InfoHub Logo

ءبىلدىرۋ بىلمەگەنگە بىلگەنىمدى، ءوزىمنىڭ دەپ بىلەمىن زور مىندەتىم...

ءمىرجاقىپ

ارعىن بالاسى قىزبەلىن، قىزەمشەگىن ساعىنىپ، تۋعان ەلىنە كەتىپ بارادى. ەكى جاسىندا اناسى دامەشتەن، ون جاسىندا اكەسى دۋلاتتان ايىرىلىپ، جەتىمدىك پەن جوقشىلىقتىڭ تاۋقىمەتىن بالا كۇنىنەن تارتىپ وسكەن ءمىرجاقىپ تۋعان اۋىلىنا ۇلكەن ساعىنىشپە كەلە جاتىر. كەۋدەسىن ساعىنىش سەزىمى تىرنالاپ، اڭساپ كەلەدى. ساعىنىشپەن قوسا مارقايىپ، ۇلكەن قۋانىشپەن كەلەدى. قۋانىشى — ونىڭ قازان قالاسىنداعى «شارق» باسپاسىنان «ويان، قازاق!» اتتى تۇڭعىش كىتابى شىققان ەدى. تۋعان اۋىلىنان كەتكەلى بەس-التى جىلدىڭ ءجۇزى بولعان سوڭ با، الدە تۋعان جەردىڭ ءتۇتىنىن ساعىندى ما ەكەن، ايتەۋىر، اسىعىپ كەلەدى. جىراقتا جۇرسە دە، كوز الدىنان بيدايىعى، قىزبەلى، قىزەمشەگى مەن سارىقوپاسى كەتكەن ەمەس. ومبى ءوتتى، قارقارالى باردى، زايساندى كوردى، تابانى سانكت-پەتەربۋرگ توپىراعىنا دا ءتيدى. سوندا دا ول جەرلەردىڭ ەشقايسىسى ءوزىنىڭ تۋعان جەرى — قىزبەلىنە جەتپەدى. نەگە ەكەنى قايدام، وعان قىزبەلىنىڭ ءبىر ۋىس توپىراعى ساف التىننان قىمبات ەدى. مىنا بەس كۇندىك جالعان دۇنيەدە تۋعان جەرىڭنەن، تۋعان توپىراعىڭنان ارتىق جەر بار ما ەكەن؟ ساعىنىپ كەلەدى، اڭساپ كەلەدى. كوز ۇشىندا ءبىر ساعىم كولبەيدى. جۇرەكتەگى بار شەرى اقتارىلىپ، شىنىمەن ەلىمە كەلە جاتىرمىن با دەگەن قۋانىش كەۋدەسىن كەرنەي باستادى.

دامىلسىز دۇنيە كوشى سىرعىپ وتۋدە. ۋاقىتتى توقتاتار كىمىڭ بار؟ 1885 جىلدىڭ 25 قاراشاسىندا تورعاي ۋەزىنە قاراستى سارىقوپا بولىسىنىڭ ءۇشىنشى اۋىلىندا، اتاقتى شەبەر دۋلاتتىڭ شاڭىراعىندا دۇنيەگە كەلگەن ءسابيدىڭ جۇرەگىنە تۋعان ەلىنە دەگەن، شەكسىز ساعىنىش پەن ماحاببات ۇيالاعان. اكەسى ساپتاما ەتىك، ات ابزەلدەرى مەن ايەلدەردىڭ ءماسىسىن تىگىپ، قولونەرمەن اينالىساتىن. اناسى توي-تومالاقتىڭ ءسانىن كىرگىزەر اۋىلدىڭ التى اۋىزى، كۇمىس كومەي ءانشىسى بولعان. بالا ءمىرجاقىپتىڭ بويىنا دارىندىلىق اكەنىڭ قانىمەن، انانىڭ اق سۇتىمەن دارىعان.

