىن جان-جانۋارلار وسىمدىكتەر سانى الدە قايدا از بولارى ءسوزسىز.
توپىراقتىڭ انتروپوگەندىك لاستانۋى جانە ادام اعزاسىنا تيگىزەر اسەرى. ( توپىراقتىڭ راديواكتيۆتى زاتتارمەن لاستانۋ دارەجەسى)
رەسپۋبليكا جەرىندە راديواكتيۆتى قالدىقتاردىڭ 119 ءۇيىندىسى 1412 گا جەردى الىپ جاتىر. رەسپۋبليكا جەرىندەگى راديواكتيۆتى قالدىقتاردى كومۋ، زالالسىزداندىرۋ پروبلەماسى ءالى ءوز شەشىمىن تاپقان جوق.
رەسپۋبليكادا 22ملرد ت. اسا ءوندىرىس جانە تۇتىنۋ قالدىقتارى جينالعان.پايدالى كەن ورىندارىن بارلاۋ كەزىندە وندىرىلەتىن مينەرالدىق شيكىزاتتىڭ 3-5% كولەمىن قۇرايتىن 1-2 باسىم كومپونەنت عانا پايدالانىلاتىنى ءمالىم،قالعان ماسسا قالدىقتار تۇرىندە جياقتالادى.
ءتۇستى، سيرەك، اسىل جانە راديواكتيۆتى مەتالداردىڭ تاۋ-كەن مەتاللۋرگيا ءوندىرىسى قالدىقتارىنا جيىنتىق قورلارى ءتيىستى جەرگىلىكتى ءىرى كەن ورىندارىنىڭ قورلارىمەن تەڭ. قالدىقتاردىڭ جالپى ماسساسىندا 6،7ملرد.ت-جەردى، جەر ءۇستى جانە جەر استى سۋلارىن، اۋە باسسەينىن لاستاۋ كوزدەرى بولىپ تابىلاتىن ۋلى قالدىقتار. ۋلى ونەركاسىپتىك قاتتى قالدىقتاردىڭ نەگىزگى كولەمدەرى 5،2 ملرد.ت استامى ءتۇستى مەتاللۋرگيا كاسىپورىندارىندا جياقتالعان. ولار قاراعاندى-29،4%، شىعىس قازاقستان -25،7%، قوستاناي-17%، پاۆلودار -14،6% وبلىستارىندا جيناقتالعان. ساقتاۋدىڭ 100-دەن استام ورىندارىندا راديواكتيۆتى قالدىقتار جيناقتالعان. ءوندىرىس قالدىقتارىنىڭ جىل سايىنعى ءوسىمى 1 ملرد.ت-عا جەتەدى.
ءبىر كەزدەرى ەكولوگيالىق اپاتتى ايماق سانالعان سەمەي پوليگونىنا توقتالساق، دۇنيەجۇزىندە جيناقتالعان بارلىق يادرولىق قارۋدىڭ جارتىسىنان استامى قازاقستان اۋماعىنداعى 12 تۇراقتى جانە 7 ۋاقىتشا اتوم پوليگوندارى مەن سىناق بايقاۋ الاڭدارىندا جارتى عاسىر بويى جارىلىپ كەلگەنى ءمالىم.وسى كەزگە دەيىن 781-رەت قازاق جەرىنىڭ كۇلىن كوككە ۇشىرعان اتوم اجداھاسىنىڭ تيگىزگەن زيانىن سوزبەن ايتىپ جەتكىزۋ كەرەك.
دۇنيەجۇزىندە بۇدان اسقان جويقىن زۇلمات تاريحتا ءالى بولعان جوق. بۇل سۇراپىل سۇمدىق. قاۋىپ-قاتەر جازىلمايتىن دەرت دەسەك، قاتە ايتپاعان بولارمىز.1949-63 ج سەمەي پاليگونى دا 90-رەت اۋادا، 26-رەت جەر ۇستىندە جۇرگىزىلگەن. يادرولىق جويقىن سىناق جارىلىستاردان 55-رەت راديواكتيۆتى بۇلت پايدا بولعان. ول بۇلت جەل ارقىلى تارالىپ بۇكىل ادامزات دەنساۋلىعىنا ءقاۋىپ ءتوندىرىپ مۇنداعى اۋرۋ بالالاردىڭ سانى كوبەيۋدە. بۇل اپات 343-رەت جەر استى جارىلىستارىنىڭ، ۋلى گاز اعىنى 69-رەت اۋاعا بۇرقىلداپ شىعىپ، بولىنگەن زياندى قالدىقتار كوپ دەگەن ەلدى مەكەندەردەگى حالىقتى قايعىعا دۋشار ەتتى.
