InfoHub Logo

بىلتە كەلىننىڭ ءسۇدىنى ونشا سىناسىز ادام ەمەس ەدى. ويتكەنى اكەسى شويقارا اقادىرداعى جالعىز ءۇيلى بالقاردىڭ قىزىنا ۇيلەنگەنشە اۋەلى ايتقان ءسوزى:

— ءوزىم شويقارامىن، ەڭ بولماسا بالالارىم جۇرت كوڭىل اۋداراتىن بولىپ بوزاڭ تارتىپ تۋسىن دەپ بالقار قىزىنا ۇيلەندىم،— بولىپتى. شويقارانىڭ قىزىنىڭ ءبارى ويىنان شىقپاي، شويقارادان شويداي قارا بولماعانىمەن، قوڭىرقاي تارتىپ تۋعان ەكەن. سول شوي قارادان تۋعان قوڭىر قىزدىڭ ءبىرى ءبىزدىڭ اۋىلعا تاپ بولماسى بار ما؟ شىنىن ايتۋ كەرەك، كەلىنىمىزدىڭ كوركى — مۇرىنى. سولاي دەپ ايتپاسقا امال جوق. ويتكەنى بىلتە كەلىننىڭ مۇرىن ءپىشىمى وزگەشە، جازىق دالاعا بىتكەن جالعىز توبەدەي، الدە قورا تورىندە شوڭقايىپ وتىرعان توبەتتەي قوڭىرقاي وڭىندە كولبەپ جاتادى. سوندىقتان دا ابىسىن-اجىن العاش كورگەندە-اق سىردەسكى بولىپ، اتىن ابدەن دۇعاداي جاتتاپ العانشا بىلگەنى «شوڭ مۇرىن كەلىن» دەسىپ ءجۇردى.

بويى بيىك بىلتە كەلىن دۇربەلجىندەۋ ايەل بولدى. تىلىڭە شوق تۇسكىر الگى شاپشاڭ سارى جىپبيكە قاينىسىن كەمىتكەن كەزدە «سەنىڭ تومار تەبەرىڭ» دەيدى. جاسىنان كىم كورىنگەننەن سەزدى كوپ ەستىپ، جەتىم وسكەن داركەن وندايدى كوڭىلىنە الا بەرمەيدى. ال بىلتە دە جۇرتتىڭ ارتىق-كەمدى ءسوزىن ەلەڭ قىلمايدى. كەيدە ونى كورگەن ەنە اتاۋلىلار «ءاي مىناۋ بىلتە ءبىر مىڭ بولعىر، قۇداي وزىنە بەرگەلى تۇرعان ادام»، دەسەدى. ءبىر قىزىق جەرى بىلتەگە ول جاقسى سەزىڭ دە اسەر ەتە بەرمەيدى. ىرجيىپ قانا بوياۋ كۇلىپ قويا سالادى.

العاش كەلگەن جىلى-اق بىلتە ەكى قابات بولىپ، تۇڭعىشىن تۋدى. قىز بولدى. «ىرىس الدى قىز دەگەن» دەستى، ءبارىن جايعاستىرىپ جۇرەتىن ابىسىن-اجىن. العاشقى پەرزەنتتىڭ اتى التىن قويىلىپ، شىلدەحانا وتكەننەن كەيىنگى جەردە بىلتە ەتەيىپ، بۇرىنعى از جاراتىلماعان دەنەسى بولپيىپ، جاۋىرىنى كۇرجيىپ، بوكسەسى جايىلىپ بارا جاتتى.

— ءاي، مىنا نەمە ءبىر بالا تۋعاندا مىنانداي بولدى، كەلەسى بالالارىنان كەيىن قايتەدى؟— دەپ ءجۇردى اعايىن تۋعاننىڭ بارلىق اۋىر سالماعىن «جالعىز» كوتەرىپ، ءبارىن ءوزى ادام ەتىپ جۇرگەن جىپبيكە.

