InfoHub Logo

بۇگىنگى كۇننىڭ، قازىرگى جاھاندانۋ ءداۋىرىنىڭ، باستى تالابى – وركەنيەتتى قوعامعا ىلەسە الاتىن ۇرپاق تاربيەلەۋ. الەم ەلدەرىمەن قابىرعاسىن تەڭەستىرۋدى مەجە ەتىپ وتىرعان ەلدىڭ ءبىلىمدى جاستارى تاۋەلسىزدىكتى نىعايتادى، ۇلتتىق تاربيەمەن سۋسىنداعان ۇرپاق بولاشاقتى گۇلدەندىرەدى دەگەن سەنىم ماقساتىمىزعا اينالىپ وتىرعانداي. ال، وعان قول جەتكىزۋدىڭ العى شارتتارىنىڭ ءبىرى – ۇلتتىق تاربيەگە ارقا سۇيەۋ.

بالانىڭ تاربيەسىنە ىقپال ەتەتىن نەگىزگى ءتورت نارسە بار: وتباسى مەن وسكەن ورتاسى، بالاباقشا، مەكتەبى مەن دوستارى. مىنە، بۇلار ۇيلەسىم تاۋىپ، ادام تاربيەسىنە سەرگەك قاراسا، ۇلتقا ءقاۋىپ تونبەس ەدى. كەز كەلگەن ۇلتتىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسىپ دامۋى ءۇشىن ونىڭ ۇلتتىق ساناسى، ۇلتتىق قۇندىلىعى بولۋى كەرەك. سوندىقتان ۇرپاعىمىزدىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى بويىنا ءسىڭىرىپ، ەل قامىن ويلايتىن ازامات ەتىپ تاربيەلەۋىمىز كەرەك. ۇلتتىق تاربيەنى بويىنا دارىتۋدا ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆتىڭ مىنا ءبىر ۇلاعاتتى ءسوزى باعدارشام بولماق: «ەلىڭنىڭ ۇلى بولساڭ، ەلىڭە جانىڭ اشىسا، ازاماتتىق نامىس بولسا، قازاقتىڭ ۇلتتىق جالعىز مەملەكەتىنىڭ نىعايىپ، كوركەيۋى جولىندا جان تەرىڭدى سىعىپ ءجۇرىپ ەڭبەك ەت. جەردىڭ دە، ەلدىڭ دە يەسى ءوزىڭ ەكەنىڭدى ۇمىتپا».

قازاق حالقى قاي ۋاقىتتا بولماسىن، ۇرپاق تاربيەسىن ۇلتتىڭ بولاشاعى دەپ بىلگەن. «اناعا قاراپ قىز وسەر، اكەگە كاراپ ۇل وسەر» دەمەكشى، بالا تاربيەسىنە سوناۋ زاماننان بەرى اسا كوڭىل بولگەن.  بيلەر ۇلاعاتى ارقىلى ۇلتتىق تاربيەگە ءمان بەرۋ – ءسىز بەن ءبىزدىڭ قوعام الدىنداعى پارىزىمىز. «تاربيە» ءسوزى اراب تىلىنەن اۋدارعاندا، «كوكتەتۋ، ءوسىرۋ، جەتىلدىرۋ» دەگەن ۇعىمدى بەرەدى. ياعني، ءسابيدىڭ بولاشاعى وسى العان تاربيەسىنە تىكەلەي قاتىستى بولارى حاق. دانا قازاق ۇرپاققا تاربيە بەرۋ جولىندا ەش ايانىپ قالعان ەمەس. ەڭ الدىمەن، دۇنيەگە قىز كەلسىن، ۇل كەلسىن، قۋانا قارسى الىپ، سول شاتتىعىمەن جاقىندارىن شاقىرىپ، اق داستارحان جايىپ بولىسكەن. بالا مەن انانى زياندى كۇشتەردەن، جامان ادامداردان، جىن-شايتاننان قورعاۋدى جانە ءسابيدىڭ دەنى ساۋ بولىپ ءوسۋى مەن دامۋى ءۇشىن جاعداي جاساۋدى ماقسات تۇتاتىن سالت-داستۇرلەرگە ۇلكەن ءمان بەرىلدى.