حالىقتىڭ بۇل قايعىدان ارىلا باستاۋى تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن كۇننەن باستالدى.
ياعني ن.ءا.نازاربايەۆتىڭ 1991جىلى 29 تامىزدا سەمەي پاليگونىن جابۋ تۋرالى جارلىعى كومەك بولدى. سول كەزدەن باستاپ جارقىن بولاشاقتىڭ ەسىگى ايقارا اشىلعان كۇن دەپ ەسەپتەلىنەدى. 2008 جىلى سەمەي پاليگونىنىڭ ورنىنا ۇلتتىق يادرولىق ورتالىق قۇرىلدى.
جاقىندا مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسىمەن وسى ورتالىققا «2010-2020 جىلدارى سەمەي ءوڭىرىن ساۋىقتىرۋ» باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋ مىندەتى جۇكتەلدى. بۇل باعدارلاما پوليگوننىڭ 95پايىزىن شارۋاشىلىق اينالىمعا بەرۋدى قاراستىرادى. ءبىراق ول جۇمىس بىرتە-بىرتە 10-15 جىل بويى جۇزەگە اسىرىلادى. ءسويتىپ جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ەگىن ەگىپ، مال جايۋىنا ءقاۋىپسىز ەتىلىپ، اۋماق رادياسيادان تازارتىلادى دەپ سەنەمىز.
«بايقوڭىر عارىش ايلاعىنىڭ ەكولوگيالىق پروبلەماسى. ونىڭ قورشاعان ورتاعا تيگىزەتىن زاردابى مىنالار.
- اۋا، سۋ، جانە جەر رەسۋرستارىنىڭ راكەتانىڭ گەپتيل جانارمايىمەن ۇدايى ۋلانىپ جاتۋى؛
- ۇشقىش اپپاراتتاردىڭ، راكەتالاردىڭ سىنىق قالدىقتارىمەن لاستانۋدىڭ ۇدايى كوبەيە ءتۇسۋى؛
- اتموسفەرا رەجيمى بۇزىلىپ، اۋا رايىنىڭ وزگەرۋى؛
- ادامداردىڭ جۇيكە، قاتەرلى ىسىك، وكپە، تىنىس جولدارىنىڭ قابىنۋى، ءار ءتۇرلى اۋرۋلاردىڭ جىلدان–جىلعا كوبەيىپ جاتقاندىعى.
قازىرگى كەزدە ءبىزدى قورشاعان ورتانىڭ لاستاۋشى كوزدەرىن تومەندەگىدەي توپقا بولەمىز.
1). فيزيكالىق لاستانۋ - راديواكتيۆتى زاتتار، ەلەكتروماگنيتتى تولقىندار، جىلۋ، سۋلار، تەربەلىستەر.
2). حيميالىق لاستانۋ - كومىرتەگى ونىمدەرى، كومىرسۋلار، شايىندى سۋلار، فتورلى قوسىلىستار جانە اۋىر مەتالدار.
3). بيولوگيالىق لاستانۋ-اۋرۋ قوزدىرعىش ۆيرۋستار، قۇرتتار، زيان كەلتىرەتىن جاندىكتەر.
قورشاعان ورتانىڭ حيميالىق لاستانۋىنىڭ كەيبىر تۇرلەرى كازىرگى كەزدە ەكولوگيالىق پروبلەمالار تۋعىزىپ وتىر. ولار جەر شارىنداعى ءجيى –ءجيى بايقالىپ وتىرعان “جىلۋ ەففەكتىسى„ ،“وزوننىڭ جۇقارۋى„ “قىشقىل جاڭبىرلار„.
