InfoHub Logo

تۇركى مادەنيەتى دەگەنىمىز نە؟ Tۇركى مادەنيeءتى - eجەلگى زاماننان بەرى ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتكان تۇركى تايپالارى نەگىزىندە قالىپتاسقان مادەنيەتتىڭ جالپى اتاۋى بولىپ تابىلادى.

Tۇركىلەردىڭ العاشقى اتا قونىسى شىعىس تيان-شان مەن ءوڭىرى بولعان. "حالىقتاردىڭ ۇلى قونىس اۋدارۋىنىڭ" ءناتيجeسىندە قازىرگى قازاقستان، ورتا جانە الدىڭعى ازيا، شىعىس ەۋروپا تeرريتوريالارىنا كەڭ تارالىپ ورنالاسقان تۇركىلeر قازىرگى تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ بارلىقتارىنىڭ سۋبستراتى بولىپ تابىلادى. "تۇركى" دەگeن تەرمين تۇڭعىش رەت 542 جىلى اتالادى. "تۇركى" ەتونيمى العاشقى كەزدە بەلگىلى ءبىر اقسۇيەكتەردەن شىققانىن بىلدىرگەن (عىلىمدا ەتنوسقا قاتىستى "تۇركى" تەرمينىن قولدانۋ قالىپتاسقان، ءبىز سوعان ارقا سۇيەيمىز). ورتالىق ازيانى مەكەندەگەن كوپتەگەن تايپالىق وداقتاردان بىرىككەن فەودالدىق مەملەكەت تۇركى قاعاندىعى ءومىر سۇرگەن.

تۇركى قاعاندىعىنان باستاۋ العان تۇركى مادەنيەتى بارلىق الەمگە ءوز ىقپالىن تيگىزە العان، اسىرەسە رۋحاني مادەنيەتى ەستە قالارلىق مۇرا قالدىرعان.

تۇركى رۋحاني مادەنيەتى ءوز باستاۋىن كونە تۇركى جازۋىنان الاتىنى بارلىعىمىزعا بەلگىلى دەپ ويلايمىن. وڭتۇستىك ءسىبىر، التاي-سايان، قازاقستان جەرلەرىن ەجەلگى تۇرىك تايپالارى مەكەندەگەن. ولار تۇرىك تىلىندە سويلەپ، كونە تۇرىك جازۋىمەن جازعان. كونە تۇرىك ءالىپبيى 35 ارىپتەن تۇرادى. تۇرىكتەردىڭ ءالىپبيى وزدەرىنىڭ رۋ - تايپالارىنىڭ تاڭبالارى نەگىزىندە جاسالعان. سوندىقتان كونە رۋنالىق («رۋنا»ءسوزى«قۇپيا»دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى)جازۋ-تۇركىلەردىڭ ءتول جازۋى. بۇل پىكىر تاريحتا وسى كۇنگە دەيىنگى، تۇركى جازۋى سوعدى جازۋىنىڭ نەگىزىندە جاسالعان دەگەن پىكىردى جوققا شىعاردى.

جەرىمىزدى تۇرىك جازۋىنىڭ پايدا بولاعان مەرزىمى تۋرالى جاڭا پىكىرلەر تۋدى. الماتى، پاۆلودار وبلىستارىنىڭ جەرىندەگى ساق تايپالارىنىڭ وبالارىنان تۇرىك تىلىندەگى تاڭبالار تابىلعان. بۇل تاڭبالار جەرىمىزدە جازۋدىڭ پايدا بولعان كەزىن 1000 جىلعا تەرەڭدەتىپ قانا قويماي، ساق تايپالارىنىڭ تۇرىك تىلدەس بولعانىن دا ايقىندايدى. مۇنىڭ ءوزى، بىرىنشىدەن ساق تايپالارىندا ەشبىر جازۋ بولماعان دەگەن پىكىردى جوققا شىعارسا، ەكىنشىدەن، ولار ءۇندى-يران تىلدەس بولدى دەگەن پىكىردىڭ قاتەلىگىن دالەلدەدى.