مىناۋ ۇلانعايىر دالانىڭ كورىكتى جەرى — تورعاي اتىرابى. قىزبەل وزەنى ۇلىتاۋ جەرىنەن شىعاتىن ءدامدى، مويىندى، سارى وزەندەرىنەن باستاۋ الادى. مىنا قىزبەل، قىزەمشەك تاۋلارى، سارىقوپا ىرگەلەس ماديار، وتەي، شىمبولات رۋلارىنىڭ بايىرعى مەكەنى. كونە تورعاي — ماديار ءباھادۇر، ابىلايدىڭ شاقشاق جانىبەگى، حان كەنەنىڭ جاۋكە مەن شاكىرى تۋعان جەر. داڭقتى باتىرلاردىڭ اتامەكەنىندە كىندىك قانى تامعاننان با ەكەن، ونىڭ ساعىنىشى وزگەنىڭ ساعىنىشىنان تىم ەرەكشە، تىم ەرەن. اناسى بەسىكتە جاتقانىندا، وعان قازاقتىڭ ارعى-بەرگى تاريحىن بايانداپ، ەسكى جىرلاردى ىڭىلداپ ايتىپ وتىراتىن، اكەسى بولسا، ۇلىنا ۇنەمى التىنسارى بالاسى ىبىرايدىڭ ولەڭدەرىن جاتقا ايتىپ بەرەتىن. بەسىكتە جاتقانىندا-اق، قازاقتىڭ مايەكتى دە ىرعاقتى، اۋەزدى دە قۇنارلى تىلىنە قۇلاق ەتى ۇيرەنىپ جاتقان. ءتاڭىرى تاعالانىڭ شەبەرلىگىنە كىم كۇمان كەلتىرگەن، سول بەسىكتە جاتقانىندا-اق، اناسى مەن اكەسىنىڭ ءتالىمىن تىڭداپ وسكەن ءسابيدىڭ تاڭدايىنا ەشكىمنىڭ اۋزىنا تۇسپەگەن عاجاپ ءسوز سالىپ، ونى اقىن ەتتى. اقىندىق ونەر — ۇلى جاراتۋشى يەنىڭ وعان بەرگەن ەڭ اسىل تابيعي تالانتى. «ويان، قازاق!» دەگەن ءسوز ونىمەن قاتارلاس جۇرگەن اقىنداردىڭ اۋزىنا بۇرىن-سوڭدى تۇسكەن ءسوز ەمەس، بۇل ءسوزدى العاش بولىپ قولدانعان، دۋلات پەن دامەشتىڭ ۇلى — ءمىرجاقىپ ەدى.

— بەۋ، سان سالالى تورعايىم، قىزەمشەگىم، قىزبەلىم، شىنىمەن ساعان كەلە جاتىرمىن با؟ — دەپ وزىنە-وزى سەنبەيتىن سىياكتى. بىرنەشە پار ات جەگىلگەن پاۋەسكە قارا جولدى شاڭداتىپ كەلە جاتىر. ون جاسىنان ۇلكەن اعاسى اسقاردىڭ تاربيەسىن كورگەن. اسقار — ءوز زامانىنىڭ كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ازاماتى. امبە قازاق بۋرجۋازياسىنىڭ وكىلى. فرانسۋز، اعىلشىن كاپيتاليستەرىمەن تىعىز بايلانىستا بولعان. زيالى اعاسى ونىڭ ەمىن-ەركىن شەت تىلدەرىن مەڭگەرۋىنە جاعداي جاساعان. اۋىل ءمۇعالىمى مۇقان توقتابايۇلىنان قارا تانىپ، جالت-جۇلت ەتكەن دۇنيەگە جاڭاشا كوزقاراسپەن قاراعان شاكىرت ءمىرجاقىپتىڭ ارمان-ماقساتى — بالا وقىتىپ، شاكىرت تاربيەلەۋ ەدى. الدىنا ارمان قويىپ، بولاشاعىن ويلاعان بالانىڭ ماڭدايىنا جۇلدىز-باعى قاشاندا جازىلادى ەمەس پە؟ پەرىشتە جۇرەك بالانىڭ قانداي كۇناسى بولسىن اۋ، جاساعان يەمىزدە ءتاتتى تىلەكتى ەشقاشان ورىنداماي قويعان دا جوق شىعار.

