تۋعان تۇبەكتىڭ تەكتى پەرزەنتى
(پورترەتتىك وچەرك)
داڭقتى داستۇرلەرىمەن اتى اڭىزعا اينالعان كيەلى مەكەن - قارت ماڭعىستاۋ وتكەن عاسىردىڭ 60-جىلدارىندا ۇيقىسىنان ءدۇر سىلكىنىپ ويانىپ، نار مايالار ماڭ-ماڭ باسقان ماڭعاز ولكەدە وركەندى وندىرىستەردىڭ قۇلاشىن جايا باستاعان كەزەڭى ەدى. الىس ايماق ومىرىنە ەرەكشە سەرپىن تۋعىزعان سول ءبىر جىلداردا تۋ ولكەدەن تۇلەپ ۇشقان ارمانشىل جاستاردىڭ ارىسى ماسكەۋ، ۋفا، گروزنىي، باكۋ، تاعى باسقا قالالارعا، بەرىسى ەل استاناسى الماتىعا شارق ۇرىپ ارمان جولىندا قاناتتارىن قومداي قاققان ساتتەرى. سول توپ، سول دۇبىرمەن كۇنشۋاقتى الماتىعا ات باسىن بۇرعان جاستاردىڭ جۋان ورتاسىندا اتا-بابالارى وسىناۋ ۇيقىلى-ۇشقي-بورجاقتى، اقتاۋ-قولتىق ايماعىندا عاسىرلار بويى مال باعىپ، كوشپەندىلىك دالا سالتىن ۇستانعان نوعاي اقساقالدىڭ توعىز بالاسىنىڭ ءبىرى، اقتاۋدان وقىپ، ءبىلىم العان ىقىلاستىڭ دا بولعانى اقيقات. باستاپقىدا سول كەزدەگى داعدىمەن اق جەلەڭدى وتاشى دارىگەر بولۋدى نيەتتەگەن بوزبالانىڭ بۇل ماماندىقتان جىل وتپەي اينىپ شىعۋىندا دا تابيعي ءمان بار سەكىلدى كورىنەدى. ويتكەنى، سول كەزدەگى تالاپشىل جاستاردىڭ تاڭداۋى مەن تالعامىنا قارساڭ، ولاردىڭ دەنى مۇنايشىلىقتى تاڭداپ ەدى. قۇرىلىس، تاۋ-كەن، ەنەرگەتيك، ەكونوميست ماماندىقتارىن توڭىرەكتەگەندەر دە ءبىرشاما بارشىلىق. ال تاعدىردىڭ ايداۋى، بالكىم، اتا-بابالاردىڭ قولداۋىنان بولار، ءوزى تۇسكەن الماتى مەدينستيتۋتىن تاستاپ، اتتىڭ باسىن ءقازپتي-دىڭ ءتۇرلى-تۇستى جانە سيرەك كەزدەسەتىن مەتالدار فاكۋلتەتىنە كۇرت بۇرعان ىقىلاس نوعايۇلىنا سول سيرەك كەزدەسەتىن جانە بىتىراڭقى ەلەمەنتتەر ماماندىعىن ماڭدايىنا جازىپتى عوي. ال ماڭعىستاۋدان مۇنداي ماماندىقتى الىپ وتىرعان بۇل ءبىرىنشى مامان.
الايدا، بۇل ورتالىقتان باسقارىلاتىن، قازاقتىڭ ءوز ەركى وزىندە ەمەس زامانا ەدى عوي. سول كەزدە اتى دۇرىلدەپ شىققان الپاۋىت پگمك-نىڭ ماڭىنا دا جۋىتپايدى جەرگىلىكتى كادر اتاۋلىنى. دەگەنمەن دە، سول كەزدىڭ وزىندە وسىناۋ اتىشۋلى وندىرىستە مەحانيك، ەنەرگەتيك، كيپ ماماندىقتارى، نەمەسە پارتورگ، كومسورگ سەكىلدى قوعامدىق قىزمەتتەر سالاسىندا جاساعان قازاق ازاماتتارىنىڭ بىرەن-سارانداپ، قاداۋ-قاداۋ بولعانى راس. الايدا، بۇل وندىرىستەگى قوسالقى سالالار عانا بولاتىن.
