توزاق ازابى
(نوۆەللا)
1
ۇلى مارتەبەلى حوريكاۆا سىندى ادامنىڭ بۇرىن تۋماعانى ءسوزسىز، كەلەشەكتە دە تۋا قويۋى ەكىتالاي. ۇلى مارتەبەلى دۇنيەگە كەلەر تۇستا ونىڭ قادىرمەندى اناسىنا اۋليە دايتوكۋدىڭ ءوزى ايان بەرگەن دەسەدى. قالاي بولعاندا دا ول تۋمىسىنان وزگەشە ەكەن، كادۋىلگى كۇناكار پەندەلەرگە ەش ۇقسامايتىن كورىنەدى. ول نە ىستەسە دە ءبارىمىزدىڭ اۋىز اشىپ، كوز جۇمىپ قايران قالاتىنىمىز سودان بولسا كەرەك. ءتىپتى ونىڭ حوريكاۆا وزەنىنىڭ بويىنداعى سارايىنىڭ ءبىر ءوزى نەگە تۇرادى — "عالامات" دەي مە، الگى قالاي ەدى؟ — ىشىندە نە عاجاپ جوق دەيسىز، ونىڭ ءبارىنىڭ قالاي، ءقايتىپ جاسالعانىن ءبىز پاقىر تۇسىنە دە، تۇسىندىرە دە الماسپىز. جۇرت ۇلى مارتەبەلى جايلى نە قيلى كەرەمەتتەر ايتادى، ونى شي حۋاندي يمپەراتورمەن تەڭدەستىرەدى، تەگى، بۇل ۇلى مارتەبەلىنىڭ عالامات تۇلعاسىنىڭ تام-تۇم سۋرەتتەرى عانا، ال ونى تولىق سۋرەتتەۋ، تۇگەل ءتىزىپ ايتۋ مۇمكىن ەمەس. الايدا ۇلى مارتەبەلى تەك ءوز باسىنىڭ عانا اتاق-ابىرويىن ويلاپ، ءوز اماندىعىن كۇيتتەمەيدى. جوق، ول قانداي ىسكە بولسا دا قوراشسىنباي كوڭىل بولەدى. ونىڭ جومارت جۇرەگى كوپپەن بىرگە قۋانىپ، كوپپەن بىرگە كۇيىنەتىن.
ماسەلەن، ۇلى مارتەبەلىنىڭ نيدزە سارايىنا جىن-پەرى، ارۋاقتاردىڭ تۇنگى ويناعى كەزىندە بارىپ قالعاندا دا ەشتەڭەگە ۇرىنباعانى سوندىقتان. ءتىپتى بەكزات تورۋدىڭ ارۋاعى، ەلدىڭ ايتىسىنا قاراعاندا، ول ءار ءتۇن سايىن ءۇشىنشى شىعىس كوشەسىندەگى كاحاراين سارايىنا كەلەتىن كورىنەدى، ول سارايدا ايگىلى حرام ميتينوكۋداعى سيوگامانىڭ سۋرەتى بەينەلەنگەن، ءتىپتى سول اتاقتى ەلەس تە ۇلى مارتەبەلى ءبىر اقىرىپ قالعاندا جوق بولىپتى. ۇلى مارتەبەلىنىڭ قۇدىرەتتىلىگى، مىنە، وسىنداي، سوندىقتان بۇكىل استانا جۇرتشىلىعى — كارىسى، جاسى، ايەلى، ەركەگى بار ۇلى مارتەبەلىنى ءتىرى بۋدداداي كورەدى. ورىك اعاشىنىڭ گۇلدەگەن مەرەكەسىنەن قايتقاندا ۇلى مارتەبەلى مىنگەن كۇيمەگە جەگىلگەن وگىزدەر وقىس ۇركىپ، الا قاشىپتى دا، جولشىباي كەزدەسكەن ءبىر قاريانى تاپتاپ وتە شىعىپتى، سوندا الگى قاريا قولىن كەۋدەسىنە قويىپ، ۇلى مارتەبەلىنىڭ وگىزدەرىن ۇستىنەن وتكىزگەن تاڭىرگە العىس ايتىپتى دەسەدى.
قىسقاسى، جاعداي وسىنداي ەدى، سوندىقتان دا ۇلى مارتەبەلىنىڭ ءومىرى جايلى كەلەشەك ۇرپاققا دا ايتىلار اڭگىمە جەتەرلىك-تىن.
ونىڭ توي ۇستىندە قوناقتارىنا وتىز بىردەي اق ارعىماقتى قالاي سىيعا تارتقانى، ناگارا كوپىرىنىڭ قۇرىلىسى كەزىندە ءوز ۇلىن قالاي قۇرباندىققا شالدىرعانى، ەمشىلىك ونەردىڭ قۇپياسىنان حاباردار قىتاي-موناحقا ءوز قالتاسىنان قۋىس جاساۋعا قالاي ءامىر ەتكەنى، — قويشى، ايتەۋىر، تولىپ جاتىر، تەرە بەرسەك تاۋسىلماس. الايدا وسى سانسىز، سان-ساپاق اڭگىمەلەردىڭ ىشىندەگى ەڭ قورقىنىشتىسى جىبەك پەردەگە سالىنعان توزاق وتى سۋرەتىنىڭ وقيعاسى، بۇل سۋرەت ءالى كۇنگە دەيىن ۇلى مارتەبەلىنىڭ ءۇيىنىڭ ەڭ قىمبات دۇنيەسى سانالادى. ويتپەي شە، عۇمىرى قوبىراپ-قوبالجۋدى بىلمەيتىن ۇلى مارتەبەلىنىڭ ءوزى سول وقيعا بولعاندا ەسەڭگىرەپ قالدى ەمەس پە. ال وعان قىزمەت ەتۋشى ءبىز قۇساعان بەيشارالاردىڭ نەندەي كۇيدە بولعانىن ايتىپ جەتكىزۋ قيىن، قۋ جانىمىز شىقپاي ارەڭ قالدى عوي. ءتىپتى ۇلى مارتەبەلىگە وتىز جىل ۇدايى قىزمەت قىلعان مەن — داعى ءدال سونداي سۇمدىقتى بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن ەدىم، كەيىننەن دە كورگەم جوق.
ءبىراق بۇل وقيعانى بايانداماس بۇرىن، اۋەلى وسى توزاق ازابىنىڭ سۋرەتىن سالعان سۋرەتشى وسيحيدە جايلى ايتقان ءجون.
2
وسيحيدە... ونى بىلەتىن كونە كوزدەر ءالى دە بار. ول وتە بەلگىلى سۋرەتشى-تىن، ونىمەن ءوز زامانىندا ونەر تالاستىراتىن ادام ول كەزدە جوق بولاتىن. سول جىلدارى جاسى شامامەن ەلۋگە جۋىقتاپ قالعان-تۇعىن. سىرت قاراعاندا ەش ەرەكشەلىگى جوق، قاباعى ءبىر اشىلمايتىن الاسا بويلى، سىڭىرىنە ىلىنگەن ارىق شال.
ۇلى مارتەبەلىنىڭ سارايىنا ۇنەمى قوڭىر سارى كيمونو، موميەبوسي قالپاق كيىپ كەلەتىن. ءوزىنىڭ مىنەزى مىنەز ەمەس-تى، جاس مولشەرىنە ۇيلەسپەيتىن قىپ-قىزىل ەرنى ونى الدەبىر حايۋانعا ۇقساتاتىن. بىرەۋلەر: قىلقالامىن جالايتىن ادەتى بار ەكەن، ەرنىنىڭ قىزىلدىعى سودان بولار دەگەن توپشىلاۋلار جاساپ ءجۇردى، ونىڭ انىق-قانىعىن كىم بىلگەن؟ كەراۋىزدار وسيحيدە ىس-قىلىعىمەن دە، تۇرىمەن دە مايمىلعا ۇقسايدى دەگەندى شىعارىپ، وعان ءتىپتى "سارۋحيدە"-مايمىل دەگەن جاناما ات جاپسىرىپ الىپتى.
ايتپاقشى، "سارۋحيدە" دەپ ايتىپ قالعاسىن جانە ءبىر جاعدايدى بايانداي كەتەيىن. سول تۇستا وسيحيدەنىڭ ون بەس جاسار جالعىز قىزىن ۇلى مارتەبەلىنىڭ سارايىندا كامەريستكا ەتىپ تاعايىنداعان-دى، بۇل ءوزى اكەسىنە مۇلدەم ۇقسامايتىن ءبىر يمان ءجۇزدى بالا بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە اناسىنان جاستاي جەتىم قالعاسىن با، جاستىعىنا قاراماستان ويلى، اقىلدى، كىسىگە جانى اشىعىش مەيىربان ەدى، سوندىقتان ساراي ءبيبىسى باس بولىپ بۇكىل ايەل بىتكەن ونى جاقسى كورەتىن.
كۇندەردىڭ ءبىر كۇنى الدەبىر جاعدايعا بايلانىستى تامبا ايماعىنان كەلگەن قوناقتار ۇلى مارتەبەلىگە قولعا ۇيرەتىلگەن مايمىل سىيلادى دا، ۇلى مارتەبەلىنىڭ قىلجاقباس ۇلى وعان وسيحيدە دەگەن ات بەردى. مايمىلدىڭ ءتۇرى ونسىز دا كەلىسىپ تۇرماعاسىن، ونىڭ ۇستىنە اتىنىڭ سيقى انانداي بولعاسىن سارايداعىلار كۇلمەي ءقايتسىن. تەك كۇلىپ قانا قويسا جاقسى عوي، كەيدە ودان دا زورعىسى بولىپ تۇراتىن، ساناسىز ماقۇلىق اندا-ساندا باقتاعى قاراعايدىڭ باسىنا شىعا قالسا نەمەسە بولمەلەرگە توسەلگەن تاتامي-توسەنىشتى بىلعاپ قويسا، كەيبىرەۋلەر ادەيى قىزىق ءۇشىن ءارى سۋرەتشىنىڭ شامىنا تيۋ ماقساتىمەن "وسيحيدە، وسيحيدە!" — دەپ ايقايعا باساتىن.
بىردە وسيحيدەنىڭ الگىندە مەن اڭگىمە ەتكەن قىزى قولىنا ورىك گ ۇلى مەن حات ۇستاپ ۇزىن ءدالىزدىڭ بويىمەن كەلە جاتقاندا، اياعىن سۇيرەتە شويناڭداعان مايمىل وسيحيدەگە قارسى ۇشىراسادى، ءوزى قولىن جاراقاتتاپ الىپ، ادەتتەگىدەي باعان باسىنا ورمەلەپ شىعۋعا جاراماي قالعان ءتارىزدى. قىزىق بولعاندا، مايمىلدىڭ قۋعىنشىسى ۇلى مارتەبەلىنىڭ ۇلى ەكەن، قولىنداعى شىبىعىن ءۇيىرىپ:
— وڭباعان، ۇرلىقشى. توقتا دەيمىن، توقتا! — دەپ اتويلاپ كەلەدى.
بۇنى كورىپ ەسيحيدەنىڭ قىزى اڭىرىپ تۇرىپ قالىپ ەدى، مايمىل جۇگىرىپ كەلىپ ەتەگىنە جابىسا كەتىپ، مۇڭىن شاققانداي قىڭسىلاي جونەلدى. قىزدىڭ وعان قاتتى جانى اشىدى. قولىنداعى ورىك اعاشىنىڭ بۇتاعىمەن: اتىرگۇل ءيىسى اڭقىعان جەڭىن سىرىپ تاستاپ، مايمىلدى ايالاي قۇشاعىنا قىستى، ءسويتتى دە جاس مىرزاعا باس ءيىپ تاعزىم ەتىپ، سىڭعىرلاعان سىرلى داۋسىمەن ءتىل قاتتى:
— بۇل ءبىر ساناسىز ماقۇلىق قوي. راقىمشىلىق جاساڭىز، اياي كورىڭىز.
وسى كەزدە جاس مىرزا جاندارىنا كەلىپ جەتكەن-دى. ول قاھارلانا قاباعىن ءتۇيىپ، جەردى تەۋىپ تەپسىندى:
— نەمەنەگە ارا تۇسەسىڭ؟ بۇل نەمە مانداريندەرىمدى ۇرلاپ جەپ ءجۇر.
— ەندى ول ماقۇلىق قوي... — دەپ الگى ءسوزىن قايتالادى قىز ءسال باتىلدانىپ، سوسىن مۇڭدانا جىميىپ: — ونىڭ ۇستىنە ءوزىن وسيحيدە دەپ اتايدى ەكەن. دەمەك، ءسىز مەنىڭ اكەمە اشۋلانعان بولىپ شىعاسىز عوي، ال بۇعان مەن ءقايتىپ نەمقۇرايدى قارايىن، — دەگەندى قوستى. تەك سوندا عانا بارىپ جاس مىرزا ساباسىنا ءتۇستى.
— سولاي ما... ەگەر شىنىمەن اكەڭ ءۇشىن ءوتىنىش جاساپ تۇرساڭ، رايىمنان قايتىپ، كەشىرىم ەتەيىن، — دەپ قىنجىلعانداي ءتۇر كورسەتىپ، شىبىعىن تاستاپ جونىنە كەتتى.
3
وسيحيدەنىڭ قىزىنىڭ مايمىلمەن دوستىعى وسى وقيعادان كەيىن باستالعان-دى. قىز ونىڭ موينىنا ادەمى قىزىل لەنتاعا وتكىزىلگەن قۇيتتاي التىن قوڭىراۋ ءىلدى، ونىسى ۇلى مارتەبەلىنىڭ قىزىنىڭ بۇعان بەرگەن سىيى ەدى، سودان باستاپ مايمىل قىزدان ءبىر ەلى اجىرامايتىن بولدى. ءتىپتى بىردە وسيحيدەنىڭ قىزى سالقىن ءتيىپ جاتىپ قالعاندا، مايمىل تىرناعىن تىستەلەپ باس جاعىندا وتىرىپ الدى، ونىڭ جۇزىندە مۇڭ بار ەدى.
نەعىلسا دا، سول كەزدەن باستاپ ەشكىم مايمىلدى بۇرىنعىداي جابىرلەمەيتىن بولدى. قايتا ەپتەپ — ەپتەپ ەركەلەتۋگە كوشتى، ءتىپتى جاس مىرزانىڭ ءوزى وعان ارا-تۇرا ورىك، تالشىن تاستاپ ءجۇردى. ول ول ما، بىردە قىزمەتشىلەردىڭ ءبىرى مايمىلدى تەۋىپ جىبەرەم دەپ جاس مىرزانىڭ كارىنە ىلىكتى. وسى وقيعادان كەيىن ىلە-شالا ۇلى مارتەبەلى وسيحيدەنىڭ قىزىنا مايمىلىن الىپ الدىنا كەلۋگە بۇيىرىپتى.
قىزدىڭ مايمىلدى جانىنداي جاقسى كورەتىنىن ەستىگەندە ول:
— اكەسىن سىيلايتىن جاقسى قىز ەكەن، — دەپتى دەسەدى.
