مۇراگەر
قوبىزشى — مولىقباي شال ماتايداعى،
ماتايدا — كەنجە، تۇڭعات، ساقايداعى.
قازاقتا قوبىزشىنىڭ قالعانى سول،
جورعا ەدى مايماڭداعان باقايشاعى.ءى. جانسۇگىروۆ. «كۇي» پوەماسىنان
جەر ءجانناتى جەتىسۋ ءوڭىرىنىڭ تاماشا ءبىر ايماعى — اقسۋ، قاپال ولكەسى. قاپال بولىسىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىندا كىندىكتوبە قونىسى بار. كىندىكتوبە — تابيعاتى كەرەمەت، سۇلۋ جەر. جەر شوقتىعىنان، اساۋ اقسۋ وزەنىنىڭ جانىنان قونىس تەپكەن.
كوكتەمنىڭ بەل ورتاسى ەدى. قاينار ەلى. بەرسۇگىر اۋلەتىنە ب ا ق قونىپ، قۇت دارىدى. كەلىنىنىڭ بالاعىنان بالا ساۋلاپ، شاڭىراعى كەڭىپ، ءۇي ءىشى ءسابيدىڭ كۇمىس كۇلكىسىنە تولىپ، كوكتەمنىڭ جايدارى كۇنىمەن ىلەسە ءۇيدىڭ بوساعاسىنا قۋانىش پەن شاتتىق ەنىپ، اق قاناتتى اق ورداعا اسەم رەڭك بەردى.
قۇدايدىڭ مەيىرىم-ىقىلاسى ەرەكشە توگىلگەن ايماققا توسەكتە باسى، توسكەيدە مالى بىرگە شۋراتتىڭ جەرىنەن ءبىر توپ قوناق كەلىپتى. ارالارىندا قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ جيەنى، بايساق ۇلى مولىقباي قوبىزشى دا بار. بۇلار ادەتتەگى قوناقتاردان ەرەكشە سىيلى ءھام ءقادىرلى جاندار ەدى.
— اسسالاۋماعالەيكۋم، cەرىلەر! قاينار ەلىنىڭ اۋىلىنا حوش كەلدىڭدەر، — دەپ جانسۇگىر قوناقتاردى قارسى الىپ، ون ەكى قاناتتى اق ورداعا كىرگىزىپ، تورگە جايعاستىردى. الىپتىڭ قۇشاعىنداي كەڭ ءۇيدىڭ ىشىندە اۋىل اقساقالدارى مەن اق جاۋلىقتى انالار وتىر ەدى.
— جۋىردا كەلىنىمىز تۇڭعىشىن بوسانىپ ەدى. سونىڭ قۇرمەتىنە داستارقان جايىپ، ەل-جۇرتقا ساۋىن ايتىپ، شىلدەحانا جاساپ جاتقان جايىمىز بار، — دەپ بەرسۇگىر شال قۋانىشپەن قوناقتاردى وتىرعان كىسىلەرگە تانىستىرا باستادى. — مىنا جىگىت ءبىزدىڭ ەلگە بوتەن ەمەس، اسىلدىڭ سىنىعى، باتىردىڭ ۇرپاعى، — دەپ، مولىقباي قوبىزشىنىڭ ارعى اتالارى جايلى اڭگىمە ءوربىتتى.
— ناۋرىزكوك ەرتە كەلدى عوي. مامىراجاي مامىردىڭ ورتاسىندا دۇنيە ەسىگىن اشقان اتۇستارلارىڭىزدىڭ باۋى بەرىك بولسىن! — دەپ قوبىزشى رياسىز لەبىزىن ءبىلدىرىپ، كوپتىڭ قۋانىشىنا ورتاقتاستى.
— اينالايىن، مولىقبايجان، ءوزىڭ مىنا جانسۇگىرىمنىڭ تۇستاسىسىڭ. بۇگىن سەنى ءبىزدىڭ ۇيگە قۇدايدىڭ ءوزى ايداپ كەلگەن شىعار. مىنا بالانىڭ ەسىمىن ءوزىڭ قوي، جولىمدى بەردىم، جارقىنىم، — دەپ شال كەلىنگە قاراپ يشارا تانىتتى. يبالى كەلىن اتاسىنىڭ قاس-قاباعىنان ايتقىزباي-اق ۇعىپ، اق بەسىكتىڭ جابۋىن اشىپ، بوبەكتى سەرىنىڭ قولىنا ۇستاتتى.
