InfoHub Logo

تۇركىتانۋ عىلىمى جايلى الەمنىڭ كوزقاراسى قانداي؟!

تۇركىتانۋ- تۇركى تىلىندە سويلەيتىن حالىقتاردىڭ ءتىلىن، ەتنوگرافياسىن، تاريحىن، اۋىز ادەبيەتىن، مادەنيەتىن زەرتتەۋ ناتيجەسىندە قالىپتاسقان. شىعىستانۋ عىلىمىنىڭ جەكە سالاسى.
تۇركىتانۋ اتاۋى عىلىمي اينالىمعا العاش ورحون-ەنيسەي (ورحون جازبا ەسكەرتكىشتەرى ، ەنيسەي جازبا ەسكەرتكىشتەرى)، كونە ۇيعىر، مانيحەي، ت.ب. جازبا ەسكەرتكىشتەردىڭ زەرتتەلۋىنە بايلانىستى ەنىپ، دامىعان. بۇل جازبالار ورتالىق ازيا مەن وزگە دە ايماقتاردى مەكەن ەتكەن ەجەلگى تۇركى تايپالارىنىڭ تاريحىن، ءتىلىن، ادەبي ەسكەرتكىشتەرىن، رۋحاني جانە ماتەريالدىق مادەنيەتىن زەرتتەۋدە اسا قۇندى دەرەكتەمە سانالادى. بۇدان كەيىن تۇركىتانۋ ورتا عاسىرداعى اراب، پارسى، تۇركى تىلىندە جازىلعان تاريحي جىلنامالاردى، فيلولوگيالىق جانە گەوگرافيالىق شىعارمالاردى زەرتتەۋ نەگىزىندە دامي ءتۇستى.

تۇركىتانۋدىڭ ءپان رەتىندە دامۋىندا XIX–XX ع.ع. زەرتتەلە باستاعان ادەبي تراكتاتتار مەن فيلولوگيالىق شىعارمالاردىڭ ماڭىزى زور بولدى. بۇلاردىڭ قاتارىنا تۇركى تايپالارى تۋرالى لينگۆيستيكالىق، تاريحي ەتنوگرافيالىق، فولكلورلىق دەرەكتەردى جۇيەگە كەلتىرە وتىرىپ جازىلعان العاشقى عىلىمي ەڭبەكتەر – ماحمۇت قاشقاريدىڭ «ديۋاني لۇعات ات-تۇرك» اتتى سوزدىگى،ءجۇسىپ بالاساعۇنيدىڭ «قۇتادعۋ بىلىك» اتتى ادەبي ديداكتيكالىق شىعارماسى، ورتاعاسىرلىق تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحىنان، شىعۋ تەگىنەن مالىمەتتەر بەرگەن مۇحاممەد حايدار دۋلاتيتىڭ «تاريحي راشيدي»، قىدىرعالي  (قادىرعالي) جالايىريدىڭ «جىلنامالار جيناعى»، راشيد ءاد-ديننىڭ «جاميع ات-تاۋاريح»، ت.ب. شىعارمالارى جاتادى. مۇنىڭ ءبارى XIX ع-دىڭ 2-جارتىسى مەن XX ع-دىڭ 1-جارتىسىندا تۇركىتانۋدىڭدىڭ قالىپتاسىپ، ورنىعۋىنا جاعداي تۋعىزدى. الەم حالىقتارى ىشىندە تۇركى حالىقتارى وزىندىك ءتىل، تاريح، مادەنيەت، ءسالت-داستۇر ەرەكشەلىكتەرىمەن ايرىقشا ورىن الادى. تۇركىتانۋدىڭ دارالانىپ، ءوز الدىنا جەكە عىلىم سالاسىنا اينالۋىنىڭ ەڭ باستى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى ورحون، سەلەنگا، ەنيسەي،تالاس، ت.ب. وزەندەر القاپتارىنان سان الۋان تاسقا شەكىلگەن (رۋنيكالىق) جازۋلار، ءمۇسىن تاستار مەن ارنايى جاسالعان جازبا ەسكەرتكىشتەردىڭ بىرىنەن كەيىن ءبىرى تابىلىپ، ولاردىڭ سىرى اشىلىپ، قۇپياسى ايقىندالا باستاۋىنا بايلانىستى بولدى. وسىعان وراي ورحون-ەنيسەي-تالاس تاس جازۋلارى وقىلىپ، ءىرىلى-ۇساقتى كوپتەگەن تۇركى تايپالارى مەن ۇلىستارىنىڭ تاريحى ايقىندالىپ، مادەني مۇرا زەرتتەلە باستادى.