الايدا، قۇپيا ماتەريالدار تۋرالى تولىققاندى اقپارات الا الاتىنداي ءوندىرىس وشاقتارىنا جەرگىلىكتى كادرلاردى ماڭايلاتپايتىن. مىنە، ۇزاق جىلداردان قالىپتاسقان، جوعارىدان ارنايى قاۋلى الىنعان بۇيرىقتى بۇزىپ، ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز، ءوز جەرلەسىمىز، اۋىلدان شىعىپ، اقتاۋدا اپاسىنىڭ قولىندا وقىپ قازاقشا مەكتەپ بىتىرگەن ىقاڭنىڭ بەسىنشى رازريادتى سلەسارعا دەيىن ءوندىرىس قازانىندا قايناپ، ودان اپپاراتشى، تەحنولوگ-شەبەر، كۇكىرت قىشقىلى زاۋىتىنىڭ اۋىسىم باستىعى، سەح تەحنولوگى، سەح باستىعىنىڭ ورىنباسارى بولىپ 17 جىل اق ادال تەرگە مالشىناتىن جەرى دە وسى جەر. تەگىندە بۇ ىسكە شامالى ادامنىڭ جۇرەگى داۋالايتىن دا جەر ەمەس. ويتكەنى، ول وزگە ۇلت اراسىنداعى جالعىز ءارى جەرگىلىكتى قازاق ەدى! ءوزىنىڭ العا قويعان ماقساتىنان تانبايتىن ورلىگى مەن ىسكەرلىگى، باتىلدىعىنىڭ، بىربەتكەيلىگىنىڭ ناتيجەسىندە تاسى ورگە قاراي دومالاي بەردى. ويتكەنى، ول مەندەلەيەۆ تابليساسىندا كەزدەسەتىن بارلىعى 65 مەتالدىڭ ەكەۋى عانا (حروم مەن تەمىر) قارا مەتالعا جاتاتىن بولسا، قالعانى ءتۇرلى-تۇستى مەتالل، ال ىقاڭ بولسا سولاردىڭ ىشىندە دە جەر بەتىندە سيرەك كەزدەسەتىن-بىتىراڭقى (ۋران، توريي، سەزيي...) جانە راديواكتيۆتى ەلەمەنتتەر بويىنشا قانىق ءبىلىم العان ساۋاتتى جاس دارىن ەدى. ەڭبەكپەن ەسەيگەن ەر جىگىتتىڭ جۇمىسشىلىقتا حگمز-دا 5 رازريادتى سلەسار، سكز-دا 6-رازريادتى اپپاراتشىعا دەيىن، ودان كەيىن ماستەر، اۋىسىم باستىعىنا دەيىن جەگۋ جولدارى تەك قانا اششى تەرمەن عانا مەس، سىنشىل ورتاداعى قيان-كەسكى تارتىس، تاباندىلىق، تەكتى مىنەز، الماس قىلىشتاي قيىپ تۇسەر تۋرالىق، وجەتتىلىكپەن ولشەنەتىن دۇنيەلەر ەدى. «قيا شاتقال شىڭ-قۇزعا جورعالاي جىلجىپ جىلان دا جەتەدى، قالىقتاي ۇشىپ قىران دا جەتەدى» دەمەكشى، بۇل سول وكتەمشىل ورتادا قاناتى تەز قاتايعان، توپشىسى بەكىپ، شەڭگەلىن شەگەندەي بىلگەن ساۋلەلى دە ۇلاعاتتى ۇلان ەدى.