— جازعىتۇرىمدا دۇنيەگە كەلگەن ءىنىمنىڭ ءومىرى جارقىن، ءماندى دە ءساندى بولسىن. اتانىڭ ەمەس، ادامنىڭ بالاسى بول. ءور الاشىمنىڭ باعى بول! قارا ءسوزدىڭ حاس شەبەرى بولعايسىڭ، — دەپ ءسابيدىڭ جازىق ماڭدايىنان ءسۇيىپ. — سەنىڭ ەسىمىڭ — ءىلياس بولسىن! ءىلياس! ءىلياس! ءىلياس! — دەپ بوبەكتىڭ قۇلاعىنا ازان شاقىرىپ، اتىن قويدى. كونەنىڭ كوزىندەي بولىپ كەلە جاتقان ءسالت-داستۇردىڭ جولىمەن بالانى كوككە كوتەرىپ، اكەسىنىڭ قولىنا بەردى.
قوبىزشى جينالىپ وتىرعان جۇرتقا قوبىزدىڭ قوڭىر ءۇنىن ەستىرتىپ، بىرنەشە كۇي ورىندادى. تىڭداۋشى قاۋىم زارلى كۇيدىڭ ۇنىنە قوسىلىپ، بوزداپ تا الدى.
— بۇل كۇيلەرىڭدە قازاقتىڭ ارعى تاريحىنىڭ قاسىرەتى جاتىر ەكەن. ەندى بۇنداي الاپات قىرعىندى قارا حالىق قايتا كورمەسىن! — دەدى توردە وتىرعان ۇلكەن شال.
— ءاۋمين! ايتقانىڭىز كەلسىن، اقساقال! — دەدى دە قوبىزشىمەن بىرگە كەلگەن جىگىت حالىق اندەرىن ورىنداپ، كوپتىڭ قۇلازىعان كوڭىلىن قايتا كوتەردى.
سول كۇنى قوبىزشى دا، بەسىكتە جاتقان ءسابي دە تاڭنىڭ كىندىگىن ۇيقىسىز كەستى. ەرتەسىنە سال-سەرىلەر جينالىپ، كەلەسى اۋىلعا جول تارتتى. بەرسۇگىر قارت قوبىزشىنىڭ تاعدىرىنا الاڭداپ، ىشىنەن قۇدايعا سيىنىپ، باسىنا اماندىق تىلەدى.
***
ۋاقىت شىركىن سىناپتاي زىرعىپ وتە شىقتى. بەسىكتە جاتقان ءسابي ءوسىپ، ەر جەتىپ، ات جالىنان ۇستاپ، تازى ەرتىپ، قولىنا بۇركىت قوندىرىپ قوبىزشىنىڭ اۋلىنا كەلدى. بۇل مەزەتتە قوبىزشى قارتايىپ، شاۋ تارتا باستاعان ەدى. بوزبالا قوبىزشىنىڭ سىيلى قوناعى بولىپ، جۇزدەگەن كۇيىن تىڭداپ، ونەر، عىلىم، قۇنانباي سۇلتاننىڭ بالاسى حاكىم اباي تۋرالى اڭگىمەلەرىن ەستىدى. مولىقباي شال ءوزىنىڭ ۇستازى جيەنباي قوبىزشىدان قالعان قۇلاگەر-دومبىراسىن جاس جىگىتكە سىيلاپ، ات مىنگىزىپ، يىعىنا توردە ءىلىنىپ تۇرعان بايساقتىڭ زەرلى شاپانىن جاپتى.
