ۇلى وتان سوعىسى جانە مۇقاعالي
سەكسيا: قازاقستان تاريحى
تاقىرىبى: ۇلى وتان سوعىسى جانە مۇقاعالي
كىرىسپە
ادامزات تاريحىندا جەڭىستەر كوپ. سولاردىڭ ىشىندە ءمان - ماڭىزى جونىنەن شوقتىعى بيىك – ۇلى وتان سوعىسىنداعى جەڭىس. بيىل وسىناۋ اتاۋلى تاريحي كۇنگە 70 جىل تولعالى وتىر. دەمەك، ءبىزدىڭ بەيبىت اسپان استىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىمىزعا 70 جىل! ەكىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىستىڭ ىشىندە ەڭ اۋىرى سانالاتىن ۇلى وتان سوعىسىندا حالقىمىزدىڭ باسىم بولىگى وتان قورعاۋ جولىندا مەرت بولسا، مايداندى كەرەك جاراقپەن قامتۋ جولىندا ەڭبەك ەتىپ، ۇلى جەڭىستىڭ نەگىزىن قالاعان تىل ەڭبەكشىلەرى قانشاما. سوعىس تاقىرىبىنا شىعارماسىنا ارقاۋ قىلماعان ءبىر دە ءبىر اقىن - جازۋشى قالماعان شىعار. پاتريوتتىق رۋح بار جەردە ۇلى جەڭىس تاقىرىبى ءارقاشاندا وزەكتىلىگىن جويماي، جىل ءوتىپ ۇرپاق جاڭارعان سايىن ماڭىزى ارتا تۇسپەك. ولكەمىزدەن شىققان اقيىق اقىننىڭ سوعىس تاقىرىبىنا ارنالعان شىعارمالارىن زەرتتەي وتىرىپ، اتاۋلى وقيعاعا از دا بولسا ءوز ۇلەسىمىزدى قوسۋدى ءجون كوردىك.
زەرتتەۋدىڭ ماقساتى: ءحانتاڭىرىنىڭ مۇزبالاعى اتانعان مۇقاعالي اقىننىڭ شىعارمالارىن تالداۋ ارقىلى ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ولكەمىزگە تيگىزگەن اسەرىن زەرتتەۋ.
مىندەتى: مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ شىعارمالارىنداعى سوعىس تاقىرىبىنا ارنالعان ولەڭدەردى ساراپتاۋ، جيناۋ، تالداۋ ارقىلى سوعىس اسەرىن بەينەلەۋ. اقىننىڭ بىرنەشە كىتاپتارىن دەرەك كوزى رەتىندە پايدالانا وتىرىپ، تاريحنامالىق قۇجاتتاردى زەرتتەۋ ارقىلى ءبىلىم جەتىلدىرۋ. تاقىرىپ اياسىندا مۇقاعالي مۋزەيىنە، ۇلتتىق كىتاپحاناعا، رەسپۋبليكالىق مۇراعاتتىڭ جەكە قورىنا بارۋ، مالىمەتتەرمەن تانىسۋ.
كۇتىلەتىن ناتيجە: تاريح، ولكەتانۋ ساباقتارىندا وقۋشى تاقىرىپ بويىنشا ىزدەۋ، تابۋ، سينتەزدەۋ، اناليزدەۋ، زەرتتەۋ ت. ب. ءادىس - تاسىلدەردى قولدانا وتىرىپ ساپالى ءبىلىم، سانالى تاربيە الىپ، شەشەندىك ونەرگە ماشىقتانادى.
اتالعان ماقساتقا جەتۋدە زەرتتەۋ جۇمىسى مىناداي قۇرىلىمداردان تۇرادى:
ءبىرىنشى بولىمدە مۇقاعاليدىڭ بالالىق شاعىن قاراستىردىق. سوعىستان قايتپاعان اكەسى سۇلەيمەنگە ارنالعان ولەڭدەرى. تىل جۇمىسىنداعى بالالار مەن انالار ەڭبەگى تۋرالى ايتىلادى.
ەكىنشى بولىمدە سوعىس تاقىرىبىنا ارنالعان ولەڭدەرىنە تالداۋ جاسالادى. «1941 جىل. اقپان»، «قىرقىنشى جىلدار»، «نەگە جىلاماسىن»، «ايبارمەن اڭگىمە»، «سوعىس دەگەن قايدان شىقتى»، «مەنەن سۇرا»، «مەن سوعىسقا بارمادىم»، «قايران جەڭگەم»، «بىزدەر جەڭدىك»، «مايداننىڭ بايگەسىنە»، «قارا قامبا»، «قازاق جەرى»، «اكە اماناتى»، «اكە» ت. ب بىرنەشە ولەڭدەرى ارقىلى سوعىستان جاپا شەككەن حالىقتىڭ مۇڭ - زارى، قيىن - قىستاۋ ءومىرى ەرىك - جىگەرى سۋرەتتەلەدى. تالداۋ جاسالادى.