تورعايدىڭ مايقارا جۋسانىن يىسكەپ، كوكىرەكتى كەرنەگەن ساعىنىش. كوز ۇشىندا — اعاسى اسقاردىڭ ءۇيى. قۇلىن-تايعا ءمىنىپ جۇرگەن اۋىل بالالارى الدىنان «كوكەلەپ» شاۋىپ كەلەدى. «الاقاي، اعام كەلەدى!» ، «جەڭەشە، جەڭەشە، اعام كەلە جاتىر!» ، «اكە، ءسۇيىنشى، ۇلكەن اعام كەلدى» دەگەن قۋانىشتى داۋىستار ءار جەردەن ەستىلىپ جاتىر. جۇزىنە كۇلكى ءۇيىرىلىپ، جۇرەگى تۋلاپ، ول دا «بالاپانىم!» دەپ بايتاق دالانى باسىنا كوتەرىپ، جۇگىرىپ كەلەدى. كوك اسپاندا بۇلاردىڭ قۋانىشتارىنا ورتاقتاسقانداي كەيىپ تانىتىپ، راۋان شۋاعىن مولىنان توكسىن كەپ. كوپتەن كورىسپەگەن اعايىن-جەكجات ارقا-جارقا بولىپ، داستارقان باسىندا وتىرعاندا: 

 — اقايەكە، جىراقتا جۇرسەم دە، قىزبەلىم ەسىمنەن ءبىر ەلى كەتپەدى. ساعىنسام جۇرەگىمدە، جابىقسام سەزىمىمدە، - دەدى تولقىپ.

— ءاي، ازامات! اركىمنىڭ تۋعان جەرى ءوزىنىڭ مىسىر شاھارى دەگەن ەمەس پە؟ تۋعان ەلدىڭ ءقادىرىن تۇزدە ءجۇرىپ ءبىلىپ ءجۇرسىڭ عوي، ايتپەسە، مىنا اۋىل ىشىندەگىلەر سىرتقا شىعىپ كورمەگەن سوڭ، تۋعان ەلدىڭ ءقادىرىن قايدان ءبىلسىن؟

— كوركەم جىگىت، مىنا تۇڭعىش كىتابىڭنىڭ عۇمىرى ۇزاق بولسىن! اتا-ەنەم قىزىعىڭدى كورە الماي ارماندا كەتسە دە، پەيىشتىڭ تورىنەن سەنىڭ قۋانىشىڭا، مەيىرلەنىپ وتىرعان بولار، — دەدى جەڭگەسى.

 — جەڭگەڭ دۇرىس ايتىپ وتىر. اكە-شەشەمىز كورە الماعان قىزىعىڭدى، تۋعان اۋىل، تۋعان ەلىڭ بولىپ كورىپ وتىرمىز. ءتاڭىرى الدىڭنان جارىلقاسىن!

— ءاۋمين!

***

— ۇستاز! — دەدى شاكىرتى ماعجان. قازاقتىڭ اسا تالانتتى اقىنى ماعجان جۇماباي ءمىرجاقىپ دۋلاتۇلىن «ۇستاز» تۇتىپ، اعا سەنىمىن اقتاعان شاكىرت.

— مەن ءوزىڭىز ايتقان پۋشكيننىڭ «ەۆگەنيي ونەگينىن» وقىپ شىعىپ، ءالى دە بولسا سول ولەڭمەن جازىلعان روماننىڭ اسەرىنەن شىعا الماي وتىرمىن. ءمىرجاقىپ ماعجاننىڭ زەرەكتىگىنە ءسۇيسىنىپ:

— وي، جارىعىم، كەزىندە مەندە دە سونداي اسەر بولعان. الەكساندر سەرگەيەۆيچ پۋشكين — ورىس حالقىنىڭ عانا ەمەس، جەر بەتىندەگى بۇكىل ادامزاتتىڭ ورتاق اقىنى. عاجاپ اقىن عوي، - دەدى. ماعجان ءسال ويلانىپ تۇرىپ، ۇستازىن تاعى ءبىر رەت تاڭعالدىردى:

 — ءيا، ۇستاز. حاكىم اباي، ا.پۋشكين، م.لەرمونتوۆ، ي.كرىلوۆ ولەڭدەرىن قازاقشا سويلەتتى ەمەس پە؟ مەن دە اۋدارمامەن اينالىسسام دەيمىن.