سونىمەن كونە جازۋ جەرىمىزدە ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان بۇرىنعى بىرنەشە مىڭ جىلدىقتىڭ ورتاسىندا پايدا بولدى. ال ەرتەدەگى ورتا عاسىرلىق مەملەكەتتەر ول جازۋدى قارىم-قاتىناس قۇرالى رەتىندە پايدالانعان. ونى باتىس تۇرىك قاعاناتى مەن ۆيزانتيا مەملەكەتىنىڭ اراسىنداعى ەلشىلىكتەر قاتىناسى كەزىندە تۇرىكتەر ەلشىلىگىنىڭ حات الىپ بارعاندىعىنان دا ايقىن اڭعارۋعا بولادى.

كونە تۇركىلەردىڭ VII-VIII عاسىرلارعا جاتاتىن ەجەلگى جازبالارى ورحون، ەنيسەي جانە سەلەڭگى وزەندەرى بويىنان تابىلىپ زەرتتەلىنگەن. بۇل جادىگەرلىكتەر تاريحتا «ورحون-ەنيسەي جازبا ەسكەرتكىشتەرى» دەپ اتالادى. ول ەسكەرتكىشتەردە بايىرعى تۇركىلەردىڭ بولمىسى، مادەنيەتى مەن تاريحى، رۋحى مەن دۇنيەتانىمى تۇگەل قامتىلعان. كۇلتەگىن جازۋىندا كۇلتەگىن باتىر مەن ەلتەرىس، قاپاعان، بىلگە قاعانداردىڭ ەرلىك ىستەرى بوياندالعان. كۇلتەگىن جىرى- تۇركى حالقىن اۋىزبىرشىلىككە شاقىرادى، سىرتقى جاۋعا ۇيىمداسقان تۇردە قارسى تۇرۋعا، ەجەلگى اتا-بابا ءداستۇرىن بەرىك ۇستاۋعا،ەلدىككە ۇندەيدى. تونىكوك جازبالارىندا-شىعىس تۇرىك قاعاندىعىنىڭ ساياسي، قوعامدىق جانە الەۋمەتتىك ءومىرى پوەزيا تىلىندە كوركەم بەينەلەنگەن.

سوڭعى 30-40 جىلدىڭ ىشىندە تالاس، ىلە،سىر، ەرتىس وزەندەرى بويىنان ەجەلگى تۇركى جازۋلارىنىڭ كوپتەگەن ەسكەرتكىشتەرى تابىلدى. ەسكەرتكىشتەردەگى جازۋلاردان ونىڭ تەك بيلىك يەلەرى نەمەسە مەملەكەتتەر اراسىنداعى بايلانىس اۋماعىندا عانا ەمەس، ورتاشا، قاراپايىم حالىق اراسىندا دا كەڭىنەن پايدالانىلعانىن بايقايمىز. ماسەلەن، «تالاس» جازۋى ۇلگىلەرىنىڭ بىرىندەگى: «وتىز ۇلاننىڭ ادال دوستارى! مەشىن جىلى، ەلدە، جيىرمادا (ەدى)» دەگەن جولدا ەلى، جەرى ءۇشىن قۇربان بولعان دوستار تۋرالى، ونىڭ جاستىعى،جىل مەزگىلى جايلى حابار جازىلعان. ءسويتىپ كونە تۇركى جازۋى VIII-IX عاسىرلار ارالىعىندا بۇكىل حالىق يگىلىگىنە اينالا باستاعان. الايدا يسلام ءدىنىنىڭ تارالۋىنا بايلانىستى اراب جازۋىمەن تۇركى بيلەۋشىلەرى اراسىندا تەز قابىلدانۋى تۇركى جازۋىنىڭ ومىردە قولدانىلۋ اياسىن تارىلتادى.

تۇركى رۋحاني مادەنيەتىنىڭ تاعى ءبىر ماڭىزدى باعىتى ول – نانىم-سەنىم. تۇركىلەردىڭ نانىم-سەنىمى تاڭىرشىلدىك بولدى. فرانسۋز عالىمى جان پول رۋدىڭ پىكىرىنشە، كونە تۇركىلەردىڭ ارعى اتا-بابالارى كوك تاڭىرىنە تابىنعان.

