ءۇش ءتىلدى مەڭگەرۋ – جارقىن بولاشاقتىڭ كەپىلى
«ءۇش ءتىلدى مەڭگەرۋ – جارقىن بولاشاقتىڭ كەپىلى»
بىلەككە سەنگەن زاماندا
ەشكىمگە ەسە بەرمەدىك.
بىلىمگە سەنگەن زاماندا،
قاپى قالىپ جۇرمەلىك
ابىلاي حان
الەمدە ەكىنشى ۇستاز، ۇلى عۇلاما ءابۋ - ناسىر ءال - فارابي ومىرىندە 76 ۇلتتىڭ ءتىلى بىلسە، ءور رۋحتى داۋىلپاز اقىن ماحامبەت پەن قازاقتىڭ ءبىر تۋار ۇلى شوقان دا بىرنەشە ءتىل بىلسە كەرەك. ۇلى اباي ورىس - قازاق تىلدەرىمەن قاتار پارسى، اراب تىلدەرىن مەڭگەرگەن. ورىس ءتىلىن ورتا جاستان اسىپ بارىپ، كەش مەڭگەرگەن. قازاق ءتىلى ەش ۋاقىتتا وزىمەن كورشىلەس حالىقتىڭ تىلدەرىنەن سورلى بولىپ، قاتاردان قالىپ ءومىر سۇرمەگەندىگى، ءوز سىباعاسىن ەشكىمگە بەرمەگەندىگى مىڭداعان جىل تاريحىنان ايقىن. كوپ ءتىل ءبىلۋ - زامان تالابى. ەلباسى ءوزىنىڭ 2007 جىلعى «جاڭا الەمدەگى – جاڭا قازاقستان» اتتى جولداۋىندا: «قازاقستان بۇكىل الەمدە حالقى ءۇش ءتىلدى پايدالاناتىن مادەنيەتتى ەل رەتىندە تانىلۋعا ءتيىس. بۇلار: قازاق ءتىلى - مەملەكەتتىك ءتىل، ورىس ءتىلى - ۇلتارالىق قاتىناس ءتىلى جانە اعىلشىن ءتىلى - جاھاندىق ەكونوميكاعا ويداعىداي كىرىگۋ ءتىلى». ءيا، «ۇشتىلدىلىك» ساياساتىن قايتا قاراۋ قاجەت دەگەن پىكىرلەر ءجيى قىلاڭ بەرىپ جۇرگەنى جاسىرىن ەمەس. دەسەك تە ەلباسىنىڭ: «قازاق ءتىلى ءۇش ءتىلدىڭ بىرەۋى بولىپ قالمايدى. ءۇش ءتىلدىڭ ءبىرىنشىسى، نەگىزگىسى، باستىسى، ماڭىزدىسى بولا بەرەدى»- دەگەن ەدى. الەمدەگى دامىعان ەلۋ ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلۋ ءۇشىن بيلىك «ءۇش تۇعىرلى ءتىل» ساياساتىن قولعا الىپ جاتقانى بەلگىلى.
اقپاراتتىق تەحنيكانىڭ دامىعان زامانىندا ءتىلدى ۇيرەنۋ قيىندىق تۋدىرمايدى، قايتا كوپ ءتىل بىلگەننىڭ ەشبىر زيانى جوق. ءبىراق قازاق بالاسى اۋەلى وتباسىندا قازاقى رۋحپەن تىنىستاپ، انا ءتىلىنىڭ ءنارلى ۋىزىنا قانىپ، ۇلتتىق رۋحاني تاربيەنىڭ قاينار بۇلاعىنان سۋسىنداپ ءوسۋى كەرەك. العاشقى تاربيەنى انا تىلىندە قابىلداپ، قازاقى قاسيەتپەن جەتىلگەن بالا كەيىن قانداي ورتادا ءجۇرىپ، قانشا ءتىل ۇيرەنسە دە، ءوز ءتىلىن ۇمىتپايتىن، ۇلتتىق قاسيەتىنەن كوز جازىپ اداسىپ قالمايتىن بولادى. ءاليحان بوكەيحانوۆ سىندى الاش ارىستارىمىزدان باستاپ، كەشەگى اباي قۇنانباي ۇلى، م. اۋەزوۆ، ق. ساتپايەۆ سياقتى تالاي تارلاندىرىمىز قانشا جەردەن رەسەي توپىراقتارىندا ءبىلىم السا دا، سول يمپەريانىڭ قىسىمىندا جۇرسە دە، انا ءتىلىنىڭ يدەولوگياسى مەن مارتەبەسىن ەڭ جوعارى ورىنعا قويعان. ويتكەنى ولاردىڭ ءبارىنىڭ دە ءتىلى قازاقشا شىققان، ءبىرى اۋىل مولداسىنان حات تانىسا، ەندى ءبىرى انا تىلىندە مۇعالىمدەردەن ءتىل سىندىرعان. ياعني، تىرەك مىقتى.
