InfoHub Logo

توي. بۇگىنگى كۇنگى تۇسىنىگىمىزدە بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسى — قۋانىشتى جايعا بايلانىستى ەل شاقىرىلىپ وتكىزىلەتىن ىردۋ-دىردۋلى جيىن، ويىن-تاماشا. «كۇن باتقان سوڭ-اق ۇيدە ۇلكەن توي باستالادى» (ءى.جانسۇگىروۆ شىع.). ءبىر سەبەپتەن «توي» ءسوزىنىڭ توركىنىن ىزدەستىرىپ، تاريحىنا بارۋدىڭ دا ونشا دىلگەرلىگى جوق سياقتى. ويتكەنى، ەرتەدەگى تۇركى جازبا ەسكەرتكىشتەرىندە دە «توي» تۇلعالى ءسوز ءدال قازىرگى ماعىناسىندا قولدانىلعان. تەك قازاق تىلىندە عانا ەمەس، تۇرىكمەن، قىرعىز، حاكاس، تۋۆا سياقتى باسقا دا تۇركى تىلدەرىندە وسى تۇلعا مەن ماعىنا ساقتالعان. ىزدەستىرە، زەر سالا قاراعاندا مىنا سياقتى مالىمەتتەر دە ۇشىراسىپ، «توي» ءسوزىنىڭ توركىنى جونىندە وي سالادى.

بىرىنشىدەن، كونە تۇركى جازبا ەسكەرتكىشتەرىندە «تويدىڭ» ءبىز بىلەتىن — شامادان تىس ىشىپ-جەۋ ماعىناسىنان باسقا، كوڭىل توقتاتارلىق دەرەكتىڭ ءبىرى — ونىڭ («توي» ءسوزىنىڭ) «جيىن، توپ» ۇعىمىندا قولدانىلۋى. ەكىنشىدەن، تۋنگۋس-مانچجۋر توبىنا جاتاتىن ناناي، نەگيدال، وروك، وروش، ۋلچ، ەۆەن، ەۆەنكى تىلدەرىندە «ءتوي»، «ءتۋيۇ» دىبىس قۇرامىنداعى سوزدەر ءبىزدىڭ تىلىمىزدەگى «قوناق ەتىپ، سىيلاۋ، قۇرمەت كورسەتۋ» ماعىنالارىندا جۇمسالادى. ەندى وسى تىلدىك دەرەكتەردى جيناستىرا كەلگەندە «تويدىڭ» ءۇش ءتۇرلى ماعىناسىنا تاپ بولىپ وتىرمىز.

ءبىرىنشىسى — قارىندى تولتىرا تاماق ءىشۋ. بۇل ماعىنا تۇركى تىلىندە ءقازىر دە، ەرتە زاماندا دا قولدانىلعان. ەكىنشىدەن، تۋنگۋس-مانچجۋر توبىنا جاتاتىن ناناي، نەگيدال، وروك، وروش، ۋلچ، ەۆەن، ەۆەنكى تىلدەرىندە «ءتوي»، «ءتۋيۇ» دىبىس قۇرامىنداعى سوزدەر ءبىزدىڭ تىلىمىزدەگى «قوناق ەتىپ، سىيلاۋ، قۇرمەت كورسەتۋ» ماعىنالارىندا جۇمسالادى. ەندى وسى تىلدىك دەرەكتەردى جيناستىرا كەلگەندە «تويدىڭ» ءۇش ءتۇرلى ماعىناسىنا تاپ بولىپ وتىرمىز. ءبىرىنشىسى — قارىندى تولتىرا تاماق ءىشۋ. بۇل ماعىنا تۇركى تىلىندە ءقازىر دە، ەرتە زاماندا دا قولدانىلعان. ەكىنشىسى— جوعارىدا كورسەتىلگەن، «جيىن، توپ». ءۇشىنشىسى — تۋنگۋس-مانچجۋر تىلدەرىندەگى — «قوناق ەتۋ، سىيلاۋ، قۇرمەت كەرسەتۋ». وسى ءۇش ءتۇرلى ماعىنانىڭ ءبارى قۋانىشقا ارنالعان مەرەكەدە كەزدەسەتىنىن ءتۇسىندىرۋ ارتىق. وندا جيىن، توپ تا بار، وندا قۇرمەت كورسەتە سىيلاۋ باستى قاعيدا، وندا جينالعان توپتىڭ قارىن تولتىرا ىشىپ-جەۋگە دە ەركى مول. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ماعىنا جاعىنان تىعىز بايلانىستى ءۇش «توي» تۇلعاسى باستارىن قوسا كەلگەندە، قۋانىشقا ارنالعان مەرەكەنىڭ باستى بەلگىلەرىن قۇراستىرىپ تۇرعاندىقتان ونىڭ دا اتاۋىن «توي» دەپ تاعايىنداۋعا تۋرا كەلگەن. وسىلايشا جينالىپ، باس قوسىپ، ويىن-ساۋىق، ىشىپ-جەممەن وتەتىن، سىي-سىياپات كورەتىن قۋانىشىمىز «توي» اتاۋىن العان

بۇرىنعىلاردان قالعان «توي – حالىق قازىناسى» دەگەن ءسوز بار. ويتكەنى ەرتەدەگى قازاقتىڭ ۇلكەن تويلارى دالانىڭ ءساندى ساحناسى سەكىلدى كورىنىس بەرگەن عوي.