اكەگە قاراپ ۇل وسەر...

حالقىمىز ۇل بالانىڭ تاربيەسىنە ەرەكشە كوڭىل بولگەن. قاي حالىقتا دا ۇل بالا تاربيەسى – اكە مەنشىگىندە. «اتا كورگەن وق جونار، شەشە كورگەن تون پىشەر» دەي وتىرىپ، قازاق وتباسىندا اكەلەر ءوزىنىڭ بىلەتىن بار ونەرىن ۇرپاعىنا ۇيرەتىپ، ولاردى مەرگەن، اڭشى، ياعني «سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى» جىگىت ەتىپ تاربيەلەگەن. بالا ەس بىلگەننەن باستاپ، ونىڭ قۇلاعىنا «سەن ەرتەڭگى شاڭىراق يەسىسىڭ، بولاشاق اكەسىڭ، ارقا سۇيەر جارسىڭ، وتباسىنىڭ اسىراۋشىسىسىڭ، سوندىقتان دا جاماننان جيرەن، جاقسىدان ۇيرەن» دەگەن سوزدەردى قۇيىپ وتىرعان. «ەر بالانى التى جاسقا دەيىن حانداي كوتەر، سىيلا. التى جاستان ون التى جاسقا دەيىن قۇلشا جۇمسا. ون التى جاسقا تولعاسىن دوسىڭداي سىرلاس، سىيلاس» دەگەن قازاقتىڭ ۇلتتىق تانىم-تۇسىنىگى بار. ەر بالانىڭ تاربيەسىن نەدەن باستاۋىمىز كەرەك؟ بالا كەزىندە ۇلدىڭ جۇمىسى، قىزدىڭ شارۋاسى دەپ بولگەن دۇرىس ەمەس. اتا-اناسىنا كومەكتەسكىسى كەلسە، قولىن قاقپاۋ كەرەك. بالا اكەنى سەنىمدى دوس رەتىندە سانايتىن بولسىن. ۇلگى تۇتاتىن اكە بولساڭىز، بالا سىزگە ادال دوس، قولداۋشى بولادى. ۇل بالا ەرلەرگە ءتان ويلاۋ جۇيەسىن، جىگىتتىك ءبولمىس-بىتىم، مىنەز-قۇلىقتى بويىنا قايدان سىڭىرەدى؟ قىزداردىڭ – اناسىنا، ۇلداردىڭ – اكەسىنە ەلىكتەيتىنى انىق. ۇل بالا اكەسىنە ۇقساس بولعانىن قالايدى. ۇل ءۇشىن اكەسىنەن اسىپ تۇسەر مىقتى ادام جوق: ول كولىك ايدايدى، اۋىر زاتتاردى وپ-وڭاي كوتەرەدى، ەشتەڭەدەن قورىقپايدى. قازاقتا ۇستەلدىڭ تورىندە اكەنىڭ تۇراقتى ورنى بار، وعان باسقا ەشكىم وتىرمايدى. بالالارى اكەسى ناننان اۋىز تيگەننەن سوڭ تاماقتانۋعا كىرىسەدى، سوسىن اكەلەرىنىڭ اس قايىرۋىنان سوڭ عانا ورىندارىنان تۇرادى. اكەنىڭ مىنەز-قۇلقى، وزگەلەرمەن قارىم-قاتىناسى ۇل بالانىڭ كوز الدىنداعى ۇلگى-ونەگە الاتىن، سوعان قاراپ وسەتىن نىساناسى. قازاقتا بىرەۋدىڭ بالاسى جاقسى ازامات بولسا: «ونىڭ اكەسى نەمەسە اتاسى جاقسى كىسى ەدى، كورگەندى بالا ەكەن، ونەگەلى جەردەن شىققان عوي» دەپ ماقتايدى. ۇل تاربيەلەي وتىرىپ، جەر يەسىن تاربيەلەيمىز، قىز تاربيەلەي وتىرىپ، ۇلتتى تاربيەلەيمىز.