— بالا ەڭبەك سالا باستاعاندا كەلىننىڭ ەتى دە قايتادى،— دەيدى ءوز ەنەسى ءباتىش. ءبىراق ءباتىش ايتقانداي بىلتە كەلىن بالا ەڭبەك سالماق تۇگىل، قاز تۇرىپ جۇگىرىپ كەتكەندە دە قايتا جيناقى تارتىپ، شىبىقتاي بۇرالىپ شىعا كەلمەدى. سول دۇربەلجىندەۋ، ولاق قاتىن تىككەن بەس بيەنىڭ ساباسىنداي بالپايىپ، بۋناق-بۋناق قالپىندا قالا بەردى.

ارادا ەكى-ۇش جىل ءوتىپ، بىلتە كەلىن تاعى دا ەكى رەت بوسانىپ، ەكى قىز تۋدى.

— ەڭ بولماسا بىرەۋى ۇل بولمادى-اۋ،— دەگەن باتىشكە تاعى دا وسىندايدا دايىن تۇراتىن جىپبيكە:

— «ۇل تاپپاس ايەل بولماس تۇرارىن ايت، مال تاپپاس ەركەك بولماس قۇرارىن ايت» دەگەن ەمەس پە، جەڭەشە. ءۇش قىزدان كەيىن ءبىر ۇل بولاتىن شىعار،— دەپ جۇباتتى. ال ءۇش قىزدان كەيىن بىلتە شار تارتىپ، بۇرىنعىدان ەداۋىر ەتەيە ءتۇستى. ەندى ءباتىش بايبىشە ۇل اڭگىمەسىن قويا سالىپ، «ەي، وسى نەمە ءى ىم ەتەيىپ بارادى، ەندى بالا تۋۋدى ءبىرجولا قويىپ جۇرمەسە»،— دەگەن كۇدىگىن كۇندە ايتاتىن بولدى.

— وۋ، جەڭەشە-اۋ، «كەلىن قايىن ەنەنىڭ توپىراعىنان»،

ول ارىقتاپ قالپىنا كەلەدى دەگەنىڭ قانە؟ ال جىپبيكەگە شىر بىتپەيدى دەپ پالە سالۋشى ەدىڭ باسىما، مىنا كەلىنىڭ ولسە ءبىر تەبەنى مايلايدى، ءبارىمىزدىڭ كەمتامامىزدى وسى تولتىرادى، ءالى،— دەپ جىپ-جىپ ەتتى. ءباتىش بايبىشە «قاپ، مىنا جىپبيكەنىڭ تاباسىنا قالدىم-اۋ»، دەپ ىشتەي رەنجىسە دە، وقىسىن سىرتىنا شىعارمادى:

— قويشى، ءارى جىپىلداماي،— دەي سالدى.