تامىلجىعان تابيعات اقشاڭقان كيىز ۇيلەرمەن ادىپتەلىپ، ءبىرىن-بىرى كوپتەن كورمەگەن جاندار توي ۇستىندە تابىسىپ، مال-جاننىڭ اماندىعىن سۇراسىپ، شۇرقىراسىپ جاتادى. ەل ومىرىندەگى جاڭالىقتار دا توي ارقىلى كوپكە تاراعان. ۇلكەندەر جاعى ءسوز جارىستىرسا، جاستار جاعى دا وزىنشە ونەر جارىستىرىپ، وسى ارقىلى ءوسىپ كەلە جاتقان تالانتتار، وتكىر جىگىت، سۇيكىمدى بويجەتكەن حالىققا تانىلعان. ات جارىس، كوكپار تارتۋ، قىز قۋۋ، بالۋان كۇرەس، اقىندار ايتىسى سەكىلدى حالىقتىڭ بۇكىل ونەرى، ءبولمىس-بىتىمى مەن ۇلتتىق ەرەكشەلىگى وسى توي ۇستىندە كورىنىس بەرگەن. مىنە، وسىدان كەيىن توي – حالىق قازىناسى بولماي نە بولادى؟!

وكىنىشكە قاراي، حالقىمىز قاستەرلەگەن توي وتكىزۋ ونەرىنىڭ بۇل كۇندەرى ءسانى دە، ءمانى دە وزگەرىپ بارادى. ءسانى جاعىن سالىستىرماي-اق قويايىق، ال ءمانى جاعىنان كوپ جاعدايدا تەرىس جولعا ءتۇسىپ، شاشپالىق پەن داراقىلىقتىڭ كورىنىسىنە اينالعانى سەزىلەدى. كەزىندە قاي قازاق تويعا كەلگەن انشىگە بايەك بولىپ، ۋىستاپ اقشا ۇسىنىپ ەدى. قايتا تالانتتى، ونەرلى جاستار سول تويعا كەلگەن كوپ قاۋىم ورتاسىنان سۋىرىلىپ شىعىپ، وزدەرى كوزگە تۇسپەپ پە ەدى. دەمەك، كەزىندەگى قازاق تويلارى تالانتتاردى تانىتۋدىڭ وزىندىك ءبىر مەكتەبى رەتىندە قىزمەت ەتكەن.

ءداستۇرلى قازاق تويلارىنىڭ وسىنداي تاربيەلىك قىرلارىن ەسكەرە كەلە ايتارىمىز، ءقازىر ەندى ءتىپتى بايلىعىڭىز تاسىپ بارا جاتسا، حالىق اراسىندا ابدەن تانىلعان، تەلەديدار ارقىلى كۇندە كورىنىپ، جۇرتشىلىقتى مەزى قىلعان انشىلەردى اقشا بەرىپ تويعا شاقىرعانشا، سول اقشاعا جاقسىلاپ سىيلىق الىپ، توي قوناقتارىنىڭ ىشىندەگى بۇعىپ جاتقان ونەرىن شىعارۋعا كۇش سالساڭىز، «ونەرسىز ادام بولمايدى» دەگەن قاعيدانى ۇستانىپ كەلگەن قوناقتارعا ءان ايتقىزساڭىز، بۇل الدەقايدا عانيبەت ءىس بولماس پا ەدى. قالالى جەرلەردە وقۋشىلاردىڭ كوپشىلىگى ءتۇرلى ونەر كۋرستارى مەن ۇيىرمەگە بارادى. ەندەشە نەگە سول جاس تالاپتىڭ ونەرىن توي ۇستىندە جارنامالاماسقا، تويشىل قاۋىمعا ۇسىنباسقا؟! ارينە، بۇل ويدى ءوز جانىمىزدان شىعارىپ، جاڭالىق رەتىندە ايتىپ وتىرعان جوقپىز. كەيبىر مادەنيەتتى تويلاردا وسىنداي جاعىمدى كورىنىستەردى بايقاپ، ودان اجەپتاۋىر ءلاززات الىپ قايتىپ جۇرگەن سوڭ جازىپ وتىرمىز.