وزون قاباتىنىڭ بۇزىلۋى دۇنيەجۇزىلىك مەتەورولوگيالىق ۇيىمنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا سوڭعى 25 جىلدا وزون قاباتىنىڭ بۇزىلۋى 10% قۇرايدى. بەس ستانسيادا 1973 جىلدان بەرى وزوننىڭ جالپى قۇرامىنا باقىلاۋ جۇرگىزىلەتىن. قازاقستاننىڭ ۇستىندە وزون قاباتىنىڭ قالىڭدىعى 5-7%-عا قىسقارعان.
جەكەلەگەن كۇندەرى ادام ءۇشىن ءقاۋىپتى ۋلتراكۇلگىن رادياسياسى دوزاسىنىڭ اسۋىن تۋدىراتىن اتموسفەراداعى وزون قۇرامىنىڭ نەعۇرلىم تومەن ءمانى بايقالدى.
جەر بەتىندەگى جىلىنۋ ورتا ەسەپپەن 10س قانا. سوڭعى 30 جىلدا اۋا رايى 30 س-قا جىلىنعان. كەيبىر ايماقتاردا بۇل كورسەتكىش 50 س دەيىن جەتكەن.ەرىپ جاتقان مۇز قاباتىنىڭ استىنان مەتاننىڭ اۋاعا تارالۋى عالامدىق جىلىنۋ پروسەسىن جىلدامداتادى.
ەڭ ءقاۋىپتىسى - ماڭگى توڭدار ىشىندەگى جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر قالدىعى. ويتكەنى، ولار وزدەرىنەن ورگانيكالىق كومىرتەك بولەدى. عالىمدار مالىمەتى بويىنشا ماڭگى توڭدار ەرىسە اتموسفەراعا كازىرگىدەن 2 ەسە كومىرتەك بولىنەدى. ناتيجەسىندە مۇحتتىڭ جىلىنۋى اۋانىڭ ىلعالدىلىعىن ارتتىرىپ، ول پارنيكتى اسەردى كۇشەيتەدى. سوندىقتان “ادامنىڭ ىس-ارەكەتى اپاتقا ۇرىندىرادى„ سوندىقتان پارنيكتىك گازداردىڭ ءبولىنۋىن شەكتەۋ كەرەك „ –دەپ ەسكەرتەدى.
جالپى 1986 جىلدان بەرى جەر بەتىندە ەلەۋلى اۋىتقۋشىلىق بايقالادى. تەحنولوگيانىڭ دامۋىنا بايلانىستى ادامزات بالاسى جەر استى رەسۋرستارىن شامادان تىس پايدالانىپ وتىر.
2005 جىلى جەر استىنداعى قوردىڭ 30 پايىزى كەمىگەن. بۇل پلانەتاارالىق تاپشىلىقتىڭ تۋعانىن كورسەتەدى. ەگەر دامىعان ەلدەر ءوزىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ داعدىسىن وزگەرتپەسە، 2040 جىلى تاپشىلىق 100 پايىز كورسەتكىشكە جەتەتىن كورىنەدى. ويتكەنى، “جەر رەسۋرسى شەكتەۋلى „ورىنسىز جۇمساۋ، ىسىراپشىلدىق وزىمىزگە ور قازعانمەن تەڭ. قالعان رەسۋرستاردى ۇنەمدەسەك، سوندا عانا ادامزات بولاشاعىنا ۇمىتپەن قاراۋعا بولادى „-دەيدى ەكولوگتار.
سوڭعى كەزدە كومپيۋتەرلىك ۇلگى ارقىلى مىناعان كوز جەتكىزگەن: ازيادا ۇلكەن ايماقتا جاپپاي كۇرىش ءوسىرۋ مەن ەۋروپادا ورماننىڭ وتالا باستاۋى كليماتقا ەلەۋلى تۇردە اسەر ەتكەن، كۇرىش القابىندا پايدا بولعان پارنيكتىك گازدار – مەتان، ورتەنگەن ورمان مەن شىرىگەن اعاشتاردان بولىنگەن كومىرقىشقىل گازى 100 مىڭ جىلدا قايتالانىپ وتىراتىن جەر بەتىندەگى تەمپەراتۋرا مەن مۇز قاتۋ سيكلىن بۇزعان.