تۇركىتانۋ عىلىمىنىڭ قالىپتاسىپ، دامۋىنا رەسەي پاتشالىعىنىڭ جۇرگىزگەن وتارلاۋ ساياساتى تىكەلەي ىقپال ەتتى. حVءىىى عاسىردا تۇركولوگيالىق زەرتتۋلەر ناقتى شارالار نەگىزىندە جۇرگىزىلىپ، تۇركى تىلدەرى بويىنشا مول دەرەكتەر جينالدى، ەڭبەكتەر جارىق كوردى، تاتارشا، قالماقشا مەكتەپتەر اشىلىپ، اراب شريفتىمەن باسپاحانا ۇيىمداستىرىلدى.

 ءحىح عاسىرداعى تۇركولوگيالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋدە رەسەي عىلىم اكادەمياسى جەتەكشى ورىندا بولدى. جوعارى وقۋ ورىندارىندا تۇركى تىلدەرىنەن دارىستەر وقىتىلدى. ورحون-ەنيسەي جازبا ەسكەرتكىشتەرىنىڭ سىرى اشىلدى. قازاق ءتىلى بويىنشا بىرنەشە گرامماتيكالار مەن سوزدىكتەر جاريالاندى. حح عاسىردا تۇركىتانۋ عىلىمى جان-جاقتى دامىپ، ءارقىرىنان زەرتتەلدى.كەڭەس ۇكىمەتى الەمدىك تۇركىتانۋدىڭ وشاعى (ورتالىعى) قىزمەتىن اتقاردى. ءاربىر تۇركى تىلدەرى جان-جاقتى زەرتتەلىپ، باستى-باستى تىلدەر بويىنشا ۇلتتىق كادرلار شوعىرى قالىپتاستى. 1970 جىلى كسرو عا-نىڭ ءتىل، ادەبيەت بولىمشەسى جانىنان كەڭەستىك تۇركىتانۋ كوميتەتى قۇرىلىپ، «سوۆەتسكايا تۇركولوگيا» (باكۋ قالاسىندا) جۋرنالى شىعارىلىپ تۇردى. بۇل جۋرنال 1991 جىلدان باستاپ «تۇركولوگيا» دەگەن اتپەن شىعارىلىپ كەلەدى.قازاقستان، قىرعىزستان، وزبەكستان، تۇركىمەنستان، ءازىربايجان رەسپۋبليكالارىندا باسقا دا تۇركى حالىقتارى شوعىرلانعان ءىرى قالالاردا جوعارى، ورتا وقۋ ورىندارى اشىلىپ، ءتىل – ادەبيەت ماماندىقتارى بويىنشا ۇلتتىق كادرلار دايىندالدى. تۇركى حالىقتارى تۇراتىن باسقا دا ايماقتاردى، وبلىستاردا ۇلت تىلدەرىن زەرتتەۋگە ارنالعان رەسمي مەكەمەلەر (عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى، كافەدرالار، سەكتورلار) ۇيىمداستىرىلدى. ءاربىر ءتىل بويىنشا گرامماتيكالار، وقۋ قۇرالدارى، مونوگرافيالار كوپتەن شىعارىلا باستادى. تۇركىتانۋ عىلىمىنىڭ وركەندەگەن تۇسى وسى كەزەڭ بولدى. تۇركىتانۋ كەشەندى عىلىم، قوعامدىق ساياسي-گۋمانيتارلىق ءپان رەتىندە وقىلۋى كەرەك. تۇركىتانۋ تەك تۇركى تىلدەرىنىڭ وتكەنى مەن بۇگىنىن قاراستىرمايدى، ونىڭ اياسىندا تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحى، ادەبيەتى، دۇنيەتانىمى، مادەنيەتى، ەتنوگرافياسى تۇتاس قاراستىرىلادى. جاھاندانۋ تۇسىندا تۇركىتانۋ ساياساتتاۋ، فيلوسوفيا، سوسيولوگيا  ماسەلەلەرىنەن تىس قالا المايدى. جاھاندانۋ الەمدىك ءۇردىس بولعانىمەن، بەلگىلى ءبىر وركەنيەتتەرگە سۇيەنەدى. قازىرگى تۇستا امەريكاندىق نەمەسە باتىس ەۆروپالىق وركەنيەت ۇگىت-ناسيحاتپەن دە، مىڭ ءتۇرلى تۇسپەن قىزىقتىرۋىمەن دە، اعىلشىن ءتىلىنىڭ اسەرىمەن دە كۇللى جۇرتقا تاڭىلۋدا. وسى تۇستا بۇكىل تۇركى حالىقتارىنىڭ سۇيەنەر قالقانى، جاھاندانۋ تەڭىزىنە جۇزەر جەلكەنى تۇركى وركەنيەتى بولماق. ال وتكەن تاريحتى ءبىلۋ پارىز، ءبىراق وتكەندى ايتىپ ماقتانعا ۇرىنباي، بۇگىنگى ۇلتارالىق، مەملەكەتارالىق قاتىناستاردا تۇركىتانۋ عىلىمىنىڭ الەمدىك ءمانىن كۇشەيتۋ عالىمداردىڭ مەنشىگىندە. عىلىمي زەرتتەۋلەردە توماعا تۇيىقتىقتان ارىلىپ، بۇگىندە 133 ميلليونعا جەتكەن تۇركى حالىقتارىنىڭ وشكەنىن ەسكەرىپ، وسكەنىن ەكشەپ، مەملەكەتارالىق دەڭگەيدەگى كەشەندى زەرتتەۋلەرگە جول اشۋ عىلىم اكادەمياسى، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى سياقتى قۇزىرلى ورىنداردىڭ پارمەندى ارەكەتتەرىمەن ىسكە اسىرىلۋى قاجەت. تۇركى تىلدەرىنىڭ تامىرى ءبىر، وزەگى ورتاق دەسەك تە جاڭا عاسىردا ءبىر-بىرىمىزدى تۇسىنە قويۋ قيىنداپ بارا جاتىر. ارينە بۇنىڭ ءبارى كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىنداعى ساياسات سالقىنى، الىپبيدەگى الا قۇلالىق ەكەنى راس. كەيىنگى كەزدە ورتاق ءالىپبي جاساساق دەگەن دە ۇسىنىس، ارەكەتتەر بولدى.

