InfoHub Logo

وڭتۇستىك قازاقستان وبىلىسى
شاردارا اۋدانى
№ 16 كوللەدج
ورىنداعان: تۇ-53 توپ ستۋدەنتى ساناباي اسەم امانگەلدى قىزى
جەتەكشىسى: ايتەنوۆا نۇرگۋل ىدىرىس قىزى

 

تاريحي مالىمەتتەرى

1789 جىلى كلاپروت «سمولا كەنى» داگەن اتپەن بەلگىلى اۋىر قارا كەننەن جاڭا  ەلەمەنتتى - ۋراندى اشتى، ۋران دەگەن ات سول كەزدە جاڭادان اشىلعان ۋران پلانەتاسىنىڭ قۇرمەتىنە قويىلعان.

كلاپروتتان كەيىن ۋرانمەن باسقا دا زەرتتەۋشىلەر اينالىسقان، ءبىراق ەشكىم تازا مەتالدىق تازا ۋران الا المادى. تەك 1891 جىلى پەليگو ۋران حلوريدىن مەتالدىق ناتريي نەمەسە  كالييمەن توتىقسىزداندىرۋ ارقىلى تازا ۋران العان. ۋراننىڭ تاعدىرى وتە قىزىقتى: باسىندا ونى ەشكىم قولدانبادى.

ءحىح عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا ۋراننىڭ قاسيەتتەرى تولىعىمەن زەرتتەلدى، ۋراننىڭ تۇزدارى شىنى، فارفور جانە ەمال بوياۋلارىندا وتە جاقسى بوياعىش سارى ءتۇس ەكەندىگى انىقتالدى.

1896 جىلى بەككەرەل سمولالىق كەندە راديواكتيۆتىلىكتى اشتى. وسى ۋاقىتتان باستاپ ۋراننىڭ ۋراننىڭ مينەرالدارىنا نازار كون ءبولىندى.

سودان سوڭ ماريا سكلودوۆسكايا-كيۋري جانە پەر كيۋري سمولا كەنىنەن راديي اشتى.

ۋران تۇزدارىن وندىرۋدە وزگەرىس بولدى: بۇرىن دا زاۋىت جۇمىسىنىڭ باستى ماقساتى ۋران تۇزدارىن ءوندىرۋ بولسا، ەندىگى ماقسات ءرادييدى ءوندىرۋ بولدى، ال ۋران قوسىمشا ءونىم رەتىندە الىنا باستادى.

راديي ءارقاشان تەك ۋرانمەن عانا كەزدەسەدى، كەيدە تەك تابيعي سۋلار قۇرامىندا راديي جوعارى كونسەنتراسيادا ۋرانسىز كەزدەسەدى.

رادييدىڭ تابيعي قوسىلىستارىنداعى ۋرانمەن قاتىناسى 3،4·10‾7 (0،34گ راديي ۋران تونناسىنا).

1گ راديي وڭدەۋ ءۇشىن جۋىق شامامەن  4ت تازا ۋران سمولا كەنىن وڭدەۋ كەرەك.

450-500ت رەاكتيۆتەر؛

10000ت-ديستيلدەنگەن سۋ؛

1000ت –كومىر.

2. فيزيكالىق جانەحيميالىق قاسيەتتەرى

1947 جىلدان باستاپ  شىعاتىن بارلىق حيميالىق انىقتامالاردا  جانە پەريودتىق كەستەلەرىندە ۋران VI توپ  ەلەمەنتى رەتىندە، ياعني حروم،  موليبدەن جانە ۆولفرام انالوگى رەتىندە قارالدى.

سونىمەن بىرگە ۆولفرامعا،موليبدەنگە جانە  حرومعا ۇقساس بولسا دا، ولاردان بىرنەشە بولەك قاسيەتتەرىمەن  ەرەكشەلەنەدى. وسى جايعا تۇسىنىك بەرىلمەدى.

ۋراننىڭ كەيبىر قاسيەتتەرى باسقا مەتالدارمەن سالىستىرعاندا، ۋراننىڭ ءىىى توپ ەلەمەنتتەرىمەن ۇقساس ەكەنى انىقتالدى.

موليبدەن، ۆولفرام ۋران جانە ءاليۋمينييدىڭ قاسيەتتەر      

قاسيەتتەرى	مو	W	U	AL
تىعىزدىعى، گ/سم³	10،2	19،3	18،7	2،7
بالقۋ تەمپەر. ºس	2625±50	3410±20	1133±2	659
قالىپتى پوتەنسيال،ۆ	قورعاسىنعا قاراعاندا وڭ، ياعني>0،127ۆ	قورعاسىنعا قاراعاندا وڭ، ياعني>0،127ۆ	-1،4	-1،4
سۋعا قاتىناسى	تۇراقتى	تۇراقتى	سۋدى ازداپ ىدىراتادا	سۋدى ازداپ ىدىراتادى
سۇيىت. ءنسى جانە ن2SO4-كە قاتىناسى	ارەكەتتەسپەيدى	ارەكەتتەسپەيدى	ەيدى	وڭاي ەريدى
سۇيىت. نNO3-كە قاتىناسى	ارەكەتتەسپەيدى	ارەكەتتەسپەيدى	ەنجارلانادى	ەنجارلانادى
اۋا قاباتىندا توتىعۋى	تۇراقتى	تۇراقتى	وكسيدتىڭ قابىقشاسىمەن قاپتالادى	وكسيدتىڭ قابىقپەن  قاپتالادى
جوعارى وكسيدتىڭ سيپاتتاماسى	قىشقىلدى	قىشقىلدى	ءامفوتارلى، نەگىزگى، قاسيەت-تەرى باسىم	امفوتەرلى