جۇڭگو تاريحشىلارى تاڭىرگە تابىنۋدىڭ پايدا بولۋىن ب.ز.ب. III عاسىرعا جاتقىزادى. تۇركىلەردىڭ تۇسىنىگى بويىنشا الەمدى جاراتقان جانە بارلىق دۇنيەنىڭ تاعدىرىنا يەلىك ەتەتىن قۇداي – كوك ءتاڭىرى. بۇل جاعىنان العاندا ءتاڭىر كەيىنگى مۇسىلماندىق «اللا»، «قۇداي» ۇعىمدارىنا جاقىن كەلەدى.

يسلام ءدىنى تارالعاننان كەيىن دە تۇركىلەردىڭ، ونىڭ ىشىندە قازاقتاردىڭ اللا ۇعىمىنداعى ءتاڭىر ءسوزىن ءجيى قولدانۋى ولار تۋرالى تۇسىنىكتەردىڭ ۇقساستىعىنان دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك. كونە تۇركىلەر تاڭىردەن باسقا جەر، سۋعا دا ءمىناجات ەتكەن. سەبەبى ادامنىڭ دا، مالدىڭ دا، وسىمدىكتىڭ دە ءونۋى، ءومىر ءسۇرۋى جەرگە، سۋعا تىكەلەي  بايلانىستى.

تۇركىلەردە تاڭىرمەن بىرگە وتباسى جانە بالالاردىڭ قامقورشىسى بولىپ ۇماي انا سانالدى. ءتاڭىرى جانە جەر-سۋمەن بىرگە تۇركىلەر سيىناتىن قۇدايلاردىڭ قاتارىنا ۇماي انا دا كىرردى. بۇل تونىككوك قۇرمەتىنە قويىلعان ەسكەرتكىشتەن انىق بايقالادى. وندا ءساتتى جورىقتاردىڭ ءبىرىن سيپاتتاعان كەزدە «كوك ءتاڭىرى، ۇماي انا، قاسيەتتى جەر-سۋ، مىنە، وسىلار بىزگە جەڭىس سىيلادى!» دەپ جازىلعان. تاڭىرشىلدىكتە اتا-بابا رۋحىنا (ارۋاققا) تابىنۋعا زور ءمان بەرىلدى. قازاقتاردا ارۋاققا تابىنۋ ءالى كۇنگە دەيىن ماڭىزىن ساقتاپ كەلەدى. ونىڭ تەرەڭ فيلوسوفيالىق جانە رۋحاني-ادامگەرشىلىك ءمانى بار. وسى عۇرىپ ارقىلى جاس ۇرپاق اتا-بابانى قۇرمەت تۇتۋ، ءوز حالقىنىڭ تاريحىن سىيلاي بىلۋگە تاربيەلەنەدى.

قورقىت اتا تۇركىلەردە حالىقتى تاڭىرمەن جالعاستىرۋشى بولىپ ەسەپتەلدى. تۇركىلەر قورقىت اتانىڭ اۋرۋدى ەمدەپ، باقىتسىزدىقتان ساقتايتىنىنا، بالالاردى ءتۇرلى سىرقاتتاردان قورعايتىنىنا سەندى.

قورىتىندىلاپ ايتقاندا، تۇركى مادەنيەتى تەك قانا تۇركى حالىقتارى اراسىندا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار بارلىق الەم بويىنشا كەڭ تارالىپ، ءوز ىقپالىن تيگىزە الدى. قازىرگى تاڭدا تۇركى رۋحاني مادەنيەتىنىڭ مۇراسى مەن جادىگەرلەرى جوعارى باعالانىپ ساقتالۋدا جانە بولاشاقتا دا ءوز دەڭگەيىن تۇسىرمەيدى دەگەن ۇمىتتەمىز.