ءبىر كۇنى كورشىدەگى كۇمىس دەگەن قىزدى الىپ قاشىپ كەتكەن كۇيەۋ جەرگەمباي كەلىپ قاينىنا ءتۇستى. كورشى-قولاڭ، كەلىن-كەپشىك مۇندايدا قالا ما، سويىلعان ەكى-ۇش قويدىڭ ىشەك-قارنى ارشىلىپ، ەت شەتىنەن جەر وشاقتاعى قازاقتا ءتۇسىپ جاتتى. كەيبىر قاشاندا قازان-وشاقتىڭ باسىن بەرمەيتىن ايەلدەر كوكباۋىرعا پىشاق جۇگىرتىپ، ىشىنە قويدىڭ ءىش مايىن تىعىپ، وتقا كومىپ تە تاستادى. وتكەن جولعى ءبىر تويدا وتقا پىسىرىلگەن وسى ءبىر قۇيقالاق تاعامنىڭ ءبىر تىستەمى بىلتە اۋزىنا زورعا ءتيىپ ەدى. ءتىپتى بال تاتيدى دەسە بولادى. مۇنداي ءدامدى تاماقتى ول تۋمىسىندا جەپ كورمەگەن سياقتى. «سەن-اق ايدا. ول، اس ىشكەندە پايدا بول» دەپ تۋرادى ەكەنسىڭ دەپ قاتىندار بۋتان بارماقتىڭ باسىن دايىن زورعا ءۇزىپ بەرىپ ەدى. سوندا «قولىڭ جەتپەگىر»— دەپ ۇيىنە وشاق باسىنداعىلاردى قارعاي-قارعاي كەتىپ ەدى. ەندى مىنە، وتقا پىسكەن تالاق تۇگىل، توق ىشەكتى جەۋدىڭ دە ءساتى ءتۇسىپ تۇر. بىلتە كەلىن كەڭ سالعان ۇلكەن جەز لەگەندى ىشىندە قالعانىن وتقا توگىپ بوساتىپ الىپ، توڭكەرىپ قويدى. سونان سوڭ بۇل كەزدە اجەپتاۋىر مولايىپ قالعان دەنەسىن زورعا يگەرىپ، سونىڭ ۇستىنە ءدۇمىن توسەل وتىردى. كىرلەننىڭ ءتۇبى بىلتەنى اۋىرسىنعاداي تۇيەباس ويناعاندا كوپتىڭ ەڭ استىندا قالعان بالانىڭ «ويباي، قابىرعام» دەگەنىندەي قىڭىر ەتتى. كىرلەن بىلتەنى اۋىرسىنعانداي قايتا دىبىس شىعارا الماي تۇنشىعىپ قالدى. شاماسى توڭكەرگەندە ۇستىنە قاراي شىعىپ تۇرعانى ءتۇبى استىنا قاراي مايىسىپ تىنسا كەرەك. بىلتەنىڭ ءوزى دە وتىرعاندا اۋىرسىنىپ، سيقىرشىلاپ ءبىر كۇرسىنىپ قويدى.

ايەلدەر وزدەرىنىڭ قامىن ەرتە ويلاعان ەكەن. ءالى ەتتىڭ ءبارى قازانعا ءتۇسىپ بىتپەپتى. شەتىنەن جۋىپ سالىپ جاتىر. ناق وسى ءبىر ساتتە قاشاندا اۋىلدىڭ قازانىن باسقارىپ جۇرەتىن قانشاي كەلىپ:

— ۇلتاباردى تازارتتىڭدار ما؟— دەپ سۇرادى.

— تازارتپاق تۇگىل قازانعا سالىپ تا قويدىق،— دەپ جاۋاپ بەردى وت كوسەپ، كوڭدى دۇرىستاپ قالاپ جاتقان نۇركەن دەگەن كورشى ايەل.

ۇلتابار! بۇل نە بولدى ەكەن؟ بۇرىن ناعىپ ول بىلتەنىڭ قۇلاعىنا تيمەگەن؟ اتى قانداي جاقسى ەدى. ۇلتابار دەپ تەگىن قويىلا سالماعان شىعار. قازاق جەر-سۋ اتتارىن، وسى سياقتى نارسەلەردى قاشاندا ءدال اتاۋشى ەدى عوي. جەزقازعان دەسە، سول جەردەن جەز كەنى شىعىپ جاتىر. التىنقازعان دەگەن جەرگە دە شاحتا ورناعانى اناۋ. المالى، ورىكتى، ءتورىڭدى دەگەن جەرلەردىڭ ءبارى دە اتىنا ساي. ماۋەسىنىڭ ءبىرى ءپىسىپ، ءبىرى ءتۇسىپ جاتقانى. سۇراسا ما ەكەن؟ مۇمكىن سونى كەسە ابىسىن-اجىننىڭ «وڭكەي قىز تۋدى» دەگەن پىشى-پىشىسىنەن دە قۇتىلىپ قالار ما ەدى، قايتەر ەدى. اشىق ايتپاسا دا «ۇلدىڭ ءجونى باسقا عوي» دەپ اپامنىڭ بالاسىنىڭ قىڭقىلداپ قوياتىنى تاعى بار. ال ءوزىمنىڭ اپام (ەنەسىن ايتادى) ءتىپتى «مۇنىڭ شەشەسى قىزدان باسقا تۇك تاپپاعان نەمە بولسا كەرەك»، دەپ ءولىپ قالعان شەشەمنىڭ ءارۋاعىن قوزعايتىنى اناۋ. بىلتە ناق وسى ءبىر جەردەن وزىنە ءبىر جاقسىلىق جۇعا كەتەيىن دەپ تۇرعانداي سەزىندى.