ءسويتىپ، قىز ۇلى مارتەبەلىنىڭ راقىمىمەن سىيعا القىزىل اكومە الادى. ال سوڭىنان مايمىل دا اكومەنىڭ شەتىنەن ۇستاپ قىزىعىپ قاراعانداي ءتۇر كورسەتكەن كەزدە ۇلى مارتەبەلى ءتىپتى كوڭىلدەنىپ كەتىپتى. ءىستىڭ جايى وسىنداي، دەمەك، ۇلى مارتەبەلىنىڭ وسيحيدەنىڭ قىزىنا راقىمى ءتۇسۋى دە كەيبىرەۋلەر ايتقانداي، ايەلقۇمارلىعىنان ەمەس، قىزدىڭ اكەسى اتتاس مايمىلدى جاقسى كورۋىنەن، ياكي، سول ارقىلى اكەسىن جاقسى كورەتىنىن دالەلدەۋىنەن.
راس، الگى وسەكتىڭ شىعۋى دا سەبەپسىز ەمەس-تى، ءبىراق ول جايلى ءبىر رەتى كەلگەندە تاپتىشتەپ ايتىپ بەرەرمىن.
ازىرگە ايتارىم، قانشا جەردەن كورىكتى بولسا دا جاي سۋرەتشىنىڭ قىزىنا كوز سالاتىنداي ۇلى مارتەبەلى اناۋ-مىناۋ ادام ەمەس.
سونىمەن، وسيحيدەنىڭ قىزى ۇلى مارتەبەلىنىڭ الدىنان قوشەمەت-قۇرمەتكە بولەنىپ شىقتى، ءبىراق تۋمىسىنان ەستى قىز ەشقانداي داندايسىعان مىنەز كورسەتپەي، جىبەكتەي ەسىلە تۇسكەندىكتەن وزگە كامەريستكالار ءىشتارلىق جاسامادى. كەرىسىنشە، قىزدىڭ ءوزىن دە، مايمىلىن دا ەركەلەتىپ، وبەكتەي ءتۇستى، ەندى ول جاس حانشانىڭ جانىنان ءبىر ەلى قالماي، سەرۋەندەگى ەڭ تۇراقتى سەرىكتەسى بوپ الدى.
ايتكەنمەن ەندى قىز جايلى اڭگىمەنى وسى جەردەن دوعارا تۇرىپ، ونىڭ اكەسى وسيحيدەنىڭ جايىن ءسوز ەتەيىن. ءيا، ەلدىڭ ءبارى مايمىلدى جاقسى كورىپ كەتكەنمەن، وسيحيدەگە ەش ىشتەرى جىلىمادى، ونى بۇرىنعىداي جەك كورىپ، سىرتىنان سارۋحيدە دەپ كەمسىتىپ ءجۇردى. جانە ءبىر ساراي ىشىندەگىلەر عانا ەمەس ەدى جەك كورەتىن. ماسەلەن، ەكوگاۆانىڭ ءپىرادارى وسيحيدەنىڭ اتىن ەستىگەندە سايتاننىڭ ءوزىن كورگەندەي ءتۇسى بۇزىلىپ، تىرىسىپ-بىرىسىپ قالاتىن. قانشالىقتى راس-وتىرىگىن بىلمەيمىن، وسيحيدە ءپىراداردى سايقىمازاق سۋرەتتەرىندە بەينەلەپتى دەسەدى، ءبىراق ءسوز تەكسىز قىزمەتشىلەردەن شىققاندىقتان ونىڭ ايداي اقيقات ەكەنىنە كەپىلدىك ەتە المايمىن. نە دەگەنمەن دە وسيحيدە جايلى وڭعان پىكىر ايتاتىن ادام جوقتىڭ قاسى-تىن. ونى جاماندامايتىن تەك ءوزىنىڭ بىر-ەكى جولداسى ەدى. سوسىن ونىڭ سۋرەتتەرىن عانا كورگەن، ءوزىن بىلمەيتىن ادامداردىڭ جامانداماۋى مۇمكىن.
ايتكەنمەن وسيحيدەنىڭ ءتۇرى عانا سيىقسىز ەمەس-تى، مىنەزى دە ءبىر جەكسۇرىن بولاتىن، ءوزى دە سونىسى ءۇشىن ابدەن كورەسىسىن كورىپ ءجۇردى.
4
ال ونىڭ مىنەزىنىڭ سيقى مىناداي ەدى: سۋ شىعارماس ساراڭ، ۇيالۋدى بىلمەيتىن بەتپاق، جالقاۋ، اشكوز، ول از بولسا شادىر، وركوكىرەك. بۇكىل ەلدە مەنەن وتكەن سۋرەتشى جوق دەپ ويلايتىنى بار بولمىسىنان كورىنىپ تۇراتىن. ەگەر ماسەلە تەك سۋرەت ونەرىنە تىرەلىپ قويسا ءبىر ءسارى عوي، وزگە ىستەردە دە وزەۋرەپ قويمايتىن، ءتىپتى بىرەۋلەردىڭ مىنەز-قۇلقىن سىناپ-مىنەپ، ءتۇرلى ادەت-عۇرىپتاردى جاراتپاي وتىرارىن قايتەرسىز. وسيحيدەنىڭ قارتاڭداۋ ءبىر شاكىرتى ماعان مىنانداي وقيعالار ايتىپ ەدى. بىردە الدەبىر اقسۇيەك ايەلدىڭ ۇيىندە ايگىلى ابىزعايشا حيگاكيگە قۇداي ايان بەرىپ، ول جان تۇرشىگەرلىك قورقىنىشتى داۋىسپەن بولجاۋ جاساي باستايدى، سويتسە وسيحيدە قۇلاق قويىپ تىڭداعاننىڭ ورنىنا قىلقالامىن الىپ، اسپاي-ساسپاي ابىزعايشانىڭ الەمتاپىرىق ءجۇزىن سالۋعا كىرىسىپتى. سونىسىنا قاراعاندا، ارۋاقتىڭ ايان بەرۋى دەگەندى بالانىڭ ساندىراعى سانايتىن بولسا كەرەك.
مىنە، ونىڭ بارى وسى، قۇداي-انا كيسسەتەندى كەسكىندەگەندە دە جاي ءبىر جەڭىلتەك ايەلدىڭ سۋرەتىن سالا سالۋى، فۋدو قۇدايدىڭ سۋرەتىن قانىپەزەر قىلمىسكەردىڭ تۇرىنەن اينىتپاۋى قاي ءبىر وڭعاندىعىنان دەيسىز، ونىڭ بۇلدىرگەنى ءبىر بۇل ەمەس، سوراقى ىستەرى جەتەدى، مۇنىڭ نە دەپ كىنالاعانداردىڭ ءسوزىن قۇلاعىنا دا قىستىرمايدى. "قايتەر دەيسىز، ارى كەتسە وسيحيدە سۋرەتىن سالعان قۇدايلار ودان ءوش الار. قايتا قىزىق ەمەس پە؟" — دەپ كۇلكىگە اينالدىرادى. ونىڭ بۇنداي سوزدەرى اۋەلى شاكىرتتەرىن دە شوشىندىراتىن، كوپشىلىگى ەرتەڭگى كۇنىن ويلاپ بۇدان تەزىرەك قۇتىلۋدىڭ قامىن جاسادى. قالاي بولعاندا دا، ول بۇل عالامدا وزىنەن اسقان ادام بار دەپ استە ويلامايتىن.
ال وسيحيدەنىڭ سۋرەت ونەرىندەگى جەتىستىگى جايلى ايتۋدىڭ ءوزى ارتىق. راس، ونىڭ سۋرەتتەرى بەدەرى مەن بوياۋى جاعىنان وزگە سۋرەتشىلەردىڭ سالعاندارىنان وتە قاتتى ەرەكشەلەنەتىن دە، دۇشپاندارى مەن كەيبىر ارىپتەستەرى ونى سىرتىنان كوز بوياۋشى دەپ سوگەتىن. ولاردىڭ سوزىنە قاراعاندا، كاۆاناري، كاگاوكا نەمەسە باسقا دا بەلگىلى سۋرەتشىلەردىڭ سۋرەتتەرىنە بايلانىستى حالىق اراسىندا نەبىر ادەمى اڭگىمەلەر ايتىلاتىن كورىنەدى، ماسەلەن، ادەمى سۋرەتتەرمەن اشەكەيلەنگەن جارما ەسىكتەن ايلى تۇندەرى ورىكتىڭ جۇپار ءيىسى اڭقيدى-مىس نەمەسە جىبەك پەردەگە كەسكىندەلگەن ساراي قىزمەتشىلەرى سىزىلتىپ سىبىزعىدا وينايدى-مىس. ال ەندى وسيحيدەنىڭ سۋرەتتەرى جايلى اڭگىمەلەردىڭ ءجونى ءتۇزۋى جوق. مىسالى، وسيحيدە ريۋگايدزي حرامىنىڭ قاقپاسىنا سالعان "ءومىر مەن ءولىم ارپالىسى" دەگەن سۋرەتكە قاتىستى اڭگىمە مىناداي: تۇندە قاقپادان وتكەن ادام قۇدايعا سەنبەيتىن كۇناكارلاردىڭ ىڭىرانعان، وكسىگەن داۋسىن ەستيدى-مىس. ول از بولسا، سول قاقپادان وتكەندە مۇرىنعا بورسي باستاعان مۇردەلەردىڭ ءيىسى كەلەدى دەۋشىلەر دە تابىلدى. ال ۇلى مارتەبەلىنىڭ بۇيرىعىمەن سالىنعان ايەلدەردىڭ پورترەتتەرى شە؟ سول پورترەتتەردە بەينەلەنگەندەردىڭ قاي-قايسىسى بولماسىن ءۇش جىل وتپەي جاتىپ-اق كەۋدەلەرىنەن بىرەۋ جانىن سۋىرىپ العانداي سۇلەسوق اۋرۋعا ۇشىراپ، ءولىپ تىناتىن كورىنەدى دەسەدى. كەراۋىزداردىڭ سوزىنە سەنسەڭ، وسيحيدەنىڭ سۋرەتتەرىنىڭ جىن-پەرىمەن بايلانىسى بار.
ءبىراق وسيحيدە، اۋەل باستا ايتقانداي، جاراتىلىسى وزگە ادام بولعاندىقتان، الگىندەي سان-ساپالاق وسەكتەن قىڭبايتىن، قايتا اسقاقتاي تۇسەتىن، بىردە ۇلى مارتەبەلى ازىلگە سۇيەپ: "سەنى كەيىپسىزدىكتى، كەسپىرسىزدىكتى جاقسى كورەدى دەيدى، سول راس پا؟" — دەپ سۇرايدى، سوندا سۋرەتشى جاسىنا لايىق ەمەس قىزىل ەرنىن ەزۋلەتە قيسايتىپ، جاراتپاي كۇلىپ: "ءيا، كەۋدەسى كەپەدەي وزگە سۋرەتشى-سىماقتار كەسپىرسىزدىكتىڭ كەرەمەتىن بۇل جالعاندا تۇسىنبەس"، — دەپ مەنمەنسي جاۋاپ بەرىپتى. ءتىپتى ول راسىمەن-اق ەلدەگى ەڭ ءبىرىنشى سۋرەتشى بولسىن، ءبىراق ۇلى مارتەبەلىنىڭ الدىندا وسىنشاما ورداڭداعانى كەلىسىمسىز-اق. مەن اۋەلدە ءبىر اڭگىمەگە كىرىستىرگەن شاكىرتتىڭ وعان وسى مەنمەندىگى، داندايسىپ كەتكەنى ءۇشىن "تيراەيدزيۋ" دەپ ات قويۋى تەگىن ەمەس. سىزدەر، سوناۋ ءبىر زاماندا قىتايدان ءبىزدىڭ ەلگە كەلگەن سايتاننىڭ اتىنىڭ "تيراەيدزيۋ" ەكەنىن بىلەتىن شىعارسىزدار.
ءبىراق ءتىپتى وسى وسيحيدەنىڭ، دۇنيەدە ەشتەڭەنى، ەشكىمدى مويىندامايتىن تاس مىنەز ادامنىڭ دا ءبىر قاستەرلى سەزىمى بار-تىن.
5
وسيحيدە جالعىز قىزىن، سول سارايدا كامەريستكا بولىپ جۇرگەن قىزدى بار ىنتا-شىنتىمەن جاقسى كورەتىن. قىزدىڭ دا اكەسىنە تىم مەيىرىمدى، مەيىرلى ەكەنىن اۋەلدە ايتقان-دى، ال اكەسىنىڭ وعان دەگەن نەن كەم سوقپايتىن؛ انشەيىندە ساداقاعا شىعارمايتىن ادامنىڭ قىزىنا كويلەك، قاجەت بولعاندا اقشاسىن اياۋسىز شاشاتىن سەنبەسسىزدەر دە.
ايتكەنمەن، وسيحيدەنىڭ قىزىنا دەگەن ما جاقتى-تىن، ونى قانشا ايالاپ، ۇلبىرەت-جاقسى كورگەنمەن، جاقسى كۇيەۋ تاۋىپ، قۇتتى ورنىنا قوندىرسام دەگەن نيەتى بولعان ەمەس. قايدان ولاي بولسىن. كەرىسىنشە، قىزىن قىزعىشتاي قوريتىن، الدا-جالدا وعان بىرەۋ كوز سالسا، جەندەت جالداپ الگى جۇرەك جۇتقان سابازدى ولتىرتۋدەن تايىنبايتىن. سوندىقتان دا ۇلى مارتەبەلىنىڭ بۇيرىعىمەن قىزىن كامەريستكا ەتىپ تاعايىنداعاندا، شالدىڭ قاتتى رەنجىگەنىنە دە، ءتىپتى ۇلى مارتەبەلىنىڭ كوزىنشە جاراتپاعانىن جاسىرماي تىرجىڭداپ وتىراتىنىنا تاڭدانۋعا بولمايدى. ۇلى مارتەبەلى قىزدىڭ كوركىنە قىزىققاننان اكەسىنىڭ قارسى بولعانىنا قاراماستان سارايدا ۇستايدى ەكەن دەگەن ءسوزدىڭ شىعۋى دا سودان بولسا كەرەك.
الگى قاڭقۋ سوزدەر قانشا نەگىزسىز بولسا دا، وسيحيدەنىڭ جانىنداي جاقسى كورەتىن جالعىز قىزىن سارايدان اكەتۋگە نەشە مارتە ارەكەت جاساعانى راس. بىردە ۇلى مارتەبەلىنىڭ بۇيرىعىمەن موندزو پەرىشتەنىڭ سۋرەتىن سالعاندا، ۇلى مارتەبەلىنىڭ سۇيىكتى بالاسىنىڭ كەسكىنىنەن اينىتپاي ادەمى ەتىپ بەينەلەگەنى سونشا، ابدەن رازى بولعان ۇلى مارتەبەلى:
— ەڭبەگىڭە نە تىلەسەڭ دە بەرەم. قىسىلماي تىلەگىڭدى ايت، — دەدى.
سوندا وسيحيدەنىڭ ءاي-شاي جوق: — وتىنەمىن، قىزىمدى جىبەرە كورىڭىز، — دەپ قويىپ قالعانى بار ەمەس پە.