بيىل وتەتىن ۇلكەن تويدىڭ ءبىرى – ۇلى ابايدىڭ 175 جىلدىعى. اباي اتامىزدىڭ ءوزى: «ادام بولام دەسەڭىز، وعان قايعى جەسەڭىز. وسەك، وتىرىك، ماقتانشاق، ەرىنشەك، بەكەر مال شاشپاق – بەس دۇشپانىڭ، بىلسەڭىز...» دەپ ادامنىڭ بويىنداعى جاعىمسىز قاسيەتتەردى سىنعا العانى بەلگىلى. تاياۋدا ۇكىمەتتىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسىندا ەل پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ ابايدىڭ 175 جىلدىعىن وتكىزۋدىڭ ءمانى تۋرالى ايتا كەلە «ىسىراپشىلدىققا جول بەرمەۋ قاجەت. توي دەگەن تويلاۋ ءۇشىن ەمەس، بارىمىزگە تولعاۋ ءۇشىن كەرەك. سوندىقتان بۇل شارالاردا ۇقىپتىلىق بولۋ كەرەك، ياعني شەكتەن تىس كونسەرتتەردى ۇيىمداستىرۋدىڭ قاجەتى جوق. شەتەلدىك ارتىستەردى تارتۋ قاجەت ەمەس. ابايدىڭ 175 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ اياسىندا ۇيىمداستىرىلاتىن بارلىق شارانى مۇقيات پىسىقتاپ شىعىڭىزدار» دەپ، شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اكىمى دانيال احمەتوۆكە اتالعان شارالارعا اعارتۋشىلىق باستاۋدى ەنگىزۋدى تاپسىردى.

جۋىقتا ءبىر باسقوسۋدا اباي تۋىستارى – ىرعىزباي اۋلەتىنەن تارايتىن ۇرپاقتاردىڭ بىرىمەن كەزدەسىپ قالدىق. اڭگىمە بارىسىندا ول اتالارىنىڭ تويىن وتكىزۋ ىسىنە ۇلەس قوسۋعا وزدەرىنىڭ دە ازىرلەنىپ جاتقانىن، تويعا بەس كيىز ءۇي تىگىپ، سول زامانداعى اباي، ىرعىزباي اۋىلدارىنىڭ ۇلگىسىن كورسەتىپ، تويعا كەلگەن قوناقتاردى كۇتىسكىسى كەلەتىندەرىن، ازىرلىكتەرى ازىرگە اقىلداسۋ دەڭگەيىندە ەكەنىن ايتتى. ارينە، ىسكە اسىپ جاتسا مۇنىڭ ءوزى تويدىڭ ونەگەلى قىرلارىنىڭ بىرىنە اينالعان بولار ەدى. اباي ۇرپاقتارى بۇل ىسكە قاجەتتى قارجىنى ءوز ارالارىنان جيناماق، ياعني مەملەكەت قارجىسى ۇنەمدەلمەك. ەڭ باستىسى، تويعا كەلگەن قوناقتار ونىڭ بارىسىندا اباي جانە ونىڭ تۋىستارىنان تاراعان ۇرپاقتارمەن تانىسۋ مۇمكىندىگىنە يە بولادى. سوندىقتان بۇل ىسكە اباي تويىن وتكىزۋ ءۇشىن قۇرىلاتىن كوميسسيا مەن جۇمىس توپتارى تاراپىنان دا ءمان بەرىلگەنى ءجون دەگەن ويدامىز.

اباي تاعىلىمدارى توي قارساڭىندا حالىقتىڭ باسىن قوسىپ بىرىكتىرۋشى ءمانىن اڭعارتۋدا. ەلىمىزدىڭ كوپتەگەن مەكەمە قىز­مەت­كەرلەرى اباي اندەرى مەن سوزدەرىن ايتۋدى چەللەندجگە اينالدىرىپ، دانىشپاننىڭ ەڭبەكتەرىن ناسيحاتتاپ، حالىق اراسىندا كەڭىنەن تاراتۋدا. مەملەكەت تاراپىنان قولعا الىنعان باسقا دا ءتيىمدى ءىس-شارالار دا بار. دەمەك، تويدىڭ باسى ءساتتى باستالعانداي. سوڭى قايىرلى بولادى دەپ سەنەمىز.

ورىنداعان: ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى
فيلوسوفيا جانە ساياساتتانۋ فاكۋلتەتى، “مادەنيەتتانۋ” ماماندىعىنىڭ 4-كۋرس ستۋدەنتى: الشىنوۆا اسەل
عىلىمي جەتەكشى: ءدىنتانۋ جانە مادەنيەتتانۋ كافەدراسىنىڭ اعا وقىتۋشىسى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى : اليكبايەۆا مارجان باشانوۆنا

---