قازىرگى كەزدە ماڭگى مۇزدىقتاردىڭ ەرۋىنەن تابيعات اپاتتارى (سەل، جەر سىلكىنىس) ءجيى باس كوتەرە باستادى. اتموسفەرالىق قىسىمداردىڭ ءجيى قۇبىلۋىنان دا جۇرەك-قان تامىرلارى، قان قىسىمىنىڭ كوتەرىلۋى جانە باستىڭ ساقيناسى ۇستاۋ سەكىلدى اۋرۋ تۇرلەرى كوبەيدى.
اۋانىڭ جىلىنۋى، ءشولدى ايماقتاردى كوبەيتىپ، تۇزدى كولدەر اۋماعىنىڭ كەڭەيۋىنە اسەر ەتەدى دە، ولاردان بولىنەتىن گالوگەندى كومىرسۋتەكتەر ارتادى.
“قىشقىلدى جاۋىندار„ اتموسفەراعا بايلانىستى كازىرگى كەزدە ۇلكەن پروبلەما. ونىڭ نەگىزگى كوزدەرى كۇكىرتتى انگيدريد، ازوت توتىعى. كۇكىرتتى ارگيدريد، ادام بالاسى جىلۋ الۋ ءۇشىن كومىر مەن مازۋتتى جاعۋ كەزىندە اۋاعا تۇسەدى. مىسالى، 1ملن توننا كومىر جاققان كەزدە 25 مىڭ توننا كۇكىرت بولىنەدى. وسى گاز اتموسفەراعا ءتۇسىپ، وتتەگىمەن توتىعىپ، ءارى سۋ بۋىمەن قوسىلىپ، ودان كۇكىرت قىشقىلى تۇزىلەدى. قۇرامىندا قىشقىلى بار تۇماندىقتار جاۋىن تۇرىندە بيوسفەراعا ءتۇسىپ ءقاۋىپتى زيان كەلتىرەدى.
تيان-شان تاۋىنىڭ باۋرايىندا ورنالاسقان شىمكەنت، تاراز، الماتى، وسكەمەن قالالارىنىڭ اۋاسى باسقا قالالارعا قاراعاندا بىرنەشە ەسە كوپ لاستانعان. سەبەبى-ونەركاسىپ ورىندارى كوبىرەك شوعىرلانعان. مىسالى، شىمكەنت فوسفور زاۋىتىندا 10 پەش، ال، تاراز فوسفور زاۋىتىندا 13 پەش جۇمىس ىستەيدى. ولاردان ۇشقان شاڭ–توزاڭ اتموسفەراعا ارالاسىپ، تاۋ بەتكەيىندە قايتادان قىشقىل جاڭبىر بولىپ جاۋادى. بيىك تاۋ باۋرايىندا ورنالاسقان قالالاردىڭ اۋاسى باسقا جەرلەرگە قاراعاندا لاستاۋ كەلەدى.
وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى اۋماعىنىڭ تابيعي اۋماقتىق كەشەننىڭ 86 پايىزى انتروپوگەندىك ءتۇر وزگەرتۋگە ۇشىراعان. مۇندا سۋ جانە جەل ەروزياسى، تۇزدانۋ، باتپاقتانۋ، توپراقتىڭ قۇرعاقتانۋى، جايىلىمداردىڭ، وسىمدىكتەردىڭ ازىپ-توزۋى، اتموسفەرالىق لاستانۋ سياقتى تەحنوگەندىك پروسەستەر ورىن الادى. جالپى، اۋداندا جايىلىم جەردىڭ ازىپ-توزۋى، مالدىڭ تاپتالۋىنان پايدا بولعان سۋ ەروزياسى مەن دەفلياسيا ءجيى كەزدەسەدى.
شابىندىق جەردىڭ ازىپ–توزۋى ناتيجەسىندە توپىراقتىڭ سورتاڭدانۋى، ياعني گالوفيتتى تۇرلەردىڭ كوبەيۋى ، ەكىنشى جاعىنان مۇنداي جەرگە ەگىلگەن ەگىننىڭ ونىمدىلىگى تومەن، ساپاسى ناشار بولىپ شىعادى. سۋعارىلاتىن ەگىستىك كولەمىنىڭ 65 پايىزى ولاردىڭ قۇنارلىلىعىنا ىقپال ەتەتىن تۇزدانۋ، اسا ىلعالدانۋ، شايۋ جانە ت.ب. جاعىمسىز ۇردىستەرمەن كۇردەلەنگەن. مۇنداي اينالىمىنان شىعىپ قالعان جانە شىعۋعا بەيىم جەردەردىڭ اگلومەليوراتيۆتىك كۇيىن قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن تابيعي فيتومەليوراسيا ءادىسىن قولدانۋ كەرەك.