باسقا سارايلاردا جاعداي وزگەشەرەك، ال ۇلى مارتەبەلى حوريكاۆاعا قىزمەت ەتۋشىلەردىڭ ايى وڭىنان تۋعان، وزدەرىن ەركىن، ەركە ۇستايدى، ولاي بولماسا ءدال الگىندەي داڭعوي ءوتىنىش ايتىلار ما ەدى؟ بۇل ءتىپتى سونشاما ءمارت ۇلى مارتەبەلىنىڭ دە قيتىعىنا تيسە كەرەك، ول ءبىرشاما وسيحيدەنىڭ بەتىنە ءۇن-تۇنسىز قاراپ وتىردى دا: "بولمايدى"، — دەپ كەسىپ ايتىپ، تەز ورنىنان تۇردى. جانە بۇل جاعداي وسىمەن تىنعان جوق، بىرنەشە رەت قايتالاندى. ءقازىر ەسىمە الىپ قاراسام، الگى ءوتىنىش ءار قايتالانعان سايىن ۇلى مارتەبەلىنىڭ وسيحيدەنى جاراتپاۋى، قىرىن قاراۋى ۇدەي تۇسكەن ەكەن. ونىڭ ۇستىنە اكەسىنىڭ جاعدايىن ويلاپ قام جەگەن قىزى دا كامەريستكالاردىڭ بولمەسىنە ءجيى كەلىپ، جەڭىن تىستەلەپ جىلايتىندى شىعاردى. سول-اق ەكەن، وسيحيدەنىڭ قىزىنا ۇلى مارتەبەلىنىڭ كوڭىلى قۇلاپتى-مىس دەگەن وسەك بۇرىنعىدان بەتەر گۋلەي جونەلدى. كەيبىرەۋلەر ءتىپتى توزاق وتى سۋرەتىنىڭ سالىنۋىنا سول قىزدىڭ ۇلى مارتەبەلىنىڭ دەگەنىنە كونبەگەندىگى سەبەپ بولىپتى دەسىپ ءجۇردى، ءبىراق ولاي ەمەس ەكەندىگى امبەگە ايان.
مەنىڭشە، ۇلى مارتەبەلىنىڭ وسيحيدەنىڭ قىزىن بوساتپاعانىنىڭ سەبەبى وعان جانى اشىعاندىعىنان، جاس قىزدىڭ تاعدىرىنا قام جەگەندىگىنەن.
ول قىز تاعدىرىنا جاناشىرلىقپەن قاراپ، نوقاي اكەسىنىڭ نۇقۋىندا جۇرگەنشە مەنىڭ سارايىمدا ەركىن، ەرىكتى ءومىر ءسۇرسىن دەپ ويلاسا كەرەك. ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي اسەم قىزعا ەرەكشە راقىمى تۇسكەنى راس. ءبىراق بوتەن ويى، بوگدە تىلەگى بولعان ەمەس. سولاي دەپ پىش-مىشتاسقانداردىڭ ءبىر ءسوزىنىڭ راستىعى جوق، نەم كەتەدىنىڭ كەرىمەن ايتىلا سالعان نەگىزسىز داقپىرت.
قويشى، سونىمەن وسيحيدە قىزىن قىزعىشتاي قوريمىن دەپ ءجۇرىپ جۇرتقا ابدەن جەك كورىنىشتى بولعان كەزدە، نەندەي ويعا كەلگەنىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر، ۇلى مارتەبەلى اياق استىنان وسيحيدەنى وزىنە شاقىرتىپ الىپ، توزاق ازابىن بەينەلەيتىن سۋرەت سالۋعا بۇيىردى.
6
توزاق ازابىنىڭ كورىنىسى دەسەم بولدى-اق، كوز الدىما سول ءبىر سۇمدىق سۋرەت تارتىلا قالادى.
توزاقتاعى ازاپتى بەينەلەيتىن وزگە سۋرەتتەرمەن سالىستىرعاندا وسيحيدەنىڭ سالعانى مۇلدە الا بوتەن باسقا دۇنيە. جارما ەسىك ۇقساتىپ جىمداستىرىلعان قوس مەردەنىڭ بىرەۋىنىڭ ءبىر شەتىنە ۇپ-ۇساق ەتىپ جىپىرلاتىپ تامۇقتىڭ ون بەكزاتى سالىنعان، ال قالعان جەردىڭ ءبارىن جويقىن جالىن جايلاپ العان، بەينە قانجار ىسپەتتى ىستىك اعاشتار كومكەرگەن قيا شىڭدى تاۋلار جانىپ جاتقانداي. تەك ءار-ار جەردە قىتايشا كيىنگەن تامۇق قىزمەتشىلەرىنىڭ سۇلبالارى، سارى، كوك داقتانىپ كورىنەدى دەمەسەڭ، جەر الەمنىڭ ءبارىن القىزىل الاۋ وراعان، جالاڭداعان جالىن تىلدەرىنىڭ ورتاسىندا ماندزي كرەسىنە ۇقساپ يىلگەن قارا ءتۇتىن، جان-جاققا ۇشقان مىڭ-سان التىن جارىقشاقتار.
تەك وسى كورىنىستەردىڭ ءوزى عانا كوز سۋىرىپ، قىلقالامنىڭ عالامات قۇدىرەتىن ەرىكسىز مويىنداتادى، ال توزاق وتىنا جانىپ جاندارى قينالعان كۇناكارلار ءوز الدىنا ءبىر اڭگىمە، توزاقتى بەينەلەيتىن ۇيرەنشىكتى سۋرەتتەردەن بۇنداي كورىنىستەردى ەمگە تاپپايسىز. وسيحيدە بەينەلەگەن كۇناكارلاردىڭ اراسىندا ءتۇرلى دارەجەدەگى ادامدار: ايتۋلى اقسۇيەكتەردەن باستاپ، تۇلدىرى جوق قايىرشىعا دەيىن بار. مالىنىپ كيىنگەن ماڭعاز ساراي ايەلدەرى، ۇلدە مەن بۇلدەگە بولەنگەن اسەم بيبى-بيكەلەر، تاسپيىق ۇستاعان بۋددا-سوپىلار، اعاش تابان سۇيرەتپە كيگەن جاس مالايلار، توبىعىنا تۇسكەن تار كويلەك كيگەن ءجاسوسپىرىم قىزدار، اساي-مۇسەي ارقالاعان بالگەرلەر — كىم جوق دەيسىز مۇندا، تىزە بەرۋگە ءتوزىم جەتپەس. اسپانعا اتىلعان الاۋ مەن ءتۇتىن ىشىندە، ات باستى، بۇقا ءمۇيىزدى توزاق مالايلارىنىڭ ازاپتاۋىنان ارىلماققا جانتالاسقان سورلى پەندەلەر جەل قۋالاعان جاپىراقتار قۇساپ جان-جاققا شاشىراي قاشقان. انە ءبىر تۇستا شاشىنان اشاعا ىلىنگەن ءبىر ايەل، سىڭايى ابىزعايشا سياقتى، اياق-قولى ورمەكشىنىڭ اياعى قۇساپ تاربيىپ، يىلىپ-بۇگىلىپ جانتالاسۋدا. ال مىنا ءبىر ەركەك تۇرىنە قاراعاندا اكىم ءتارىزدى، كەۋدەدەن كىرگەن سەمسەر ارقاسىنان ءبىر-اق شىعىپ، جارقانات قۇساپ جاربيىپ، باسى اياعىنان كەلىپ سالبىراپ تۇر. ەندى بىرەۋدى تەمىر تاياقپەن وسقىلاپ جاتسا، ەكىنشىسى مىڭ ادام ورنىنا قوزعالتا الماس ۇيدەي تاسپەن جانشىلاپ قالىپتى، ال ءۇشىنشى ءبىر كۇناقاردى جىرتقىش قۇس شۇقىپ جەپ قان-جوسا ەتسە، باعزى بىرەۋى ۋلى اجداھانىڭ سويداق تىسىنە ءىلىنىپتى، قىسقاسى، ازاپتىڭ ءتۇرىن تۇگەندەپ ءبىتۋ مۇمكىن ەمەس، نەسىن ايتاسىز، كۇناكار دا كوپ، ازاپتاۋدىڭ ءتۇرى دە قيلى-قيساپسىز.
ايتكەنمەن بارىنەن دە سۇمدىعى — جىرتقىش اڭنىڭ ازۋ تىسىنە ۇقساعان قانجار اعاشتىڭ توبەسىنەن تومەن قاراي قۇلديلاپ قۇلاپ كەلە جاتقان كۇيمە. تامۇق جەلى جەلبىرەتكەن قامىس پەردەنىڭ ار جاعىندا نەبىر اسىلدان تىگىلگەن كيىمىنە قاراپ تەكتى ايەل ساناۋعا بولاتىن جاس ايەل قارا شاشى جايىلىپ، اپپاق موينى ارتقا قاراي شالقايىپ، تىرىدەي وتقا جانىپ بارا جاتىر، الاسۇرعان ايەل، وت وراعان كۇيمە، ەكەۋىنىڭ قاي قايسىسى بولسىن توزاق وتىنىڭ ازابىن كوز الدىڭىزعا اينىتپاي ەلەستەتەتىن كورىنىستەر-تىن. بەينە، سۋرەتتىڭ بار ءسۇمدىعى-بىر عانا ايەل بەينەسىنە جينالعانداي. بۇل سۋرەتتىڭ ادامزات ويىنان، ادامزات قولىنان شىقتى دەۋگە كەلمەيتىن عاجاپتىعى سونشا، وعان قاراپ تۇرىپ قۇلاعىڭا الدەبىر قورقىنىشتى قىرىل، ازاپتى ايقاي ەستىلەدى.
ءيا، بۇل سۋرەتتىڭ جايى وسىنداي جانە مەن ءسوز ەتكەلى وتىرعان سۇمدىق وقيعا ءدال وسى سۋرەتتىڭ سالىنۋى ءۇشىن ارنايى جاسالعان-دى. ونسىز، ياكي سول وقيعاسىز، ءتىپتى وسيحيدەنىڭ ءوزى دە ءدال وسىنداي عالامات توزاق ازابىن بەينەلەي الماس ەدى. وسى سۋرەتتى ساپام دەپ و سورلىنىڭ كورمەگەن كورەسىسى، تارتپاعان تاۋقىمەتى جوق، ءتىپتى ومىردەن ءتۇڭىلىپ ءبىتتى-اۋ. مىنا سۋرەتتەگى توزاق — ءوز ەلىنىڭ ءبىرىنشى سۋرەتشىسى بولعان وسيحيدەنىڭ دە تارتپاق ازابى، بارماق توزاعى دەسە دە بولعانداي.
ءتارىزى، مەن وسىناۋ عالامات توزاق ازابى سۋرەتىنىڭ سيپاتىن قايتسەم ايتىپ جەتكىزەم دەپ تىم اسىعىڭقىراپ، ءسوزىمدى شاشىراتىپ الدىم-اۋ دەيمىن. وندا مەن ەندى اڭگىمەمدى رەت-رەتىمەن، جۇيەلەپ ايتۋعا تىرىسايىن، ءسوز باسى وسيحيدەنىڭ ۇلى مارتەبەلىدەن قالاي توزاق ازابىنىڭ سۋرەتىن سالۋعا جارلىق العانى جايلى بولسىن.
حوش، سونىمەن وسيحيدە توزاق ازابىنىڭ سۋرەتىن سالۋعا بار ىنتا-جىگەرىمەن كىرىسكەنى سونشا، بەس-التى اي بويى ەشكىمگە كورىنبەي، سارايعا ات ءىزىن سالماي قويدى. ءبىر قىزىعى، ول وزىنە-وزى: "ال ەندى ىسكە كىرىستىم"، — دەسە-اق بولدى، دۇنيەدەگىنىڭ ءبارىن ۇمىتاتىن، ءتىپتى جانىنا بالاعان جالعىز قىزىن دا ەستەن شىعاراتىن. وسيحيدەنىڭ ءبىر شاكىرتى، ول جايلى ءسال بۇرناعىراق ءسوز ەتكەنمىن، ماعان: "وسيحيدە سۋرەت سالۋعا كىرىسكەندە كەۋدەسىن جىن جايلاعانداي الاسۇرىپ، ارقاسى قوزىپ كەتەدى"، — دەگەن-دى. شىنىندا دا، سول كەزدەرى وسيحيدە ايتۋلى سۋرەتشى بولۋ ءۇشىن بار قىزىقتان باس تارتىپ، بۇل دۇنيەدەن تۇك كورمەي وتەيىن دەپ، قۇدايعا انت ەتىپتى-مىس دەسكەن سىبىستار شىعىپ ەدى. ءتىپتى باز بىرەۋلەر: "وسيحيدەنىڭ جۇمىس ىستەگەن ءساتىن جاسىرىن باعىپ بايقاساڭ، ونىڭ توڭىرەگىندە ءتۇرلى ءسايتان-ىبىلىستىڭ ەلەستەرى ەربەڭدەپ جۇرگەنىن كورۋىڭ ءشۇباسىز" دەگەندى ايتىپ ءجۇردى. ايتەۋىر، قالاي بولعاندا دا، ونىڭ قولىنا قىلقالام ۇستاعان ساتتەن باستاپ، بار عالامدى ۇمىتىپ، سالماق سۋرەتىنەن باسقانى ويدان شىعاراتىنى ايداي اقيقات-تى. ونداي كەزدەرى ەسىك-تەرەزەسىن تارس جاۋىپ، جالعاننىڭ جارىعىن كورمەي كۇنى-تۇنى وتىراتىن ەدى. ال توزاق ازابىنىڭ سۋرەتىن سالعان تۇستا ەسىرىك شالعانداي مۇلدەم ەلىرىپ كەتتى. ول ول ما، ەندى ءتىپتى كۇندىز دە پەردەسى ءبىر اشىلمايتىن قاپاس بولمەسىنە تىعىلىپ الىپ، بىلتە شامدى عانا سىقسيتىپ، ءتىرى جان بىلمەيتىن ءتۇرلى ادىس-تاسىلمەن بوياۋ ەزىپ، شاكىرتتەرىنە بىرەسە سۋيكان بىرەسە كاريگينۋ كيگىزىپ، ءار قىرىنان سۋرەتكە سالىپ سەرگەلدەڭگە ءتۇسىپتى. ءوزى اۋەل باستا-اق وسىنداي ورەسكەلدىكتەرگە اۋەس-تى، توزاق ازابىنىڭ سۋرەتىنەن بۇرىنعى جۇمىستارىندا دا وسى ءادىسىن قولدانعان كورىنەدى. ريۋگايدزي حرامىنىڭ قابىرعاسىنا "ءومىر مەن ءولىم ارپالىسى" سۋرەتىن سالعان تۇستا جولدا جاتقان ولىكتەردىڭ جانىنا وتىرىپ الىپ، ۇزاقتى كۇنگە مۇڭكىگەن مۇردەلەردىڭ ىرىپ-شىرىگەن قول-اياقتارىن قاعازعا اينىتپاي تۇسىرۋمەن بولعان ەكەن دەسەدى، ءجونى ءتۇزۋ ادام سويتەر مە. ونىڭ بۇنىسى نەعىلعان توتەنشە قۇشتارلىق ەكەنىن كىم ءبىلسىن، ءبىز قۇساعان پەندەگە ونىڭ جايىن ءتۇسىنۋ قيىن. ءبارىن جىپكە تىزگەندەي ەتىپ ايتۋعا ءقازىر ۋاقىت تاپشى، تەك ەڭ ءماندى-ماڭىزدىلارىنا توقتالماسام.
بىردە وسيحيدەنىڭ كوپ شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى بوياۋ ەزىپ وتىرسا (سول مانا مەن ءسوز ەتكەن شاكىرت) سۋرەتشى ونىڭ قاسىنا كەلىپ:
— كىشكەنە كوز ءىلىندىرىپ السام با دەپ ەدىم. تەك كەيىنگى كەزدەرى جامان تۇستەر كورىپ ۇيىقتاي الماي جۇرگەنىم، — دەپتى.
شاكىرت ونىڭ بۇل سوزىنەن ەش ورەسكەلدىك كورمەي، جۇمىسىنان باس كوتەرمەگەن كۇيى:
— جاقسى، — دەپ قىسقا قايىرادى.
