InfoHub Logo

اقسۇيەك
اقسۇيەك – جىگىتتەر مەن قىزدار جينالىپ، جازدىڭ ايلى تۇنىندە اشىق دالادا وينايتىن قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىنى. ويىنعا ۇزاق ۋاقىت كۇن كوزىندە جاتىپ ابدەن قۋراعان مال سۇيەگى نە قابىعى ارشىلعان، ۇستاۋعا ىڭعايلى اق تاياقشا پايدالانىلادى. ويىنشىلار ەكى توپقا ءبولىنىپ، ارنايى سىزىلعان شەڭبەر بويىنا ورنالاسادى. جەرەبە بويىنشا ويىندى باستاۋ كەزەگى كىمگە تيسە، سول سۇيەكتى الىسقا لاقتىرادى. قالعان ويىنشىلار تەرىس اينالىپ تۇرادى. سودان سوڭ ولار اق سۇيەكتى ىزدەۋگە كىرىسەدى. تاپقان ادام «اك سۇيەك! اق سۇيەك!» دەپ الدىن الا بەلگىلەنگەن مارەگە جۇگىرە جونەلەدى. قارسىلاستارى قۋىپ جەتىپ، قولى ءتيىپ ۇلگەرگەنشە كەلەسى ويىنشىعا اق سۇيەكتى لاقتىرىپ ۇلگەرۋگە نەمەسە قولىنداعى سۇيەكتى بەرۋگە مىندەتتى. وسىلاي اقسۇيەكتى بىر-بىرىنە لاقتىرىپ، قول جالعاپ، مارەگە جەتكىزگەن توپ قاجەتتى ۇپايدى الادى دا، لاقتىرۋ كەزەگىنە يە بولادى. قانشا ۇپاي جيناعانشا وينايتىندارى الدىن الا كەلىسىلەدى.

ەكىنشى ءتۇرى. ويىن كەزىندە ەكى توپتىڭ ويىنشىلارى ءبىر-بىر كيىمىن نە بولماسا زاتتارىن (قامشى، ورامال، بەلدىك، اياق كيىم، ت.ب.) ءبىر ورىنعا جينايدى. وسى جەر «سال» (قازىنا) دەپ اتالادى. ءاربىر ۇتىس سايىن جەڭىلگەن توپ ءوز «قازىناسىنىڭ» بىرەۋىن بەرىپ وتىرادى. ويىن ءبىر توپتىڭ «سالى» تاۋسىلعانشا سوزىلادى. سوڭىندا ۇتىلعاندار ءان شىرقاپ، بي بيلەپ نەمەسە ءازىل ايتۋ اركىلى ءوز زاتتارىن قايتارىپ الادى.

بەستاس
بەستاس (شەكەمتاس) – كوبىنە قىزدار وينايتىن ۇلتتىق ويىن. ول ءۇشىن دومالاق، ۇستاۋعا ىڭعايلى بەس تاس، وتىرىپ ويناۋعا ىڭعايلى تەگىس جەر كەرەك. ويىن بىرنەشە ساتىدان تۇرادى.

1. «بىرلىك». ويىنشى بەس تاستى جەرگە شاشادى. تاڭداپ الىنعان قاقپا تاستى ءبىر قولىمەن اسپانعا لاقتىرادى دا، جەردەگى بىرەۋىن كوتەرىپ قايتا توسىپ الادى. قالعاندارىن دا وسىلاي بىر-بىرلەپ كوتەرەدى.
2. «ەكىلىك». بۇل جولى ەكى تاستان كوتەرەدى.
3. «ۇشتىك». ءۇش تاستى بىرگە ءبىر رەت، جەكە تاستى ەكىنشى رەت جەردەن كوتەرەدى.
4. «تورتتىك». ءتورت تاستى بىرگە كوتەرۋ كەرەك.
5.«الاقان». ءتورت تاستى بىر-بىرلەپ الاقانعا جينايدى.
6. «ءتورتبۇرىش». ءتورت تاستى ءتورت جەرگە ءتورتبۇرىش جاساپ قويىپ، ولاردى تەز جيناپ الادى.
7. «ارتتان تاستاۋ». بىرلىكتەگىدەي ءبىر تاستى جەردەن كوتەرىپ الادى. قاقپا تاستى لاقتىرىپ، ەكىنشىسىن كوتەرگەنشە، العاشقىسىن قولدىڭ ارتىنان جەرگە تاستايدى. وسىلاي ءبارىن تاستاپ بولعاننان كەيىن ولاردى تۇگەل بىرگە كوتەرۋ كەرەك.

