ۇلۋلار تيپىنە جاتاتىن جاندىكتەردىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىكتەرى
ساباقتىڭ تاقىرىبى:§45. ۇلۋلار تيپىنە جاتاتىن جاندىكتەردىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىكتەرى
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: وقۋشىلاردىڭ ءبىلىم داعدىسىن قالىپتاستىرۋ
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ. وقۋشىلاردىڭ ءوزىن – ءوزى دامۋىنا جەتەلەۋ جانە وقۋشىلاردىڭ ويلاۋ، ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن ارتتىرۋ.
تاربيەلىك: ۇقىپتىلىققا تاربيە جانە تابيعاتقا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن ارتتىرۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا ساباقتى يگەرۋ
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى:
ءى كىرىسپە
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: - وقۋشىلارمەن امانداسۋ
- سىنىپتىڭ تازالىعىن تەكسەرۋ
- سىنىپتىڭ كەزەكشىلىگىن انىقتاۋ
- وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ
- ساباققا دايىندىقتارىن تەكسەرۋ
ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ كەزەڭى:
1. دەنەسىندە قىلتاندارى بولمايتىن بۋىلتىق قۇرت.
2. قۇرامى ءنارۋىزعا باي، سۇلىكتىڭ سىلەكەيىندە بولاتىن، قاندى ۇيىتپايتىن ەرەكشە زات.
3. ەگىستىك جەردى جىرتقاندا قارعالار تەرىپ جەيتىن بۋىلتىق قۇرت.
4. ءارى اتالىق، ءارى انالىق جىنىس مۇشەلەرىنىڭ ءبىر قۇرتتىڭ بويىندا بولۋى
5. كوپقىلتاندى بۋىلتىق قۇرت
6. بۋىلتىق قۇرتتار ءتيپىنىڭ تەڭىزدە مەكەندەيتىن ءتۇرى.
7. شۇبالشاڭنىڭ قاننىڭ ءتۇسى
جاۋاپتارى.
1. سۇلىك
2. گيرۋدين
3. شۇبالشاڭ
4. گەرمافروديت
5. قۇمقازار
6. نەرەيدا
7. قىزىل
ءىى نەگىزگى ءبولىم. جاڭا تاقىرىپتى ءتۇسىندىرۋ كەزەڭى
ۇلۋلار دەنەسى جۇمساق، ءۇش قاباتتى، ەكىجاقتى سيممەتريالى كوپجاسۋشالى ومىرتقاسىز جاندىكتەر. ولاردىڭ دەنەسى باستان، تۇلعادان، اياقتان، باقالشاقتان جانە باقالشاق قالدىعىنان تۇرادى. ۇلۋلار تيپىنە بۇرىن «بىلقىلداقدەنەلىلەر» دەگەن اتاۋ پايدالانىلعان. ۇلۋلار تيپىندە 130 مىڭنان استام ءتۇر بار دەپ ەسەپتەلەدى.
ۇلۋلار ءتيپى
↓
باۋىراياقتىلار
قوسجاقتاۋلىلار
باساياقتىلار
ۇلۋلاردىڭ بۋىلتىق قۇرتتاردان نەگىزگى ەرەكشەلىگى – دەنەسى بۋناقتارعا بولىنبەيدى. تۇلعادان ەرەكشە قاتپارلى قابات – شاپانشا (مانتيا) تۇزىلەدى. تۇلعا مەن شاپانشا ارالىعىندا شاپانشا قۋىسى بولادى، ال شاپانشانىڭ ۇستىڭگى بەتىنەن باقالشاق قالىپتاسادى.
اسقورىتۋ جۇيەسى ەداۋىر كۇردەلى. دەنەنىڭ الدىڭعى بولىگىندەگى اۋىز تىسشەلەرى – ۇككى تىلگە جانە جۇتقىنشاققا جالعاسادى. «باۋىر» دەپ اتالاتىن اسقورىتۋ بەزىنىڭ اۋزى قارىنعا اشىلادى. كوپجاسۋشالى جاندىكتەردەن بۇرىن كەزدەسپەگەن اسقورىتۋعا قاتىساتىن بەز باۋىردى ۇلۋلاردان ءبىرىنشى رەت بايقايمىز.
تاعى ءبىر ەرەكشەلىك – ۇلۋلاردا قانتاراتۋ جۇيەسى اشىق. كوپتەگەن ۇلۋلاردىڭ قانى ءتۇسسىز. قاننىڭ ءتۇسى كوگىلدىر (باساياقتىلار) ۇلۋلار دا بار. جۇرەكتە ءبىر نەمەسە ەكى قۇلاقشا، ءبىر قارىنشا بولادى.