الايدا وسيحيدە كەتە قويمايدى، ءبىر ءتۇرلى مۇڭايعان، قىسىلعان تۇرمەن.
— مەن ۇيىقتاعان كەزدە قاسىمدا وتىرا تۇرمايسىڭ با؟ — دەپ ءوتىنىش ەتەدى.
ۇستازىنىڭ كورگەن تۇسىنە سونشاما ءمان بەرىپ، كوڭىلىنە العانى شاكىرتكە توسىن كورىنەدى، سويتسە دە ونىڭ ءوتىنىشىن ورىنداۋعا كەلىسەدى. سويتسە ۇستازى سول الدەنەگە ابىرجىڭقىراعان، قىسىلعان كۇيى:
— وندا انا تومەنگى بولمەگە بار. وزگە شاكىرتتەر كەلە قالسا، ۇستىمە كىرگىزبە، — دەيدى.
ونىڭ سىلتەگەنى ءوزى سۋرەت سالاتىن بولمەسى ەدى، ەسىك-تەرەزەسى تۇمشالانعان بولمە ىشىندەگى تەك تۋشپەن عانا قاڭقاسىن كەلتىرىپ قويعان توزاق ازابىنىڭ سۋرەتىنە شامنىڭ كومەسكى جارىعى ءتۇسىپ تۇر. ەكەۋى سول بولمەگە كەلىپ كىرگەسىن وسيحيدە قولىن جاستانىپ جاتىپ، قاتتى قاجىعان، شارشاعان ادامنىڭ كەيپىمەن قاتىپ ۇيىقتاپ قالادى. سودان ءبىر جارتى ساعاتتاي وتكەندە، شاكىرت ونىڭ ءبىر ءتۇرلى ىڭىرسىعان، قينالعان دىبىسىن ەستيدى.
8
اۋەل باستا باسەڭ شىققان ىڭىرسۋ، ىڭىرانۋدىڭ اياعى بىلدىرلاۋعا ۇلاسادى، سۋعا باتىپ بارا جاتىپ قاقالىپ-شاشالىپ ايقايلاعانعا، كومەككە شاقىرعانعا ۇقساس بىردەڭە.
— نە دەيسىڭ؟— ماعان كەل دەيمىسىڭ؟ قايدا كەلەيىن؟ — توزاققا كەل. وت وراعان توزاققا كەل. — كىمسىڭ سەن؟ قايسىسىڭ مەنىمەن سويلەسكەن؟ كىمسىڭ؟ — سەن قالاي ويلايسىڭ، كىم ول؟
شاكىرت ەرىكسىز بوياۋ ەزگەنىن قويا قويىپ، ءۇرپيىپ شەبەرگە قارايدى: قارتتىڭ ءاجىمدى ءجۇزىن شىپ-شىپ تەر باسىپ، بوزارىپ كەتىپتى، بەينە تۇنشىعىپ، اۋا قارمالاپ جاتقانداي اۋزى اڭقيىپ اشىلىپ، ەرنى كەبەرسىپ، سيرەك تىستەرى اننان ءبىر، مىننان ءبىر سويديىپ-سويديىپ كورىنەدى. ال اۋزىنىڭ ىشىندە الدەنە جىپپەن تارتقىلاعانداي جىلدام-جىلدام شورشي قوزعالادى، — بايقاسا، ونىسى شەبەردىڭ ءتىلى ەكەن. ۇزىك-ۇزىك سوزدەر وسى تىلدەن تۋىنداپ جاتسا كەرەك.
— سەن قالاي ويلايسىڭ، كىم ول؟
— ءيا، بۇل سەنسىڭ. ءوزىم دە سولاي ويلاعانمىن. سەن مەنى اكەتۋگە كەلدىڭ بە؟ — كەل دەدىم عوي مەن ساعان. توزاققا كەل توزاققا... توزاقتا مەنى قىزىم كۇتىپ وتىر.
شاكىرتتىڭ دەنەسى تۇرشىكتى. كەنەت وعان سۋرەت سالىنعان پەردەدەن الدەبىر ەلەستەر، سەلتەڭدەگەن كولەڭكەلەر سەكىرىپ تۇسكەندەي بولىپ كورىندى. شاكىرت جالما-جان وسيحيدەنىڭ يىعىنان شاپ بەرىپ، جانۇشىرا جۇلقىلاۋعا كىرىستى، ءبىراق شەبەر ويانار بولمادى، ۇيقىسىراپ قويمادى. اقىرى شاكىرت قىلقالام جۋۋعا قويىلعان سۋدان الىپ ۇستازىنىڭ بەتىنە بۇرىكتى.
— ول كۇتىپ قالدى، كۇيمەگە وتىر، وسى كۇيمەگە وتىرىپ توزاققا كەل!
سول مەزەت سويلەۋشىنىڭ تاماعىنان بىرەۋ قىسا قويعانداي بىلدىر-بىلدىر ءسوزدىڭ اياعى ىڭىرسۋعا ۇلاستى دا، وسيحيدە كوزىن اشىپ الدى، سوسىن ءبىز سۇعىپ العانداي اتىپ تۇردى. ءتارىزى، الگىندەگى توسىن ءتۇستىڭ ەلەستەرى ءالى دە كوز الدىنان سەيىلە قويماعان سياقتى. ءبىرازعا دەيىن اۋزى اشىلىپ، الدەقايدا تەسىرەيە قاراپ وتىردى دا، اقىرى ەسىن جيدى، سوسىن كەنەت دورەكى داۋىسپەن:
— مەن ءتاۋىرمىن، كەتە بەر، — دەدى.
شەبەرگە قارسى كەلىپ ابىروي تاپپاسىن بىلەتىن شاكىرت دەرەۋ بولمەدەن تايىپ تۇردى، سودان جارىققا شىققاسىن ناق شەبەر ەمەس، ءوزى جامان تۇستەن شوشىپ ويانعانداي جەڭىلەيە تىنىستادى.
ءبىراق بۇل دا انشەيىن نارسە عوي، بۇدان دا زورعىسى بولىپ جاتادى، ماسەلەن، الگى وقيعادان ءبىر اي كەيىن وسيحيدە بولمەسىنە باسقا ءبىر شاكىرتىن شاقىرتتى، ول كەلىپ كىرگەندە، سۋرەتشى شامنىڭ كومەسكى جارىعىندا قىلقالامدى تىستەلەپ ويلانىپ وتىر ەكەن، دەرەۋ جالت بۇرىلىپ:
— ساعان ءبىر ءوتىنىشىم بار: تىر جالاڭاش شەشىنشى، — دەيدى.
شەبەردىڭ بۇنداي بۇيرىق بەرۋى ءبىر بۇل ەمەس-تىن، بۇرىن دا تالاي رەت وستىگەن-دى، سوندىقتان شاكىرت تىلگە كەلمەستەن كيىمىن سىپىرىپ تاستادى. سويتسە وسيحيدەنىڭ ءوڭى وزگەرىپ، بەت-جۇزى قيسايىپ كەتەدى.
— شىنجىرلانعان ادامدى كورسەم دەپ ەدىم، سوندىقتان ءبىر تىلەگىمدى ورىنداۋىڭدى وتىنەمىن، — دەيدى سوسىن بەتى بۇلك ەتپەستەن.
الگى شاكىرت اناۋ-مىناۋ ولەكسە بىرەۋ ەمەس، ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگەندەي دەنەلى جىگىت بولاتىن، وعان قىلقالامنان گورى سەمسەر ۇستاعان جاراسار ەدى، مىنە، ءتىپتى سونىڭ ءوزى وسى تۇستا قاتتى قورقىپ كەتسىن. كەيىننەن وسى وقيعا جايلى ايتقاندا، ول ىلعي: "وسى جىندانىپ كەتكەننەن ساۋ ما، مەنى ولتىرمەك نيەتتە ەمەس پە ەكەن دەپ ويلادىم مەن سوندا"، — دەيتىن. سوسىن نە كەرەك، شاكىرتىنىڭ سوستيىپ تۇرىپ قالعانى جىنىنا تيگەن شەبەر الدەقايدان جىڭىشكە تەمىر شىنجىر اكەلىپ، بەينەبىر قاس جاۋىنا ۇمتىلعانداي شاكىرتىنە تارپا باس سالىپ، قولىن ارتىنا قايىرىپ ۇستاپ، بۇكىل دەنەسىن شىنجىرمەن شاندىپ تاستايدى، سوسىن شىنجىردىڭ بوس ۇشىنان ۇستاپ تارتىپ قالعاندا شاكىرت تالتىرەكتەپ، ەدەنگە ۇزىنىنان سۇلاپ تۇسەدى.
9
ءدال سول ساتتە شاكىرت اياعى كوكتەن كەلگەن ساكە قۇيىلعان شولمەكتەن اۋماي قالىپ ەدى. قول-اياعى اياۋسىز قايىرىلىپ، تاس قىلىپ بايلانعاندىقتان ول تەك باسىن عانا قوزعالتا الارلىقتاي حالدە – ءتىن. ونىڭ ۇستىنە شىنجىر شاكىرتتىڭ ونسىز دا تىپ-تىعىز دەنەسىن بۋناق-بۋناق ەتىپ قاتتى قىسقاندىقتان تەك بەتى مەن ءتوسى عانا ەمەس بۇكىل ءتانى كۇرەڭىتىپ كەتكەن-دى. ءبىراق بۇعان كوڭىل اۋدارعان وسيحيدە بولمادى. دومالاعان شولمەك قۇساعان دەنەنىڭ انا جاعىنا ءبىر، مىنا جاعىنا ءبىر شىعىپ، الدەبىر سۋرەتتى دولبارلاۋعا كىرىستى. شىنجىرلانعان شاكىرتتىڭ قانداي كۇيدە بولعانىن، قالاي ازاپتانعانىن ايتىپ جەتكىزۋ قيىن-اق.
ءبۇل كۇي ءالى ءبىرشاما سوزىلار ما ەدى، كىم ءبىلسىن، ەگەر ءبىر كەزدەيسوق جاعداي كەلىپ كيلىكپەسە. ابىروي بولعاندا (مۇمكىن، سور بولعاندا دەگەن دۇرىسىراق شىعار)، بولمەنىڭ ءبىر بۇرىشىندا تۇرعان ساز قۇمىرانىڭ تاساسىنان قارامايعا ۇقساعان الدەنە يرەلەڭدەپ شىعا كەلسىن. باستاپقىدا الگى زات جاي جىلجىعان سياقتى ەدى، ءبىرتىن-بىرتىن قيمىلى شاپشاڭداپ، جالت-جۇلت ەتىپ شاكىرتتىڭ ناق مۇرنىنىڭ تۇسىنا تاقاپ قالدى. سول تۇستا شاكىرت بار كۇشىن جيىپ، جانۇشىرا: "جىلان، جىلان!" — دەپ قىرىلدادى. كەيىننەن ءوزىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ءدال سول مينۋتتا بۇكىل دەنەسىندەگى قانى قاتىپ قالعانداي بولىپتى، جىلان ءتىپتى ءوزىنىڭ ۋلى ءتىلىن شاكىرتتىڭ شىنجىر قيعان موينىنا قاداۋعا شاق قالىپتى. بۇل توسىن كورىنىس قايىرىمسىز وسيحيدەنى دە ۇرەيلەندىرسە كەرەك. جالما-جان قىلقالامىن تاستاي سالىپ، دەرەۋ جىلاننىڭ قۇيرىعىنان شاپ بەرەدى دە جوعارى كوتەرەدى. جىلان باسىن قاقشيتىپ، يرەلەڭدەپ، قانشا شيىرشىق اتسا دا ونىڭ قولىنا جەتە المايدى.
— سەنىڭ كەسىرىڭنەن ءتاپ-تاۋىر سۋرەت ءبۇلىندى، — دەپ وسيحيدە تىستەنە قىرىلداپ، جىلاندى بولمە بۇرىشىنداعى قۇمىرانىڭ ىشىنە تاستاي سالادى، سوسىن بارىپ شاكىرتىن شىنجىردان بوساتادى. بار بولعان بىتكەنى وسى، ول ءتىپتى شاكىرتىنە العىستىڭ ەمەۋرىنىن دە بىلدىرمەيدى. سىڭايى، ونى شاكىرتىن جىلان شاعىپ الا جازداعانى ەمەس، سۋرەتتىڭ سالىنباي قالعانى قىنجىلتسا كەرەك. سوڭىنان الگى جىلاندى سۋرەتىن سالۋ ءۇشىن ادەيى ۇستاعانى انىقتالدى.
ءبىر وسى وقيعانىڭ ءوزى-اق ونىڭ جۇمىستى قالاي ءدىلىن سالىپ ىستەيتىنىن كورسەتپەي مە؟ ايتكەنمەن، اقىرى باستاپ قالعاسىن تاعى ءبىر ون ءۇش-ون ءتورت جاسار شاكىرتىنىڭ وسى توزاق ازابى سۋرەتى ءۇشىن مۇردەم كەتە جازداعانىن ايتا كەتەيىن. الگى شاكىرتتىڭ ءتانى ايەل تانىندەي اپپاق بولسا كەرەك. بىردە كەشكىسىن شەبەر شاكىرتتى بولمەسىنە شاقىرادى، ويىندا ەشتەڭە جوق شاكىرت ەسىكتى اشىپ كىرىپ كەلسىن. قاراسا، وسيحيدە شامنىڭ كومەسكى جارىعىمەن الدەنەندەي قۇبىجىق قۇسقا ەت شوقىتىپ وتىر ەكەن. قۇستىڭ ۇلكەندىگى، شامامەن، مىسىقتاي. ونىڭ ۇستىنە قوس قۇلاق قۇساپ ەربيگەن قاۋىرسىنى مەن دوپ-دومالاق سارعىش كوزدەرى مىسىققا قاتتى ۇقساپ-اق تۇر ەدى.
10
وسيحيدە سىرت بىرەۋدىڭ ءوز ىسىنە ارالاسقانىن جاراتپايتىن. الگىندەگى جىلاننىڭ قايدان كەلگەنى دە بەيمالىم، جالپى ول بولمەسىندە نە ۇستايتىنىن، ىشىندە نە بولىپ جاتقانىن شاكىرتتەرىنە ايتقان ەمەس. بىردە ۇستەلىندە ادامنىڭ باس سۇيەگى تۇرسا، بىردە كۇمىس شارلار نەمەسە سىرلانعان پودنوستار جاتاتىن؛ ءاربىر جاڭا سۋرەت سالعان سايىن الدەقايدان نە قيلى توسىن زاتتار تاۋىپ اكەلەتىن. سوڭىنان الگى زاتتاردى قايدا جىبەرەتىنىن جانە ەشكىم بىلمەيدى. ونى باق-داۋلەت قۇدايى قولداپ-قوشتايدى-مىس دەگەن اڭگىمەنىڭ شىعۋى دا وسىدان بولسا كەرەك.
"سوندىقتان دا مىنا قۇبىجىق قۇس توزاق ازابىن سالۋعا كەرەك بولعان بولار" دەپ شەشكەن شاكىرت ۇستازىنىڭ الدىنا كەلىپ ىزەتپەن ءيىلىپ:
— قىزمەتىڭىزگە ءازىرمىن، — دەدى.
ءبىراق وسيحيدە ونىڭ ءسوزىن ەستىمەگەندەي ءوزىنىڭ شەكتەن تىس قىزىل ەرنىن ءبىر جالاپ الىپ، يەگىمەن قۇستى مەگزەدى.