ماسەلەن، “قىرقىنشى جىلدار” ولەڭىنە زەر سالساق، “اكەلگەنمەن ءار ادامعا ءبىر قايعى، سول جىلدارعا قارعىس ايتۋ جات ماعان” دەگەن ءبىر اۋىز سوزىندە ورلىك پەن ەرلىككە نەگىز بولعان سول كەزەڭدەر ءومىردى شىن ۇقتىرعانىن ايتادى. ءوزىنىڭ ومىرگە ورلىكپەن، باتىرلىقپەن قارايتىن مىنەزدىلىگىن داۋىل جىلدارعا كەتكەن ەسەنىڭ ولشەمى دەپ بىلەدى. قان مايدانعا بىرەۋلەر قارۋمەن ەرلىك ەتسە، سول جاۋعا بىزدە وزىمىزشە تۇرەن سالدىق دەگەندى ايتادى. جانە، سول كەزەڭنىڭ قايتىپ كەلمەۋىن تىلەيتىن اقىن - جۇرەك “بولماسىن، سوعىس، بولماسىن” دەپ جىر جازدى. ول، ەندىگى ۇرپاق بالالىعىن جىلاتىپ قان مايدانعا تاستاماسىن، بالا جانى قايعىنى بىلمەسىن دەگەن اپپاق تىلەگىن بىلدىرەدى. اقىن سول ارمان - تىلەگى قابىل بولعان كۇندى كوردى، ءبىراق ەلىنىڭ ازاتتىققا جەتكەن الاڭسىز شاعىن كورۋگە عۇمىرى جەتپەدى. ءبىراق، “جاقسىنىڭ اتىن، عالىمنىڭ حاتىن ولتىرمەگەن” قازاق دەگەن حالىق باردا، اقىننىڭ مول مۇراسى ۇرپاقتان – ۇرپاققا جەتە بەرەرى حاق. سەبەبى، اقىن ءوزى ايتقانداي: “مەن XX عاسىر ۇرپاقتارىنىڭ قۇرداسىمىن، بالكىم، ودان كەيىنگى عاسىرلاردىڭ سىرلاسىمىن” دەگەن كورەگەن پىكىرى بۇگىن اقيقاتقا اينالىپ وتىر. سونداي - اق “مەن وسى ولمەيتىن شىعارمىن” دەگەن ءسوزى ارقىلى كەڭ ويلى اقىننىڭ كەمەڭگەرلىگىنە تاعى ءبىر مارتە كوز جەتكىزەسىز.
ولمەيتىندىگىنىڭ ءبىر دالەلى، اقىننىڭ باسقا تىلدەرگە اۋدارىلعان شىعارمالارى. سونىڭ ىشىندە اعىلشىن تىلىنە اۋدارىلعان «سوعىستىڭ سوڭعى كوكتەمى» (اۋدارعان گاۋھار حالىق) ولەڭىنىڭ مازمۇنى دا تاقىرىبىمىزدى اشا تۇسەدى. ونى جاتتاۋ بىرىنشىدەن بۇگىنگى زامانعا ساي ءۇش تۇعىرلى ءتىل ساياساتىن قولداۋ بولسا، ەكىنشىدەن، اقىن ولەڭدەرىنىڭ الەمدى شارلاپ كەتكەندىگىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. جانە، اعىلشىن تىلىندە ءتىل بايلىعىمىزدى جەتىلدىرە تۇسۋگە ءوز سەپتىگىن تيگىزەدى.
قورىتىندى پىكىر:
جاناپ ءوتتى بالالىق، بالا بولىپ وسپەدىم،
شارۋانىڭ عۇمىرى كەنەدەيدەن كەشكەنىم.
مەنەن سۇرا،
بيدايدىڭ ەگىلگەنىن، وسكەنىن،
مەنەن سۇرا،
ەڭبەكتىڭ قىسقا تاڭىن، كەشتەرىن.
مەنەن سۇرا سوعىستىڭ تاستاپ كەتكەن زاردابىن،
اۋىل ءقايتىپ كوتەردى قان مايداننىڭ سالماعىن، - دەيدى اقىن «مەنەن سۇرا» ولەڭىندە. بۇل شۋماق ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا قازاقستاننىڭ مايداندى اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرىمەن قامتاماسىز ەتۋدەگى ءرولى مەن ماڭىزىن ەسكە تۇسىرەدى.
مۇقاعالي شىعارمالارى ءاربىر زەرتتەۋشىگە جاڭا قىرىنان جاڭالىقتار ۇسىناتىن تاعىلىمى مول، قۇنى جوعارى تاريحي مۇرا.