قۇرلىقتا تىرشىلىك ەتەتىن ۇلۋلار وكپەمەن تىنىس الادى. سۋدا تىرشىلىك ەتەتىندەرىنىڭ تىنىس الۋى شاپانشا استىندا ورنالاسقان جەلبەزەكتەر ارقىلى جۇزەگە اسادى.
ۇلۋلاردىڭ ءزارشىعارۋ جۇيەسى ءبىر نەمەسە ەكى بۇيرەكتەن جانە نەسەپاعار تۇتىكتەن قۇرالادى.
• باۋىراياقتى ۇلۋلار كلاسى.
بۇلار – تەڭىزدە جانە قۇرلىقتا تىرشىلىك ەتەتىن جاندىكتەر. ولاردى كولدەردەن، توعانداردان، سۋقويمالاردان دا كەزدەستىرۋگە بولادى. تۇيىرتەك، جۇمىرلاق كولدەردە جانە توعانداردا ءومىر سۇرەدى. شالشىق ۇلۋى، توسپاۇلۋ جانە قوشمارمۇيىزدەر باياۋ اعاتىن سۋقويمالاردا كەزدەسەدى. ءجۇزىم ۇلۋىن – جۇزىمدىكتەن، ال جالاڭاش شىرىشتى باۋ – باقشالار مەن وزگە زاتتار استىنان كەزدەستىرە الامىز.
• قوسجاقتاۋلى ۇلۋلار كلاسى.
بۇلار – جەر شارىنا كەڭ تارالعان كوپجاسۋشالى جاندىكتەر. ولار مۇحيتتا، تەڭىزدە، تۇششى سۋقويمالارىندا، وزەندەردە تىرشىلىك ەتەدى. قۇرلىقتا كەزدەسپەيدى. قوسجاقتاۋلى ۇلۋلار كلاسىنىڭ وكىلى ايقۇلاق. ولاردىڭ باقالشاعى اشىپ – جابىلاتىن ەكى جاقتاۋدان تۇرادى. سوندىقتان بۇل جاندىكتەر قوسجاقتاۋلى ۇلۋلار دەپ اتالعان.
• باساياقتى ۇلۋلار كلاسى.
ولار – ەڭ جوعارى قۇرىلىمدى جاندىكتەر. بۇلاردا باقالشاق جويىلىپ كەتكەن. سۋى تۇزدى جانە وڭتۇستىكتەگى تەڭىزدەردە، مۇحيتتاردا عانا ءومىر سۇرەدى. باساياقتى ۇلۋلار – وتە ءىرى جاندىكتەر. باساياقتىلاردىڭ دەنەسى باستان جانە تۇلعادان قۇرالادى. قارمالاۋىشتاردىڭ ىشكى جاعىندا بىرنەشە قاتار ساقينالانعان سورعىشتار بار. سەگىزاياقتار قارمالاۋىشتاردىڭ جاردەمىمەن سۋ تۇبىندە ءجۇرىپ، كورەگىن اۋلايدى. كاراكاتيسا جانە كالمار وتە باياۋ ءجۇرۋ ءۇشىن قارمالاۋىشى مەن باسىن الدىعا قاراتىپ جۇزەدى.
4 – سەگىزاياق، 5 – كالمار، 6 – كاراكاتيسا
ءىىى قورىتىندى. بەكىتۋ كەزەڭى.
كەستە تولتىرىپ، دۇرىسىنا (+) بەلگىسىن، دۇرىس كەلمەگەنىنە (-) تاڭباسىن قويىڭدار
ۇلۋلار ءتيپى دەنە قۋىسى اسقورىتۋ جۇيەسى ارتقى ىشەك انال تەسىگى تىنىسالۋ جۇيەسى قانتاراتۋ جۇيەسى سورعىشتار پايدا بولعان جاڭا جۇيە تۋرالى قىسقاشا بايانداپ جازىڭدىر
1. ءجۇزىمۇلۋ
2. ايقۇلاق
3. كالمار
جۇمباق شەشۋ
اياعى، تۇلعا، باسى بار،
سىرتىندا ساۋىت تاسى بار..
ويلانىپ كور بالالار،
شەشۋىن ونىڭ تابىڭدار.
(ۇلۋ)
اياعى بار باسى جوق،
تۇلعاسى بار قارنى توق
ەكى جاقتاۋ قورعانى،
ول بولماسا سورلادى.
(ايقۇلاق)
باقالشاعى جوق سىرتىندا،
ۇككىسى بار ۇرتىندا.
قورەگىن ۇستار تاياعى،
ارقانعا ۇقساس اياعى (سەگىزاياق)
IV ءۇي تاپسىرماسىن بەرۋ كەزەڭى: §45 وقۋ، 209 بەتتەگى «ءبىلىمىڭدى سىنا»
V باعالاۋ. وقۋشىلاردى باعالاۋ.