— قالاي، ابدەن قولعا ۇيرەتىلگەن نەمە ەمەس پە، ءا؟
— نەندەي قۇس ءوزى؟ عۇمىرىمدا كورمەپپىن، — دەدى شاكىرت مىسىققا ۇقساعان قۇلاقتى قۇسقا ۇركەكتەي قاراپ.
— كورمەدىم دەيسىڭ بە؟ — دەپ مىرس ەتتى وسيحيدە. — قالاشا تاربيەلەنگەننىڭ كەسىرى. بۇل قۇستى جاپالاق دەپ اتايدى، كۋرامالىق ءبىر اڭشى بىرەر كۇن بۇرىن سىيلاپ ەدى. تەك بۇل بالەلەردىڭ قولعا ۇيرەتىلگەنى كەمدە-كەم.
سولاي دەپ ول الدىنداعى استان جاڭا عانا باس كوتەرگەن قۇسقا جايلاپ قولىن تيگىزدى، قۇيرىعىنان موينىنا قاراي ءبىر سيپاپ ءوتتى. سودان كەيىن نە بولدى دەيسىز عوي؟ الگى قۇبىجىق نەمە قۇلاق جارا شاڭقىلداپ، قاناتىن دالپىلداتا ۇستەلدەن كوتەرىلسىن، سوسىن تىرناعىن تاربيتىپ شاكىرتكە تاپ بەرسىن. الدا-جالدا ول ءجۇزىن جەڭىمەن جاۋىپ ۇلگەرمەگەندە بەتىن قان-جوسا قىلار ەدى. ۇرەيى ۇشقان شاكىرت جەڭىن جەلپىلدەتىپ جاپالاقتى جاسقاپ ەدى، قۇس تۇمسىعىن ساق-ساق ەتكىزىپ، تاعى تاپ-تاپ بەردى، ەندى شاكىرتتىڭ ادەپ ساقتاپ تۇرۋعا مۇرشاسى قالمادى، ۇستازىنان جاسقانعاندى قويىپ، تار بولمەنىڭ ىشىندە شىر اينالىپ تۇرىپ تا، وتىرىپ تا قۇستان باسىن قورعاشتاپ باقتى، ال قۇبىجىق قۇس ودان قالار بولمادى، بىرەسە جوعارى كوتەرىلىپ، بىرەسە تومەندەي ۇشىپ، كوزىن شۇقۋدىڭ وڭتايلى ءساتىن ىزدەيدى. ءسويتىپ ءجۇرىپ قاناتىن دالپىلداتا قاققانى سونشا، بايعۇس شاكىرتتىڭ مۇرنىنا كۇزگى سارى جاپىراقتىڭ ءيىسى، مايمىلدار اعاشتىڭ قۋىسىنا تىعىپ قويىپ، سوندا جاتا-جاتا ءشىري باستاعان جەمىستەردىڭ ءيىسى كەلدى مە-اۋ، قۇلاعىنا سارقىرامانىڭ شۋىلى ەستىلدى مە-اۋ، ايتەۋىر، ءبىر سۇمدىق كۇيدى باستان كەشىردى. تەك "سۇمدىق" دەگەن جەتكىلىكسىز بولار، بەيشارانىڭ جۇرەگى اۋزىنا تىعىلىپ، شامنىڭ كومەسكى جارىعى اي ساۋلەسى سياقتانىپ كوزىن قارىقتىردى، ال ۇستازىنىڭ بولمەسى يەسىز تاۋ ىشىندەگى جىن-پەرى جايلاعان شاتقال قۇساپ ەلەستەدى.
ايتكەنمەن شاكىرتتى شوشىتقان جاپالاقتىڭ تاپ بەرۋى عانا ەمەس ەدى. جوق، ونىڭ توبە شاشىن تىك تۇرعىزعان سۇمدىق ۇستازى ەسيحيدەنىڭ بۇنىڭ جانى ءۇشىن جاساعان جانتالاسىنا ءمىز باقپاي قاراپ تۇرۋى-تىن. تەك بەدىرەيىپ قاراپ تۇرسا دا ءبىر ءسارى-اۋ، اسپاي-ساسپاي قاعازدى جايىپ تاستاپ، قىلقالامدى سۋىرىپ ايەل تاقىلەتتەس اق ءتاندى جاس جىگىتتى قۇبىجىق قۇستىڭ قالاي قيناعانىن سالا باستادى ەمەس پە. بۇنى كورگەن شاكىرتىنىڭ جانى باقايىنىڭ باسىنا ءبىر-اق باردى، ول ءتىپتى شەبەر ءوزىن ولتىرمەك نيەتتە بولار دەگەن ويعا كەلەدى.
11
شىنىندا دا، شەبەردىڭ قولىنان كىسى ءولتىرۋ كەلمەيدى دەپ كەسىپ ايتۋ مۇمكىن ەمەس-تى. ويتكەنى شاكىرتىن شاقىرتقانداعى ماقساتى كورەر كوزگە بادىرايىپ كورىنىپ تۇرعان جوق پا، ياكي ونى قۇسقا شوقىتىپ قويىپ، جانتالاسقان كەيپىن سۋرەتكە سالىپ الۋ. سوندىقتان، شەبەردىڭ نە شارۋامەن اينالىسىپ جاتقانىن كورىپ تۇڭىلگەن شاكىرت باسىن جەڭىمەن جاۋىپ الىپ، ءبىر ۋىس بوپ ءبۇرىسىپ، ەسىككە تاياۋ بۇرىشقا تىعىلىپ بار داۋسىمەن باقىرا باستادى. تەك سوندا بارىپ وسيحيدە ۇرەيلەنە داۋىستاپ اتىپ تۇردى، ءبىراق ۇرىككەن قۇس بولمادى، قايتا قاناتى قاتتىراق دالپىلداپ ەسىرە ءتۇستى، مىنە، وسى كەزدە بارىپ الدەنە قۇلاپ، قيراپ قالعانداي قاتتى گۇرس ەتكەن دىبىس ەستىلدى. جانى كەۋدەسىنەن شىعۋعا شاق قالعان شاكىرت ەرىكسىز سەلك ەتىپ باسىن كوتەردى، توڭىرەك تاستاي قاراڭعى، تەك الدەبىر تۇستان شەبەردىڭ شاكىرتتەرىن شاقىرعان اشۋلى داۋسى ەستىلدى.
اقىرى الدەقايدان ءبىر شاكىرت دىبىس بەردى دە، مايشام ۇستاپ بولمەگە كىردى. تۇتىندەي جانعان ماي شامنىڭ كومەسكى جارىعىمەن توڭىرەك ەپتەپ كورىنە باستادى: شام اۋدارىلىپ قالىپتى، ەدەن مەن قامىس بويراعا ماي توگىلگەن، قاناتى ءدىر-دىر ەتىپ ەدەندە جاپالاق جاتىر. وسيحيدە سول ۇستەل باسىندا تۇرعان كۇيى قاتىپ قالىپتى، ايران-اسىر تۇرمەن الدەنە دەپ كۇبىرلەيدى. ويتپەي ءقايتسىن، جەردە جاپالاقتىڭ جامباس جاعىنا ورالىپ، شيىرشىق اتقان قارا جىلان جاتقان-دى. سىڭايى، شاكىرت بايعۇس تابالدىرىق جانىندا جان ساۋعالاپ جاتقاندا قىش قۇمىرانى قۇلاتىپ العان. قۇمىرا ىشىنەن جورعالاپ جىلان شىققان، ال جاپالاق ونى شۇقىپ كورمەك بولعان-سودان ۇلكەن ايقاس باستالىپ كەتكەن. شاكىرتتەر بىر-بىرىنە ۇرلانا قاراسىپ، كوزدەرى كورىپ تۇرعان توسىن كورىنىسكە تاڭدانىستى دا قويدى، سوسىن شەبەرگە ءۇنسىز تاعزىم ەتىپ، تەز-تەز بولمەدەن شىعا جونەلىستى. ال ەندى جىلان مەن قۇستىڭ ودان كەيىنگى جايى بارىنە جۇمباق بولىپ قالدى.
وسى سياقتانعان وقيعالاردا ەسەپ جوق. ايتپاقشى، مەن ءبىر جايدى ايتۋدى ۇمىتىپپىن-سۋرەتشىگە توزاق ازابىنىڭ سۋرەتىن سالۋعا كۇزدىڭ باسىندا بۇيرىق بەرىلگەن-دى. سودان شاكىرتتەر شەبەر تاعى نە ويلاپ تابار ەكەن دەگەن قورقىنىشتان ءبىر قۇتىلا الماي قىستىڭ اياعىنا دەيىن ازاپتاندى. ال قىستىڭ سوڭىنا تامان شەبەردىڭ قولى جۇرمەي قويدى، ءوزى بۇرىنعىدان بەتەر تۇنجىراپ، ەكى سوزگە كەلمەي شامداناتىندى شىعاردى. جىبەك پەردەگە جارىم-جارتىلاي سالىنعان سۋرەت سول كۇيى قالدى. ول ازداي كەيدە سۋرەتشى سۋرەتتىڭ كەيبىر جەرلەرىن ءسۇرتىپ تاستايتىندى تاپتى جانە ءبىر ەمەس، ەكى ەمەس، ءتىپتى جيىلەتىپ كەتتى.
ءبىراق وعان نە جاقپاي جۇرگەنىن ەشكىم بىلمەيتىن. ءتىپتى سونى بىلگىسى كەلىپ ۇزدىككەن دە ەشكىم بولمادى، نە قيلى جايسىز جايلاردى باستارىنان كەشىرگەن شاكىرتتەر ونسىز دا وزدەرىن الدە جولبارىس، الدە قاسقىرمەن ءبىر توردا وتىرعانداي سەزىنەتىن-دى، سوندىقتان ءبارى شەبەردىڭ كوزىنە تۇسپەۋگە تىرىسىپ باعار ەدى.
12
بۇل ەكى ارادا بالەندەي كوڭىل اۋدارارلىقتاي، ءسوز ەتەرلىكتەي ەشتەڭە بولا قويعان جوق. تەك قىڭىر شالدىڭ تىم جىلاۋىقتانىپ كەتكەنى بولماسا، جالعىز قالسا-اق كوزىنىڭ سوراسى اعىپ وتىرعانى. بىردە شاكىرتتەردىڭ ءبىرى شارۋاسى بولىپ باققا بارا قالماي ما، سويتسە جانارى جاسقا تولىپ، كوكتەمگى اسپانعا شالقالاي قاراپ قالعان شەبەردى كورەدى. شاكىرت قاتتى ىڭعايسىزدانىپ، ءۇن-تۇنسىز كەلگەن ىزىمەن كەرى شىعىپ كەتەدى. ال ەندى وسىعان نە دەيسىز؟ وسىدان ءسال عانا بۇرىن جولدا جاتقان مۇردەلەرگە قاراپ "ءومىر مەن ءولىم ارپالىسىن" سالعان مەنمەن ادامنىڭ ەندى ءوز ويىنداعىداي ەتىپ سۋرەت سالا الماعانىنا كۇيىنىپ بالاشا جىلاعانى قىزىق ەمەس پە.
سونىمەن وسيحيدە ناق ءبىر شالىق ۇرعان ادامداي الاسۇرىپ كۇن-تۇن دەمەي الگى سۋرەتىمەن الەك بوپ جۇرگەندە قىزى الدەنەگە ءجيى-جيى مۇڭداناتىن كۇي تاپتى، ءتىپتى ءبىز ەكەش ءبىز دە ونىڭ كوز جاسىن جۇتىپ، قىستىعىپ وتىرعانىن ءار كەز كورىپ قالىپ جۇردىك. ءوزى ەجەلدەن ويلى، موماقان، جۇدەۋ نەمە ەندى ءتىپتى جۇزىنەن قانى قاشىپ، كوزى شۇڭىرەيىپ، كىرپىگىن ءبىر جوعارى كوتەرمەيتىن بولىپ الدى. اۋەلى اكەسىنىڭ جاعدايىن ۋايىمداي ما، الدە ماحاببات ماشاقاتى ما ەكەن جۇدەتكەن دەستىك، سوڭىنان ۇلى مارتەبەلىنىڭ قىزعا كوڭىلى قۇلاپ، ءوز دەگەنىنە كوندىرمەكشى بولىپتى-مىس دەگەن سىبىس شىقتى، اقىرىندا بارىپ بارلىق ءسوز پىشاق كەسكەندەي كۇرت تىيىلدى، ءتىپتى قىزدىڭ ومىردە بار-جوعى بەيمالىم بوپ قالعانداي.
بىردە ءتۇن ورتاسىندا، ۇزىن ءدالىزدى بويلاپ جالعىزدان-جالعىز كەلە جاتقام. كەنەت الدەقايدان مايمىل وسيحيدەنىڭ جۇگىرىپ شىعا كەلىپ، مەنىڭ ەتەگىمنەن تارتقىلاي باستاعانى. ءتۇن ەرەكشە جىلى بولاتىن، ءتىپتى مۇرىنعا گۇلدەگەن ورىك اعاشىنىڭ ءيىسى كەلەتىندەي، اي ءالسىز عانا جارىق سەۋىپ تۇردى. مىنە، وسى كومەسكى اي جارىعىمەن مەن نە كوردى دەيسىز عوي؟ اپپاق تىستەرىن اقسيتىپ، مۇرنىن تىرجيتىپ شاڭقىلداعان مايمىلدى كوردىم. مايمىلدىڭ جاپ-جاڭا كويلەگىمنىڭ ەتەگىن جۇلقىلاعانىنا جىنىم كەلىپ، ونى قاعىپ تاستاپ، جونىمە كەتپەككە وقتالدىم دا لەزدە اينىپ قالدىم. مايمىلدى جابىرلەگەنى ءۇشىن ءبىر قىزمەتشىنىڭ جاس مىرزادان جازا العانى ەسىمە تۇسكەن-دى. ونىڭ ۇستىنە مايمىلدىڭ مۇنشا ابىگەرلەنۋى تەگىن ەمەس سياقتاندى. سودان بالەندەي كوڭىلىم قالاپ تۇرماسا دا مايمىلدىڭ تارتقىلاعان جاعىنا ءجۇردىم، نەعىلسا دا ءىستىڭ ءمانىسىن بىلەيىن دەپ شەشتىم.
ءسويتىپ، مەن ءدالىزدىڭ بۇرىلىسىنان ءبىر-اق شىقتىم، ول تۇستان بۇتاعى ءيىر-يىر تەرەكتىڭ تاساسىنداعى توعان كورىنەتىن، ونىڭ سۋى ءتىپتى تاستاي قاراڭعى تۇندە دە جىلتىراپ جاتاتىن. كەنەت قاپتالداس بولمەدەن الدەكىمدەردىڭ ايتىسقانعا ۇقساعان ابىرجىڭقى داۋىستارىن ەستىپ، تۇرعان ورنىمدا قاتتىم دا قالدىم. توڭىرەك تىپ-تىنىش تۇنىپ تۇرعان-دى، ەلدىڭ ءبارى ۇيقىدا-تىن، تەك الدەبىر تۇستان اي ساۋلەسى، تۇنگى بۇلاققا شومىلعان بالىقتىڭ شولپىلى ەستىلەدى. سوندىقتان دا الگى دىبىستاردى ەستىگەن ءسات ەرىكسىز توقتادىم. "ءتۇن ىشىندە ەرىگىپ جۇرگەن نەمەلەردىڭ سازايىن بەرەيىن"، — دەپ ويلاپ، دەمىمدى ىشىمە تارتىپ ەسىككە تاقادىم.
