ءۇي تۇرمىسى قۇرال-جابدىقتارى

موسى

موسى — شوڭكە اسۋ ءۇشىن نەمەسە ورمەك ءجىبىن كەپتىرۋ ءۇشىن پايدالانىلاتىن قۇرال. موسى ءۇش بولشەكتەن تۇرادى. ولار — موسىنىڭ سيراعى، ءتىلى (ىلگەگى) جانە شىعىرشىق. موسىنىڭ ءۇش سيراعى بولادى. ونى تەمىردەن نەمەسە اعاشتان جاسايدى. جوعارى ۇشتارىنان تەسىك جاسالىپ، ولار تەمىر شىعىرشىق ارقىلى قوسىلادى. شىعىرشىكقا شاۋگىمنىڭ تۇتقاسى نە كۇزۋدىڭ (ورمەك توقىعاندا) باۋى ىلىنەتىن ءتىل (ىلگەك) بەكىتىلەدى. موسىنىڭ سيراعى 1،5-2 مەترگە دەيىن بولادى. شاعىن موسىنى اس-سۋ قايناتۋ ءۇشىن سەرۋەنگە شىققاندا ءقازىر دە پايدالانادى.

وشاق

وشاق — قازان ورناتۋعا ارنالعان تۇعىر. وشاقتى قازاننىڭ استىنا وت جاعۋ ءۇشىن ونى كوتەرىپ تۇراتىنداي ەتىپ قالايدى. جاسالۋىنا بايلانىستى وشاقتىڭ جەروشاق، تاسوشاق، تەمىروشاق، قازاندىق سياقتى تۇرلەرى بار. جەردەن قازىلىپ جاسالىنعان وشاق ءتۇرىن — جەروشاق دەپ اتاعان. تاسوشاقتى بىرنەشە ءىرى تاستان شەڭبەر جاساي ورنالاستىرا قالاپ كوتەرەدى. ال تەمىروشاق — قازاننىڭ تۇبىنە كيىلەتىندەي ارنايى ولشەنىپ جاسالعان تەمىر شەڭبەرگە بىرنەشە اياق ورناتىلعان تۇعىر. قازاندىقتى تاستاردان نەمەسە كەسەكتەردەن قالاپ ىستەيدى. ونىڭ ءبىر جاعىنان وتىن سالۋ ءۇشىن اۋىزى قالدىرىلىپ، قارسى جاعىنان ءتۇتىن شىعاتىن مۇرجا جاسالادى.

كوسەۋ

كوسەۋ — تۇرمىسقا قاجەتتى جابدىق. پەشتەگى، جەروشاقتاعى ىستىق شالانى، شوقتى قاعىستىرىپ، وت جاعۋ ءۇشىن جانە شوق الۋ ءۇشىن قولدانادى. كوسەۋ اعاشتان نە تەمىردەن جاسالادى. كوسەۋدى ۇستاحانالاردا ۇستالار جاساپ، حالىق تۇرمىسىندا پايدالانعان. قازىرگى كەزدە كوسەۋدى اۋىلدىق جەرلەردە كەڭىنەن قولدانادى.

ورە

ورە — ىرىمشىك، قۇرت، ت.ب. تاعامداردى كەپتىرۋگە ارنالعان سورە. ورەدە ءتورت اشا سيراق، ءتورت جاناعاش بولادى. سيراقتارىن جەرگە قاققاننان كەيىن ەكى ۇزىن جاناعاشتى اشالارعا كيگىزىپ، ولاردىڭ باسىنا قىسقا جاناعاشتاردى كولدەنەڭ تاڭادى. ونىڭ ۇستىنە شي جايىپ، كەپتىرىلمەك تاعام تىزىلەدى. ورەشە شي ۇزىن بولسا، ونىن ەكىنشى شەتىمەن تاعامدى قۇس شوقىپ كەتپەۋ ءۇشىن بەتىن جاۋىپ قويادى.