— كۇنىم، ءىلياسجان، سەنىڭ اتىڭدى مەن قويدىم عوي. كەيدە سول ىسىمە وكىنەمىن. نەگە دەسەڭ، مەن قاسىرەتتى اداممىن. مەنىڭ قاسىرەتىم ەمەس، دارىنىم، قاسيەتىم قونسىن. ءبىراق، ەسىڭدە بولسىن، قۇداي تاعالا دا وزىنە ۇنايتىن پەندەسىنە اۋىرلىقتى، قاسىرەتتى ۇيىپ-توگىپ بەرەدى ەكەن. سەنگەننەن كەيىن بەرەدى دە. اۋىرلىقتى، قيىندىقتى جەڭە ءبىلۋ — ءوزىڭنىڭ بويىڭداعى جامان قىلىقتاردى اۋىزدىقتاۋمەن بىردەي! ايتپەسە، ءىبىلىستىڭ تورىنا ءتۇسىپ، ءناپسىسىن تيا الماي جۇرگەندەردىڭ قاراسى قانشاما؟! سولاي، قۇلىنىم، سولاي... — دەپ شال كۇڭىرەندى.
— اكە! اقسۋدا تۋعان ۇلمىن، وت بولسام دەپ... ءسىز ەشتەڭەگە نالىماڭىز. بۇيىرعان تاعدىردىڭ ءدامىن تاتامىز. قارسى سوققان داۋىلعا توتەپ بەرەر كۇش-قايراتىمىز بار. باتاڭدى بەر، — دەگەن جاس جىگىتتىڭ وتتى سوزىنە قوبىزشى شىن قۋانىپ، كوزىنەن قايعىنىڭ ەمەس، قۋانىشتىڭ لاعىل جاسى توگىلدى. ىستىق جاس جىگىتتىڭ الاقانىنا تامىپ جاتتى. اكە-بالا بوپ، ءبىرىن-بىرى رياسىز ءتۇسىنىپ، ۇزاق ۋاقىت قۇشاعىنا قىسىپ تۇردى.
— جارقىنىم، مۇحيت-تاعدىردان وتەر قايىعىڭنىڭ ەسكەگى بەرىك بولسىن! بەردىم اق باتامدى. عۇمىرلى بول، تۇعىرلى بول! — دەپ ماڭدايىنان ءسۇيىپ، جىگىتتى ەلىنە قاراي شىعارىپ سالدى.
***
ءىلياس اقسۋدان ۇشقان اققۋلارمەن ىلەسە، ءبىلىم ىزدەپ جىراققا كەتتى. الماتى، اقمەشىت، ورىنبور، تاشكەنت، ماسكەۋ باردى. اڭسارى اۋىپ كەلگەن قاسيەتتى، قاسىرەتتى ءسوز ونەرى ماماندىعىنا وقۋعا ءتۇسىپ، اۋزىمەن قۇس تىستەگەن نەبىر دۇلدۇلدەردىڭ شىعارمالارىن وقىپ، كوكىرەك ءشولىن باسىپ، ءوزى دە ءنارلى جىرلار جازا باستادى.
اقمەشىت. ءتۇن ەدى. ءىلياس ۇيىقتاي المادى. ەسىنە اۋىل-ايماق ءتۇستى. قوبىزشى اكەسىن ساعىنىپ جاتتى. ماتايدىڭ قىزىل قۇمىنا اۋناعانى، كىندىكتوبەنىڭ قوڭىر سالقىن اۋاسىن جۇتقانى، اقسۋدىڭ ايدىنىنا شومىلعانى ەسىنە ءجيى ءتۇسىپ جۇرگەن كەزى ەدى...
***
مولىقباي شالدىڭ جۇرەگى الدەنەنى ەرتەرەك سەزگەن ەكەن. ءاقسۋ-بورىباي كوتەرىلىسىنەن كەيىنگى اق پەن قىزىلدىڭ شايقاسى، كەڭەس وكىمەتىنىڭ ورناۋى، ۇجىمداستىرۋ، باي-شونجارلاردى اياۋسىز اشكەرەلەگەن كامپەسكەنىڭ تاركىلەۋى بىرىنە ءبىرى ۇلاسىپ، حالىققا اۋىر ءتيدى. اشا تۇياقتىلارى قالماعان بۇقارا ۇركەردەي شۋلاپ، ارعى بەتكە ۇدەرە كوشىپ جاتتى. الماعايىپ زامان باستالىپ، الاتاۋدىڭ ەتەگىن اق قار ەمەس، قارا بۇلت تورلاپ، ەلدەن بەرەكە-بىرلىك كەتىپ، قازاقتىڭ ىشىنەن قازاققا جاۋ شىعىپ، رۋ-رۋعا، جىك-جىككە ءبولىنىپ، قۇداي تاعالادان بەرىلگەن اسىل مىنەزدەرى بوق-سىدىكپەن ارالاسىپ، تەرىس پيعىلدارى جۇزەگە اسا باستاپ، ادىلدىك پەن اقيقاتقا ىڭكارلىك تانىتار، جانى ادالدىققا قۇشتار جاندارعا جالا جاۋىپ، ناقاقتان-ناقاق «حالىق جاۋى» ەتىپ، يتجەككەنگە ايداتىپ جاتقان كەز كەلدى. تۋعان حالقىن شەتسىز، شەكسىز سۇيگەن قوبىزشىنىڭ دا باسىنا قارا تۇمان ءتونىپ، اياعىنا كىسەن ءتۇسىپ، تۇرمەگە ءتۇستى. ونەر ادامىن وسىلاي دا قورلاعان ەدى-اۋ...