نەگىزگى ءبولىم
2. 1. اقىننىڭ بالالىق شاعىنا ساياحات
سوعىس زاردابى ەڭ اۋەلى شەڭگەلىن جەتىم بالا مەن جەسىر ايەلگە قاتتى باتىردى. سوعىس جانە بالالار دەگەن ءسوزدىڭ ساناعا سىيمايتىن، ءبىر - بىرىنە قاراما - قارسى ۇعىمدار ەكەنىن تۇسىنەمىز. وسى قاسىرەتتى ساناسىنا مىقتاپ ءسىڭىرىپ وسكەن مۇقاعاليدىڭ بالالىق شاعى سول سۇراپىل سوعىسپەن تۇسپا - تۇس كەلدى. سودان دا بولار اقىن ءوز كۇندەلىگىندە: “ادام بالاسىنىڭ باقىتى – بالالىق شاق. بالالىق شاق باقىتسىزدىقپەن وتسە، ساناسى بار پەندەنىڭ بۇكىل عۇمىرىنا اقاۋ تۇسكەنى” دەپ جازادى. سونىمەن، الاڭسىز بالاڭ شاعىن قان مايداننىڭ قاربالاس ەڭبەگىنە ايىر باستاعان مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ ءومىربايانىنا ۇڭىلسەك...
مۇقاعالي سۇلەيمەن ۇلى ماقاتايەۆ – قازاقتىڭ ليريك اقىنى، ءوز زامانىندا لايىقتى باعاسىن الا الماسا دا وزىنەن كەيىنگىلەر ءۇشىن مارتەبەسى بيىك. ول 1931 ج. 9 - شى اقپاندا الماتى وبلىسى، قازىرگى رايىمبەك (بۇرىنعى نارىنقول) اۋدانىنىڭ قاراساز اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. مۇقاعالي ءوزىنىڭ تۋعان جەرىن:
مەن باقىتتىمىن،
باقىتتى جەردە تۋىلدىم،
اينالايىن، قاراساز، قاسيەتىڭنەن سۋىڭنىڭ،
سەنىڭ ءاربىر بۇلاعىڭ، مەنىڭ ءاربىر قانتامىرىم ەمەس پە؟
قاسيەتتى تۇراعىم، قاسيەتىڭنەن سۋىڭنىڭ - دەپ ولەڭمەن ورنەكتەدى.
تابيعاتى شىرايلى دا شۇرايلى قاراساز توپىراعىنداعى قايماعى بۇزىلماعان قازاقى ورتادا ءوسىپ - ونگەن مۇقاعاليدىڭ بالالىعى اۋەلدە مۇڭسىز باستالادى. ءوزىنىڭ ءبىر ولەڭىندە اقىن ول كەزدەردى:
... ءجيى ەنەدى تۇسىمە بۇرىنعى اۋىل،
ويناق سالىپ، قۇلىن - تاي قىرىندا ءجۇر.
سۇتتەن بۇلاق اعىزىپ، سيىرلى اۋىل،
ىركىت ءيسى كەلەدى مۇرىنعا ءبىر،- دەپ ساعىنا ەسكە الادى.
.... اجە سەن بىرگە ءجۇرسىڭ مەنىمەنەن،
ولىگە مەن ءوزىڭدى تەلىمەگەم.
اق كيمەشەك كورىنسە، سەنى كورەم،
اق كيمەشەك جوعالسا... نەنى كورەم؟- دەپ ەر مىنەزدى، ايبىندى اجەسىن ەرەكشە قۇرمەتتەگەن.[5] مۇقاعاليدىڭ اكەسى سۇلەيمەن كالحوزدا سۋشى، شالعىشى بولىپ جۇمىس ىستەگەن قاراپايىم شارۋا ادامى بولعان. اجەسى تيىن مەن اناسى ناعيماننىڭ تاربيەسىندە وسكەن ونىڭ العاشقى ولەڭدەرىنىڭ تۋۋىنا دا ءوز اكەسىنە دەگەن بالالىق ساعىنىشى سەبەپ بولادى. قاراپايىم شارۋا ادامى بولعان اكەسى تۇرعىزعان شاعىن لاشىق تۋرالى:
مەن وسكەن لاشىق – ءبىر بولمە،
ءبىر بولمە – ماعان مىڭ بولمە.
حان تاعى قاراڭ قالاتىن،
بوساعاڭدى اتتاپ كىرگەندە، – دەپ تۋعان ءۇيدىڭ قۇدىرەتىن جىرعا قوسادى. توبەسى جايپاق قورجىن تامدا تۇرۋ كەشەگى بولعان تاريح. ءبىر بولمەنى سۋرەتتەگەندە "حان تاعى قاراڭ قالاتىن" دەپ اقىن ونى بەكەردەن - بەكەر ەرەكشە ەتىپ كورسەتكەن جوق. مىنە، وسى تامدا بالا مۇقاعاليدىڭ العاشقى ولەڭدەرى، اكەسىنە دەگەن ساعىنىشتى جىرلارى دۇنيەگە كەلدى. توقال تامعا قاراپ تۇرىپ سول كۇندەرمەن ءۇنسىز سىرلاساسىڭ. ءقازىر بۇل شاعىن لاشىقتىڭ كوشىرمەسى اقىننىڭ مەموريالدى مۇراجايىندا ساقتاۋلى.