تۇركى مادەنيەتى دەگەنىمىز نە؟ Tۇركى مادەنيeءتى - eجەلگى زاماننان بەرى ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتكان تۇركى تايپالارى نەگىزىندە قالىپتاسقان مادەنيەتتىڭ جالپى اتاۋى بولىپ تابىلادى.

Tۇركىلەردىڭ العاشقى اتا قونىسى شىعىس تيان-شان مەن ءوڭىرى بولعان. "حالىقتاردىڭ ۇلى قونىس اۋدارۋىنىڭ" ءناتيجeسىندە قازىرگى قازاقستان، ورتا جانە الدىڭعى ازيا، شىعىس ەۋروپا تeرريتوريالارىنا كەڭ تارالىپ ورنالاسقان تۇركىلeر قازىرگى تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ بارلىقتارىنىڭ سۋبستراتى بولىپ تابىلادى. "تۇركى" دەگeن تەرمين تۇڭعىش رەت 542 جىلى اتالادى. "تۇركى" ەتونيمى العاشقى كەزدە بەلگىلى ءبىر اقسۇيەكتەردەن شىققانىن بىلدىرگەن (عىلىمدا ەتنوسقا قاتىستى "تۇركى" تەرمينىن قولدانۋ قالىپتاسقان، ءبىز سوعان ارقا سۇيەيمىز). ورتالىق ازيانى مەكەندەگەن كوپتەگەن تايپالىق وداقتاردان بىرىككەن فەودالدىق مەملەكەت تۇركى قاعاندىعى ءومىر سۇرگەن.

تۇركى قاعاندىعىنان باستاۋ العان تۇركى مادەنيەتى بارلىق الەمگە ءوز ىقپالىن تيگىزە العان، اسىرەسە رۋحاني مادەنيەتى ەستە قالارلىق مۇرا قالدىرعان.

تۇركى رۋحاني مادەنيەتى ءوز باستاۋىن كونە تۇركى جازۋىنان الاتىنى بارلىعىمىزعا بەلگىلى دەپ ويلايمىن. وڭتۇستىك ءسىبىر، التاي-سايان، قازاقستان جەرلەرىن ەجەلگى تۇرىك تايپالارى مەكەندەگەن. ولار تۇرىك تىلىندە سويلەپ، كونە تۇرىك جازۋىمەن جازعان. كونە تۇرىك ءالىپبيى 35 ارىپتەن تۇرادى. تۇرىكتەردىڭ ءالىپبيى وزدەرىنىڭ رۋ - تايپالارىنىڭ تاڭبالارى نەگىزىندە جاسالعان. سوندىقتان كونە رۋنالىق («رۋنا»ءسوزى«قۇپيا»دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى)جازۋ-تۇركىلەردىڭ ءتول جازۋى. بۇل پىكىر تاريحتا وسى كۇنگە دەيىنگى، تۇركى جازۋى سوعدى جازۋىنىڭ نەگىزىندە جاسالعان دەگەن پىكىردى جوققا شىعاردى.

جەرىمىزدى تۇرىك جازۋىنىڭ پايدا بولاعان مەرزىمى تۋرالى جاڭا پىكىرلەر تۋدى. الماتى، پاۆلودار وبلىستارىنىڭ جەرىندەگى ساق تايپالارىنىڭ وبالارىنان تۇرىك تىلىندەگى تاڭبالار تابىلعان. بۇل تاڭبالار جەرىمىزدە جازۋدىڭ پايدا بولعان كەزىن 1000 جىلعا تەرەڭدەتىپ قانا قويماي، ساق تايپالارىنىڭ تۇرىك تىلدەس بولعانىن دا ايقىندايدى. مۇنىڭ ءوزى، بىرىنشىدەن ساق تايپالارىندا ەشبىر جازۋ بولماعان دەگەن پىكىردى جوققا شىعارسا، ەكىنشىدەن، ولار ءۇندى-يران تىلدەس بولدى دەگەن پىكىردىڭ قاتەلىگىن دالەلدەدى.