                       

ۋراننىڭ رەتتىك ءنومىرى 92، اتومدىق سالماعى-238،07.ۋراننىڭ تىعىزدىعى 18،7 گ/سم³-قا تەڭ. ءبىراق انىقتامالاردا مەتالدىق كۇيىندە جانە تىعىزدىعىن  انىقتاۋ اداستەر»نە قاراي  باسقا دا ساندار كەلتىرىلەدى. بالقۋ جانە قايناۋ تەمپەراتۋراسىن اتاپ وتەيىك:  بالقۋ تەمپەراتۋراسى t6 1105-1850ºس-عا دەيىە اۋىتقيدى. ءبىراق 1150ºس –داعى تەمپەراتۋرانى دۇرىس داپ اتالادى. قايناۋ تەمپەراتۋراسى 3500ºس؛

ۋراننىڭ بۋ قىسىمى قايناۋ نۇكتەسىنەن تومەن تەمپەراتۋرادا كەلەسىدەي:

تەمپەراتۋرا،ºس	قىسىم، مم، سىناپ باعاناسى
1300	3،47·‾10
2000	2،28·10‾4
2600	3،84·10‾1
3000	5،75

ۋران – جۇمساق اق-سۇر مەتالل، مەحانيكالىق وڭدەۋگە  جاقسى بەرىلەدى. ۋراننىڭ ءۇش كريستالدى موديفيكاسياسى بەلگىلى: α- موديفيكاسيا  رومبالى تورلى، بولمە تەمپەراتۋراسىندا جانە 668ºس-قا دەيىنگى تەمپەراتۋرادا ءومىر سۇرەدى. β-يردتفيكاسياتەتروگونالدى تورلى، 668-774ºس ارالىعىندا بولادى جانە ۇ-موديفيكاسيا كولەمدى سەنترلى تورلى، 774ºس-دان جوعارى مەتالل بالقىعانشا ءومىر سۇرەدى.  ۋراننىڭ تىعىزدىعى α-دان ۇ-موديفيكا-سياعا اۋىسقاندا ازايادى: 19،04؛18،11؛ 18،06. پلاستيكالىق قاسيەتكە α جانە اسىرەسە ۇ-موديفيكاسياسى يە. تازا ۋراننىڭ  قاتتىلىعى مەن بەرىكتىلىگى جوعارى ەمەس، سوندىقتان ونىڭ مەحانيكالىق قاسيەتىن جوعارىلاتۋ ءۇشىن  باسقا مەتالدارمەن قۇيما تۇزۋگە كوپ جۇمىستار جۇرگىزىلگەن. سونىمەن ۋران مەتالل قاتارىمەن  ينتەرمەتالدىق قوسىلىس تۇزەتىنى بەلگىلى بولدى (AI، Be، Fe، Co، Ni، Cu، Au، Ga، Mn، Hg ،Pb، Sn)، ال  باسقالارمەن  ينتارمەتالدىق  قوسىلىستان  باسقا قاتتى ەرىتىندى تۇزەدى(In، Ti، Ge، Nb، Ir، Pt، Zn، Mo، Ti ،Zr،)،  سوڭىندا مىنا مەتالل  ۋران ينتەرمينالدىق  قوسىلىستا، باسقا قاتتى ەرىتىندى تۇزبەيدى – (Ge، Ca، Mg، Ag، Ta، Th، W، V، Ce، Ia، Nd، Pr، Na).

ۋران مەتالل كۇيىندە وتە  رەاكسياعا تۇسكىش. كومپاكتى مەتالل اۋادا وڭاي توتىعادى دا، الدىمەن التىن تۇستەس قابىقپەن، سوسىن قارا تۇسپەن قاپتالادى،ال ۇنتاق ۋران نەمەسە ونىڭ ۇساق جۇقا تاياقشاسى اۋادا اسىرەسە وڭاي مەحانيكالىق اسەر ەتكەندە وڭاي توتىقسىزدانادى.

ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. فەرسمان ا.ە. رەدكيە مەتاللى. 1932، № 4-5.
2. ساجين ن.پ.، مەەرسون گ.ا. رەدكيە ەلەمەنتى ۆ نوۆوي تەحنيكە // حيم. ناۋكا ي پروم.، 1956. ت.ءى، № 5.
3. مەەرسون گ.ا. ي زەليكمان ا.ن. مەتاللۋرگيا رەدكيح مەتاللوۆ. مەتياللۋرگيزدات، 1954.
4. زەليكمان ا.ن.، سامسونوۆ گ.ۆ.، كرەين و.ە. مەتاللۋرگيا رەدكيح مەتاللوۆ. مەتاللۋرگيزدات، 1954.
5. ترونوۆ ۆ.گ. ككلاد رۋسسكيح ۋچەنىح ۆ حيميۋ رەدكيح ەلەمەنتوۆ. يزد. زنانيە، 1952.
6. ۆينوگرادوۆ ا.پ. گەوحيميا رەدكيح ي راسسەياننىح حيميچەسكيح ەلەمەنتوۆ ۆ پوچۆاح. يزد. ان سسسر، 1950.

---