ءتىل انا تىلدە سايراپ تۇرعاندىقتان، ەشكىم وعان بالتا دا شابا الماعان. قازاق حالقى تابيعاتىنان ەلىكتەگىش، قابىلداعىش حالىق. كەڭەس زامانىندا ورىس ءتىلى - زاماننىڭ كىلتى بولدى. بۇل - زامان تالابى ەدى. ورىس ءتىلىن ۇيرەنىپ، ورىستاردىڭ ءوزىن جاڭىلىستىراتىن جاعدايعا جەتتىك. ەندى الداعى اسۋ – اعىلشىن ءتىلى. ادام كوپ ءتىل بىلگەن سايىن ونىڭ كوكىرەك كوزى اشىلىپ، ءومىرىنىڭ كوكجيەگى كەڭىپ، ءورىسى ۇلعايا تۇسەتىن بولادى. نامىسىن نايزاعا شانشىپ، كۇرە تامىرى كوك بورىدەن ءنار العان، كوك تاڭىرگە تابىنعان كۇلتەگىننىڭ ۇرپاعىنا بۇگىنگى تاڭدا اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرۋ قيىندىق تۋدىرا قويماس. ءيا، كوپ ءتىل ءبىلۋ ــ ارينە، ماقتانىش. ايتسە دە ءوز انا ءتىلىن اياق استى ەتۋ تەكسىزدىڭ ءىسى. انا ءتىلىن جاقسى ءبىلىپ تۇرىپ، وزگە تىلدە جەتىك سويلەسە ــ بۇل ءسۇيىنىش، ماقتانىش؛ ال انا ءتىلىن بىلمەي تۇرىپ، وزگە تىلدە سويلەسە ــ بۇل كۇيىنىش، وكىنىش.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
بىلەككە سەنگەن زاماندا
ەشكىمگە ەسە بەرمەدىك.
بىلىمگە سەنگەن زاماندا،
قاپى قالىپ جۇرمەلىك
ابىلاي حان
الەمدە ەكىنشى ۇستاز، ۇلى عۇلاما ءابۋ - ناسىر ءال - فارابي ومىرىندە 76 ۇلتتىڭ ءتىلى بىلسە، ءور رۋحتى داۋىلپاز اقىن ماحامبەت پەن قازاقتىڭ ءبىر تۋار ۇلى شوقان دا بىرنەشە ءتىل بىلسە كەرەك. ۇلى اباي ورىس - قازاق تىلدەرىمەن قاتار پارسى، اراب تىلدەرىن مەڭگەرگەن. ورىس ءتىلىن ورتا جاستان اسىپ بارىپ، كەش مەڭگەرگەن. قازاق ءتىلى ەش ۋاقىتتا وزىمەن كورشىلەس حالىقتىڭ تىلدەرىنەن سورلى بولىپ، قاتاردان قالىپ ءومىر سۇرمەگەندىگى، ءوز سىباعاسىن ەشكىمگە بەرمەگەندىگى مىڭداعان جىل تاريحىنان ايقىن. كوپ ءتىل ءبىلۋ - زامان تالابى. ەلباسى ءوزىنىڭ 2007 جىلعى «جاڭا الەمدەگى – جاڭا قازاقستان» اتتى جولداۋىندا: «قازاقستان بۇكىل الەمدە حالقى ءۇش ءتىلدى پايدالاناتىن مادەنيەتتى ەل رەتىندە تانىلۋعا ءتيىس. بۇلار: قازاق ءتىلى - مەملەكەتتىك ءتىل، ورىس ءتىلى - ۇلتارالىق قاتىناس ءتىلى جانە اعىلشىن ءتىلى - جاھاندىق ەكونوميكاعا ويداعىداي كىرىگۋ ءتىلى». ءيا، «ۇشتىلدىلىك» ساياساتىن قايتا قاراۋ قاجەت دەگەن پىكىرلەر ءجيى قىلاڭ بەرىپ جۇرگەنى جاسىرىن ەمەس. دەسەك تە ەلباسىنىڭ: «قازاق ءتىلى ءۇش ءتىلدىڭ بىرەۋى بولىپ قالمايدى. ءۇش ءتىلدىڭ ءبىرىنشىسى، نەگىزگىسى، باستىسى، ماڭىزدىسى بولا بەرەدى»- دەگەن ەدى. الەمدەگى دامىعان ەلۋ ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلۋ ءۇشىن بيلىك «ءۇش تۇعىرلى ءتىل» ساياساتىن قولعا الىپ جاتقانى بەلگىلى.