اقىننىڭ اكەسى سۇلەيمەن 1941 جىلى 29 - جەلتوقساندا قان مايدانعا اتتانىپ كەتە بارادى. ءۇش ايدان كەيىن حابار - وشار ءبىر جولا توقتايدى. بالا مۇقاعالي ءوزى دە قيىن كەزەڭدەگى جەتىمدىكتى باستان كەشەدى. سودان دا بولار، تىك مىنەزدى، جاعىمپاز جالتاقتىقتى سۇيمەيتىن بىربەتكەي بولىپ وسەدى. ءبىراق، ولەڭگە دەگەن ماحابباتىن ەشقانداي مايدان وتى وشىرە المادى. اكەسىنە دەگەن ساعىنىشىن:“سەنبەيمىن اكەڭ ءولدى دەگەنگە مەن، سەبەبى ول، ۇيىمىزدەن ءتىرى اتتانعان” دەگەن جىر جولدارىمەن ورنەكتەدى.
مۇقاعالي ماقاتايەۆ – ەشقاشان ورتايمايتىن، سونبەيتىن مول قازىنا قالدىرعان اقىن. ءوزىنىڭ كوزى تىرىسىندە«يليچ»، «ارمىسىڭدار دوستار» (1966)، «قارلىعاشىم كەلدىڭ بە؟» (1968)، «ماۆر» (1970)، «ءشوپ جاپىراقتارى»، «سونەتتەر»، «قۇدىرەتتى كومەديا»، «داريعا جۇرەك» (1972)، «اققۋلار ۇيىقتاعاندا» (1974)، «شۋاعىم مەنىڭ» (1975)، «ءومىر - داستان» (1976) سەكىلدى بارلىعى 11 كىتابى جارىق كوردى. اقىن 1948 - 49 جىلدارى قازمۋ - دىڭ زاڭ فاكۋلتەتىندە، الماتى شەت تىلدەر ينستيتۋتىندا، 1973 - 74 جىلدارى ماسكەۋدەگى ادەبيەت ينستيتۋتىندا وقىعان. ونىڭ 1949 جىلى نارىنقول اۋداندىق “سوۆەتتىك شەكارا” گازەتىندە العاش رەت «قىرمان باسىندا»، «قويشى بالا اكىتاي» ولەڭدەرى جارىق كورەدى. الاڭسىز كۇلكىسىن سوعىس ۇرلاعان وزگە دە قۇربى - قۇرداستارى ءتارىزدى مۇقاعالي دا تاعدىردىڭ اششى ءدامىن تىم ەرتە تاتتى. بۇل رەتتە ''نەڭدى سەنىڭ اڭسايمىن، بالا شاعىم؟ '' اتتى ولەڭىندە:
اڭىزداردان تەرە ءجۇرىپ ماساقتى،
راس، راس كوزىمىزدەن جاس اقتى.
ءبىراق سول ءبىر داۋىل جىلدار، وت جىلدار،
بارىمىزدەن ءبىر - ءبىر باتىر جاساپتى.... دەپ جىرلادى.
ءوزىنىڭ «كۇندەلىگىندە» اقىن 1976 جىلدىڭ 14 اقپانىندا بىلاي دەپ جازىپتى:
«مەنىڭ قىمباتتى دوستارىم! ەگەر سىزدەر شىنىمەن مەنىڭ ءومىربايانىمدى، تۆورچەستۆومدى زەرتتەمەك بولساڭدار، وندا مەن نە جازسام، سونىڭ ءبارىن تۇگەل وقىپ شىعۋدى ۇمىتپاعايسىزدار. مەنى ءوز ولەڭدەرىمنەن ءبولىپ قاراماۋلارىڭىزدى وتىنەم. ەستەرىڭىزدە بولسىن، مەنىڭ ولەڭىم جەكە تۇرعانىندا تۇك تە ەمەس. بىرىكتىرىپ قاراعاندا ول پوەما ىسپەتتى.
سوندىقتان مەن ءوزىمنىڭ «مەنىم» ارقىلى جاسىرماي، جاپپاي ءومىرىمنىڭ شەجىرەسىن جاساپ شىقتىم. جانىمنىڭ مۇڭى مەن قۋانىشى - ءبارى سوندا. سولار باسقا جۇرەكتەرگە ءوز ساۋلەسىن تۇسىرۋگە ءتيىس دەپ ويلايمىن.