13
مايمىلعا مەن اسىقپاعان تارىزدەنسەم كەرەك، ول اياعىمنىڭ استىندا شىر كوبەلەك اينالدى، سوسىن بەينە بىرەۋ ونى قىلعىندىرىپ جاتقانداي ايانىشتى، جالىنىشتى داۋىسپەن قىڭسىلاي باستادى، ءسويتتى دە كەنەت يىعىما ءبىر-اق قارعىپ شىقتى. مەن ەرىكسىز موينىمدى بۇرىپ، ودان باسىمدى الىپ قاشتىم، ال مايمىل جەڭىمە جابىسىپ، جەرگە سىرعىپ تۇسپەۋدىڭ امالىن جاساپ جاتىر، وسى تۇستا ساقتىقتى ۇمىتىپ، قولىمدى بوساتىپ الماق بوپ جۇلقىنام دەپ ەسىككە سوعىلعانىم. ەندى قاراپ تۇرۋدىڭ رەتى قالماعان-دى. سودان مەن ەسىكتى جىلدام سىرعىتىپ اشىپ، بولمەنىڭ اي ساۋلەسى جەتپەيتىن قاراڭعى تۇكپىرىنە ۇمتىلماققا وڭتايلانا بەردىم دە قورىققانىمنان قالت تۇرا قالدىم، ويتكەنى بولمەدەن الدەبىر ايەل جەبەدەي زۋ ەتىپ اتىلىپ شىققان ەدى. ەسىك اۋزىندا مەنىمەن سوقتىعىسىپ قالا جازدادى، سوسىن جاندارمەن سىرتقا ۇمتىلدى، دالىزگە شىققاسىن كەنەت ءسۇرىنىپ كەتىپ، تىزەرلەي قۇلادى دا ەنتىگە دەم الىپ، ماعان بەينەبىر قۇبىجىققا قاراعانداي ۇرەيلەنە قادالىپ قالدى.
ول ايەلدىڭ وسيحيدەنىڭ قىزى ەكەنىن اتاپ ايتپاسام دا تۇسىنىكتى بولار. ءبىراق ول ءتۇنى قىز مۇلدە وزىنە-وزى ۇقساماي، ادام ايتقىسىز وزگەرىپ كەتكەن ەدى. كوزى شاراسىنان شىعارداي تاسىرايىپ، بەتى وتشا الاۋلاپ كەتىپتى. انشەيىندە بالا قۇساپ مونتيىپ تۇراتىن موماقان كەيپىنىڭ وسىنشا وزگەرۋىنە قوسا، القام-سالقامى شىققان كيىمى دە وعان الدەنەندەي ەرەكشە ءار بەرەتىندەي. ءتاڭىرى-اۋ، شىنىمەن-اق مىنا ايەل وسيحيدەنىڭ ۇياڭ، ۇركەك قىزى ما؟ مەن ەسىك جاقتاۋىنا سۇيەنىپ، اسەم ارۋدىڭ اي ساۋلەسىنە مالىنىپ اعاراڭداعان كوركەم تۇلعاسىنا ەرىكسىز قاراپ قالدىم، سوسىن الدەكىمنىڭ اسىعىس ۇزاي بەرگەن اياق دىبىسى شىققان جاقتى كوزىممەن مەگزەپ كىم ەكەنىن سۇرادىم.
ءبىراق قىز ەرنىن قىمقىرىپ، باسىن شايقادى. سونداعى قامىققان ءجۇزىن كورسەڭىز. مەن ەڭكەيىپ، ونىڭ قۇلاعىنا اۋزىمدى تاقاپ: "كىم؟" — دەپ تاعى سۇرادىم. الايدا ول تاعى دا ۇستىن-ۇستىنە باسىن شايقاپ، سۇراعىمدى جاۋاپسىز قالدىردى. ول ازداي، كىرپىگى جاسقا شىلانىپ، ەرنىن بۇرىنعىدان دا قاتتىراق قىمقىرا ءتۇستى.
مەن ءوزى تۋمىسىمنان توپاستاۋ سورلى، ەلدىڭ بارىنە بەسەنەدەن بەلگىلى جايلاردان باسقا نارسەگە باس قاتىرىپ جاتپايتىن ەدىم. سوندىقتان دا وعان تاعى نە ايتارىمدى بىلمەي، بەينە ونىڭ جۇرەگىنىڭ سوعىسىن تىڭداعانداي ءۇن-تۇنسىز قالشيىپ تۇرىپ قالدىم. نە بولعانىن قازبالاپ سۇراۋ ەرسى تارىزدەندى...
بۇل قالىپتىڭ قانشاعا سوزىلعانىن بىلمەيمىن، ايتەۋىر، ءبىر كەزدە مەن ەسىكتى قايتا سىرعىتىپ جاۋىپ، ەسىن جيىپ قالعان قىزعا قاراپ، بارىنشا جىلى سويلەۋگە تىرىسىپ: "بولمەڭە بار"، — دەدىم. سويدەدىم دە بەينە كورۋگە بولمايتىن نارسەنى كورگەندەي قىسىلىپ، ءوزىمدى كىنالى ساناپ، الدەنەگە كوڭىلىم قوبالجىپ جونىمە كەتتىم. ءوزىمدى كىمنىڭ الدىندا كىنالى سەزىنگەنىمدى، نەگە قوبالجىعانىمدى بىلمەيمىن. سودان الگى جەردەن ون قادام ۇزاماي جاتىپ، الدەكىم تاعى دا اقىرىن عانا ەتەگىمنەن تارتتى. مەن ۇرەيلەنە جالت بۇرىلدىم. سوندا الگى كىم بولدى دەپ ويلايسىزدار؟
قاراسام، قاسىمدا وسيحيدە مايمىل ءتۇر، كادۋىلگى ادام قۇساپ قولىن كەۋدەسىنە ايقاستىرىپ ۇستاپ، موينىنداعى التىن قوڭىراۋى سىڭعىرلاپ، ادەپپەن تاعزىم ەتەدى.
14
وسى تۇنگى وقيعادان كەيىن جيىرما شاقتى كۇن ءوتتى. بىردە ويلاماعان جەردەن سارايعا وسيحيدە كەلىپ، ۇلى مارتەبەلىنىڭ قابىلداۋىن ءوتىندى، سۋرەتشى تومەن دارەجەلى ادام بولسا دا مارتەبەلىنىڭ سەنىمىنە كىرىپ، ىقىلاسىن العان ەدى. سوندىقتان دا كىم كورىنگەندى قابىلداي بەرمەيتىن ۇلى مارتەبەلى بۇل جولى دا سوزگە كەلمەي، ونى قابىلداۋعا كەلىسىم ءبىلدىرىپ، بىردەن الدىنا شاقىرتتى. وسيحيدەنىڭ كيگەنى سول باياعى ۇستىنەن تاستامايتىن كۇرەڭ سارى كاريگينۋى مەن مىج-مىج موميەبوسيى ەدى؛ ءۇنجىرعاسى بۇرىنعىسىنان بەتەر ءتۇسىپ، ابدەن قاباعى كەلىسپەي تۇر ەكەن، ۇلى مارتەبەلىگە ىزەتپەن تاعزىم قىلىپ، قىرىلداعان داۋىسپەن ءسوز باستادى:
— كەلگەن شارۋام ۇلى مارتەبەلىم سالۋعا ءامىر قىلعان توزاق ازابىنىڭ سۋرەتىنە قاتىستى. كۇنى-تۇنى قولىمنان قىلقالامىم تۇسپەي ەڭبەك قىلىپ، كوپ شارۋا تىندىردىم. جۇمىستىڭ جارىمىنان كوبى جاسالدى.
— بەك جاقسى بولعان، مەن ساعان ريزامىن.
سولاي دەگەنمەن دە ۇلى مارتەبەلىنىڭ داۋىسىنان بالەندەي ريزا بولعانى بايقالماعان ەدى، الگى ءسوزدى ءتىپتى نەمكەتتى ايتتى.
— جوق، جاقسى ەشتەڭەسى جوق، — دەپ وسيحيدە كەيىگەن كەيىپپەن كوزىن تومەن سالدى. — جۇمىستىڭ كوبى جاسالعانى راس، ايتكەنمەن ءبىر نارسەنى بەينەلەي الار ەمەسپىن.
— نە دەيدى؟ بەينەلەي المايمىن دەيسىڭ بە؟
— ءيا، بەينەلەي الار ەمەسپىن. مەن كوزبەن كورمەگەندى ەش ۋاقىتتا بەينەلەي المايمىن. ال بەينەلەي قالسام، كوڭىلىمدەگىدەي بولىپ شىقپايتىنى ءسوزسىز. ولاي بولسا بۇنىم بەينەلەي الماعانمەن بىردەي عوي.
بۇل سوزدەردى ەستىپ ۇلى مارتەبەلى كەكەسىن كەيىپپەن كۇلىمسىرەدى.
— دەمەك، توزاق ازابىنىڭ سۋرەتىن سالۋ ءۇشىن توزاقتى كورۋىڭ كەرەك ەكەن عوي؟
— ءيا، ۇلى مارتەبەلىم دۇرىس ايتادى. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن ۇلكەن ءورتتىڭ كەزىندە توزاق وتىنا ۇقساعان عالامات الاۋ كورىپ ەدىم. "ەدزيري فۋدو" اتتى سۋرەتىمدەگى الاۋ سول ءورتتى كورگەننەن كەيىن سالعانىم. ۇلى مارتەبەلىم ول سۋرەتتى كورگەن.
— ال كۇناكارلاردى قالاي سالدىڭ؟ توزاق قىزمەتكەرلەرىن دە كورمەگەنىڭ انىق.
ۇلى مارتەبەلى وسيحيدەنىڭ ەش ءسوزىن ەستىمەگەندەي تۇرمەن سۇراق ۇستىنە سۇراق جاۋدىردى.
— مەن شىنجىرلانعان ادامدى كوردىم. جىرتقىش قۇستىڭ ادامدى ازاپتاعانىنا قاراپ وتىرىپ، اينىتپاي كوشىرىپ سالىپ الدىم. سوندىقتان دا كۇناكارلاردىڭ قينالعانىن كورمەدىم دەپ ايتا المايمىن. توزاق قىزمەتشىلەرى دە... — وسى تۇستا وسيحيدە ەزۋىن قيسايتىپ كۇلىمسىرەگەندەي بولدى، — توزاق قىزمەتشىلەرى دە الدەنەشە رەت تۇسىمدە دە، وڭىمدە دە ەلەس بەردى. بۇقا تۇمسىقتى، ات باستى نەمەسە ءۇش بەت، التى قولدى شايتاندار دىبىسسىز قولدارىن شاپالاقتاپ، ءۇنسىز اۋىزدارىن اشىپ-جۇمىپ، كۇندە، ءتىپتى كۇنى-تۇنى دەسەم دە ارتىق ەمەس، مەنى ازاپتاۋعا، قيناۋعا كەلەدى. جوق، مەنىڭ بەينەلەي الماي جۇرگەنىم، بەينەلەمەگىم بۇل ەمەس.
مۇنداي ادىڭ-كۇدىڭ سوزدەر ءتىپتى ۇلى مارتەبەلىنىڭ ءوزىن ايران-اسىر ەتسە كەرەك. ول ءبىر ۋاقىت وسيحيدەگە جاراتپاي قاراپ وتىردى دا، قاباعىن قاھارلانا ءتۇيىپ:
— نەنى بەينەلەي المايتىنىڭدى ايت، كانە؟— دەدى.
15
— مەن سۋرەتتىڭ ناق ورتاسىنا بيىكتەن قۇلاپ كەلە جاتقان كۇيمەنى سالسام دەپ ەدىم.
وسىلاي دەپ وسيحيدە العاش رەت ۇلى مارتەبەلىنىڭ جۇزىنە تىكە قارادى. سۋرەت جايىندا ءسوز ەتكەندە ول ەسسىز قۇساپ ەسىرىكتەنىپ كەتەدى دەپ ەستىپ ەدىم، ءدال قازىرگى ءتۇرى، كوزقاراسى ءدال سونداي قورقىنىشتى-تىن.
— ال كۇيمە ىشىندە، — دەپ ءسوزىن جالعاستىردى سۋرەتشى، — وت تيگەن قارا شاشى جايىلىپ، اسەم اقسۇيەك ايەل ازاپتانىپ جاتسا. تۇتىنگە تۇنشىعىپ، قاباعى تىرجيىپ، باسى شالقايىپ كەتكەن. قولى جاۋىن تامشىلارىنشا شاشىراعان وت جارىقشاقتارىنان قورعانباق بوپ شي شىمىلدىقتى تارتقىلايدى. ونىڭ توبەسىندە تۇمسىقتارىن ساقىلداتىپ ون-جيىرما شاقتى قۇبىجىق قۇس ۇشىپ، ءشۇيىلىپ ءجۇر. مىنە، وسى كۇيمەدەگى ايەلدىڭ سۋرەتىن سالا الماي قينالىپ ءجۇرمىن.
— ەندى ماعان نەعىل دەيسىڭ؟ — دەپ ۇلى مارتەبەلى الدەنەگە ريزا كەيىپپەن سۋرەتشىنى قامشىلاي ءتۇستى.
ال وسيحيدە بولسا، بەزگەك قىسقانداي قالشىلداپ، قىپ-قىزىل ەرنى دىرىلدەپ، ءتۇس كورىپ وتىرعانداي بىلدىرلاپ:
— مىنە، سونىڭ سۋرەتىن سالا الماي قينالامىن، — دەپ قايتالادى. سوسىن كەنەت بىرەۋگە تارپا باس سالاتىنداي اپتىعا ايقايلادى: — ۇلى مارتەبەلىدەن وتىنەم، كوز الدىمدا كۇيمەنى ورتەڭىزشى. جانە مۇمكىن بولسا...
ۇلى مارتەبەلىنىڭ ءجۇزى كۇرەڭىتىپ، ءوڭى وزگەرىپ كەتتى، ءبىراق ارتىنشا قارقىلداپ كۇلىپ الا جونەلگەنى. كۇلكىگە شاشالىپ تۇرىپ، ارەڭ دەگەندە ايتقانى:
— ءوتىنىشىڭدى اينىتپاي ورىندايمىن. بولا ما، بولماي ما دەپ باس قاتىرۋدىڭ قاجەتى جوق بولدى.
سول ءسوزدى ەستىگەندە جۇرەگىم زىرق ەتە قالىپ، بويىمدى ۇرەي بيلەگەنى. ويتپەگەندە شە، ۇلى مارتەبەلىنىڭ ءتۇرى ءتىپتى ءبىر ءتۇرلى ەدى، — اۋزى اق كوبىكتەنىپ، قاباعىنان قار جاۋىپ، وسيحيدەنىڭ ەسسىزدىگى جۇققانداي ەدىرەڭدەپ كەتتى ەمەس پە. ءبىر ءسات ۇلى مارتەبەلى تىنشىپ قالعانداي ەدى، كەنەت جىن قاققانداي توقتاۋسىز كۇلىپ، اۋىز جاپپاي سويلەي جونەلدى:
— ورتەيمىن كۇيمەنى، ورتەيمىن. ىشىنە جاسانىپ كيىنگەن كوركەم ايەلدى وتىرعىزامىن. سوسىن كۇيمەدەگى ايەل جالىنعا كۇيىپ، تۇتىنگە تۇنشىعىپ، ازاپتانىپ ولەدى. وسى كورىنىستى ويلاپ تاپقان سۋرەتشى الەمدەگى ءبىرىنشى سۋرەتشى. جاسا، سۋرەتشى، جاسا.