— بارەكەلدى! ابايدىڭ اۋدارماشىلىق قىرىن بايقاعان ەكەنسىڭ عوي، ازاماتىم. اباي سول ورىس اقىندارىنىڭ ولەڭدەرىن قازاق ولەڭىندەي ەتىپ جىبەردى ەمەس پە؟ انە، بايقادىڭ با، اباي اتاڭنىڭ شەبەرلىگىن. احمەت اعاڭ: «اباي — قازاقتىڭ باس اقىنى» دەپ تەككە ايتپاعانىن تۇسىنگەن بولارسىڭ. اباي — قازاقتىڭ ارى مەن ۇياتى، باعىت-باعدارى ەكەنىن ۇمىتپاعايسىڭ، باۋىرىم!

 — ارينە، ۇستاز! ەسكەرەمىن. جانە قاتارلاستارىما دا ايتا جۇرەمىن. مەن كەشە تۇندە حاكىم ابايعا ارناپ ولەڭ جازىپ ەم، وقىسام بولا ما؟

 — وي، اينالايىن، ۇلىقسات! وقي عوي، وقى! — دەپ قۋانىپ وتىر ۇستازى.

— ماقۇل! — دەدى دە ەلگەزەك شاكىرتى ورنىنان تىك تۇرىپ، ءۇستى-باسىن رەتكە كەلتىرىپ:

— شىن حاكىم، ءسوزىڭ اسىل — باعا جەتپەس،
ءبىر ءسوزىڭ مىڭ جىل جۇرسە، ءدامى كەتپەس.
قارادان حاكىم بولعان سەندەي جاننىڭ
الەمنىڭ قۇلاعىنان ءانى كەتپەس!
سوزىڭە قۇلاق سالىپ، باعا بەرمەي،
قيسايىپ، قىڭىرايدى جۇرتىڭ نيەتتەس!
بۇرتيىپ، تەرىس قاراپ: «اۋلاق ءجۇر!»- دەپ،
 بولدى عوي جاقىن تۋعان ءبارى كەكتەس.
تىنىش ۇيىقتا قابىرىڭدە، ۋايىم جەمە،
«قور بولدى قايران ءسوزىم بوسقا!»- دەمە.
 ارتىندا قازاقتىڭ جاس بالالارى
ءسوزىڭدى كوسەم قىلىپ، جۇرەر جونگە!

اي، جىل وتەر، دۇنيە كوشىن تارتار،
ءولتىرىپ تالاي جاندى، جۇگىن ارتار.
كوز اشىپ، جۇرتىڭ وياۋ بولعان سايىن،
حاكىم اتا، تىنىش بول، ءقادىرىڭ ارتار.
جۇرگەن جاننىڭ ارتىندا ءىزى قالار،
ەتىكشى ولسە، بالعا مەن ءبىزى قالار.
ءبىر باي ولسە، ءتورت تۇلىك مالى قالار،
شەشەن ولسە، ارتىندا ءسوزى قالار!
سۇم دۇنيە سىلاڭ بەرىپ كوپتەن وتەر،
ساۋ قالعاننىڭ كوبىسى ەرتەڭ بىتەر.
توقتاماس دۇنيەنىڭ دوڭگەلەگى،
شەشەننىڭ ايتقان ءسوزى كوپكە كەتەر،

— دەپ اياقتادى ارناۋىن. ءمىرجاقىپ شاكىرتىنىڭ تالابىنا قۋانىپ، ارناۋ-ولەڭىنە ءسۇيسىنىپ، ىشىنەن دۇعا — تىلەك تىلەپ: — ماعجانجان، ءتاڭىرى جاققان شامشىراق سۋ قۇيساڭ دا سونبەيدى. الاۋلاپ، لاۋلا! — دەدى رياسىز نيەتپەن. ءدارىس الۋشى وزگە شاكىرتتەر دە، ماعجان دا «ءاۋمين!» دەپ قۋانىپ وتىر.