كۇن كەشكىرىپ بارا جاتتى. وشاق باسى قوڭىرسىعان، مال سويىلعان جەرگە اۋىل ءيتىنىڭ ءبارىنىڭ جينالاتىن ادەتى. ىرىلداسىپ، تالاسىپ جاتىر. وعان بالالاردىڭ ىزىڭ-شۋى قوسىلادى. مۇنىڭ ءبارى اۋىل كەشىنە بەرىلگەن ءبىر مۋزىكالىق ىرعاقتاي ەستىلەر ەدى. بىلتە وسىنىڭ بارىنە دە بوي تۇرمەي، قۇلاق سالماي وتىرا بەردى. ويىنداعى بارى ۇلتابار عانا.

— جەڭەشە،— دەدى ءبىر كەزدە ول بار باتىلدىعىن بويىنا جيناپ،— ۇلتابار دەگەن قانداي ەگ!

— كورسەتەيىن ساعان ۇلتاباردى. كورمەگەن بە ەدىڭ؟— دەدى، نۇركەن "پالەن جىل بويى ماي ءسىڭىپ سابىنا دەيىن سارعايىپ، الدە قوڭىرايىپ بەلگىسىز تۇسكە ەنگەن ۇلكەن قارا كەپسەردى قولىنا الىپ. ول وسى ءبىر شاقتا شىمىرلاپ قايناپ، جاڭا ءپىسىپ جاتقان جاس ەتتىڭ حوش ءيىسىن قۇبا دالاعا تاراتىپ تۇرعان ون ەكى قارىس تاي قازاندى كەپسەرمەن اۋدارىستىرا باستادى. سالدەن كەيىن ءجوندى بىلەكتەي قاتپار-قاتپار ۇلتاباردى قازان تۇبىنەن الىپ شىقتى. ءىشىنىڭ قانداي ەكەنىن كىم ءبىلسىن، سىرتى قارىننىڭ ءىشى تۇستەس تىم «مەنى جەي عوي» دەيتىن تاماق ەمەس سياقتى، تور كوزدەنىپ، تۇك-تۇك بولىپ تۇرعانىن بايقادى.

— مىنە، ۇل تاپتىراتىن ءدامدى تاماق وسى،— دەدى نۇركەن مىنا قازانداعى سورپاعا قايتا باتىرىپ جاتىپ، كۇلىپ.

— ياپىر-اي، ءا!

اۋىلدىڭ قازانى ءتۇندى ورتالاپ بارىپ وتتان تۇسەتىنى بەلگىلى. كۇندە كۇننىڭ باتىسىمەن توسەككە باسى تيەتىن بىلتە ۇيقى قاتتى قىسقانىمەن وشاقتىڭ باسىنان كەتپەدى. ەڭ بولماسا ول باسقا ايەلدەر سياقتى بەل شەشىپ، بىلەك سىبانىپ كىرىسىپ كەتپەگەنىمەن وتتىڭ باسىن سىرا وتىرمادى. توبەگە ورناتقان وباداي بولىپ قيمىلسىز قاتىپ قالعان-دى. الدەن ۋاقىتتا قازانداعى ەت تۇسىرىلگەندە وعان جان ءبىتتى. «قايناعالار جەيتىن سۇيەگىم اۋىرىپ بارادى» دەمەگەنىمەن بىلتە دە قايىن اعا، قايىن اتا دەپ يمەنۋدى بىلمەيتىن، ولارمەن قىسقا كويلەگىنەن تىزەسىن سورايتىپ شىعارىپ، سانىن جالتىراتىپ قاتارلاسىپ وتىرا بەرەتىن. ءبىر قاراعان كىسىگە ونىڭ بۇل قىلىعى مەنى قايتسەڭ ۇيالتاسىڭ دەپ ادەيى وتىرعانداي كورىنەتىن. كەلىن قىمتانباعانعا قايىناعالار قىسىلعانىمەن، ۇيدەن شىعىپ كەتسىن بە، كەلىن جاققا كەز سالماۋعا تىرىسىپ شىداپ وتىراتىن. ەت تۇسىرىلگەندە ۇيگە بەتتەگەن بىلتە تۋرا توردەگى ەكى قۇدانىڭ ورتاسىنا بارىپ وتىرىن الدى. بۇل كىم دەمەگەن قۇدالار ونى وسى اۋىلداعى اكىم ايەلدەردىڭ ءبىرى شىعار دەپ وزدەرىنە وزدەرى ىشتەي جاۋاپ بەرىپ، تىنىش وتىرا بەردى.