اقپاراتتىق تەحنيكانىڭ دامىعان زامانىندا ءتىلدى ۇيرەنۋ قيىندىق تۋدىرمايدى، قايتا كوپ ءتىل بىلگەننىڭ ەشبىر زيانى جوق. ءبىراق قازاق بالاسى اۋەلى وتباسىندا قازاقى رۋحپەن تىنىستاپ، انا ءتىلىنىڭ ءنارلى ۋىزىنا قانىپ، ۇلتتىق رۋحاني تاربيەنىڭ قاينار بۇلاعىنان سۋسىنداپ ءوسۋى كەرەك. العاشقى تاربيەنى انا تىلىندە قابىلداپ، قازاقى قاسيەتپەن جەتىلگەن بالا كەيىن قانداي ورتادا ءجۇرىپ، قانشا ءتىل ۇيرەنسە دە، ءوز ءتىلىن ۇمىتپايتىن، ۇلتتىق قاسيەتىنەن كوز جازىپ اداسىپ قالمايتىن بولادى. ءاليحان بوكەيحانوۆ سىندى الاش ارىستارىمىزدان باستاپ، كەشەگى اباي قۇنانباي ۇلى، م. اۋەزوۆ، ق. ساتپايەۆ سياقتى تالاي تارلاندىرىمىز قانشا جەردەن رەسەي توپىراقتارىندا ءبىلىم السا دا، سول يمپەريانىڭ قىسىمىندا جۇرسە دە، انا ءتىلىنىڭ يدەولوگياسى مەن مارتەبەسىن ەڭ جوعارى ورىنعا قويعان. ويتكەنى ولاردىڭ ءبارىنىڭ دە ءتىلى قازاقشا شىققان، ءبىرى اۋىل مولداسىنان حات تانىسا، ەندى ءبىرى انا تىلىندە مۇعالىمدەردەن ءتىل سىندىرعان. ياعني، تىرەك مىقتى.
ءتىل انا تىلدە سايراپ تۇرعاندىقتان، ەشكىم وعان بالتا دا شابا الماعان. قازاق حالقى تابيعاتىنان ەلىكتەگىش، قابىلداعىش حالىق. كەڭەس زامانىندا ورىس ءتىلى - زاماننىڭ كىلتى بولدى. بۇل - زامان تالابى ەدى. ورىس ءتىلىن ۇيرەنىپ، ورىستاردىڭ ءوزىن جاڭىلىستىراتىن جاعدايعا جەتتىك. ەندى الداعى اسۋ – اعىلشىن ءتىلى. ادام كوپ ءتىل بىلگەن سايىن ونىڭ كوكىرەك كوزى اشىلىپ، ءومىرىنىڭ كوكجيەگى كەڭىپ، ءورىسى ۇلعايا تۇسەتىن بولادى. نامىسىن نايزاعا شانشىپ، كۇرە تامىرى كوك بورىدەن ءنار العان، كوك تاڭىرگە تابىنعان كۇلتەگىننىڭ ۇرپاعىنا بۇگىنگى تاڭدا اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرۋ قيىندىق تۋدىرا قويماس. ءيا، كوپ ءتىل ءبىلۋ ــ ارينە، ماقتانىش. ايتسە دە ءوز انا ءتىلىن اياق استى ەتۋ تەكسىزدىڭ ءىسى. انا ءتىلىن جاقسى ءبىلىپ تۇرىپ، وزگە تىلدە جەتىك سويلەسە ــ بۇل ءسۇيىنىش، ماقتانىش؛ ال انا ءتىلىن بىلمەي تۇرىپ، وزگە تىلدە سويلەسە ــ بۇل كۇيىنىش، وكىنىش.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
ءىى كىشى «كۇنشۋاق» توبىنىڭ وقۋ ءىس - ارەكەتىنىڭ تەحنولوگيالىق كارتاسى