1922 جىلى ماعجان ورىستىڭ تالانتتى اقىنى ۆ.بريۋسوۆ اشقان كوركەمونەر ينستيتۋتىنا وقۋعا ءتۇسىپ، ۆ.لەنيننىڭ «پاريج كوممۋناسىن»، «توعىزىنشى يانۆار» ەڭبەكتەرىن، م.گوركييدىڭ «ستارۋحا يزەرگيلىن» اۋدارعان ەدى. ماعجاننىڭ اۋدارمالارىن باسىلىمداردان ءجيى وقىعان سايىن ورىس ءتىلىن مەڭگەرتكەن ۇستازى، «بىلگەننىڭ جۇرگەن جەرى ءبارى جارىق»، دەپ تىلەۋلەس بولىپ وتىرادى.

***

1914 جىلدىڭ 14 مامىرىندا ومبى قالاسىنداعى «كولومزينو» مەيرامحاناسىندا ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى عاينيجامال بايمۇراتقىزىمەن باس قوسىپ، شاڭىراق كوتەرىپ، ۇيلەنۋ تويلارىن جاسادى. الاشتىڭ ارداقتى ۇلى 1915 جىلدىڭ 4 قاراشاسىندا تۇڭعىش پەرزەنتىن سۇيەدى. ول — قىزى گۇلنار. سول كۇننەن باستاپ ۇستاز اقىننىڭ شاڭىراعى باقىت پەن قۋانىشتىڭ بەسىگىندە تەربەلىپ، ومىرلەرى ەرتەگىدەگىدەي بولادى. گۇلناردىڭ سوڭىنان ابىلاي (1917)، حاليدا (1920)، ناۋرىزباي (1924)، الىبەك (1925) دۇنيەگە كەلەدى. ءبىراق، گۇلناردان باسقا بالالارى جارىق دۇنيەگە سىيماي، شەتىنەپ كەتكەن.

***

1928 جىل. ومبى شاھارى. اباقتى. تار قاپاسقا تانىلىپ ازامات اقىن وتىر. قاراڭعى قاپاستىڭ اۋاسى — كۇلىمسى ساسىپ، دىمقىل ءبىر جاعىمسىز ءيىس شىعادى. اباقتىداعى وزگە تۇتقىندار بۇرىش-بۇرىشتا قيسايىپ ۇيىقتاپ وتىر. اقىن بولسا، الاقانداي تەرەزەدەن قاراپ، كۇننىڭ ساۋلەسىن كورگىسى كەلەدى. ءبىراق، جەر ءجۇزىن قارا تۇنەك باسىپ تۇرعانداي ەدى. «ءيا، جاراتقان!» دەپ ىشىنەن الدەنەنى كۇمبىرلەپ ايتىپ وتىر. تار بولمەنىڭ ىشىندە ەرسىلى-قارسىلى جۇرە بەرگەنى سول ەدى:

 — وي، باۋىرىم، ءبارى جاقسى ما؟ — دەدى جەرلەس اعاسى فايزوللا.

 — فايز-اۋ، اباقتىعا تانىلعان ادامنىڭ نەندەي جاقسى كوڭىل-كۇيى بولسىن؟ جامالىم مەن گۇلنارىمدى ساعىنىپ، ولاردى الاڭداپ ويلاپ وتىرمىن.

— ە، جالعان دۇنيە، كورەيىن دەگەنىم وسى ما ەدى؟ ءمىرجاقىپ، مەنىڭ تۇسىمە تۋعان ەل ءجيى كىرىپ ءجۇر! — دەدى دوسى جۇرەك قىلىن قوزعاپ.

ءمىرجاقىپ ونىڭ قاسىنا كەلىپ، اقىرىن عانا: — مەن دە سەن سياقتى ساعىنىپ، اڭساپ ءجۇرمىن.شىدەرلى، تەرەكتى، شەلەك كەتكەن، شولپى باتقان، ارماندا، قۇلان ىشكەن، تاس قۇدىق، قاتىن قازعان، قۇتتىباي، امانتاي بۇلاقتارىنىڭ ءبىر جۇتىم سۋىن دا ساعىنادى ەكەنسىڭ.