ەلگە كەلگەن ءىلياس جاعدايدى ەستىپ، كوڭىلى قۇلازىدى. اكەسىندەي بولعان جانىنا جاقىن ادامىن ىزدەپ، شارق ۇرىپ، اساۋ اقسۋ وزەنىنە بارىپ، ءازيز ادامىن ەندى ءقايتىپ كورمەسىن سەزىپ، دولدانا اعىپ جاتقان وزەننىڭ سارىنىنا قوسىلىپ، اڭىراپ كەپ جىلادى. اقىننىڭ زارىنا كوك اسپان دا قوسىلىپ، نوسەرلى اق جاۋىنىن شەلەكتەپ اعىزدى. اقىن دا، اسپان دا كوز جاسىن تىيا المادى. بۇل جاس — شەرمەندە كوڭىلدىڭ ونەرگە دەگەن، اسىل ازاماتقا دەگەن شىنايى ىقىلاس-قۇرمەتى ەدى...
— مولىقباي — قازاقتىڭ سوڭعى قوبىزشىسى. ەندى بۇنداي داۋلەسكەر قوبىزشىنىڭ مىنا وپاسىز دۇنيەگە كەلۋ-كەلمەۋى ەكىتالاي. قوبىزشىنىڭ اتىن ەستەن شىعارماۋىمىز ءۇشىن، ونىڭ ءاربىر تارتقان كۇيىن حالىققا، بولاشاق ۇرپاققا جەتكىزۋ، ساقتاۋ مەنىڭ ارىما، ۇياتىما بايلانىستى. مەن — قوبىزشىنىڭ مۇراگەرىمىن! — دەپ ازامات اقىن وكسىپ-وكسىپ، بۋلىعىپ جىلادى.
***
ءىلياس الماتىعا كەلىپ، اۋەزدىڭ نەمەرەسى مۇحتارمەن تانىسادى. ول كەزدە ەكەۋى دە حالىققا تانىلىپ ۇلگەرگەن قالامگەرلەر ەدى. بۇلار قانتۋىس ەمەس، شىعارماشىل جانتۋىس بولدى. ەكەۋارا اڭگىمەلەرى ۇزاققا سوزىلاتىن.
— مۇقا، ءبىزدىڭ ەلدە مولىقباي دەگەن قوبىزشى بولعان ەدى، — دەگەن ءىلياستىڭ ءسوزىن سوڭىنا دەيىن تىنداماستان زەرەك جىگىت:
— ءيا، ەستۋىم بار. ءوزىن كورمەسەم دە، كۇيلەرىن ەستىگەنمىن. كەزىندە اباي ەلىنە كەلگەن ەكەن. شاكارىم، ارىپتەرمەن ارالاس-قۇرالاس بولىپتى. ابايدى ۇلگى تۇتقانىن دا ەستىدىك، — دەدى.
— سول دەگدار ادام مەنىڭ ەسىمىمدى قويعان ەدى... شەبەر كۇيشى ەدى. امال نەشىك، ءقازىر تار قاپاستا جاتىر. تۋعان ەل-جۇرتى ساتتى. بۇرىن-سوڭدى بۇنداي قياناتتى كورمەدىم. و، توبا، ءبىرى كەم دۇنيە! — دەپ اقىننىڭ جەتىم كوڭىلى قايتادان قۇلازىدى.