ارينە، ول كەزدە بۇل جابىق قالا. پگمك - ۋران وندىرەتىن قۇپيا ءارى ورتا ماشينا جاساۋ مينيسترلىگىنىڭ قورعانىستىق باعىتتاعى اسا ماڭىزدى نىسانى. ونداعى حگمز (حيميا-گيدرو-مەتاللۋرگيا زاۋىتى)، سكز (كۇكىرت-قىشقىل زاۋىتى) جانە اتز (ازوت-تۋك زاۋىتى) -بىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستاعى، ياعني ءبىرىنسىز-بىرىنىڭ ءرولى جوق زاۋىتتار. مۇندا ۋراندىق قوسپالار جانە تىڭايتقىشتار شىعارىلادى. ەڭ نەگىزگى ماڭىزعا يە باستى ماماندىق -تەحنولوگ. دەنساۋلىق ءۇشىن اسا زياندى ءوندىرىس بولعاندىقتان، بۇل جەردە ون جىل ەڭبەك ەتكەن سوڭ زەينەتكەرلىككە شىعۋعا تولىق مۇمكىندىك بار. ال ءوز ماماندىعىن عانا ەمەس، تۋعان جەرىن سۇيگەن نامىستى جىگىتتىڭ حگمز مەن سكز-دا 17 جىل تابان اۋدارماستان قىزمەت جاساۋى تالايدى تاڭعالدىرادى. وزىمەن قىزمەتتەس بولعان تالاي كوز كورگەن ارىپتەستەرىنىڭ باقيلىق بولىپ كەتكەنىن دە ول جاقسى بىلەدى.
ايتەۋىر، اللا قولداپ، اتا-بابالار دەم بەرگەن، تۋعان جەر پەرزەنتى ى.نوعايەۆ ءبىزدىڭ ورتامىزدا ابىروي ارقالاپ ءجۇر. كەي-كەيدە وتكەن ىزدەرى ويىنا ورالعاندا كەيبىر وقيعالاردىڭ ەسىنە تۇسەتىنى دە بار. ءبىراق، ونىڭ ءوزى تەرەڭنەن كۇرسىنبەگەنمەن باس شايقاي ەسكە الاتىنداي ساتتەرى دە از ەمەس-اۋ. ايتكەنمەن، بۇعان وزگەلەر «جالعىزدىڭ ءۇنى شىقپاس» دەپ تىرناعىن باتىرا المادى. تۋمىسىندا جۇرەكتى دە اقىلدى، زەرەك بوپ تۋعان قايسار جىگىتتىڭ ەڭبەكتە ىسىلىپ، شىڭدالۋى تۇعىرىن بيىكتەتىپ، تابان تىرەگىن بەكەم ەتكەن ەدى. جاراتىلىسىندا جايساڭ جاندى، جاعاسى جايلاۋ، الدى-ارتى كەڭ ازاماتتىڭ بوي بەرمەس اساۋ بولمىسى مەن ايتقانىنان تايماس ءمارت مىنەزى اينالاسىن سەسكەندىرىپ، بۇكىل كومبيناتقا اتىن دا شىعارىپ ەدى.
...ءالى ەسىندە، بىردە بۇل زاۋىتتىڭ اۋىسىم باستىعى بولىپ، بۇكىل وندىرىستىك پروسەسكە جاۋاپ بەرۋشى، ياكي بەينە اساۋ ايدىن توسىندەگى كەمە كاپيتانىنداي، مىندەتتى اتقارىپ تۇرعان. مۇندايدا، كۇنى-تۇنى جۇمىس جاسايتىن زاۋىتتىڭ ديرەكتورى دا، باس ينجەنەرى دە ءوزىڭسىڭ. مىنە، ىقىلاس جۇمىس ىستەپ تۇرعان بلوكتاردىڭ (وندىرىستىك قۇرال-جابدىقتاردىڭ) -بارلىعى 13- 3-4ء-ۋىنىڭ سىر بەرىپ تۇرعانىن بايقادى دا، حگمز-نىڭ باس ينجەنەرى ن.د.الپاتوۆقا زاۋىتتىڭ 3-4 بلوگىن ۋاقىتشا توقتاتىپ، تەحنيكالىق جوندەۋدەن وتكىزىپ بارىپ قايتادان ىسكە قوسۋدى، ايتپەسە ول باسقا دا زاۋىتتاردىڭ قالىپتى جۇمىسىنا كەرى اسەر ەتەتىنىن باتىل ەسكەرتىپ، تالاپ قويدى. الايدا، باس ينجەنەر ونى ورىنداۋدان باس تارتتى. بۇل ءوندىرىس ىرعاعىنىڭ بۇزىلۋىنا سەبەپشى بولدى دا، 3-4 كۇن شاماسىندا بۇكىل زاۋىتتىڭ تۇرىپ قالۋىنا اكەلىپ سوقتىردى. مۇنداي اقىماقشىلىققا شىداماعان ىقىلاس نوعاي ۇلى بۇتىندەي كومبيناتتىڭ باس ديرەكتورى يۋ.ۆ.كۋزنەسوۆتى باسقارما الدىندا كۇتىپ تۇرىپ، ءوز قولىمەن ورىس تىلىندە وتكىر ءارى وندىرىسكە دەگەن شىنايى جاناشىرلىقپەن جازىلعان راپورتتى تابىس ەتتى. وندا بىلاي دەپ جازىلعان ەدى:
«ۋۆاجاەمىي يۋريي ۆلاديميروۆيچ!