قىزىن قىرىق ۇيدەن تىيعان حالىق

تاربيەسىز بالا ءبىلىم ۇعار ما

– ولاي بولسا، ۋىسىڭنان شىعارما.

ۇل مەن قىزىن شولجاڭداتسا بەتىمەن،

تارتار كۇيىك، ەت كەسكەندەي ەتىنەن.

بۇل قاناتتى سوزدەردى ءجۇسىپ بالاساعۇن ءحى عاسىردا ايتىپ كەتكەن. قىز اۋەلدە انا باۋىرىندا، وتباسى تاربيەسىندە بولادى. وعان ۇلدان وزگەشە تاربيە بەرەدى. قىز تاربيەسىندە بىلىكتى انالار قىزدارىن ءبىر تىزەرلەپ وتىرۋ، قالاي بولسا، سولاي وتىرىپ-تۇرماۋ؛ ۇنەمى ءسىز-بىز دەپ سويلەۋ، تاسىر مىنەز، كەسەلدى سوزدەن اۋلاق بولۋ؛ كىسى بەتىنە، اسىرەسە، ەر ادامداردىڭ بەتىنە قىلىمسىپ نەمەسە تىكە قاراماۋ، تاماقتى اۋىز تولتىرا اساپ، بىلشىلداتىپ، شالپىلداتا شايناماۋ؛ ىدىس-اياقتى جۋعاندا، جيعاندا، سىلدىرلاتپاۋ؛ ۇلكەن ادامدار كەلگەندە تۇرىپ جول بەرۋ، امان-سالەم جاساۋ؛ «شەشە تۇرىپ، قىز سويلەگەننەن بەز» دەيتىن حالىق دانالىعىن ساقتاۋ؛ كوپشىلىك ورتاسىندا جىرتاقتاپ كۇلمەۋ، ارىن ساقتاۋ، اتا-انانىڭ رۇقساتىنسىز ءجونسىز قىدىرماۋ سياقتى ىستەردەن ەگجەي-تەگجەيلى تاربيە جۇرگىزەدى. قازاق حالقى قىزدارىن «ءۇيدىڭ قۇتى، اۋىلدىڭ كوركى، بەرەكە-بىرلىك پەن تاتۋلىقتىڭ ۇيىتقىسى» دەپ ەرەكشە قۇرمەتتەپ، ايالاپ، ارداقتاۋدىڭ ارقاسىندا، قازاق حالقىندا اقىل-پاراساتىمەن ەل بيلەپ، رۋ-تايپا باسقارعان كوسەم، شەشەن، بي، ەل-جۇرتى اتتارىن ءقادىر تۇتقان قاسيەتتى، انالارىمىز كوپ بولعان. مىسالى، ايشا ءبيبى، بابا اجە، دومالاق انا، قىزاي انا، اباق، مۇرىن انالار... قازاق حالقىنىڭ تاربيەسى قىزداردى ارلى بولىپ، ادامگەرشىلىگىن بيىك ۇستاۋعا؛ ونەرلى ىسكەر بولىپ، ار-ابىرويىن تازا ۇستاۋعا باۋليدى. ەرلەردى قادىرلەۋگە، قۇرمەتتەۋگە، وتباسىنىڭ ۇيتقىسى، پەرزەنتتەرىنىڭ تاربيەشىسى، ۇستازى بولىپ، ادامدىق ارىنا داق تۇسىرمەيتىن ونەگەلى، ۇلگى-تاعىلىمدى ادام بولىپ ەسەيۋگە باۋليدى.

ۇرپاق تاربيەسى – ۇلت تاربيەسى، سوندىقتان قازاق ءوز بالاسىن ءتارتىپتى، كىشىپەيىل، ءبىلىمدى، شەبەر، ەڭبەكقور، كەلەشەكتە ۇلگىلى وتباسى يەسى بولعانىن قالاپ تاربيەلەگەن. ويتكەنى ۇلتىمىزدىڭ بولاشاعى – تاربيەلى ۇرپاقتىڭ قولىندا.

"تۇران" ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۋرناليستيكا ماماندىعىنىڭ 2كۋرس ستۋدەنتى شاراپييەۆا رىسالدى

---