تاقىرىبى: ۇلى وتان سوعىسى جانە مۇقاعالي
كىرىسپە
ادامزات تاريحىندا جەڭىستەر كوپ. سولاردىڭ ىشىندە ءمان - ماڭىزى جونىنەن شوقتىعى بيىك – ۇلى وتان سوعىسىنداعى جەڭىس. بيىل وسىناۋ اتاۋلى تاريحي كۇنگە 70 جىل تولعالى وتىر. دەمەك، ءبىزدىڭ بەيبىت اسپان استىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىمىزعا 70 جىل! ەكىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىستىڭ ىشىندە ەڭ اۋىرى سانالاتىن ۇلى وتان سوعىسىندا حالقىمىزدىڭ باسىم بولىگى وتان قورعاۋ جولىندا مەرت بولسا، مايداندى كەرەك جاراقپەن قامتۋ جولىندا ەڭبەك ەتىپ، ۇلى جەڭىستىڭ نەگىزىن قالاعان تىل ەڭبەكشىلەرى قانشاما. سوعىس تاقىرىبىنا شىعارماسىنا ارقاۋ قىلماعان ءبىر دە ءبىر اقىن - جازۋشى قالماعان شىعار. پاتريوتتىق رۋح بار جەردە ۇلى جەڭىس تاقىرىبى ءارقاشاندا وزەكتىلىگىن جويماي، جىل ءوتىپ ۇرپاق جاڭارعان سايىن ماڭىزى ارتا تۇسپەك. ولكەمىزدەن شىققان اقيىق اقىننىڭ سوعىس تاقىرىبىنا ارنالعان شىعارمالارىن زەرتتەي وتىرىپ، اتاۋلى وقيعاعا از دا بولسا ءوز ۇلەسىمىزدى قوسۋدى ءجون كوردىك.
زەرتتەۋدىڭ ماقساتى: ءحانتاڭىرىنىڭ مۇزبالاعى اتانعان مۇقاعالي اقىننىڭ شىعارمالارىن تالداۋ ارقىلى ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ولكەمىزگە تيگىزگەن اسەرىن زەرتتەۋ.
مىندەتى: مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ شىعارمالارىنداعى سوعىس تاقىرىبىنا ارنالعان ولەڭدەردى ساراپتاۋ، جيناۋ، تالداۋ ارقىلى سوعىس اسەرىن بەينەلەۋ. اقىننىڭ بىرنەشە كىتاپتارىن دەرەك كوزى رەتىندە پايدالانا وتىرىپ، تاريحنامالىق قۇجاتتاردى زەرتتەۋ ارقىلى ءبىلىم جەتىلدىرۋ. تاقىرىپ اياسىندا مۇقاعالي مۋزەيىنە، ۇلتتىق كىتاپحاناعا، رەسپۋبليكالىق مۇراعاتتىڭ جەكە قورىنا بارۋ، مالىمەتتەرمەن تانىسۋ.
كۇتىلەتىن ناتيجە: تاريح، ولكەتانۋ ساباقتارىندا وقۋشى تاقىرىپ بويىنشا ىزدەۋ، تابۋ، سينتەزدەۋ، اناليزدەۋ، زەرتتەۋ ت. ب. ءادىس - تاسىلدەردى قولدانا وتىرىپ ساپالى ءبىلىم، سانالى تاربيە الىپ، شەشەندىك ونەرگە ماشىقتانادى.
اتالعان ماقساتقا جەتۋدە زەرتتەۋ جۇمىسى مىناداي قۇرىلىمداردان تۇرادى:
ءبىرىنشى بولىمدە مۇقاعاليدىڭ بالالىق شاعىن قاراستىردىق. سوعىستان قايتپاعان اكەسى سۇلەيمەنگە ارنالعان ولەڭدەرى. تىل جۇمىسىنداعى بالالار مەن انالار ەڭبەگى تۋرالى ايتىلادى.
ەكىنشى بولىمدە سوعىس تاقىرىبىنا ارنالعان ولەڭدەرىنە تالداۋ جاسالادى. «1941 جىل. اقپان»، «قىرقىنشى جىلدار»، «نەگە جىلاماسىن»، «ايبارمەن اڭگىمە»، «سوعىس دەگەن قايدان شىقتى»، «مەنەن سۇرا»، «مەن سوعىسقا بارمادىم»، «قايران جەڭگەم»، «بىزدەر جەڭدىك»، «مايداننىڭ بايگەسىنە»، «قارا قامبا»، «قازاق جەرى»، «اكە اماناتى»، «اكە» ت. ب بىرنەشە ولەڭدەرى ارقىلى سوعىستان جاپا شەككەن حالىقتىڭ مۇڭ - زارى، قيىن - قىستاۋ ءومىرى ەرىك - جىگەرى سۋرەتتەلەدى. تالداۋ جاسالادى.