فايزوللانىڭ جۇرەگى تولقىپ، كوزىنەن ءبىر تامشى جاس تامىپ، مۇڭايىپ قالدى دا: — تۇرمەنىڭ قارا سۋى دا ادامنىڭ جۇيكە-جۇيكەسىنە تيەدى ەكەن اۋ. تورعا تۇسكەن بۇلبۇل بولىپ وتىرعان وتىرىسىمىز مىناۋ. نە بولار ەكەن ەندىگىمىز؟

— نە بولادى دەيسىڭ، ءبىزدى قۋ جاق پەن مۇرتتى كوسەم الداپ سوقتى. حالىقتى قاناپ، بارىن، نارىن الىپ ءبىتىردى. وسى ما جەتكەن جەتىستىگىمىز؟ ستالين مەن گولوششەكيننىڭ قولدان جاساعان گەنوسيدى دە اشكەرەلەنەر. بولاشاق ۇرپاققا سەنەمىن، فايز!

 — قۇدايدىڭ كوزى ءتۇزۋ بولسىن!

***

1930 جىل ەدى. ازامات اقىن اتۋ جازاسىنان ايىعىپ، ون جىلعا جازاسىن وتەۋ ءۇشىن سوسنوۆەس لاگەرىنە قامالعان. بەلومور — بالتىق. بوران دەگەن قورقىتتىڭ قوبىزىنداي ۇلىپ تۇر. اقىننىڭ شەرمەندى جۇرەگى زارلايدى. دالادا سوعىپ تۇرعان بوران شىركىن ىڭىلداپ كەپ، ۇليدى. اقىن تولعانادى. دالا بورانداپ، اق قارىن شاشىپ، تولعاتادى. اقىن كۇڭىرەنەدى. دالا قۇيىنداتادى. سول ءتۇنى اقىن دا، تابيعات-انا دا دامىلسىز تەبىرەنگەن ەدى.

تاڭ اتتى. اق تاڭنىڭ ساۋلەسىنە قاراپ تۇرعانى سول ەدى. «نارودنىي ۆراگ، يدي رابوتاي!» دەپ كوك جەلكەسىنەن اعاش دۋبينكامەن ءبىر قانپەزەر ورىس ۇرىپ كەپ جىبەردى. «نارودنىي ۆراگ» دەگەن ءسوزى كەۋدەسىندەگى نامىس وتىن وياتىپ، قازاقى اسقاق رۋحى قوزىپ، «ماديارلاپ!» جۇرەگى تۋلاپ، شيكى سارىنىڭ قاق ماڭدايىنان ءبىر سوعىپ، شالقاسىنان ءتۇسىردى. تۇرمەدەگى بارلىق قاراۋىل اتاۋلى ونىڭ قاسىنا كەلىپ، قولىن قايىرىپ، اياعىن تۇساۋلاپ، ۇرىپ-سوعىپ جاتىر. ازامات اقىن سوندا دا قىڭق ەتپەدى. ازامات اقىننىڭ قايسارلىعىنا كەكتەنگەن تۇرمە باستىعى:

— مىنا حالىق جاۋىن كارسەرگە قاماڭدار! جاپونيانىڭ تىڭشىسىنا ءوزىنىڭ ىس-ارەكەتىنە لايىق جازاسىن بەرىڭدەر! — دەدى اقىرىپ.

— قۇپ بولادى، جولداس مايور! — دەدى تاپال بويلى جەندەتتىڭ ءبىرى.

كارسەر. قايرات كۇشى كەمىگەن اقىننىڭ سويلەۋگە شاماسى كەلمەسە دە، جۇرەكتەگى ىشكى رۋحى سويلەپ جاتىر:

مەن بىتكەن ويپاڭ جەرگە الاسا اعاش،
ەمەسپىن جەمىسى كوپ تاماشا اعاش.
قالعانشا جارتى جاڭقام مەن سەنىكى -
پايدالان شارۋاڭا جاراسا، الاش!

تامشىلاپ كوزدەن اققان بۇل سۋىق جاس،
بالقىتىپ قاشان ەرىتەر جۇرەكتى تاس؟
قالامنان جىلاپ اققان قارا بوياۋ،
جازىلىپ قاعازعا، سەن، جۇرتقا قىل پاش.