ويىننىڭ باسقا دا ساتىلارى بار. بەستاس، كوبىنە، ءبىر قولمەن وينالادى. تاستاردى ءتۇسىرىپ العان نەمەسە شارتتى ورىنداي الماعان ويىنشى كەلگەن ساتىسىندا توقتايدى. ويىندى كەلەسى كەزەكتەگى ويىنشى جالعاستىرادى. ويىن ساتىلارى ءار جەردە ءار ءتۇرلى بولۋى مۇمكىن. ساتىلار سانىنا شەك قويىلمايدى.

ارقان تارتۋ
ارقان تارتۋ – حالىق اراسىندا ەرتەدەن كەلە جاتقان تانىمال ويىنداردىڭ ءبىرى، ويىن مەرەكەلەردە، تويلاردا وتكىزىلەدى. سوڭعى كەزدەردە باستاۋىش سىنىپتاردىڭ دەنە شىنىقتىرۋ ساباقتارىندا، بالانى سەرگىتۋ ساتتەرىندە دە وينالىپ ءجۇر. كوپ كۇشى جۇمسالاتىندىقتان، ارقان تارتۋعا كوبىنە ەر ادامدار قاتىسادى. ويىن وتەتىن جەر تەگىس بولۋى شارت. الاڭ ورتاسىنا كولدەنەڭ سىزىق سىزىلادى. سىزىقتان تەپە-تەڭ قاشىقتىقتا ەكى مەجەنى بەلگىلەيدى. ويىنعا ەكى ۇشى تۇزاقتاپ بايلانعان ۇزىن ءجىپ نەمەسە ارقان كەرەك. ارقان تارتۋدىڭ ەكى ءتۇرى بار.

ءبىرىنشىسى – ەر ادامداردىڭ جەكپە-جەگى. كۇشتەرىن سىناۋ ءۇشىن ەكى جىگىت ورتاعا شىعادى. ولار بىر-بىرىنە قاراما-قارسى جۇرەلەپ وتىرادى دا، ارقاننىڭ بايلانعان ۇشىن موينىنا سالىپ، ەكى قولتىقتىڭ استىنان وتكىزەدى. تورەشىنىڭ بەلگى بەرۋىمەن ءار ويىنشى قارسىلاسىن ءوز جاعىنا كاراي تارتۋعا تىرىسادى. ەكەۋىنىڭ قايسىسى بەلگىلى مەجەگە بۇرىن تارتىپ جەتكىزسە، سول ۇتادى.

ەكىنشىسى – توپ بولىپ ويناۋ. وعان قاتىسۋشىلار تەڭدەي ەكى توپقا بولىنەدى. ارقاننىڭ قاق ورتاسىنان بەلگى ءۇشىن ءتۇيىن تۇيىلەدى. ويىنعا قاتىسۋشىلار ءوز توپتارىمەن بىرگە ەكى جاقتان ارقاندى بەلگە سالىپ ءوز جاعىنا قاراي تارتادى. ورتاداعى كولدەنەڭ سىزىقتان قاي توپ بۇرىن سۇيرەپ وتكىزسە، سولار جەڭىپ، جۇلدە الادى. ويىندا جەڭىسكە جەتۋ ءۇشىن قارا كۇشپەن قاتار ءار توپتىڭ قوزعالىسىنداعى ءبىرىڭعايلىق، ۇيىمشىلدىق قاجەت.