سونىمەن كونە جازۋ جەرىمىزدە ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان بۇرىنعى بىرنەشە مىڭ جىلدىقتىڭ ورتاسىندا پايدا بولدى. ال ەرتەدەگى ورتا عاسىرلىق مەملەكەتتەر ول جازۋدى قارىم-قاتىناس قۇرالى رەتىندە پايدالانعان. ونى باتىس تۇرىك قاعاناتى مەن ۆيزانتيا مەملەكەتىنىڭ اراسىنداعى ەلشىلىكتەر قاتىناسى كەزىندە تۇرىكتەر ەلشىلىگىنىڭ حات الىپ بارعاندىعىنان دا ايقىن اڭعارۋعا بولادى.

كونە تۇركىلەردىڭ VII-VIII عاسىرلارعا جاتاتىن ەجەلگى جازبالارى ورحون، ەنيسەي جانە سەلەڭگى وزەندەرى بويىنان تابىلىپ زەرتتەلىنگەن. بۇل جادىگەرلىكتەر تاريحتا «ورحون-ەنيسەي جازبا ەسكەرتكىشتەرى» دەپ اتالادى. ول ەسكەرتكىشتەردە بايىرعى تۇركىلەردىڭ بولمىسى، مادەنيەتى مەن تاريحى، رۋحى مەن دۇنيەتانىمى تۇگەل قامتىلعان. كۇلتەگىن جازۋىندا كۇلتەگىن باتىر مەن ەلتەرىس، قاپاعان، بىلگە قاعانداردىڭ ەرلىك ىستەرى بوياندالعان. كۇلتەگىن جىرى- تۇركى حالقىن اۋىزبىرشىلىككە شاقىرادى، سىرتقى جاۋعا ۇيىمداسقان تۇردە قارسى تۇرۋعا، ەجەلگى اتا-بابا ءداستۇرىن بەرىك ۇستاۋعا،ەلدىككە ۇندەيدى. تونىكوك جازبالارىندا-شىعىس تۇرىك قاعاندىعىنىڭ ساياسي، قوعامدىق جانە الەۋمەتتىك ءومىرى پوەزيا تىلىندە كوركەم بەينەلەنگەن.

سوڭعى 30-40 جىلدىڭ ىشىندە تالاس، ىلە،سىر، ەرتىس وزەندەرى بويىنان ەجەلگى تۇركى جازۋلارىنىڭ كوپتەگەن ەسكەرتكىشتەرى تابىلدى. ەسكەرتكىشتەردەگى جازۋلاردان ونىڭ تەك بيلىك يەلەرى نەمەسە مەملەكەتتەر اراسىنداعى بايلانىس اۋماعىندا عانا ەمەس، ورتاشا، قاراپايىم حالىق اراسىندا دا كەڭىنەن پايدالانىلعانىن بايقايمىز. ماسەلەن، «تالاس» جازۋى ۇلگىلەرىنىڭ بىرىندەگى: «وتىز ۇلاننىڭ ادال دوستارى! مەشىن جىلى، ەلدە، جيىرمادا (ەدى)» دەگەن جولدا ەلى، جەرى ءۇشىن قۇربان بولعان دوستار تۋرالى، ونىڭ جاستىعى،جىل مەزگىلى جايلى حابار جازىلعان. ءسويتىپ كونە تۇركى جازۋى VIII-IX عاسىرلار ارالىعىندا بۇكىل حالىق يگىلىگىنە اينالا باستاعان. الايدا يسلام ءدىنىنىڭ تارالۋىنا بايلانىستى اراب جازۋىمەن تۇركى بيلەۋشىلەرى اراسىندا تەز قابىلدانۋى تۇركى جازۋىنىڭ ومىردە قولدانىلۋ اياسىن تارىلتادى.

تۇركى رۋحاني مادەنيەتىنىڭ تاعى ءبىر ماڭىزدى باعىتى ول – نانىم-سەنىم. تۇركىلەردىڭ نانىم-سەنىمى تاڭىرشىلدىك بولدى. فرانسۋز عالىمى جان پول رۋدىڭ پىكىرىنشە، كونە تۇركىلەردىڭ ارعى اتا-بابالارى كوك تاڭىرىنە تابىنعان.