— ىلەكە، قوبىزشىنىڭ كوزكورگەن تۇستاستارى، زامانداستارى، كونەكوز قاريالار باردا ەلگە بارىپ، ول كىسىنىڭ كۇيلەرىن، اڭگىمەلەرىن حاتقا ءتۇسىرىپ قالايىق تا، — دەپ جازۋشى باۋىرى اقىننىڭ ءامانات-ۇمىتىنىڭ شوعىن ۇرلەپ، نيەتى مەن ىقىلاسىن ارتتىردى.
— بارەكەلدى! مەنىڭ دە ارمانىم وسى ەدى... راقمەت، باۋىرىم!
— ەندەشە، اعاسى، ۋاقىت وتكىزبەي، ەلگە بارايىق، جولعا قامدانايىق!
— وكىل اكەمنىڭ ەسكىشە ساۋاتى بولماسا، جارىتىپ وقىماعان دا عوي. كۇيلەرىن ەستىپ، اۋىل اراسىندا، ەل ىشىندە ورىنداپ جۇرگەن جىگىتتەر دە بار كورىنەدى. سولاردى تابايىق.
وسى ءتۇننىڭ كىندىگىن اقىن جاڭا جىرمەن كەستى. ول «كۇي» پوەماسى ەدى. اقىن قوبىزشىنىڭ قۇرمەتىنە ولەڭمەن، كەستەلى جىرمەن ولمەس تە، وشپەس ەسكەرتكىش سوقتى.
***
1927 جىلى قوس قالامگەر اقسۋ ەلىنە كەلەدى. امانتەكشە جايلاۋىندا بولىپ، قوبىزشىنىڭ كۇيلەرىن ورىنداپ جۇرگەن ەل اراسىنداعى جىگىتتەرمەن كەزىگەدى. ايگىلى اقىن قۋات تەرىبايدىڭ شاڭىراعىنا قوناق بولادى. قوبىزشىنىڭ بارلىق ورىنداعان، ءوزى شىعارعان كۇيلەرىن حاتقا تۇسىرەدى. قوبىزشى تۋرالى، ونىڭ اتا-تەگى جايلى از-كەم تۇسىنىكتەمە جازادى.
— وۋ، اعايىن، مىنا جىگىت قازاقتىڭ باعىنا بىتكەن اسىل ەر. ەسىمى — مۇحتار. اباي ەلىنىڭ تۋماسى. ابايدىڭ تۋىسقانى. تالابى مەن دارىنى، جازعانىنا قاراساڭ، جانىڭ سۇيسىنەدى. قازاقتىڭ بولاشاعى وسى بالالارىڭىز، — دەپ اقىن وكشەلەس باۋىرىن جەرلەستەرىنە تانىستىردى. ءۇي يەسى قۋات اقىن دا الىستان ات تەرلەتىپ كەلگەن قوناعىنىڭ قۇرمەتىنە ءوزىنىڭ ارناۋىن ارناپ، جەتىسۋدىڭ نازقوڭىر ماقامىمەن ءان ايتتى.
ءىلياستىڭ وسى ساپارى قازاق رۋحانياتىنا، مۋزىكا ونەرىنە قوسىلعان ۇلكەن ۇلەس بولدى. ازامات اقىن الداسپان قوبىزشىنىڭ الدىنداعى ءارى وكىل اكەسىنىڭ الدىنداعى ءوزىنىڭ پەرزەنتتىك پارىزىن وسىلاي وتەگەن ەدى!
***
تۇرمەنىڭ ازابىن ابدەن تارتقان، تاعدىرى يت سۇيرەتكەن تەرىدەي جىرىمدالعان قوبىزشى اباقتىدا بىرگە جاتقان جىگىتتەرگە:
— ءبىزدىڭ داۋرەن وسىمەن بىتكەندەي... جاقسىلى-جاماندى ءومىر سۇردىك. مەنىڭ ەلۋ جىل سەنىمدى سەرىگىم بولعان قوبىزىمدى الدىرىڭدار، تۇسىمە ءجيى كىرىپ ءجۇر. ەندى ءىلياسىمدى كورۋىم-كورمەۋىم ەكىتالاي. قايناردىڭ ەلىنە ايت، ءىلياستى كۇتسىن، ءىلياس — ءبىزدىڭ عاسىردىڭ ۇلى اقىنى! مەن وعان سەنەمىن. تاڭىرىمە تاپسىردىم، — دەپ ومىرلىك تالقانى تاۋسىلىپ، اجال تاقالعاندا ىشىنە بۇككەن شەرمەندە ويىن جازىپ، اعىنان اقتارىلادى.