يز-زا نەگراموتنوگو دەيستۆيا گل. ينجەنەرا ن.د.الپاتوۆا پگمك پونەس ۋششەرب نا بولەە چەم 7 ملن. رۋبلەي. نا وسنوۆانيي ۆىشەيزلوجەننوگو پروشۋ توۆ. الپاتوۆا ۋبرات س دولجنوستي ي پەرەپراۆيت ۆ پودشەفنىي سوۆحوز تۋششيكۋدۋكسكوە ريادوۆىم چابانوم، ليبو نا درۋگۋيۋ دولجنوست نە گوديتسيا...»
كوپ ۇزاماي كومبيناتتىڭ پارتكوم حاتشىسى (ءارى ول وبكومنىڭ دا حاتشىسى بولىپ ەسەپتەلىنەدى) كولۆاح باستاعان ارنايى كوميسسيا كەلىپ تەكسەرۋ جۇرگىزىپ، جينالىس وتكىزەدى. ونى جۇرگىزىپ وتىرعان زاۋىت پارتكومى مىڭگىرلەپ ەشتەڭە ايتا المايدى. «داۆاي ناچنەم پو-كرۋگۋ» دەپ وتىرعاندارعا ءسوز بەرەدى. سويلەۋشىلەردىڭ اۋجايى: «ون گرۋبيان... نيكوگو نە پريزناەت، ني پارتورگا، ني كومسورگا. ۆسە ناچالنيكي جالۋيۋتسيا نا نەگو» دەگەن سەكىلدى سارىندا، مۇقاتقىسى كەكەتكىسى كەلگەن سىڭايدا بولادى. بىرەۋىنىڭ اۋزىنان:
— ناستوياششيي اداەس! - دەگەن دە جاعىمسىزداۋ راۋىشتەگى داۋىستار ەستىلىپ قالىپتى.
وسى جەردە جەتىنشى بولىپ ءسوز العان كوپتەن كەلە جاتقان بايىرعى مامان، ەۆرەي ۇلتىنان، بوريس سەمەنوۆيچ بەرنشتەين: «ءبىز ونى وزىنە ءتان حاراكتەرى ءۇشىن سوگە المايمىز عوي. ال وندىرىستەگى بۇكىل تەحنولوگيالىق كۇردەلى پروسەستەر جاعدايىندا اۋىسىمعا وسى نوعايەۆتى قويىپ، سوعان سەنىم ارتاتىنىمىز، ول جۇمىستا باردا ءبىز وعان سەنگەندىكتەن ءتىپتى ەسكەرتپەي دە كەتىپ قالاتىن تۇستارىمىز بار ەكەنىن نەگە ايتپايمىز، ونىڭ بۇكىل زاۋىتتاعى ەڭ ۇزدىك تەحنولوگ ەكەنىن نەگە مويىندامايمىز، - دەگەن ساليقالى ءسوزى جينالعانداردىڭ كوزدەگەن ويىن بولدىرماي، اقيقاتتىڭ سالتانات قۇرۋىنا جەتكىزگەن ەدى. سول جەردە ىقىلاس نوعاي ۇلى: «بوريس سەمەنوۆيچ، مورالدىق قولداۋ بىلدىرگەنىڭىزگە راحمەت. بۇلار ەندى ءسىزدى..، ال ماعان ەشتەڭە دە ىستەي المايدى!» - دەپ تاعى دا اتا-بابالاردان كەلە جاتقان تەكتىلىك مىنەزىن تانىتقان ەدى. مۇنشالىقتى باتىل سويلەۋگە جەتەلەپ تۇرعان ءبىر جاعى اتا-بابا جەرى، اتالار رۋحى بولسا، ەكىنشىدەن، باستان-اياق قارا ءجۇمىسشىدان باستاپ سۋارىلعان تازا ەڭبەگى، ءوز بىلىمىنە دەگەن سەنىمى ەدى. سابىرعا جۇگىنگەن كولۆاح: «نۋ لادنو، مى ۆىۆودى سدەلاەم»، - دەپ جينالىستى جىلى جاۋىپ اتتانىپ كەتكەن ەدى.