دەگەنمەن تۇركى تىلدەرىنىڭ وزىندىك ايىرماشىلىقتارى بۇعان كونە بەرمەيدى. اراب ءتىلدى عالىمدار جازعان تۇركولوگيالىق زەرتتەۋلەردىڭ ەڭ العاشقىسى جانە ەڭ كەلەمدى دە كۇندىسى تۇركى اۋليەتىنەن شىققان ، باعدات عالىمى ماحمۇد قاشقاري جاساعان «ديۋاني ءلۇعات يت تۇرىك» دەپ اتالاتىن سوزدىك. ماحمۇد سوزدىگى ادەتتەگى سوزدىكتەر سياقتى تەك لەكسيكالىق ماتەريالدارمەن عانا اينالىسپاي، ول-وتە كەڭ ءمازمۇندى زەرتتەۋ. ءمۇندا تۇركى ءتىلىنىڭ سەز كولدانىسى، ونىڭ سەمانتيكالىق، دىبىستىق، گرامماتيكالىق سيپاتتارى، بىرى-بىرىنە ءۇقساستىق، وزگەشەلىكتەرى كەڭ قويىلىپ، تەرەڭ باياندالعان. ءماحمۇد ورتا ازيانى مەكەندەگەن تۇركى حالىقتارىن سولتۇستىك، وڭتۇستىك دەپ ەكى تۇستىككە بولەدى دە، ءار تۇستىك ءقۇرامىنا ەنەتىن حالىقتار ءتىزىمىن بەرەدى. سونداي-اق، تۇركى تىلدەرىن وعۋز، قىپشاق، تۇركي دەپ اتالاتىن ءۇش توپقا ءبولىپ، ءار توپقا جاتاتىن تىلدەردىڭ بىر-بىرىنەن دىبىستىق، گارمماتيكالىق، لەكسيكالىق وزگەشەلىكتەرىن كورسەتەدى. تۇركى تىلدەرى ماتەريالدارىن بىر-بىرىنە سالىستىرا باياندايدى. تۇركى تىلدەرىنەن 10 مىڭعا جۋىق ءسوز قامتىلعان. تىلدەردى ءار ءتۇرلى گرۋپپاعا جىكتەۋدە ولاردىڭ فونەتيكالىق ەرەكشەلىكتەرىنە سۇيەنەدى. ءماحمۇد سوزدىگى ءح-حى عاسىرداعى تۇركى حالىقتارىنىڭ سويلەۋ ءتىلى فاكتىلەرىنەن تاريحي مالىمەت بەرەتىن، قازىرگى تۇركى حالىقتارىنىق بارىنە ورتاق ەڭبەك. سونىمەن قاتار ءبۇل ەڭبەك-تەك تۇركولوگيا عانا ەمەس، بۇكىل الەم لينگۆيستيكاسىندا سالىستىرمالى، سالعاستىرمالى ءادىس بويىنشا جازىلعان ءتۇڭعىش تۋىندى. كورنەكتى عالىمداردىڭ ءبارى دە ءماحمۇد سوزدىگىن تۇركى تىلدەرى تاريحىنىڭ ەنسيكلوپەدياسى ءتارىزدى دەيدى. اراب عالىمدارى ءماحمۇدتىڭ ديۋانىنان كەيىن بىرنەشە سالىستىرمالى سوزدىكتەر جاساعان. سونداي سوزدىكتىڭ ءبىرى- ابۋلقاسىم ءماحمۇد يبن ومار(تۋعان جەرى اتىمەن ءال-زاماحشاري دەپ تە اتايدى) جاساعان «مۋككادديمات ءال-اداب» (ادەبيەتكە كىرىسپە) دەپ اتالاتىن ارابشا-پارسىشا-تۇرىكشە موڭعولشا سوزدىك. اراب ءتىلىنىڭ مامانى ابۋ حاييان 1312جىلى كايردە «كيتاب ال-يدراك-لي-ليسان ال-اتراك»(تۇركى تىلدەرىنىڭ تۇسىندىرمە كىتابى) اتتى ەڭبەك جازعان. ءمۇندا تۇركى تىلدەرىنىڭ لەكسيكاسى مەن مورفولوگياسى، سينتاكسيسى مەن ىقشامدى تۇردە قارالعان فونەتيكاسى ءسوز بولعان. ءبۇل سالالاردى ءسوز ەتكەندە اۆتور ولاردى تۇرىكمەن ءتىلى مەن قىپشاق ءتىلى ماتەريالدارىن سالىستىرا قاراۋ اركىلى ايقىندايدى. ءبۇل ەڭبەكتە تۇركى تىلدەرىنىڭ، سونىڭ ىشىندە قازاق تىلىنە تىكەلەي قاتىسى بار قىپشاك ءتىلىنىڭ  فونەتيكاسى ، گرامماتيكاسى، لەكسيكاسى جەنىندە باي ماتەريالدار بار.