جۇرەكتەن قاشان شىعار قادالعان وق،
جاندىرعان جاندى ناحاق سونەر مە شوق؟
قاجىعان قام كوڭىلدى ءبىر كەتەرەر
جانىمدا جانى اشيتىن ادام دا جوق.

بار كىنام تامىرىنا بالتا شاپتىم، -
كورگەن سوڭ شىداي الماي، قياناتتىڭ.
بىلگەن ايار، ءبىلىمسىز ايتار ماعان:
«وبال جوق، قىلمىسىڭنان ءوزىڭ تاپتىڭ».

قاپتاپ تۇر كۇنباتىستىڭ قارا بۇلتى،
اداسىپ ساۋلە كورمەي قازاق جۇرتى.
ءاسير بوپ جول ىزدەگەن جورتۋىلشى،
جول بوگەۋ جول توسقاننىڭ بولىپ عۇرپى.
الۋشى اڭدۋشىنى الماي قويماس،
جەرىنە كوڭىلىنە العان بارماي قويماس.
ادىلدىك استا قالعان ەش كۇنى جوق —
ەرتە مە، كەش پە، ءبىر ءىز سالماي قويماس.

***

1932 جىلدىڭ كوكتەم ەدى. كۇن سۋىق. سولتۇستىكتىڭ ىزعارى وڭمەنىڭنەن وتەدى. تۇرمەدەگى بارلىق تۇتقىن كانال قازىپ، جەر استى جۇمىسىن جاساپ جاتىر. ازامات اقىن دا «گۇرس-گۇرس» جوتەلىپ، اۋىر جۇمىستىڭ شەبىندە ءجۇر. قۇتىرىنعان جەل وكسيدى، ءىشىن تارتادى، بەتىن تىرناپ، شاشىن جۇلادى. كەۋدەسى سىر بەرگەن اقىننىڭ كۇننەن كۇنگە كۇش-قۋاتى كەمىپ بارادى. بار ويلايتىنى — تۋعان ەلى. «شىركىن-اي، قىزبەلىمە جەتەر مە ەدىم. سارىقوپاما بارىپ، جان تاپسىرسام شە؟ قۇداي-اۋ، مىنا سۋىق، سۇرىقسىز مەكەننەن قالاي قۇتىلار ەكەم؟ مەنىڭ گۇلنار — كوزقۋانىشىم امان با ەكەن؟ جامالىمنىڭ حال-احۋالى قالاي ەكەن؟». سان ءتۇرلى جاۋاپسىز سۇراقتار جانىن جەپ، وزەگىن ورتەيدى. تابيعاتتىڭ توسىن مىنەزى دە ونىڭ جان-دۇنيەسىنىڭ بەرەكەسىن قاشىرىپ، قۇتىن الادى.

كەشقۇرىم. اقىن سارعايعان تيتتەي-تيتتەي قاعازدارعا الدەنەلەردى جازىپ وتىرىپ:

 — باقي! مىنا «ورىس-تۇرىك ءتىلىنىڭ سوزدىگىن» بىتىرگەن سىڭايلىمىن. ەندىگىسى ساعان امانات، باۋىرىم! مەنىڭ ەندى ءحالىمنىڭ نە بولارىن كىم ءبىلسىن؟ — دەدى اقىن كوزىنە جاس الىپ. باقي ۋرمانشى دەگەن — تۇرمەگە جازىقسىز قامالعان تاتاردىڭ اتاقتى سۋرەتشىسى ەدى.

سول ءتۇنى اقىن قاتتى اۋىرىپ شىقتى. تاماعى ءىسىپ، اياق- قولى تارتىلىپ، وكپەسى قابىنىپ، ۇيىقتاي الماي، تاڭعا دەيىن ءار نارسەنى ويلاپ، قاجىپ وتىردى.