ومىردە وزىڭە عانا سەنبەسەڭ، جولدا قالاسىڭ. بۇگىنگىدەي اكەگە، كوكەگە سەنىپ تايراڭداپ جۇرگەندەردى كورگەندە قايران قالاسىڭ. بالا كۇنىنەن قوزى باعىپ، قىردا وسكەن جاس ورەننىڭ ءوندىرىس قازانىندا قايناپ، قاتال ءتارتىپ، اسكەري رەجيم، ۇقىپتىلىق پەن دالدىك، كاسىبي شەبەرلىك پەن جاۋاپكەرشىلىكتىڭ شىڭىنا شىعۋى ەرلىكپەن پارا-پار ءىس ەدى. بۇل مويىندالۋعا ءتيىستى شىندىق. زامانىندا «ءوز ادامدارىن» عانا الىپ، ءوز جەرىندە قازاقتى وگەيسىتكىسى كەلگەندەردىڭ جالعىز قازاق تاراپىنان تاۋى شاعىلعان تۇستارى دا از ەمەس. ەڭ باستىسى، ىقىلاس نوعاي ۇلى ولارعا باسى ىستەيتىن، تەحنيكا مەن تەحنولوگيانى، فيزيكا مەن حيميانى تەرەڭ بىلەتىن جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرىنىڭ دە تابىلاتىنىن تانىتا ءارى مويىنداتا، ءوزىن سىيلاتا ءبىلدى.
بۇل ىقاڭنىڭ وندىرىستەن كەتىپ قالۋى دا قىزىق. ءبىر كۇنى ءبىر ءبولىمنىڭ باستىعى سولودكين دەگەن تەلەفون شالىپ:
— ىقىلاس نوعاي ۇلى، 20 تەكشە مەتر بوشكەنىڭ سالماعىن قالاي شىعارۋعا بولادى؟ -دەپ سۇرايدى. تابيعاتىندا تۋراشىل ىقاڭ سوندا:
— 5-كلاستىڭ فيزيكاسىن بىلمەيتىن ادام ماعان كەرەك ەمەس، جۇمىستان بوسسىڭ، بولماسا ستاتيا بويىنشا شىعۋعا ءماجبۇر ەتەمىن، - دەپ تۋرا سويلەپ، ايبات شەگەدى. بۇل كەزدە ءۇش جىل بويىنا سەح باستىعى مىندەتىن اتقارۋشى بولعان ىقاڭنىڭ قاراۋىنداعىلارعا بيلىگى جۇرەتىن ەدى. كەلەسى كۇنى تاڭەرتەڭ موسكۆا وبلىسىنا ءىسساپارعا كەتىپ، 12 كۇننەن كەيىن ورالسا، ءوز ورنىندا «تى يزۆيني، مەنيا نازناچيلي» دەپ، وتكەندە جۇمىستان شىعاردىم دەپ كەتكەن سولودكينى سەح باستىعى بولىپ وتىر ەكەن. ىقاڭ: «نۋ، رابوتاي!»، - دەپتى دە، سول كەتكەننەن مول كەتىپتى.