توعىزقۇمالاق
توعىزقۇمالاق – ادامنىڭ ويلاۋ، تالداۋ قابىلەتىن دامىتاتىن، ەسەپكە قۇرىلعان ويىن. ەرتە كەزدە مالشىلار وتاۋلاردى جەرگە ويىپ، قويدىڭ كەپكەن قۇمالاعىن تەرىپ الىپ ويناعان. وتاۋلاردىڭ 1-تاڭدىق، 2-كوشپەلى، 3-اتوتپەس، 4-اتسۇراتار، 5-بەل، 6-بەلباسار، 7-قاندىقاقپان، 8-كوكمويىن، 9-ماڭداي دەگەن اتاۋلارى بولعان. بۇل ويىندى قاي وتاۋدان باستايتىنىن بىلدىرگەن. قازىرگى كەزدە ارنايى جاسالعان ويىن تاقتاسىنىڭ بىرنەشە ۇلگىلەرى (دوڭگەلەك، سوپاقشا، ت.ب.) كەزدەسەدى. تاقتادا ءار ويىنشىنىڭ ءبىر قازانى، 81 كۇمالاق (قويدىڭ كەپكەن قۇمالاعىنا ۇقساس تاستار) سالىنعان توعىز وتاۋى بولادى. ساندارمەن بەلگىلەنگەن ءاربىر وتاۋعا توعىز قۇمالاقتان سالىنادى. ويىن وڭنان سولعا قاراي جۇرگىزىلەدى. ءبىرىنشى جۇرگەن ويىنشى تاڭداعان وتاۋىنداعى («ماڭدايدان» باسقا) قۇمالاقتاردى بىر-بىرلەپ كەيىنگى وتاۋلارعا سالىپ شىعادى. سوڭعى، قۇمالاعى جۇپتالعان وتاۋداعى قۇمالاقتاردى الىپ ءوزىنىڭ قازانىنا سالادى. وتاۋداعى قۇمالاق سانى جۇپ بولسا «جابىق وتاۋ»، تاق بولسا «اشىق وتاۋ» دەپ اتالادى. ويىن بارىسىندا قارسىلاسىنىڭ قۇمالاقتار سانىن تاق جاساپ، ءوز وتاۋلارىنداعىنى جۇپتاۋى كەرەك. جۇپتاعان وتاۋداعى قۇمالاقتاردى ويىنشىلار ءوز قازانىنا سالادى. تۇزدىق الۋ – ەكى كۇمالاعى بار قارسىلاسىنىڭ وتاۋىنا (توعىزىنشى وتاۋدان باسقا) بىرەۋىن سالۋ، ياعني وسىدان باستاپ وسى وتاۋعا تۇسكەن قۇمالاقتاردىڭ ءبارىن ءوزىنىڭ قازانىنا الۋ. «تۇزدىق» ءبىر-اق رەت الىنادى. ءبىرىنشى بولىپ قازانىنا 82 قۇمالاقتى جيناعان، نە قارسىلاسىن «اتسىراتۋ» (قۇمالاعى تاۋسىلعان) جاعدايىنا الىپ كەلگەن ويىنشى جەڭىسكە جەتەدى.

توبىق تىعۋ
توبىق تىعۋ – سەرتتەسىپ ويناۋدىڭ ءبىر ءتۇرى. مىسالى، جىگىت پەن قىز توبىق تىعىپ، التىن ساعاتقا سەرتتەسەدى. ءبىر جىلدان كەيىن بە، بەس جىلدان كەيىن بە، توبىقتى تىعۋعا العان جىگىت كەز كەلگەن ۋاقىتتا، كەز كەلگەن جەردە قىز «توبىعىمدى بەر» دەگەن كەزدە قولىنا ۇستاتا قويۋى كەرەك. ەگەر جىگىت توبىقتى تاۋىپ بەرە الماي قالسا، ۋادە بويىنشا كەلىسكەن نارسەسىن بەرۋى ءتيىس. ەگەر تاۋىپ بەرسە، قىز وعان كەلىسىلگەن زاتتى بەرەدى. بۇرىن مۇنداي ويىندار ەل اراسىندا كوپ بولعان. بۇل ويىن ۇقىپتىلىققا، بىرسوزدىلىككە تاربيەلەيدى.

