InfoHub Logo

ۇشاق، (اەروپلان) — قوزعالتقىش ارقىلى اتموسفەرادا ۇشۋعا ارنالعان، قوزعالمايتىن قاناتى بار، اۋادان اۋىر ۇشۋ اپپاراتى. بۇل اپپارات ءوز قوزعالتقىشىنىڭ تارتۋ كۇشىمەن بەلگىلى ءبىر جىلدامدىقپەن قوزعالعان كەزدە قاناتىندا پايدا بولاتىن كوتەرگىش كۇش اسەرىنەن اسپانعا كوتەرىلەدى. بۋ ماشيناسى ورناتىلعان قوزعالتقىش كۇشىمەن ۇشاتىن ۇشاقتىڭ ەڭ العاشقى جوباسىن 1881 ج. ا.ف. موجايسكيي (1825 — 1890) جاساعان. سول كەزەڭگە دەيىن جاسالىپ، سىنالىپ جۇرگەن اپپاراتتاردىڭ ءبارى موتورسىز ۇشۋ اپپاراتتارى ەدى. ۇشۋ جىلدامدىعىنا بايلانىستى ۇشاقتاردىبىستىڭ اۋادا تارالۋ جىلدامدىعىنان كەم جانە ودان ارتىق شاپشاڭدىقپەن ۇشاتىن ۇشاقتارعا اجىراتىلادى. دىبىستىڭ اۋادا تارالۋ جىلدامدىعىنان بەس ەسەدەن ارتىق شاپشاڭدىقپەن ۇشاتىن ۇشاق گيپەردىبىستىق ۇشاق دەپ اتالادى. ۇشاقتاردىڭ بارىندە: قانات، فيۋزەلياج، تىرەكتەر (تىك جانە كولدەنەڭ)، شاسسي جانە كۇش قوندىرعىسى دەپ اتالاتىن ورتاق اگرەگاتتار بار. قانات كوتەرگىش كۇش تۋدىرۋمەن بىرگە كولدەنەڭ باعىتتاعى ورنىقتىلىقتى قامتاماسىز ەتەدى. كوپ جاعدايلاردا وندا قوزعالتقىشتار، ءشاسسيدىڭ نەگىزگى دوڭعالاقتارى بەكىتىلەدى ءارى ونىڭ قۋىسىناجانارماي قۇيىلادى. جالعىز قاناتتى ۇشاق — مونوپلان، ال قاناتتارى ەكى قابات ورنالاسقان ۇشاق — بيپلان دەپ اتالادى.

ۇشاقتىڭ ۇشۋ-قونۋ سيپاتتامالارىن جاقسارتۋ ءۇشىن قاناتتىڭ الدى، ارتى ارنايى قۇرىلعىلارمەن(بولىكتەرمەن) جابدىقتالادى. ەكيپاج مۇشەلەرى، جولاۋشىلار وتىراتىن، جۇك كەيدە قوزعالتقىشتار، ءشاسسيدىڭ نەگىزگى دوڭعالاقتارى ورنالاستىرىلاتىن جانە ۇشاقتىڭ بارلىق بولىكتەرىن تۇتاستىرىپ بىرىكتىرۋگە ارنالعان بولىك فيۋزەلياج نەمەسە كورپۋس دەپ اتالادى. گيدروۇشاقتا فيۋزەلياج ءرولىن قايىق اتقارادى. تىك تىرەك ۇشاقتىڭ بويلىقورنىقتىلىعىن قامتاماسىز ەتەدى. ول قوزعالمايتىن نەمەسە شەكتەۋلى عانا قوزعالىس جاسايتىن تۇراقتاندىرعىشتان جانە قوزعالمالى بيىكتىك رۋلىنەن قۇرالادى. تىك تىرەكتە قوزعالمايتىن بولىك — كيل جانە قوزعالمالى باعىتى — ءرۋلى بار. دىبىستىڭ تارالۋ جىلدامدىعىنان تەز ۇشاتىن ۇشاقتاردىڭ تىرەكتەرى تۇتاسىمەن بۇرالاتىن، ياعني تۇتاستاي باسقارىلاتىن بولىپ جاسالادى. ۇشاقتىڭ الدىندا ورناتىلاتىن جانە قونعاننان كەيىن قوزعالۋىنا مۇمكىندىك بەرەتىن دوڭعالاقتار جۇيەسى شاسسي دەپ اتالادى. كوپشىلىك جاعدايلاردا شاسسي جينالمالى بولىپ جاسالادى. ۇشاردا جانە قوناردا جول تالعامايتىن ۇشاقتىڭ ءتۇرى امفيبيا دەپ اتالادى. بۇل ۇشاقتىڭ دوڭعالاقتى ءشاسسيى جانە قايىق ءتارىزدى كورپۋسى بولادى. كۇش قوندىرعىسى تارتۋ كۇشىن تۋدىرادى. ول بىرنەشە قوزعالتقىش كەشەنىنەن تۇرادى. تارتۋ كۇشىن پىسپەكتى قوزعالتقىشتاردا اۋا ۆينتتەرى، ءترۋبوۆينتتى قوزعالتقىشتاردا اۋا ۆينتتەرىنە قوسا گاز رەاكسياسى، ال رەاكتيۆتى قوزعالتقىشتاردا تەك گاز رەاكسياسى، ياعني رەاكتيۆتىك كۇش تۋدىرادى.

قولدانۋ ماقساتىنا سايكەس ۇشاقتار ازاماتتىق جانە اسكەري ۇشاق بولىپ اجىراتىلادى. ازاماتتىق ۇشاقتارعا كولىكتىك (جولاۋشىلار تاسيتىن، جۇك تاسيتىن، ت.ب.)، سپورتتىق، تۋريستىك، ا. ش. جۇمىستارىنا ارنالعان، ت.ب. ارنايى ماقساتتىق ۇشاقتار جاتقىزىلادى. كولىكتىك ۇشاقتار ۇشۋ جولىنىڭ ۇزىندىعىنا وراي قۇرلىقارالىق، ماگيسترالدىق، جەرگىلىكتى جەلى ۇشاقتارىنا توپتالادى. اسكەري ۇشاقتار كولىكتىك، بايلانىستىق، سانيتارلىق، ت.ب. بولىپ بولىنەدى. ۇشاقتاردىڭ ۇشۋ جىلدامدىعىنىڭ ارتۋى ونىڭ ۇشۋ-قونۋ جولىن ۇزارتادى. قازىرگى كەزدە تىك كوتەرىلىپ ۇشاتىن ءارى تىك تومەندەپ قوناتىن ۇشاقتار كەڭىنەن قولدانىلادى.

---