جۇڭگو تاريحشىلارى تاڭىرگە تابىنۋدىڭ پايدا بولۋىن ب.ز.ب. III عاسىرعا جاتقىزادى. تۇركىلەردىڭ تۇسىنىگى بويىنشا الەمدى جاراتقان جانە بارلىق دۇنيەنىڭ تاعدىرىنا يەلىك ەتەتىن قۇداي – كوك ءتاڭىرى. بۇل جاعىنان العاندا ءتاڭىر كەيىنگى مۇسىلماندىق «اللا»، «قۇداي» ۇعىمدارىنا جاقىن كەلەدى.

يسلام ءدىنى تارالعاننان كەيىن دە تۇركىلەردىڭ، ونىڭ ىشىندە قازاقتاردىڭ اللا ۇعىمىنداعى ءتاڭىر ءسوزىن ءجيى قولدانۋى ولار تۋرالى تۇسىنىكتەردىڭ ۇقساستىعىنان دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك. كونە تۇركىلەر تاڭىردەن باسقا جەر، سۋعا دا ءمىناجات ەتكەن. سەبەبى ادامنىڭ دا، مالدىڭ دا، وسىمدىكتىڭ دە ءونۋى، ءومىر ءسۇرۋى جەرگە، سۋعا تىكەلەي  بايلانىستى.

تۇركىلەردە تاڭىرمەن بىرگە وتباسى جانە بالالاردىڭ قامقورشىسى بولىپ ۇماي انا سانالدى. ءتاڭىرى جانە جەر-سۋمەن بىرگە تۇركىلەر سيىناتىن قۇدايلاردىڭ قاتارىنا ۇماي انا دا كىرردى. بۇل تونىككوك قۇرمەتىنە قويىلعان ەسكەرتكىشتەن انىق بايقالادى. وندا ءساتتى جورىقتاردىڭ ءبىرىن سيپاتتاعان كەزدە «كوك ءتاڭىرى، ۇماي انا، قاسيەتتى جەر-سۋ، مىنە، وسىلار بىزگە جەڭىس سىيلادى!» دەپ جازىلعان. تاڭىرشىلدىكتە اتا-بابا رۋحىنا (ارۋاققا) تابىنۋعا زور ءمان بەرىلدى. قازاقتاردا ارۋاققا تابىنۋ ءالى كۇنگە دەيىن ماڭىزىن ساقتاپ كەلەدى. ونىڭ تەرەڭ فيلوسوفيالىق جانە رۋحاني-ادامگەرشىلىك ءمانى بار. وسى عۇرىپ ارقىلى جاس ۇرپاق اتا-بابانى قۇرمەت تۇتۋ، ءوز حالقىنىڭ تاريحىن سىيلاي بىلۋگە تاربيەلەنەدى.

قورقىت اتا تۇركىلەردە حالىقتى تاڭىرمەن جالعاستىرۋشى بولىپ ەسەپتەلدى. تۇركىلەر قورقىت اتانىڭ اۋرۋدى ەمدەپ، باقىتسىزدىقتان ساقتايتىنىنا، بالالاردى ءتۇرلى سىرقاتتاردان قورعايتىنىنا سەندى.

قورىتىندىلاپ ايتقاندا، تۇركى مادەنيەتى تەك قانا تۇركى حالىقتارى اراسىندا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار بارلىق الەم بويىنشا كەڭ تارالىپ، ءوز ىقپالىن تيگىزە الدى. قازىرگى تاڭدا تۇركى رۋحاني مادەنيەتىنىڭ مۇراسى مەن جادىگەرلەرى جوعارى باعالانىپ ساقتالۋدا جانە بولاشاقتا دا ءوز دەڭگەيىن تۇسىرمەيدى دەگەن ۇمىتتەمىز.

"الەۋمەتتانۋ" ماماندىعىنىڭ 1-كۋرس ستۋدەنتى ساتەن امينا ت.ع.ك.، اعا وقىتۋشى ءجۇمادىل م.ت.

---