جامبى اتۋ
جامبى اتۋ – شاۋىپ كەلە جاتقان اتتىڭ ۇستىنەن نىسانانى ءدال كوزدەپ، اتىپ ءتۇسىرۋ. ويىننىڭ شىعۋ تەگى اسكەري جاتتىعۋدىڭ پايدا بولۋىمەن بايلانىستى بولىپ، ونىڭ قاجەتتىگى XVIII عاسىرعا دەيىن ساقتالعان. مۇنداي جارىس وتكىزىلەتىن مەرەكەلەردە بيىك باعانا بولماسا ۇزىن سىرىق قادالىپ، ونىڭ ۇشار باسىنا نىسانا رەتىندە جامبى (كۇمىس قۇيماسى) ىلىنەتىن بولعان. ونى قىلمەن نەمەسە جىبەك جىپپەن بايلاعان. اتپەن شاۋىپ كەلە جاتقان كىسى ساداقپەن جامبىنى اتىپ ءتۇسىرىپ، جەڭىسكە جەتۋگە تىرىسقان. نىسانانى دالدەۋدىڭ باسقا دا تۇرلەرى كەزدەسكەن. مىسالى، جەردە تۇرىپ نەمەسە ات ۇستىندە وتىرىپ مىلتىقپەن اتۋ دا قولدانىلعان. جامبى اتۋ جىگىتتەردى شاباندوزدىقكا، مەرگەندىككە ۇيرەتۋدە ەلەۋلى ءرول اتقارعان.

ورامال تاستاۋ
ويىنعا قاتىسۋشىلارعا تۇراقتى شەك قويىلمايدى، 10-نان 20-عا دەيىن كىسى قاتىسا بەرەدى. ويىندى كەڭ بولمەدە، الاڭقايدا، اۋلادا ويناۋعا بولادى. ويىن شارتى: ويىنعا قاتىسۋشىلار ەكى توپقا ءبولىنىپ، اراقاشىقتىعى 5-15 مەتردەي جەرگە بارىپ، بىر-بىرىنە قاراما-قارسى قاتارعا تۇرادى. ويىننىڭ ءادىل قازىسى كەز كەلگەن جاقتىڭ ويىنشىسىنىڭ بىرىنە ورامال (نە سۇلگى) ۇسىنادى. ول ءوز كەزەگىندە ەكىنشى توپتاعى ويىنشىلار جاققا بارىپ، ورامالدى (سۇلگىنى) ەلەۋسىزدەۋ ەتىپ، ءبىر ويىنشىنىڭ اياعىنا تاستاۋعا تىرىسادى. سويتەدى دە، ءوزى دەرەۋ ورنىنا جەتۋگە اسىعادى. اياق استىنا ورامال (سۇلگى) تاستالعان كىسى سول بويدا الگىنى قۋىپ جەتىپ، ورامالمەن (سۇلگىمەن) ۇرۋعا تىرىسادى. سۇلگى تاستاعان ويىنشىنى ۇرىپ ۇلگەرسە، ونى ءوز توبىنا اكەلىپ قوسادى، ۇلگەرە الماسا، ءوزى سول جاقتا قالىپ قويادى.

سوقىر تەكە
ويىن ۇيدە دە، دالادا دا وينالا بەرەدى. ويىنشىلار شەڭبەر قۇرىپ، دوڭگەلەنە تۇرادى دا، ورتادا كوزى بايلانعان ءبىر ادامدى قالدىرادى. سوقىر تەكە - سول. قالعان ويىنشىلار سوقىر تەكەنى قولىمەن ءتۇرتىپ قويىپ، ودان اينالا قاشىپ جۇرەدى. ال سوقىر تەكە سول تۇرتكەن ادامدى ۇستاپ الىپ، تانۋعا ءتيىستى. ەگەر ول ۇستاعان كىسىسىن تانىسا، ونىڭ كوزىن بايلاپ، سونى سوقىر تەكە جاسايدى. ويتپەگەن جاعدايدا سوقىر تەكە ويىنى ءارى قاراي جالعاسا بەرەدى.

---