ول ءۇشىن ەگىنشىلىك ناۋقانىنان تىس سالقىن كۇزدە جانە ەرتە كوكتەمدە ونداي جەرلەر سۋارىلادى. سالقىن كەزدە ەرىگىشتىگى ناشار ناتريي سۋلفاتى توپىراققا جينالمايدى،سودان سۋارمالى جەردىڭ قايتا سورلانۋى باسەڭدەيدى، جەر 4-5جىلدا اينالىمعا قايتا قوسىلادى.
قازىرگى كەزدە ەلباسىنىڭ قولداۋىمەن قازاقستاندا قالىپتاسقان ەكولوگيالىق احۋالدى جاقسارتۋعا باعىتتالعان بىرنەشە زاڭدار مەن قۇجاتتار قابىلداندى. قورشاعان ورتانى قورعاۋ زاڭى 1997 جىلى 5 تامىزدا ال، «ەرەكشە قورعالاتىن تابيعي اۋماقتار تۋرالى» زاڭى 1997 جىلى 15 شىلدەدە قابىلدانسا، ەكولوگيالىق كودەكس، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا توزعان جانە «لاس» تەحنولوگيالار مەن جابدىقتاردى اكەلۋگە تيىم سالاتىن جانە اكەلۋدى شەكتەيتىن ەكولوگيالىق ءقاۋىپتى تەحنيكالاردى اكەلۋدى رەتتەۋ تۋرالى زاڭ قابىلداندى.
ەلىمىزدە جۇرگىزىلىپ جاتقان «جاسىل دامۋ» باعدارلاماسى قورشاعان ورتا كومپونەنتتەرىنە جانە حالىق دەنساۋلىعىنا انتروپوگەندىك اسەردى تومەندەتۋ، تابيعي ەكوجۇيەلەردى ساقتاۋ جانە قالپىنا كەلتىرۋ، قورشاعان ورتانىڭ ساپاسىن باسقارۋ جۇيەسىن دامىتۋ جانە جەتىلدىرۋ سياقتى باعىتتاردان تۇرادى. ءبىرىنشى باعىت بويىنشا اتموسفەرالىق اۋانىڭ ساپاسىن ارتتىرۋ، سۋ رەسۋرستارىنىڭ تاپشىلىعىن تومەندەتۋ، تۇرعىندار دەنساۋلىعىنىڭ جاعدايىن جاقسارتۋ جونىندە ءىس-شارالار كوزدەلگەن. ەكىنشى باعىت بويىنشا رادياسيالىق، حيميالىق، بيولوگيالىق لاستانۋعا ۇشىراعان ەكولوگيالىق اپات ايماعىن جانە اۋماعىن وڭالتۋ جانە شولەيتتەنۋدى جەردىڭ توزۋىن بولدىرماۋ جونىندە ءىس-شارالار وتكىزىلمەك. ءۇشىنشى باعىت قورشاعان ورتانى قورعاۋ جونىندەگى ءىس-شارالاردى قامتيدى.
قورشاعان ورتانى قورعاۋ شارالارى.
1. ءوندىرىس ورىندارىن قالادان تىسقارى جەرگە سالۋ كەرەك.
2. قالدىقسىز ءونىم ءوندىرۋ.
3. ۇلكەن زاۋىت، فابريكا مۇرجالارىنا سۇزگىلى تۇتىكتەر ورناتۋ.
4 اۆتاموبيلدەردىڭ اۋاعا زالالى بار ەسكىلەرىن قولدانباي، جىلى جاڭا ءتۇرىن قولدانۋ.
5. وزەن ارنالارىن تازارتۋ.
6. كوگالداندىرۋ جۇمىستارىن جالعاستىرۋ.
7. ۇلتتىق ساياباقتار ۇيىمداستىرۋ.