شىندىعىنا كەلگەندە ىقاڭ دا ەت پەن تەرىدەن جاراتىلعان ادام عوي، ءبىراز شارشادى. نەشە ءبىر وقيعالاردىڭ قالىڭ ورتاسىندا ءجۇردى. زاۋىتتاعى ەڭ قيىن مەزگىل - 16.00-دەن باستالاتىن ونىڭ اۋىسىمىنا (سمەناسىنا) ىلعي دا تەكسەرۋلەر كەلىپ تۇردى. ىلىك ىزدەپ، سىن تاققىسى كەلدى. بىلىگىنە قاراي امالسىزدان تەحنولوگ ەتىپ قويعانىمەن ءۇش جىل بويىنا سەح باستىقتىعىنا قويمادى. ءوز ءىسىن، زاۋىتتىڭ جۇمىس رەجيمى مەن رەگلامەنتىن بەس ساۋساعىنداي بىلەتىن جوعارى ءبىلىمدى جەرگىلىكتى ماماندى قاساقانا وسىرمەدى، ونىڭ تاپقىرلىعى مەن وتكىرلىگى، ءبارىن بىلەتىندىگىن كەشىرە المادى. الگى ايتقان سولودكيننىڭ ءوزى كەزىندە ونى سەح باستىقتىعىنا ۇسىنعاندا نوعايەۆتان سەسكەنەتىنىن ايتىپ، تاۋەكەل ەتە الماعان سىڭايى بار. ەندى جۇمىستان شىعىپ قالاتىن بولعاسىن، سول قىزمەتتى ءوزى بارىپ سۇراپ العان عوي شاماسى.
ءسويتىپ، كيەلى ماڭعىستاۋدىڭ ءتول پەرزەنتى ىقىلاس نوعاي ۇلى ۇزاق جىلدار ماڭداي تەرى سىڭگەن كومبيناتتان ءوز ەركىمەن كەتتى. ءبىر كىسىدەي ەڭبەگى ءسىڭدى. سول كەزدەگى 4 مىڭ ادام ەڭبەك ەتكەن ماەك-تىڭ بن-دا ءبىر عانا قازاق مامانى بولسا، وتىز ەكى مىڭ ادام ەڭبەك ەتكەن الىپ كومبينات-پگمك-دا بىردەن-بىر تەحنولوگ قازاق وسىنداعى ساۋساقپەن سانارلىقتاي ورەلى كاسىبي شەبەر مامانداردىڭ كوشباسىندا بولدى.
سودان بەرى دە ون ءۇش جىلداي ۋاقىت وتكەن-دى. وسىدان ءۇش-تورت جىل بۇرىن سكز-نى (اقتاۋ-لتد) ەكى كۇن بويى اۋرەلەنىپ ىسكە قوسا الماي، ابدەن داعدارعان تۇستارىندا باياعى «اتاقتى» ى.نوعايەۆقا ىزدەۋ سالىندى. قانشاما مىقتىمىن دەگەندەر باسىن اۋىرتىپ تۇك ىستەي الماعان زاۋىتتى تەلەفونمەن نۇسقاۋلار بەرۋ ارقىلى ءمىنسىز باسقارىپ، جارتى ساعاتتا ءبىرقالىپتى ىرعاقتاعى تەحنيكالىق رەجيمگە شىعارىپ بەرگەن ىقىلاس نوعاي ۇلى ءوزىنىڭ وزگە ۇلت وكىلدەرىنەن ورەسى بيىكتەۋ بولعانىن تاعى دا دالەلدەپ، قازاقتىڭ نامىسىن ابىرويمەن قورعاي ءبىلدى. ونىڭ الدىندا، 1996 جىلى، وسى سكز-نىڭ قىشقىل شىعاراتىن باعىتىن كۇكىرتكە اۋىستىرۋ جونىندە دە ءبىزدىڭ ىقاڭنىڭ نۇسقاۋلارى ناتيجەلى بولىپ، وندىرىسكە ەنگىزىلگەن ەدى. بۇل مىسالداردىڭ بارلىعىن دا سول كەزدە زاۋىت ديرەكتورى بولعان، قازىردە اقتاۋدا اەس سالۋ ماسەلەسىنىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن ازامات ۆيكتور ۆاسيليەۆيچ دانيلوۆ تا راستايدى. بۇگىنگىدەي ءوز قولى ءوز اۋزىنا جەتىپ، ەگەمەندىك العان تاۋەلسىز ەلدىڭ ازاماتى الگىلەرگە ءوز بىلىگىن ەندى تەگىن ەمەس، ءتيىستى پۇلىنا ساتىپ بەرىپ، ءوز بىلىك قۋاتىن تاعى دا دالەلدەۋىنە مۇمكىندىك تۋدى. ال ەندى مويىنداماي گور! بۇل ەتى تىرىلىك قانا ەمەس، بۇل دارىندىلىق!