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: وقۋشىلاردىڭ ءبىلىم داعدىسىن قالىپتاستىرۋ
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ. وقۋشىلاردىڭ ءوزىن – ءوزى دامۋىنا جەتەلەۋ جانە وقۋشىلاردىڭ ويلاۋ، ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن ارتتىرۋ.
تاربيەلىك: ۇقىپتىلىققا تاربيە جانە تابيعاتقا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن ارتتىرۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا ساباقتى يگەرۋ
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى:
ءى كىرىسپە
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: - وقۋشىلارمەن امانداسۋ
- سىنىپتىڭ تازالىعىن تەكسەرۋ
- سىنىپتىڭ كەزەكشىلىگىن انىقتاۋ
- وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ
- ساباققا دايىندىقتارىن تەكسەرۋ
ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ كەزەڭى:
1. دەنەسىندە قىلتاندارى بولمايتىن بۋىلتىق قۇرت.
2. قۇرامى ءنارۋىزعا باي، سۇلىكتىڭ سىلەكەيىندە بولاتىن، قاندى ۇيىتپايتىن ەرەكشە زات.
3. ەگىستىك جەردى جىرتقاندا قارعالار تەرىپ جەيتىن بۋىلتىق قۇرت.
4. ءارى اتالىق، ءارى انالىق جىنىس مۇشەلەرىنىڭ ءبىر قۇرتتىڭ بويىندا بولۋى
5. كوپقىلتاندى بۋىلتىق قۇرت
6. بۋىلتىق قۇرتتار ءتيپىنىڭ تەڭىزدە مەكەندەيتىن ءتۇرى.
7. شۇبالشاڭنىڭ قاننىڭ ءتۇسى
جاۋاپتارى.
1. سۇلىك
2. گيرۋدين
3. شۇبالشاڭ
4. گەرمافروديت
5. قۇمقازار
6. نەرەيدا
7. قىزىل
ءىى نەگىزگى ءبولىم. جاڭا تاقىرىپتى ءتۇسىندىرۋ كەزەڭى
ۇلۋلار دەنەسى جۇمساق، ءۇش قاباتتى، ەكىجاقتى سيممەتريالى كوپجاسۋشالى ومىرتقاسىز جاندىكتەر. ولاردىڭ دەنەسى باستان، تۇلعادان، اياقتان، باقالشاقتان جانە باقالشاق قالدىعىنان تۇرادى. ۇلۋلار تيپىنە بۇرىن «بىلقىلداقدەنەلىلەر» دەگەن اتاۋ پايدالانىلعان. ۇلۋلار تيپىندە 130 مىڭنان استام ءتۇر بار دەپ ەسەپتەلەدى.
ۇلۋلار ءتيپى
↓
باۋىراياقتىلار
قوسجاقتاۋلىلار
باساياقتىلار
ۇلۋلاردىڭ بۋىلتىق قۇرتتاردان نەگىزگى ەرەكشەلىگى – دەنەسى بۋناقتارعا بولىنبەيدى. تۇلعادان ەرەكشە قاتپارلى قابات – شاپانشا (مانتيا) تۇزىلەدى. تۇلعا مەن شاپانشا ارالىعىندا شاپانشا قۋىسى بولادى، ال شاپانشانىڭ ۇستىڭگى بەتىنەن باقالشاق قالىپتاسادى.
اسقورىتۋ جۇيەسى ەداۋىر كۇردەلى. دەنەنىڭ الدىڭعى بولىگىندەگى اۋىز تىسشەلەرى – ۇككى تىلگە جانە جۇتقىنشاققا جالعاسادى. «باۋىر» دەپ اتالاتىن اسقورىتۋ بەزىنىڭ اۋزى قارىنعا اشىلادى. كوپجاسۋشالى جاندىكتەردەن بۇرىن كەزدەسپەگەن اسقورىتۋعا قاتىساتىن بەز باۋىردى ۇلۋلاردان ءبىرىنشى رەت بايقايمىز.
تاعى ءبىر ەرەكشەلىك – ۇلۋلاردا قانتاراتۋ جۇيەسى اشىق. كوپتەگەن ۇلۋلاردىڭ قانى ءتۇسسىز. قاننىڭ ءتۇسى كوگىلدىر (باساياقتىلار) ۇلۋلار دا بار. جۇرەكتە ءبىر نەمەسە ەكى قۇلاقشا، ءبىر قارىنشا بولادى.
قۇرلىقتا تىرشىلىك ەتەتىن ۇلۋلار وكپەمەن تىنىس الادى. سۋدا تىرشىلىك ەتەتىندەرىنىڭ تىنىس الۋى شاپانشا استىندا ورنالاسقان جەلبەزەكتەر ارقىلى جۇزەگە اسادى.