8. رەكرەاسيالىق قورلاردى جەدەلدەتۋ.
توپىراقتىڭ قۇنارلىعىن ارتتىرۋ شارالارى
- مينەرالدى تىڭايتقىشتاردى شامدان تىس قولبانباۋ.
- قاربىز ەككەننەن سوڭ پلەنكالاردى جيناۋ؛
- جەردى كولدەنەڭ جىرتۋ؛
- توپىراقتى قايرىمسىز سوقامەن جىرتۋ؛
- اعاش وتىرعىزۋ
- قار توقتاۋ؛
- كۇزدە سۋ جۇرگىزۋ؛
- جەردى تىنىقتىرۋ؛ (جوڭىشقا ەگۋ)
- گيدروتەحنيكالىق شارالاردى ورىنداۋ.
ءبىزدىڭ باستى ماقساتىمىز - قازاقستاننىڭ ەكولوگيالىق پروبلەمالارىنىڭ بولۋ سەبەپتەرىن ءبىلۋ، بولدىرماۋ جولدارىن جۇزەگە اسىرۋ. قازاق حالقىنىڭ ۇلتجاندىلىق، پاتريوتتىق سانا- سەزىمىن وياتۋ، تابيعات بايلىقتارىن بولاشاق ۇرپاققا سول قالپىندا جەتكىزۋ باستى مىندەت ەكەندىگىن ءتۇسىندىرۋ.
بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى قابىلداعان «تابيعات قورعاۋدىڭ دۇنيەجۇزىلىك ستراتەگياسىندا» بىلاي دەلىنگەن: «ءبىز جەردى اكەلەرىمىزدەن مۇراعا العانىمىز جوق. ءبىز ونى ءوز بابالارىمىزدان قارىزعا الدىق». ءقازىر جەر باسىپ جۇرگەندەر بۇل جەردىڭ سوڭعى ۇرپاعى ەمەس، بۇلاردان كەيىن باسقا ادامدار كەلەدى جانە ولار بىزدەن ءومىر سۇرۋگە جارامدى دۇنيە الۋى كەرەك. ءسويتىپ، ۇرپاق بولاشاعىن جان-جاقتى قاراستىرعاندا عانا ستراتەگيالىق ماسەلەلەر ويداعىداي ورىندى شەشىلەدى دەي كەلە، ءوز ويىمدى بىلاي قورىتىندىلاعىم كەلىپ وتىر.
بولاشاققا ەكولوگ بوپ بارايىق! تۋعان جەردىڭ بار بايلىعىن قورعاشتاپ،
كەرەگىنە تابيعاتتىڭ جارايىق! وزىمىزگە ەسەپ بەرىپ،ومىرگە سەرگەك قارايىق!
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
1. «گەوگرافيا جانە تابيعات» جۋرنالى.5/2003
2. «گەوگرافيا جانە تابيعات» جۋرنالى.1/2010
3. «گەوگرافيا جانە تابيعات» جۋرنالى 1/2011
4. «ءبىلىم» جۋرنالى 2/2004
5. «جاس عالىم» جۋرنالى 146/ 2006
6. «اتامەكەن» گازەتى 2009 جىل 29 جەلتوقسان.
7. «اتامەكەن» گازەتى 2010 جىل 10 اقپان.
8. «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى 2010جىل 19 قاڭتار
9. «قازاق ەنسيكلوپەدياسى» الماتى، 2001جىل.
10. وڭتۇستىك قازاقستان ەنسيكلوپەدياسى. الماتى. 2005جىل
11. ق.قۇرمانوۆ.انىقتامالىق-سوزدىك. الماتى.1993 جىل.
12. «ەكولوگيا جانە تابيعات قورعاۋ» تۇسىندىرمە سوزدىك كىتابى. الماتى. 2002 جىل.
You Might Also Like
-
ماڭعىستاۋ وبلىسى، قاراقيا اۋدانى، قۇرىق سەلوسى «قۇلىنشاق» بالاباقشاسى، «جاۋقازىن» توبىنىڭ تاربيەلەنۋشىسى: ۋتەگەنوۆ دامير جەتكەنشەك ۇلى جەتەكشىسى: باسبايەۆا ۋلبوپە ورازىمبەت...