بىلتە بىلگەندەي وتىرىپتى. ۇلتابار تۋرا وسى وتىرعان تاباققا ءتۇسىپتى. ۇلتابار — قويدىڭ قازىسى ىسپەتتى. ونى قوناققا ەت ۇستىنە جاپىراقتاپ تۋراپ بەرەتىن قازاقتىڭ ەجەلگى ادەتتەرى.

قوناقتار ورتادان كەلىپ ورىن العان بىلتە كەلىننىڭ تاماق جەسىنە تاڭ قالسا دا، سىرتىنا شىعارمادى. اسىرەسە ۇلتاباردىڭ مايىن شايناعاندا قۇدالار وعان قاراي المادى. «ەركەكتىڭ مەشكەيى قۇت، ايەلدىڭ مەشكەيى جۇت» دەگەندى جاسىنان جاتتاپ ەسكەن تىم قازاقى قوناقتاردىڭ تاباققا قول سالىسى سيرەگەن كەزدە دە، بىلتەنىڭ ساۋساقتارى كورسەننىڭ ءتۇبىن شارلاپ ءجۇر ەدى...

ەرتەڭىنە بىلتە اۋىرىپ قاندى. ءبىراق ونىمەن ول ۇلتابار جەۋدى دوعارعان جوق. ول ەندى مال سويعان جەردى اڭدىپ ءجۇرىپ ۇلتابار سالىنعان تاباقتىڭ ءتۇبىن شەگەلەمەي قايتپايتىن بولدى. وشاق باسىنداعى ءسوزدى باسقا ابىسىن-اجىن قايدان ءبىلسىن، العاش بىلتە ۇلتابار سۇراعاندا بىرىنە-بىرى:

— جەرىك ەكەن،— دەپ سىبىرلاسىپ الىپ ۇلتاباردان قولاقپانداي قىلىپ كەسكىزىپ الىپ، اكەلىپ بەرىسىپ ءجۇردى. ول كەزدە ونى ەشكىم سوكەت كورگەن دە جوق. ءبىرازدان كەيىن مايعا ابدەن كونىگىپ العان بىلتە ۇل تابامىن دەپ ءبىر اۋىلدىڭ سويعان مالىنىڭ ۇلتابارىن ىزدەپ ءجۇرىپ، تەگىس جەي باستاعاندا كوبى-اق وعان «ۇل تاباسىڭ» دەپ كەلەكە ەتىپ، نە كۇلە قارايتىن بولدى. ءبىراق ونى ەلەڭ قىلعان بىلتە جوق، ىرجيىپ كۇلەدى دە قويادى.

ارادا بىرەر جىل وتكەندە بىلتەنىڭ ەكى جاۋىرىنىنىڭ اراسىنان كادىمگىدەي وركەش پايدا بولدى. بارلىق دەنەسى تولىسىپ، ءار جەردەن بولتەك-بولتەك ەت ءبىتىپ، بۇرىنعى بۇرىنعى ما، باتپانداي اۋىر تارتتى. قاراسانىنان دا ەكىنشى قۇيرىق كىنا بولدى. باياعى شوڭ مۇرىن دا وسى كەزدە الاسارىپ، ءتامپيىپ قالدى. ەندى ول ۇل ەمەس، قىز دا، قىز ەمەس، قىزىل ءجۇن دە تاپپايتىن بولىپ ماي باسىپ كەتتى.

1980

---