ماسەلەن، “قىرقىنشى جىلدار” ولەڭىنە زەر سالساق، “اكەلگەنمەن ءار ادامعا ءبىر قايعى، سول جىلدارعا قارعىس ايتۋ جات ماعان” دەگەن ءبىر اۋىز سوزىندە ورلىك پەن ەرلىككە نەگىز بولعان سول كەزەڭدەر ءومىردى شىن ۇقتىرعانىن ايتادى. ءوزىنىڭ ومىرگە ورلىكپەن، باتىرلىقپەن قارايتىن مىنەزدىلىگىن داۋىل جىلدارعا كەتكەن ەسەنىڭ ولشەمى دەپ بىلەدى. قان مايدانعا بىرەۋلەر قارۋمەن ەرلىك ەتسە، سول جاۋعا بىزدە وزىمىزشە تۇرەن سالدىق دەگەندى ايتادى. جانە، سول كەزەڭنىڭ قايتىپ كەلمەۋىن تىلەيتىن اقىن - جۇرەك “بولماسىن، سوعىس، بولماسىن” دەپ جىر جازدى. ول، ەندىگى ۇرپاق بالالىعىن جىلاتىپ قان مايدانعا تاستاماسىن، بالا جانى قايعىنى بىلمەسىن دەگەن اپپاق تىلەگىن بىلدىرەدى. اقىن سول ارمان - تىلەگى قابىل بولعان كۇندى كوردى، ءبىراق ەلىنىڭ ازاتتىققا جەتكەن الاڭسىز شاعىن كورۋگە عۇمىرى جەتپەدى. ءبىراق، “جاقسىنىڭ اتىن، عالىمنىڭ حاتىن ولتىرمەگەن” قازاق دەگەن حالىق باردا، اقىننىڭ مول مۇراسى ۇرپاقتان – ۇرپاققا جەتە بەرەرى حاق. سەبەبى، اقىن ءوزى ايتقانداي: “مەن XX عاسىر ۇرپاقتارىنىڭ قۇرداسىمىن، بالكىم، ودان كەيىنگى عاسىرلاردىڭ سىرلاسىمىن” دەگەن كورەگەن پىكىرى بۇگىن اقيقاتقا اينالىپ وتىر. سونداي - اق “مەن وسى ولمەيتىن شىعارمىن” دەگەن ءسوزى ارقىلى كەڭ ويلى اقىننىڭ كەمەڭگەرلىگىنە تاعى ءبىر مارتە كوز جەتكىزەسىز.
ولمەيتىندىگىنىڭ ءبىر دالەلى، اقىننىڭ باسقا تىلدەرگە اۋدارىلعان شىعارمالارى. سونىڭ ىشىندە اعىلشىن تىلىنە اۋدارىلعان «سوعىستىڭ سوڭعى كوكتەمى» (اۋدارعان گاۋھار حالىق) ولەڭىنىڭ مازمۇنى دا تاقىرىبىمىزدى اشا تۇسەدى. ونى جاتتاۋ بىرىنشىدەن بۇگىنگى زامانعا ساي ءۇش تۇعىرلى ءتىل ساياساتىن قولداۋ بولسا، ەكىنشىدەن، اقىن ولەڭدەرىنىڭ الەمدى شارلاپ كەتكەندىگىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. جانە، اعىلشىن تىلىندە ءتىل بايلىعىمىزدى جەتىلدىرە تۇسۋگە ءوز سەپتىگىن تيگىزەدى.
قورىتىندى پىكىر:
جاناپ ءوتتى بالالىق، بالا بولىپ وسپەدىم،
شارۋانىڭ عۇمىرى كەنەدەيدەن كەشكەنىم.
مەنەن سۇرا،
بيدايدىڭ ەگىلگەنىن، وسكەنىن،
مەنەن سۇرا،
ەڭبەكتىڭ قىسقا تاڭىن، كەشتەرىن.
مەنەن سۇرا سوعىستىڭ تاستاپ كەتكەن زاردابىن،
اۋىل ءقايتىپ كوتەردى قان مايداننىڭ سالماعىن، - دەيدى اقىن «مەنەن سۇرا» ولەڭىندە. بۇل شۋماق ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا قازاقستاننىڭ مايداندى اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرىمەن قامتاماسىز ەتۋدەگى ءرولى مەن ماڭىزىن ەسكە تۇسىرەدى.
مۇقاعالي شىعارمالارى ءاربىر زەرتتەۋشىگە جاڭا قىرىنان جاڭالىقتار ۇسىناتىن تاعىلىمى مول، قۇنى جوعارى تاريحي مۇرا.