ۇلى مارتەبەلىنىڭ ءسوزىن ەستىگەن ءسات وسيحيدە بوزارىپ كەتتى، تىنىسى تارىلعانداي ەرنى جىبىرلاپ، اۋزىمەن اۋا قارماندى، ءبىرازدان سوڭ بۋىنى بوساپ، قولىمەن ەدەندى تىرەي قۇلادى دا ەستىلەر-ەستىلمەس ەتىپ العىس ايتتى.
— بۇل تەڭدەسسىز باقىت قوي.
سىڭايى، ۇلى مارتەبەلىنىڭ سوزىنەن سوڭ عانا ول ءوز ويىنىڭ قانشالىقتى سۇمدىق ەكەنىن كوز الدىنا ەلەستەتسە كەرەك. ومىرىمدە جالعىز مارتە ونى اياعانىم وسى جولى عانا بولدى.
16
بۇل وقيعا ەكى-ۇش كۇننەن سوڭ، تۇندە بولدى. ۇلى مارتەبەلى ۋادەسىندە تۇرىپ، ورتەنگەن كۇيمەنى كوزىمەن كورسىن دەپ وسيحيدەنى شاقىرتتى. كۇيمەنى حوريكاۆا وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى ساۋلەتتى سارايدا ورتەمەگەنى وز-وزىنەن تۇسىنىكتى. ورتەۋ ورنى بولىپ بۇرىن ۇلى مارتەبەلىنىڭ قارىنداسى يەلىك ەتكەن قالا سىرتىنداعى مەكەن-جاي بەلگىلەندى. بۇل مەكەن-جايدى ەل ىشىندە "يۋكيگەنىڭ سارايى" دەپ اتايتىن. مىنە، وسى "يۋكيگەنىڭ سارايى" كوپتەن بەرى يەسىز، يەن-تۇعىن. جانىنداعى ۇلكەن باۋى دا كۇتىم كورمەگەسىن قۋراپ-سەمىپ، سيرەپ بىتكەن-دى. بۇل جەردى يەن بولعاسىن ادەيى تاڭداسا كەرەك. ۇلى مارتەبەلىنىڭ وسى جەردە دەمى بىتكەن قارىنداسى جايىندا ءتۇرلى لاقاپتار بار-تىن: ماسەلەن، ايسىز قاراڭعى تۇندەرى ونىڭ القىزىل كويلەگى ەتەگى جەرگە تيمەي، گالەرەيا بويىمەن سۋسىلداي سىرعيدى-مىس. ءتىپتى كۇندىزدىڭ وزىندە قاراۋىتىپ تۇراتىن بۇل جەر، كۇن ۇياسىنا قونعاسىن ءتىپتى تۇنەرىپ، دىبىس بىتكەننىڭ ءبارى قۇبىلىپ، قورقىنىشتى بولىپ ەستىلەتىن، بۇلاقتىڭ سىلدىرى دا قۇلاققا جاعىمسىز تارىزدەنىپ، اسپاندا ارلى-بەرلى ۇشقان وقپاقتار دا قاناتتارى قالباڭداعان قۇبىجىق قۇستار سياقتاناتىن.
سول جولى دا ناق وسىنداي ايسىز، قاراڭعى ءتۇن ەدى. سانسىز شىراقتىڭ جارىعىمەن سارى ءتۇستى ساراي كويلەگىن، سياكوك كەڭ شالبار كيىپ، ىشكى گالەرەيانىڭ جيەگىندە، اق پارشامەن قاپتالعان كوپشىك ۇستىندە وتىرعان ۇلى مارتەبەلىنى انىق كورۋگە بولاتىن-دى. توڭىرەگىنە كوڭىل جاقىندارى، قىزمەتشىلەرى جايعاسىپتى. سولاردىڭ ىشىنەن ءبىر بالۋان الا بوتەن ەرەكشەلەنىپ كوزگە تۇسەدى، ول ءتىپتى بەرتىندە، ميتينوكۋداعى سوعىس تۇسىندا قاتتى اشىققان سوڭ ادام ەتىن جەپ، سودان بەرى ءتىرى بۇعىنىڭ ءمۇيىزىن سىندىراتىنداي كۇشكە يە بولىپتى دەسەدى. مىنە ەندى، بەلىن جالپاق بەلبەۋمەن بۋىنىپ، قانجارىنىڭ ۇشىن كوككە قاراتا ۇستاپ، توبەدەي بولىپ شەتكەرىرەكتە وتىر. جەل شىراقتاردىڭ جارىعىن جالباڭداتىپ، ادامداردىڭ سۇلبالارى بىرەسە كورىنىپ، بىرەسە كورىنبەي قالادى، وسىنىڭ ءبارى الدەنەگە ءتۇس سياقتانىپ، كوڭىلگە قورقىنىش ۇيالاتاتىن ەدى.
ال باۋ ىشىندە التىن اشەكەيلەرمەن بەزەندىرىلگەن جەگۋسىز كۇيمە تۇر، تەرتەلەرى تۇعىر ۇستىنە قويىلىپتى. توبەسىن قاراڭعى تۇنەك تۇمشالاپ الىپتى، قاراۋىتقان كۇيمەگە كوزىڭ تۇسكەندە كوكتەم كەزى بولسا دا الدەنەگە ارقاڭ مۇزداپ، دەنەڭ دىرىلدەيدى ەكەن. كۇيمە ەسىگىنە ادەمى ورنەكپەن جيەكتەلگەن كوگىلدىر قامىس پەردە تۇتىلىپتى، پەردەنىڭ ار جاعىندا نە بارى بەيمالىم. كۇيمەنى جاعالاي الاۋ تاياق ۇستاعان قىزمەتشىلەر تۇر، الاۋ ءتۇتىنىنىڭ گالەرەياعا قاراي شالقىماۋىن قاتتى قاداعالاساتىن ءتارىزدى.
وسيحيدە بولسا وقشاۋدان-وقشاۋ، گالەرەيانىڭ قارسىسىندا جۇرەلەپ وتىر. سول باياعى ەسكى كاريگينۋى مەن مىج-مىج موميەبوسي قالپاعىن كيىپ جاربيعان، جۇلدىزدى اسپاننىڭ سالماعى ەڭسەسىن ەزگەندەي بۇرىسكەن ءبىر بەيشارا. جەلكە جاعىندا ءدال سونداي كيىم كيگەن بىرەۋ وتىر، ءتارىزى، شاكىرتى بولسا كەرەك. ەكەۋى دە تىم الىستا، ونىڭ ۇستىنە قاراڭعىدا وتىرعاندىقتان كيىمدەرىنىڭ ءتۇسىن اجىراتۋ دا مۇمكىن ەمەس ەدى.
17
ءتۇن ورتاسى تاياپ قالعان شاق. باقتى، اعاشتار مەن جىلعالاردى باۋىرىنا باسقان ءزىل قاراڭعىلىق كۇللى دىبىس اتاۋلىنى دا جۇتىپ قويعانداي، ءوز تىنىسىڭ وزىڭە ەستىلگەندەي تۇنعان تىنىشتىقتا تەك جەلدىڭ ىزىڭى عانا ەستىلەدى؛ جەل لەبىمەن مۇرىنعا ىس پەن ءتۇتىن ءيىسى كەلىپ تيەدى. ۇلى مارتەبەلى ءبىراز ۋاقىت وسى كورىنىسكە ءۇن-تۇنسىز قاراپ وتىردى، سوسىن ءسال العا قاراي ەڭكەيىڭكىرەپ اشۋلى داۋىسپەن:
— وسيحيدە! — دەپ شاقىردى.
سۋرەتشى بىردەڭە دەپ جاۋاپ قاتقانداي بولدى، ءبىراق مەنىڭ قۇلاعىما تەك ىڭىرسىعانعا ۇقساس دىبىس قانا ەستىلدى.
— وسيحيدە! بۇگىن سەن قالاعانداي كۇيمەنى جاعامىن. — وسىلاي دەپ، ۇلى مارتەبەلى نوكەرلەرىنە كوز قيىعىن سالدى. وسى ءسات ولار ءوزارا ىمداسىپ، جىمىڭداسقانداي بولدى، الدە ماعان سولاي كورىندى مە ەكەن. وسيحيدە باسىن كوتەرىپ، گالەرەيا جاققا ىزەتپەن قارادى دا قويدى، ءبىراق ءلام دەپ ءتىل قاتقان جوق.
— جاقسىلاپ قاراساڭشى. بۇرىنىراقتا مەن مىنگەن كۇيمە عوي. ۇمىتپاعان بولارسىڭ. ەندى ءقازىر سونى جاعىپ، ساعان توزاق وتىنىڭ قانداي بولاتىنىن كورسەتپەكپىن. — ۇلى مارتەبەلى وسى تۇستا ءسوزىن ءۇزىپ، تاعى دا نوكەرلەرىنە كوز تاستادى. سوسىن قاتقىل داۋىسپەن:— ىشىندە قول-اياعى بايلاۋلى قىلمىسكەر ايەل وتىر. ياكي، كۇيمەنى ورتەگەن كەزدە ءجۇزىقارانىڭ ءتانى بىرگە كۇيمەك، سۇيەگى كۇل بولىپ، ءوزى ازاپتانىپ ولمەك. سەنىڭ سۋرەتىڭ ءۇشىن تاپتىرمايتىن نۇسقا عوي. قارداي اپپاق ءتانىنىڭ تۇتانعان ءساتىن قالت جىبەرمە. ءنىل قارا شاشىنىڭ لاپ ەتىپ جانىپ، لاۋلاعانىنا جاقسىلاپ نازار سال، — دەپ ءسوزىن جالعادى.
ۇلى مارتەبەلى ءۇشىنشى مارتە ءۇنسىز قالدى، ءبىراق ارتىنشا الدەنە ەسىنە تۇسكەندەي يىعى سەلكىلدەپ ءۇنسىز كۇلىپ وتىرىپ:
— بۇنداي عالامات كورىنىستى اقىرزامانعا دەيىن كورمەسسىڭ. مەن دە كورىپ قالايىن. كانە، شىمىلدىقتى كوتەرىپ، ىشىندە كىم وتىرعانىن وسيحيدەگە كورسەتىڭدەر، — دەدى.
بۇيرىقتى ەستي سالا قىزمەتشىلەردىڭ ءبىرى الاۋ تاياعىن بيىكتەتە كوتەرىپ كۇيمەنىڭ جانىنا باردى دا، قولىن سوزىپ، شىمىلدىقتى تارتىپ قالدى. لاپىلداعان الاۋدىڭ جالىنى القىزىل شاپاعىمەن تار كۇيمەنىڭ ءىشىن
جارىق ەتتى. شاندي شىنجىرلانعان ايەل.. و، ءتاڭىرى، ونى بىردەن تانىماۋ مۇمكىن ەمەس. شيە تۇستەس اسەم جىبەك كويلەككە لىقسي توگىلگەن ءنىل قارا شاش، شاشقا قيعاشتاي تۇيرەلگەن التىن تۇيرەۋىشتەر. كيىمىنە قاراپ تانۋ قيىن بولسا دا، تال شىبىقتاي بۇرالعان بويىن، اپپاق اققۋ موينىن، مۇڭدى، ۇياڭ ءجۇزىن وزگەمەن شاتاستىرۋ مۇمكىن ەمەس...
بۇل وسيحيدەنىڭ قىزى ەدى. مەن شىڭعىرىپ جىبەرۋگە شاق قالدىم.
وسى كەزدە ماعان قارسى وتىرعان ءداۋ ورنىنان تۇرىپ، قانجارىنىڭ سابىنا قول سالىپ، وسيحيدەگە تۇكسيە قارادى. ۇرەيىم ۇشىپ جالت قاراعانداعى كورگەنىم، وسيحيدەنىڭ ەسىنەن اداسقانداي ەسىرگەن كەيپى بولدى. بۇعان دەيىن تىزەرلەپ تومەن جاقتا وتىرعان-دى، ەندى ورنىنان اتىپ تۇرىپ، ەكى قولىن العا سوزىپ، كيىپ-جارىپ، ەس-تۇسسىز كۇيمەگە ۇمتىلماق بولدى. ءبىر وكىنىشتىسى، ول مەنەن قاشىقتاتىن، ونىڭ ۇستىنە ءتۇن دە قاراڭعى، بەت-جۇزىنىڭ وزگەرىسىن انىقتاپ كورە المادىم. ءبىراق مەن الگىندەي دەپ ىشتەي وكىنىش ءبىلدىرىپ ۇلگەرمەي-اق، ناق كوزىمنىڭ الدىنان قاراڭعى ءتۇندى قاق جارىپ وسيحيدەنىڭ ءقان-سولسىز، بوپ-بوز ءجۇزىنىڭ، جو-جوق، ءجۇزى ەمەس، الدەبىر جويقىن كۇش كوككە كوتەرىپ اكەتكەندەي شيرىققان بۇكىل دەنەسىنىڭ جارق ەتە قالعانى. بۇل ۇلى مارتەبەلىنىڭ "جاعىڭدار!" دەگەن سوزىمەن جارىسا قىزمەتشىلەر الاۋ تاياقتارىن لاقتىرىپ، سۋرەتشىنىڭ قىزى وتىرعان كۇيمەنىڭ لاپ ەتىپ جانعان ءساتى ەدى.
جالىن ءتىلى جالاڭداپ، اپ-ساتتە-اق كۇيمەنىڭ توبەسىن جالمادى. كۇيمە توبەسىن جيەكتەگەن سياكوك شاشاق جەل جەلپىگەندەي جەلبىرەيدى، تومەننەن قاراڭعىلىقتى جارىپ اقشىل ءتۇتىن سىزدىقتايدى، وت ۇشقىندارى سىتىرلاپ-بىتىرلاپ جان-جاققا ۇشتى، وعان قاراپ ءيا اشەكەيلەنگەن شىمىلدىق، ءيا ايەل كويلەگىنىڭ زەرلەنگەن جەڭى، نە بولماسا التىن اشەكەيلەر ءبىر مەزەتتە بىرت-بىرت ءۇزىلىپ، شاشىلىپ قالعان ەكەن دەگەندەيسىڭ... قايتكەندە دە بۇدان قورقىنىشتى كورىنىس جوق ەدى. ال ەندى كۇيمەنى جايلاپ ءبىتىپ، قىزىل ءتىلى جالاڭداپ اسپانعا شاپشىعان ارسىز جالىندى قالاي سۋرەتتەرسىڭ؟ بەينە كوكتەگى كۇن توڭكەرىلىپ جەرگە قۇلاپ، ونىڭ قىزۋىمەن جەر-الەم لاپ ەتىپ تۇتانا جونەلگەندەي. اۋەلگى ءبىر ساتتە مەن ايقايلاپ جىبەرۋگە شاق قالىپ ەدىم، ەندى جانىم مۇرنىمنىڭ ۇشىنا كەلىپ، قورقىنىشتان ايران-اسىر بوپ اۋزىمدى اشىپ، وسى ءبىر جان تۇرشىگەرلىك سۇمدىق كورىنىسكە قاراپ قاتتىم دا قالدىم. ءبىراق قىز اكەسى، وسيحيدە...