90-جىلدارى پگمك-دان ەكولوگيا مەكەمەسىنە اۋىسقان ى.نوعايەۆ بار بولعانى 2،5 جىلدىڭ ىشىندە قاتارداعى ينسپەكتوردان اعا ينسپەكتور، ءبولىم باستىعى ساتىلارىنان ىركىلىسسىز ءوتىپ بارىپ، وبلىستىڭ ەكولوگيالىق باس ساراپشىسى، اۋماقتىق باسقارما باستىعىنىڭ ورىنباسارى دارەجەسىنە دەيىن وسكەن ەدى. ويتكەنى، ول ەڭبەكقور، «ۋلى گازداردىڭ اۋاعا تارالۋى»، «زياندى زاتتاردىڭ جەرگە توگىلۋى» (لاستاۋى) دەگەندەرىڭنىڭ زاۋىتتا تالايىن ءوز باسىنان وتكەرگەن، ولاردىڭ زالالىن تەرەڭنەن تۇيسىنە الاتىن مامان. ساۋاتتى. 1993 جىلى قوشقار اتا ءولى كولىنىڭ پروبلەماسىنا بايلانىستى سوتقا قاتىسىپ، پگمك-عا 1 ملرد. 300 مىڭ تەڭگە ايىپپۇل سالعىزۋعا تاۋەكەل ەتىپ، سوتتا جەڭگەن «سابازىڭ» دا وسى كىسى. ال ول جىلدارداعى رەسپۋبليكاداعى ەكولوگيالىق سانكسيانىڭ اسىپ كەتكەندەگى مولشەرى ميلليوندىق دەڭگەيلەر شاماسىندا بولاتىن. قوشقار اتا بويىنشا نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىنى جاساپ شىعارعان دا ءوزى. بىلە-بىلگەنگە قازىرگى اۋماقتىق باسقارمانىڭ عيماراتى مەن ونداعى ءبىر كەزدەگى جىلجىمالى ەكولوگيالىق جاپوندىق حيملابوراتوريا دا وسى ىقاڭنىڭ جەڭىسىنىڭ ناتيجەسىندە ءوزارا ەسەپتەسۋ جولىمەن كەلگەن دۇنيە. نەمەسە، ى.نوعايەۆ ازىرلەگەن «3X3 ۆالدىق شىعارىندىسىن انىقتاۋ بويىنشا جانە شارۋاشىلىق قىزمەتتىك مۇناي-گاز ونەركاسىبى ناتيجەسىندە سۋ جانە جەر قورلارىنا اۋاعا كەلتىرىلگەن زالالدى باعالاۋدىڭ رەسپۋبليكالىق ادىستەمەسى»، «ماڭعىستاۋ وبلىسى تابيعاتتى پايدالانۋشىلارىنىڭ تابيعي ورتانىڭ لاستانۋىنا تولەنەتىن تولەماقى مولشەرىن انىقتاۋ بويىنشا ۋاقىتشا ادىستەمەسى»، باسقا دا رەسپۋبليكالىق اۋقىمداعى جوبالار بارشىلىق.
تاجىريبەلى ەكولوگ، اسىرەسە، كاسپيي تەڭىزىنىڭ سولتۇستىك قايراڭىنداعى مۇناي وپەراسيالارىن جۇرگىزۋ بويىنشا جوبالاردى قاراۋ كەزىندە ءوزىن جوعارى ماماندانعان ساراپشى رەتىندە تانىتا ءبىلدى. ول كاسپيي تەڭىزىن يگەرۋگە بايلانىستى وزىندىك ۇستانىمىن ءالى كۇنگە ۇستانىپ كەلەدى. ياعني، تەڭىز ساياسات پەن ەكونوميكانىڭ قۇرباندىعى بولۋعا ءتيىس ەمەس. قويناۋىندا قۇنى 500 ملرد. اقش دوللارىمەن ەسەپتەلەتىن، اتا-بابالاردان امانات ەتىلگەن زور بيورەسۋرستار بايلىعى تۇنعان تۇيىق تەڭىزدى جوعالتىپ الماۋ - مەملەكەتتىڭ، ۇلان ۇرپاقتىڭ پارىزى. ىقاڭ بۇگىندە تەڭىزدە كۇنى-تۇنى ۇزدىكسىز باقىلاۋ-ساراپتاما جۇرگىزەتىن مەملەكەتتىك مونيتورينگ ورناتۋدى ىجداھاتتاۋدا. بۇل رەتتە وبلىس اكىمى، ىسكەر باسشى قىرىمبەك كوشەربايەۆ تاراپىنان ەل، حالىق مۇددەسى جولىنداعى بارلىق زاماناۋي وڭ يدەيالاردىڭ قىزۋ قولداۋ تاۋىپ وتىرعانىن اتاپ ايتۋ كەرەك.
ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ جەر قويناۋىن پايدالانۋشىلار، تمد جانە قازاقستان ەكولوگتارى، شەتەلدىك ينۆەستورلار ەل، جەر مۇددەسى جولىندا قادالعان جەرىنەن قان الاتىن قاتال دا تالاپشىل باس ەكولوگتان ءارى سەسكەنەدى، اياقتارىن اڭداپ باسادى ءارى ونىڭ بىلىكتىلىگىن اسا جوعارى باعالايدى.
ەندەشە، ونىڭ ەڭبەگى قانداي باعاعا دا، قانداي ماراپاتقا دا لايىق. تۋعان تۇبەگىمىزدىڭ تۇلەگى، ءتۇرلى-تۇستى مەتالدار مەن راديواكتيۆتى قالدىقتار، ەكولوگيا جونىنەن اكادەميالىق ءبىلىمى بار ى.نوعايەۆ بابا دالانىڭ قاسيەتىن قانىنا سىڭىرگەن قايسار تۇلعا، قارىمدى-قابىلەتتى ەر! الپىستى القىمداپ وتىرعان ازاماتتىڭ شاشىنا ءبىر تال اق قىلاۋ تۇسىرمەي، دۇنيەگە تەكتى تاربيەلى الماگۇل، زادا، سالتانات، گۇلداناي، جانات ەسىمدى بەس قىزعالداقتى اكەلگەن اعامىزدىڭ جار قوساعى سۇلۋحان شادييەۆا حانىم ءقازپتي-دىڭ گەولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ تۇلەگى، بۇكىل ءومىرىن كازنيپي سالاسىنا، ءبىر مەكەمەگە قىزمەت جاساۋعا ارناپ كەلەدى. قىزدارى مەكتەپتى التىن، كۇمىس مەدالمەن، ينستيتۋتتى قىزىل ديپلوممەن بىتىرگەن. كەنجەسى جانات قبتۋ-دىڭ ستۋدەنتى. بەرەكەلى وتباسىنىڭ باقىتى جاراسىپ، شاڭىراقتان شاتتىق كۇلكىسى ەستىلەدى. بار عۇمىرىن ماتەريالدىق بايلىققا قىزىعۋعا ەمەس، رۋحاني بايلىق پەن كەمەلدىككە، ەل-جۇرتپەن، دوس-جارانمەن بىرلىكتە سانالى عۇمىر كەشۋگە ارناعان بۇل جانداردىڭ ءومىرى وزگەلەرگە ونەگە بولا بەرمەك.
...ىقاڭنىڭ ءبىر ارمانى بار: ول - قازاقتىڭ مامان-كادرلارىنىڭ، جاستارىنىڭ قاي سالادا دا وزگەلەردەن ارتىق بولماسا، ولقى سوقپايتىن دەڭگەيدەگى ءبىلىمدى، تەگەۋرىندى بولعانى. سوندا عانا قازاقستان باسەكەگە قابىلەتتى بولىپ، ەكونوميكالىق، ەكولوگيالىق، دەنساۋلىق، باسقا دا وزەكتى ماسەلەلەردىڭ بارلىعىنىڭ تىگىسى جاتقىزىلىپ، شەشىلىپ جۇرە بەرەر ەدى...
21.02.2008 جىل.
You Might Also Like
-
جارقىلداعان، جالتىلداعان التىندى، الماستى ءبىر كورگەننەن تانيسىڭ. سول سياقتى كوكىرەگى كومبە، جان سارايى جاقۇتقا، نەشەبىر اسىل سىر مەن اعىل-تەگىل جىرعا تولعان، بۇلاقتاي تۇنبا، دالاداي شالقار پەيىلدى ...