ۇلۋلاردىڭ ءزارشىعارۋ جۇيەسى ءبىر نەمەسە ەكى بۇيرەكتەن جانە نەسەپاعار تۇتىكتەن قۇرالادى.
• باۋىراياقتى ۇلۋلار كلاسى.
بۇلار – تەڭىزدە جانە قۇرلىقتا تىرشىلىك ەتەتىن جاندىكتەر. ولاردى كولدەردەن، توعانداردان، سۋقويمالاردان دا كەزدەستىرۋگە بولادى. تۇيىرتەك، جۇمىرلاق كولدەردە جانە توعانداردا ءومىر سۇرەدى. شالشىق ۇلۋى، توسپاۇلۋ جانە قوشمارمۇيىزدەر باياۋ اعاتىن سۋقويمالاردا كەزدەسەدى. ءجۇزىم ۇلۋىن – جۇزىمدىكتەن، ال جالاڭاش شىرىشتى باۋ – باقشالار مەن وزگە زاتتار استىنان كەزدەستىرە الامىز.
• قوسجاقتاۋلى ۇلۋلار كلاسى.
بۇلار – جەر شارىنا كەڭ تارالعان كوپجاسۋشالى جاندىكتەر. ولار مۇحيتتا، تەڭىزدە، تۇششى سۋقويمالارىندا، وزەندەردە تىرشىلىك ەتەدى. قۇرلىقتا كەزدەسپەيدى. قوسجاقتاۋلى ۇلۋلار كلاسىنىڭ وكىلى ايقۇلاق. ولاردىڭ باقالشاعى اشىپ – جابىلاتىن ەكى جاقتاۋدان تۇرادى. سوندىقتان بۇل جاندىكتەر قوسجاقتاۋلى ۇلۋلار دەپ اتالعان.
• باساياقتى ۇلۋلار كلاسى.
ولار – ەڭ جوعارى قۇرىلىمدى جاندىكتەر. بۇلاردا باقالشاق جويىلىپ كەتكەن. سۋى تۇزدى جانە وڭتۇستىكتەگى تەڭىزدەردە، مۇحيتتاردا عانا ءومىر سۇرەدى. باساياقتى ۇلۋلار – وتە ءىرى جاندىكتەر. باساياقتىلاردىڭ دەنەسى باستان جانە تۇلعادان قۇرالادى. قارمالاۋىشتاردىڭ ىشكى جاعىندا بىرنەشە قاتار ساقينالانعان سورعىشتار بار. سەگىزاياقتار قارمالاۋىشتاردىڭ جاردەمىمەن سۋ تۇبىندە ءجۇرىپ، كورەگىن اۋلايدى. كاراكاتيسا جانە كالمار وتە باياۋ ءجۇرۋ ءۇشىن قارمالاۋىشى مەن باسىن الدىعا قاراتىپ جۇزەدى.
4 – سەگىزاياق، 5 – كالمار، 6 – كاراكاتيسا
ءىىى قورىتىندى. بەكىتۋ كەزەڭى.
كەستە تولتىرىپ، دۇرىسىنا (+) بەلگىسىن، دۇرىس كەلمەگەنىنە (-) تاڭباسىن قويىڭدار
ۇلۋلار ءتيپى دەنە قۋىسى اسقورىتۋ جۇيەسى ارتقى ىشەك انال تەسىگى تىنىسالۋ جۇيەسى قانتاراتۋ جۇيەسى سورعىشتار پايدا بولعان جاڭا جۇيە تۋرالى قىسقاشا بايانداپ جازىڭدىر
1. ءجۇزىمۇلۋ
2. ايقۇلاق
3. كالمار
جۇمباق شەشۋ
اياعى، تۇلعا، باسى بار،
سىرتىندا ساۋىت تاسى بار..
ويلانىپ كور بالالار،
شەشۋىن ونىڭ تابىڭدار.
(ۇلۋ)
اياعى بار باسى جوق،
تۇلعاسى بار قارنى توق
ەكى جاقتاۋ قورعانى،
ول بولماسا سورلادى.
(ايقۇلاق)
باقالشاعى جوق سىرتىندا،
ۇككىسى بار ۇرتىندا.
قورەگىن ۇستار تاياعى،
ارقانعا ۇقساس اياعى (سەگىزاياق)
IV ءۇي تاپسىرماسىن بەرۋ كەزەڭى: §45 وقۋ، 209 بەتتەگى «ءبىلىمىڭدى سىنا»
V باعالاۋ. وقۋشىلاردى باعالاۋ.
You Might Also Like