***
ءىلياس 1927 جىلى ءبىرىنشى ايەلى امانشادان ايىرىلعاننان كەيىن قازادان قان جۇتىپ ءجۇرىپ، قىزىلوردا قالاسىندا قىزمەتتەس دوسى بولعان ءسادۋاقاس وسپانوۆتىڭ نەمەرە قارىنداسى باتيمامەن باس قوسادى. ال 1929 جىلى داۋىلپاز اقىننىڭ قوبىزشىنىڭ قۇرمەتىنە ارنالعان «كۇي» پوەماسى «جاڭا مادەنيەت» جۋرنالىنا جاريالانادى. ءسويتىپ، حالىق قوبىزشىنىڭ ەسىمىمەن، تاۋقىمەتتى تاعدىرىمەن، ونىڭ تارتقان كۇيلەرىمەن تانىس بولادى.
مولىقباي شال 1930 جىلدىڭ كوكەك ايىنىڭ وتىزىندا تۋعان جەرى — شۋراتىنا جەتپەي، تار قاپاستا قۇرت اۋرۋىنان جان تاپسىرادى.
«قىزىر ءىلياس» دەپ قۇلاعىنا ازان شاقىرىپ، ءۇش مارتە اتىن اسەم داۋىسىمەن اندەتىپ قويعان كىندىك اكەسىنىڭ ولگەنىن ەستىگەن ازامات اقىن:
— ءسىزدى «جۇرەگىمە جەرلەدىم»، — دەپ اڭىراپ قويا بەردى...
— قايىرلى قازا بولسىن! بەكەم بول! — دەپ ءباتيما كۇيەۋىنىڭ قايعىسىنا ورتاقتاسىپ، كوڭىل ايتتى. — ونەر ادامى ونەر ادامىن شىن تۇسىنەدى ەكەن-اۋ... و، داريعا-اي!.. — دەپ اقىننىڭ جارى الدەنەلەردى كۇبىرلەپ ايتىپ وتىردى.
***
جەتىسۋدىڭ جورعاسى، زامانىنىڭ ونەرپازى، بارماعىنان بال تامعان قوبىزشى، كۇيشى، اقىن، باقسى-بالگەر — مولىقباي بايساق ۇلىنىڭ ەسىمى «اق كوبىك»، «بوز ىنگەن»، «كوك كوبىك»، «ءدۇلدۇل ەر ءالى»، «جىلاعان نوعاي-قازاق»، «جەزكيىك»، «ساۋىرىق»، «قازان» كۇيلەرىمەن قاتار ايتىلىپ، حالىق ەسىندە ماڭگىلىك قالدى.
ءىلياس — مۇراگەر ەدى. قورقىت قوبىزدى، اششى تاعدىرلى قوبىزشىنىڭ اماناتىنا قيانات جاساماي ەلگە جەتكىزگەن اسىل ەر ءوزىنىڭ قاناتى قايىرىلىپ، قۇلاگەرىنىڭ تۇياعى سىنىپ، مەزگىلىنەن ەرتە سولارىن ءبىلدى مە ەكەن؟!
***
و دۇنيە. جۇماق. پايعامباردىڭ اق تۋىنىڭ استىندا اكەلى-بالالى ەكەۋ قايتا قاۋىشىپ، جەر بەتىندەگى وپاسىز دۇنيەنىڭ قىزىعىنا الدانىپ، شىرماۋىنا تۇسكەندەرگە قاراپ، قۇمىرسقا تىرلىكتەگى پەندەلەردى اياپ تۇردى...
You Might Also Like
-
ءبىر كەزدەرى الماتىدا ايناش دەگەن قىز ءومىر سۇرەدى. ول وتە مەيىربان، قولى اشىق، اقكوڭىل بولاتىن. ايناشتىڭ قيالى دا اسا ۇشقىر ەدى. ءارى ول تابيعات اياسىنداعى جانۋارلاردى دا وتە جاقسى كورەتىن. ءبىر جىلى ا...