كەلى-كەلساپ

كەلى-كەلساپ — ءداندى قاۋىزىنان ارىلتۋ جانە ۇنتاقتاۋعا ارنالىپ قاتتى اعاشتان (كەيدە تاستان قاشالىپ) جاسالعان اسپاپ. قازاق حالقى كەلى-كەلساپپەن تارىنى، بيدايدى، ت.ب. ءداندى داقىلداردى ءتۇيىپ، جەنت، جارما، تالقان دايىنداعان. كەلى-كەلساپ ەكى بولىكتەن تۇرادى. ءبىرىنشى بولىگى كەلى — ۇنتاقتايتىن ءداندى سالۋعا ارنالعان ىدىس. كەلىنى جۋان ءارى قاتتى، تۇتاس اعاشتان ۇڭگىپ جاسايدى. جەرگە ورنىقتى بولسىن دەپ، ءتۇپ جاعىن قالىڭداۋ ەتىپ قالدىرادى. ءىشىن ابدەن ۇڭگىپ بولعاننان كەيىن اعاش تەگىس جانە قاتتى بولسىن دەپ وتقا قارىپ، ءىشى-سىرتىنا قويدىڭ قۇيرىق مايىن نە تۇيە قومىنىڭ مايىن سىڭىرە جاعادى، قاتتى سوققىدان جارىلىپ كەتپەۋ ءۇشىن سىرتىن كون تەرىمەن قاپتايدى. ال ەكىنشى بولىگى — كەلساپ. كەلساپ — ۇزىندىعى 1 م، ديامەترى 15 سم-دەي جۇمىر اعاش. كەلساپپەن كەلى ىشىندەگى داقىلدى ءتۇيىپ، ۇنتاقتايدى.

قازانقاپ

قازانقاپ — كوشىپ-قونۋ كەزىندە قازاندى تاسۋعا ارنالعان بۇيىم. قازانقاپ كيىزدەن ءپىشىنى ءتورت بۇرىشتى ەتىپ، اۋىز جاق بەتى قازاننىڭ كولەمىنە قاراي كەڭدەۋ ەتىپ تىگىلەدى. سونان سوڭ كيىزدىڭ سىرتىنان قالىڭداۋ ءبىر ءتۇستى ماتامەن كاپتالادى. ۇستىنە قىزىل نە كوك ماتادان ويۋ-ورنەك جاپسىرىلادى، كەيدە ءتۇرلى-تۇستى جىپپەن دە كەستەلەنەدى. اۋىز جاعىنا ىلمەشەكتى باۋلىق جاسالىنىپ، شەتىنە شاشاق سالىنادى. كوشپەلى قازاقتار قازانقاپتى جايشىلىقتا كيىز ءۇيدىڭ سول جاق بوساعاسىنا تامان، كەرەگە باسىنا ىلگەن.

ۇرشىق

ۇرشىق — ءجىپ يىرەتىن قۇرال. ۇرشىق اعاشتان جاسالىنادى. ول ەكى بولىكتەن تۇرادى: ءبىرىنشىسى — باسى نەمەسە قاڭعالاق، ەكىنشىسى — سابى. ۇرشىقتىڭ باسى، كوبىنەسە، تاستان قاشالادى نە قورعاسىننان قۇيىلادى، ونىڭ ءدال ورتاسىنان تەسىك تەسىلىپ، ۇرشىقتىڭ سابى وتكىزىلەدى. ۇرشىقتىڭ سابىن جاساۋ ءۇشىن اعاشتى جۇمىرلاپ جونىپ، ۇشىن ۇشكىرلەيدى. جوعارعى ۇشىنا تاياۋ جەرىنەن تەسىك تەسەدى دە، وعان جىڭىشكە شىرپىدان كولدەنەڭ مۇرىندىق وتكىزەدى.

ۇرشىقتىڭ سابىن اينالدىرۋ ارقىلى قوزعالىسقا ەندىرىپ، ۇرشىق باسىنىڭ ەكپىنىمەن ءجىپ يىرىلەدى. يىرىلگەن ءجىپتى سابىنىڭ جوعارعى جاعىنا تىزبەكتەپ وراپ وتىرادى. سودان كەيىن يىرىلگەن جىپتەردى بىرنەشە تۇستەرگە بوياپ، تۇرمىستا پايدالانادى.