وسيحيدەنىڭ سونداعى كەيپىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن ۇمىتا الار ەمەسپىن. ول العاش ءاي-شايعا قاراماستان كۇيمەگە تۇرا ۇمتىلماق ەدى، ءبىراق جالىن لاپ ەتكەن ساتتە كىلت توقتاپ، قولىن العا سوزىپ ءسال ۇمسىنىڭقىراعان كۇيى، كۇيمەنى كولەگەيلەگەن تۇتىنگە بەينەبىر دۋالانعانداي تەلمىرە قاراپ تۇرىپ قالدى. وت ساۋلەسى ءاجىم شيمايلاعان سيىقسىز ءجۇزىن جارىق قىلىپ، ءتىپتى ساقالىنىڭ ۇشىنا دەيىن ايقىنداپ كورسەتەدى. شاراسىنان شىعا شاقىرايعان كوزى، قيۋى قاشىپ قيسايعان ەرنى، تىنىمسىز جىبىرلاعان بەتى ەسيحيدەنىڭ جان دۇنيەسىندەگى الاپات ارپالىستىڭ، كەۋدەسىندە ءسات سايىن الماسىپ جاتقان ۇرەي، شوشىنۋ-شاراسىزدىقتىڭ ايعاعىنداي. باسى كەسىلەر كەزدەگى ۇرىنىڭ، كۇناعا بەلشەسىنەن باتىپ، قۇداي تاعالانىڭ ءادىل قازىلارىنىڭ الدىنا بارىپ جىعىلعان قانىپەزەردىڭ دە ءجۇزى ءدال وسىنداي بولماس-اۋ. ءتىپتى توپاس ءداۋدىڭ ءوزى بوزارىپ كەتىپ، ۇلى مارتەبەلىگە ۇرەيلەنە قارادى.
ءبىراق ۇلى مارتەبەلى ەرنىن تىستەلەپ، ارا-تۇرا ايىزى قانا شىقىلىقتاپ كۇيمەدەن كوز الماي قاراۋمەن بولدى.
ال ول جاقتا، ول جاقتان نە سۇمدىق كورگەنىمدى ءداتىم جەتىپ ايتا الار ەمەسپىن. تۇتىنگە تۇنشىققان ايەلدىڭ شالقاقتاعان باسى، وت ءتيىپ تۇتانعان ۇيىسقان قالىڭ شاشى، كۇللى جۇرتتىڭ كوز الدىندا جالقىنداپ جالىنعا اينالعان ءون بويىنا شيە گ ۇلى قادالعان اسەم كويلەگى... نەتكەن سۇمدىق جان تۇرشىگەرلىك كورىنىس دەسەڭىزشى! اسىرەسە تۇنگى سامال ءتۇتىن شىمىلدىعىن سەرپىپ تاستاپ، جالىن جالاڭداعان ساتتە، التىن توزاڭ قۇساپ بۇلدىراعان القىزىل شاپاق ىشىنەن قىزدىڭ اۋزىن بايلاعان بايلاۋىشتى تىستەلەپ، دەنەسىن شاندىعان شىنجىردى بىرت-بىرت ۇزەردەي بۇلقىنىپ، قىرىق بۇكتەتىلىپ، قىرىق جازىلىپ شيىرشىق اتقانىن كورگەن ساتتە توبە شاشى تىك تۇرىپ، جانى تۇرشىكپەگەن جان ادام قالمادى، بەينە ءبارىمىز توزاق ازابىن ءوز كوزىمىزبەن كورگەندەي بولدىق.
مىنە، تاعى دا تۇنگى سامال سوعىپ، اعاشتاردىڭ ۇشار باسىن ءبىر-بىر سيپاپ ءوتتى. جەل جەلپىگەن جاپىراقتاردىڭ سىبدىرى ەستىلگەن ساتتە كەنەت الدەبىر قاپ-قارا نارسە جەرگە دە جاناسپاي، اۋادا دا قالىقتاپ ۇشپاي، ساراي توبەسىنەن لاقتىرىلعان دوپشا تىك سورعالاپ كەلىپ، الاۋلاعان كۇيمەگە قويىپ كەتتى. سوسىن بىتىر-بىتىر جانىپ، تۇتىندەگەن توردىڭ ار جاعىنداعى قىزدىڭ يىعىنا جابىسىپ، دار-دار ايىرىلعان جىبەك ماتانىڭ سىتىرىنا ۇقساعان شىڭىلتىر، ۇزدىك-ۇزدىك ادام ايتقىسىز ايانىشتى دىبىسپەن ءبىر مارتە جانە ءبىر... سوسىن جانە ءبىر مارتە شىڭعىردى... سول ءسات ءبارىمىز دە ءبىر ادامداي ىشەك تارتىپ، اھ ۇردىق: ويتكەنى اسپانعا شاپشىعان الاۋ جارىعىمەن كورگەنىمىز: قىزعا جابىسىپ الىپ، جالىننان قورعانىپ جانتالاسقان، حوريكاۆا وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى سارايدا بايلاۋلى قالعان وسيحيدە اتانعان مايمىل ەدى.
19
ءبىراق حايۋاندى كورۋىمىز قاس قاعىم ساتكە عانا جەتتى. التىن ۇشقىندار اسپانعا تۇيدەك-تۇيدەگىمەن ۇشتى دا، لەزدە مايمىل دا، قىز دا قارا ءتۇتىننىڭ تۇنەگىنە ەنىپ جوعالدى. ەندى باۋ ىشىندە تەك ساتىر-سۇتىر جانعان كۇيمە عانا قالدى. جوق، جانعان كۇيمەدەن گورى، سوناۋ جۇلدىز تۇنعان اسپانعا شاپشىپ اسقاقتاعان وت-باعانا دەگەن دالىرەك بولار. وسيحيدە بەينە وسى وت-باعانانىڭ الدىندا ال-دارمەنىنەن ايىرىلىپ، تاس بولىپ قاتىپ قالعانداي... ءبىراق ءبىر عاجابى: جاڭا الگىندە عانا ناعىز تامۇق ازابىن تارتقانداي قينالعان سۋرەتشى ەندى ۇلى مارتەبەلىنىڭ بار-جوعىن ەستەن شىعارىپ، ءاجىمدى ءجۇزى ساۋلەلەنىپ، شەكسىز تاڭدانىستان ساۋلەلەنىپ، ەكى قولىن كەۋدەسىنە ايقاستىرىپ ۇستاپ، تاڭ-تاماشا بولىپ تۇردى.
وعان قاراپ جانارى ءسونىپ، كوزى كورسوقىر بوپ جالعىز قىزىنىڭ اجالمەن ارپالىسقان ازابىن كورمەي-بىلمەي تۇر دەپ ويلاعاندايسىڭ. ال قىزىل جالىننىڭ ءتىل ايتىپ جەتكىزگىسىز سۇلۋلىعى، وت ىشىندە ءبىر جازىلىپ، ءبىر بۇگىلىپ شيىرشىق اتقان ايەل دەنەسى ونىڭ جۇرەگىن جيىلەتە سوقتىرىپ، ايران-اسىر شاتتىققا بولەپ، ءمۇتتايىم باۋراپ، باعىندىرىپ العانداي.
جارىق دۇنيەدەگى جالعىز پەرزەنتىنىڭ اجال الدىنداعى جانتالاسۋىنا قاراپ تۇرعان ساتتەگى ونىڭ ءجۇزى تەك ساۋلەلى، جانارى تەك نۇرلى عانا ەمەس ەدى. بۇل ساتتە وسيحيدەنىڭ جۇزىندە، بار بولمىسىندا ەكى اياقتى پەندەدە بولمايتىن، قاھار شاشقان ارىستاننىڭ ايبارىنا ۇقساعان سەستى ايبىن بار ەدى. ءتىپتى مەزگىلسىز ۋاقىتتا تۇتانعان جوسىقسىز جالىننان قورقىپ، شاڭقىلداپ، قارقىلداپ، شۋلاعان بوپ اۋەدە ارلى-بەرلى جوسىعان سانسىز تۇنگى قۇستارداعى ونىڭ مىج-مىج قالپاعىنا جۋىقتاۋعا باتپاعانداي، الدە ماعان سولاي كورىندى مە ەكەن. نەعىلسا دا ساناسىز ماقۇلىق قۇس ەكەش قۇس تا، وسيحيدەنىڭ بولمىسىنداعى تاڭعاجايىپ ايباردى، ونىڭ ءجۇزىن نۇرلاندىرعان التىن شۇعىلانى بايقاعان سىندى.
قۇس ەكەش قۇس-تاعى. ال بىزدەر – باي-باعىلاننان باستاپ، قىزمەتشى، جالشىلارعا دەيىن — بارلىعىمىز ەكىباستان دەمىمىزدى ىشىمىزگە تارتىپ، دەنەمىز تۇگىلى ىشكى اعزامىزعا دەيىن قالتىراپ، الدەبىر تۇسىنىكسىز، توسىن قۋانىشقا بولەنىپ، وسيحيدەگە ناق ءبىر اۋەدەن تۇسكەن تاڭىرگە تابىنا ءتاۋ ەتكەندەي تەلمىرىپ قاراپ قالىپپىز. شاتىر-شۇتىر جانعان دىبىسى جەر-الەمگە جەتىپ الاۋلاعان كۇيمەنىڭ شالقىعان جالىنى، وعان ەمىنىپ، ەسى كەتىپ قاراپ، تاس بوپ قاتقان ەسيحيدە... قۇدايىم-اۋ، نەتكەن ايبار، نەتكەن عالامات شاتتانۋ. تەك جالعىز عانا جان، گالەرەيانىڭ تورىنە جايعاسقان ۇلى مارتەبەلى عانا وزگە كۇيدە ەدى، بەت-جۇزى ادام تانىماستاي الەم-تاپىرىق بۇزىلىپ، ءوڭى قان-سولسىزدەنىپ، ەزۋى كوبىكتەنىپ، قولىمەن سياكوك جىبەك جابىلعان تىزەسىن سىعىمداپ، تاماعى قيىلعان اڭ قۇساپ قىرىلداپ، اۋزىمەن اۋا قارماپ ازاپتانۋلى تۇعىن...
20
ۇلى مارتەبەلىنىڭ سول ءتۇنى "يۋكيگە سارايىنىڭ" جانىندا كۇيمە ورتەگەنى الدەقالاي ءتامام جۇرتقا تاراپ، كۇللى ەلگە ءماشھۇر بولدى دا، قۇرعاق وسەك گۋ ەتە قالدى. ەڭ اۋەلى، ۇلى مارتەبەلىنىڭ وسيحيدەنىڭ قىزىن ورتەۋىنە نە سەبەپ؟ كوپشىلىگىنىڭ بولجامى بويىنشا بۇل — مەسەلى قايتقان ماحاببات كەگى. الايدا ۇلى مارتەبەلىنىڭ كوزدەگەنى باسقا ەدى، ول الدەبىر سۋرەت ءۇشىن كۇيمە ورتەپ، ادام ولتىرۋدەن تايىنبايتىن قاتىگەز سۋرەتشىنى جازالاماق ويدا-تىن.
مۇنى مەن ۇلى مارتەبەلىنىڭ ءوز اۋزىنان ەستىدىم. ال كوز الدىندا جانىنا بالاعان جالعىز قىزى ورتەنىپ ولگەن وسيحيدە سۋرەتتى سالىپ بىتىرسەم دەگەن تىلەگىنەن تايمادى، قايتا سول تىلەگى ۇلعايىپ، كوڭىلىندە تاستاي بەكىپ الدى. كوپشىلىك جۇرت سىرتىنان سوگىپ، قايداعى ءبىر سۋرەت ءۇشىن اكەلىك سەزىمدى ۇمىتقان ادام كەيپىندەگى جىرتقىش اڭ، مەيىرىمنەن جۇرداي جاۋىز دەپ جەردەن الىپ، جەرگە سالدى. ەكوگاۆا عيباداتحاناسىنىڭ ءپىرادارى وسى ويدى ۇستاناتىن، ول "ونەردە، ءوز ىسىندە قانشالىقتى تەڭدەسسىز شەبەر بولسا دا، بيلەۋشى مەن باسىبايلىنىڭ، اكە مەن بالانىڭ، ەرى مەن ايەلىنىڭ، ۇلكەن مەن كىشىنىڭ اراسىندا بۇلجىماس بورىش-پارىزدىڭ بارىن تۇسىنبەسە، توزاق وتىنا كۇيەرى كۇمانسىز"، — دەگەندى ءجيى ايتاتىن.
ءبىر ايدىڭ مۇرساتىندا توزاق ازابىنىڭ سۋرەتى سالىنىپ ءبىتتى. وسيحيدە ناق سول كۇنى سۋرەتتى سارايعا اكەلىپ، ۇلى مارتەبەلىنىڭ تالقىسىنا تاعزىم ەتە ۇسىندى. ءپىراداردىڭ دا سول جەرگە كەلە قالعان كەزى ەكەن، سۋرەتكە ءبىر قاراي سالىپ، وندا بەينەلەنگەن الاي-دۇلەي جويقىن جالىندى كورىپ، ايران-اسىر بولدى. انشەيىندە وسيحيدەنى كورسە جيىرىلىپ قالاتىن ول، بۇل جولى: "عالامات!" دەگەندى ايتىپ، تاڭداي قاقتى. الگى ءسوزدى ەستىگەن مەزەتتە ۇلى مارتەبەلىنىڭ مىرس ەتكەنى ءالى كۇنگە دەيىن ەسىمدە.
باسقا جۇرتتى بىلمەيمىن، ايتەۋىر، ساراي ىشىندە سول كۇننەن باستاپ وسيحيدە جايلى جامان ءسوز ايتقان، سىرتىنان سوككەن جان بولمادى. بۇرىن ونى جەك كورگەندەردىڭ قاي-قايسىسى بولماسىن الگى سۋرەتكە قاراسا-اق بولدى، توزاق وتىن كوزىمەن كورگەندەي، توزاق ازابىن باسىنان كەشكەندەي ءجۇنى جىعىلىپ، ءبىر ءتۇرلى جاسىپ قالاتىن.
ءبىراق بۇل كەزدە وسيحيدە جارىق دۇنيەدەن جونەپ كەتكەندەرگە بارىپ قوسىلعان ەدى. سۋرەتتى سالىپ بىتىسىمەن ول ءوز بولمەسىندەگى كولدەنەڭ تىرەۋ اعاشقا اسىلىپ ءولدى. ءتارىزى، جالعىز قىزىن جوعالتقاسىن جەر باسىپ جۇرۋگە دارمەنى قالماعان بولار. مۇردەسى كۇنى بۇگىنگە دەيىن سول ءوزى تۇرعان ءۇيدىڭ ورنىندا كومۋلى جاتىر. ايتسە دە باسىنا ورناتىلعان قاراپايىم قارا تاس قانشاعا شىداسىن، تالاي جىل جاۋىن مەن جەلدىڭ وتىندە تۇرىپ توزىپ، مۇك-قىنا باسىپ، بەينە-بەدەرسىز بولىپ قالعاندىقتان ءقابىردىڭ كىمدىكى ەكەنىن ءقازىر ەشكىم بىلمەيدى دە.
اۋدارعان ب.قوجابەكوۆا
You Might Also Like
-
كەز كەلگەن ادامنىڭ ارمانى بولارى انىق. ال سول ارمان ءبىزدى بەلگىلى ءبىر ماقساتقا جەتەلەيدى. ول ارمان – اداممەن بىرگە وسەدى، وركەندەيدى. ءدال سولاي، مەنىڭ دە بالالىق شاعىمنىڭ ۇلكەن ءبىر ارمانى بار...