***

1935 جىلدىڭ كۇزى ەدى. اسپان قاراۋىتىپ، سۇرلانىپ كەتكەن. سولتۇستىك ءوڭىردىڭ قىسى قايسى، كوكتەمى قايسى، ايتەۋىر، بەلگىسىز. سۇرلانىپ-اق تۇرادى. اينالاداعى اعاشتار قۋراپ، توڭىرەكتى تۇمان باسىپ، سۇرىقسىزدانىپ تۇر. ابدەن ىزاعا بۋلىققان ساياسي تۇتقىندار بۇلىك شىعارىپ، تۇرمەنىڭ باراگىن ورتەپ، وزدەرى سىرتقا شىعىپ، اسپالى كوپىر ارقىلى قاشا جونەلدى. بۇل كەزدە اقىننىڭ ءجۇزى قۋارىپ، بويىنداعىى كۇش-جىگەرى كەمىپ، قاۋساپ جۇرگەن كەز. اقىن ولارعا ىلەسە الماي، كانال بويىنداعى جەر قازۋ جۇمىسى الاڭىندا تۇرعان. قاشىپ، سۋعا سەكىرگەن تۇتقىنداردى كورىپ قويعان قاراۋىلدار ولارعا بوراتا وق اتىپ جاتتى. كانالدىڭ سۋى قىپ-قىزىل قان بولىپ اعىپ جاتقانىن كورگەن اقىننىڭ جۇرەگى سىزداپ:  — ءيا، جاساعان! قۇلدارىڭا جاردەم بەر! — دەدى دە ، قالت-قۇلت ەتىپ، الاقانىمەن بەتىن سيپاپ تۇرىپ قالدى. سول ءتۇنى ازامات اقىننىڭ جۇرەگى - سوعۋىن ماڭگىلىككە توقتاتقان ەدى.

1935 جىلدىڭ بەسىنشى قازانىندا قازاقتىڭ ايماڭداي ازامات ۇلى ءمىرجاقىپ دۇنيەدەن ءوتتى. اقىن جالعان دۇنيەدەن وكسىپ وتكەندە، تۇنىمەن اق جاۋىن نوسەرلەتىپ قۇيىپ جاتتى.

ءمىرجاقىپ. ول ولگەن ەمەس. ءتىرى!

... ازامات ەدى.

***

1992 جىلدىڭ 1-18 قىركۇيەگى ارالىعىندا بۇرىنعى تورعاي وبلىسىنان جاساقتالعان ارناۋلى ەكسپەديسيا ازامات اقىننىڭ مۇردەسىن 57 جىلدان سوڭ كارەليا اكسر سوسنوۆەس ستانسياسىنداعى قابىردەن قازىپ الىپ، ءوزىنىڭ تۋعان اۋىلى — بيدايىعىنا اكەپ، قۇران باعىشتاپ، ارۋلاپ جەرلەدى.

قارا جيىندا اقىننىڭ ارتىندا قالعان جالعىز تۇياعى، اسىلدىڭ سىنىعى گۇلنار: — كەشەگى ءسوز — «ويان، قازاق!» بولسا، ەندى ويانعان حالىققا ايتار بۇگىنگى ءسوز — «ويلان، قازاق!»، — دەدى تولقىپ. «ءجون ءسوز!»، «ءجون ءسوز» دەدى قارالى جاماعات. اۋىلدىڭ كارى مولداسى جاماعاتقا قاراپ:

— يللاھي، جانازا! ءبيسميللااھير-راحماانير-راحييم، — دەپ قاسيەتتى قۇران اياتىن وقىپ جاتتى. «توپىراعى تورقا بولسىن!» دەستى وزگەلەر. گۇلناردىڭ جۇرەگى تولقىپ، بىرەسە قۋانادى، بىرەسە مۇڭايدى. قۋانعانى — اكەسىنىڭ سۇيەگى تۋعان توپىراعىنا جەرلەنۋى. مۇڭايعانى — وتكەن كۇندەردىڭ جۇرەككە تۇسكەن جاراسى. اۋىلداعى قارت اقساقال مولداباي قاجى:

— گۇلنار، سەنىڭ اكەڭ — ءتىرى، ول — حالىقتىڭ جۇرەگىندە! ماڭگىلىك ءتىرى! — دەپ وعان كۇش بەرىپ، تىلەۋلەس بولدى. «سەنىڭ اكەڭ — اقتالدى.حالىق جاۋى ەمەس، ول — حالىقتىڭ اسىل پەرزەنتى» دەدى اق جاۋلىقتى انالار.

---