نەگىزگى ءبولىم
2. 1. اقىننىڭ بالالىق شاعىنا ساياحات
سوعىس زاردابى ەڭ اۋەلى شەڭگەلىن جەتىم بالا مەن جەسىر ايەلگە قاتتى باتىردى. سوعىس جانە بالالار دەگەن ءسوزدىڭ ساناعا سىيمايتىن، ءبىر - بىرىنە قاراما - قارسى ۇعىمدار ەكەنىن تۇسىنەمىز. وسى قاسىرەتتى ساناسىنا مىقتاپ ءسىڭىرىپ وسكەن مۇقاعاليدىڭ بالالىق شاعى سول سۇراپىل سوعىسپەن تۇسپا - تۇس كەلدى. سودان دا بولار اقىن ءوز كۇندەلىگىندە: “ادام بالاسىنىڭ باقىتى – بالالىق شاق. بالالىق شاق باقىتسىزدىقپەن وتسە، ساناسى بار پەندەنىڭ بۇكىل عۇمىرىنا اقاۋ تۇسكەنى” دەپ جازادى. سونىمەن، الاڭسىز بالاڭ شاعىن قان مايداننىڭ قاربالاس ەڭبەگىنە ايىر باستاعان مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ ءومىربايانىنا ۇڭىلسەك...
مۇقاعالي سۇلەيمەن ۇلى ماقاتايەۆ – قازاقتىڭ ليريك اقىنى، ءوز زامانىندا لايىقتى باعاسىن الا الماسا دا وزىنەن كەيىنگىلەر ءۇشىن مارتەبەسى بيىك. ول 1931 ج. 9 - شى اقپاندا الماتى وبلىسى، قازىرگى رايىمبەك (بۇرىنعى نارىنقول) اۋدانىنىڭ قاراساز اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. مۇقاعالي ءوزىنىڭ تۋعان جەرىن:
مەن باقىتتىمىن،
باقىتتى جەردە تۋىلدىم،
اينالايىن، قاراساز، قاسيەتىڭنەن سۋىڭنىڭ،
سەنىڭ ءاربىر بۇلاعىڭ، مەنىڭ ءاربىر قانتامىرىم ەمەس پە؟
قاسيەتتى تۇراعىم، قاسيەتىڭنەن سۋىڭنىڭ - دەپ ولەڭمەن ورنەكتەدى.
تابيعاتى شىرايلى دا شۇرايلى قاراساز توپىراعىنداعى قايماعى بۇزىلماعان قازاقى ورتادا ءوسىپ - ونگەن مۇقاعاليدىڭ بالالىعى اۋەلدە مۇڭسىز باستالادى. ءوزىنىڭ ءبىر ولەڭىندە اقىن ول كەزدەردى:
... ءجيى ەنەدى تۇسىمە بۇرىنعى اۋىل،
ويناق سالىپ، قۇلىن - تاي قىرىندا ءجۇر.
سۇتتەن بۇلاق اعىزىپ، سيىرلى اۋىل،
ىركىت ءيسى كەلەدى مۇرىنعا ءبىر،- دەپ ساعىنا ەسكە الادى.
.... اجە سەن بىرگە ءجۇرسىڭ مەنىمەنەن،
ولىگە مەن ءوزىڭدى تەلىمەگەم.
اق كيمەشەك كورىنسە، سەنى كورەم،
اق كيمەشەك جوعالسا... نەنى كورەم؟- دەپ ەر مىنەزدى، ايبىندى اجەسىن ەرەكشە قۇرمەتتەگەن.[5] مۇقاعاليدىڭ اكەسى سۇلەيمەن كالحوزدا سۋشى، شالعىشى بولىپ جۇمىس ىستەگەن قاراپايىم شارۋا ادامى بولعان. اجەسى تيىن مەن اناسى ناعيماننىڭ تاربيەسىندە وسكەن ونىڭ العاشقى ولەڭدەرىنىڭ تۋۋىنا دا ءوز اكەسىنە دەگەن بالالىق ساعىنىشى سەبەپ بولادى. قاراپايىم شارۋا ادامى بولعان اكەسى تۇرعىزعان شاعىن لاشىق تۋرالى:
مەن وسكەن لاشىق – ءبىر بولمە،
ءبىر بولمە – ماعان مىڭ بولمە.
حان تاعى قاراڭ قالاتىن،
بوساعاڭدى اتتاپ كىرگەندە، – دەپ تۋعان ءۇيدىڭ قۇدىرەتىن جىرعا قوسادى. توبەسى جايپاق قورجىن تامدا تۇرۋ كەشەگى بولعان تاريح. ءبىر بولمەنى سۋرەتتەگەندە "حان تاعى قاراڭ قالاتىن" دەپ اقىن ونى بەكەردەن - بەكەر ەرەكشە ەتىپ كورسەتكەن جوق. مىنە، وسى تامدا بالا مۇقاعاليدىڭ العاشقى ولەڭدەرى، اكەسىنە دەگەن ساعىنىشتى جىرلارى دۇنيەگە كەلدى. توقال تامعا قاراپ تۇرىپ سول كۇندەرمەن ءۇنسىز سىرلاساسىڭ. ءقازىر بۇل شاعىن لاشىقتىڭ كوشىرمەسى اقىننىڭ مەموريالدى مۇراجايىندا ساقتاۋلى.