تاقىرىپتان قورىتىندى وي تۇيسەك، ءبىز جالپى الىپ بايتەرەكتىڭ ءارتۇرلى جاپىراقتارىمىز. بىرنەشە تۇركى ءتىلىن تەرەڭ يگەرگەن ماماندار دا تاپشى. سوندىقتان فيلولوگ جاستاردى دايىنداۋ ءۇشىن تۇركى تىلدەس ەلدەردىڭ اراسىندا جوعارى وقۋ ورىندارى ستۋدەنتتەرىن الماستىرۋ، ءبىلىم جەتىلدىرۋ ىستەرىن جانداندىرۋ قاجەت-اق. پروفەسسور ش.ىبىرايەۆ «دۇنيەجۇزىلىك جانە ۇلتارالىق ءداستۇرى الدەقاشان قالىپتاسقان تۇركولوگيا عىلىمىنىڭ قازىرگى زامانعى تىزگىگىنە ۇمتىلۋ – ەگەمەن تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ ابىرويلى مىندەتى»، - دەيدى.    شىنىندا دا تۇركىتانۋ عىلىمىنىڭ باسىندا تۇرعان الاش ارداقتىلارىنىڭ قاسيەتتى دە ماڭىزى زور ادەبي، تاريحي، تىلدىك زەرتتەۋلەرىن تانىپ، تۇستەپ، ءبىلىپ قانا قويماي، جاڭا عاسىردا زامان تالاپتارىنا ساي جالعاستىرۋ، تەرەڭىرەك زەردەلەۋ ەگەمەن ۇرپاقتىڭ مىندەتى دەپ بىلەمىن!

ورىنداعان: ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا جانە الەم تىلدەرى فاكۋلتەتىنىڭ 2 كۋرس ستۋدەنتى باداۋ سابينا اسىلبەك قىزى 

---