اقىننىڭ اكەسى سۇلەيمەن 1941 جىلى 29 - جەلتوقساندا قان مايدانعا اتتانىپ كەتە بارادى. ءۇش ايدان كەيىن حابار - وشار ءبىر جولا توقتايدى. بالا مۇقاعالي ءوزى دە قيىن كەزەڭدەگى جەتىمدىكتى باستان كەشەدى. سودان دا بولار، تىك مىنەزدى، جاعىمپاز جالتاقتىقتى سۇيمەيتىن بىربەتكەي بولىپ وسەدى. ءبىراق، ولەڭگە دەگەن ماحابباتىن ەشقانداي مايدان وتى وشىرە المادى. اكەسىنە دەگەن ساعىنىشىن:“سەنبەيمىن اكەڭ ءولدى دەگەنگە مەن، سەبەبى ول، ۇيىمىزدەن ءتىرى اتتانعان” دەگەن جىر جولدارىمەن ورنەكتەدى.
مۇقاعالي ماقاتايەۆ – ەشقاشان ورتايمايتىن، سونبەيتىن مول قازىنا قالدىرعان اقىن. ءوزىنىڭ كوزى تىرىسىندە«يليچ»، «ارمىسىڭدار دوستار» (1966)، «قارلىعاشىم كەلدىڭ بە؟» (1968)، «ماۆر» (1970)، «ءشوپ جاپىراقتارى»، «سونەتتەر»، «قۇدىرەتتى كومەديا»، «داريعا جۇرەك» (1972)، «اققۋلار ۇيىقتاعاندا» (1974)، «شۋاعىم مەنىڭ» (1975)، «ءومىر - داستان» (1976) سەكىلدى بارلىعى 11 كىتابى جارىق كوردى. اقىن 1948 - 49 جىلدارى قازمۋ - دىڭ زاڭ فاكۋلتەتىندە، الماتى شەت تىلدەر ينستيتۋتىندا، 1973 - 74 جىلدارى ماسكەۋدەگى ادەبيەت ينستيتۋتىندا وقىعان. ونىڭ 1949 جىلى نارىنقول اۋداندىق “سوۆەتتىك شەكارا” گازەتىندە العاش رەت «قىرمان باسىندا»، «قويشى بالا اكىتاي» ولەڭدەرى جارىق كورەدى. الاڭسىز كۇلكىسىن سوعىس ۇرلاعان وزگە دە قۇربى - قۇرداستارى ءتارىزدى مۇقاعالي دا تاعدىردىڭ اششى ءدامىن تىم ەرتە تاتتى. بۇل رەتتە ''نەڭدى سەنىڭ اڭسايمىن، بالا شاعىم؟ '' اتتى ولەڭىندە:
اڭىزداردان تەرە ءجۇرىپ ماساقتى،
راس، راس كوزىمىزدەن جاس اقتى.
ءبىراق سول ءبىر داۋىل جىلدار، وت جىلدار،
بارىمىزدەن ءبىر - ءبىر باتىر جاساپتى.... دەپ جىرلادى.
ءوزىنىڭ «كۇندەلىگىندە» اقىن 1976 جىلدىڭ 14 اقپانىندا بىلاي دەپ جازىپتى:
«مەنىڭ قىمباتتى دوستارىم! ەگەر سىزدەر شىنىمەن مەنىڭ ءومىربايانىمدى، تۆورچەستۆومدى زەرتتەمەك بولساڭدار، وندا مەن نە جازسام، سونىڭ ءبارىن تۇگەل وقىپ شىعۋدى ۇمىتپاعايسىزدار. مەنى ءوز ولەڭدەرىمنەن ءبولىپ قاراماۋلارىڭىزدى وتىنەم. ەستەرىڭىزدە بولسىن، مەنىڭ ولەڭىم جەكە تۇرعانىندا تۇك تە ەمەس. بىرىكتىرىپ قاراعاندا ول پوەما ىسپەتتى.
سوندىقتان مەن ءوزىمنىڭ «مەنىم» ارقىلى جاسىرماي، جاپپاي ءومىرىمنىڭ شەجىرەسىن جاساپ شىقتىم. جانىمنىڭ مۇڭى مەن قۋانىشى - ءبارى سوندا. سولار باسقا جۇرەكتەرگە ءوز ساۋلەسىن تۇسىرۋگە ءتيىس دەپ ويلايمىن.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
