InfoHub Logo

پاريج كونفەرەنسياسى

ۆەرسال-ۆاشينگتون جۇيەسى ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس بىتىسىمەن جەڭىسكە جەتكەن ەلدەر الدىندا سوعىستان كەيىنگى دۇنيەنى قايتا قۇرۋ مىندەتى تۇردى. وسى مىندەتتى ورىنداۋ ءۇشىن جانە ءبىتىم كەلىسىم-شارتتارىن دايىنداپ، قول قويۋ ءۇشىن پاريجدە ءبىتىم كونفەرەنسياسى شاقىرىلدى. ول 1919 جىلى 18 قاڭتاردا باستالدى. ونىڭ جۇمىسىنا 27 ەلدىڭ وكىلدەرى قاتىستى. كونفەرەنسيا جۇمىس ءتارتىبىن ۇلى دەرجاۆالار وكىلدەرى — فرانسيانىڭ پرەمەر-مينيسترى جورج كلەمانسو، انگليانىڭ پرەمەر-مينيسترى ديەۆيد للويد-دجوردج، اقش پرەزيدەنتى ۆۋدرو ۆيلسون انىقتادى. ولار ماسەلەنى وڭاشا شەشتى. كونفەرەنسياعا سوعىستا جەڭىلگەن ەلدەر شاقىرىلمادى. ازامات سوعىسى ءجۇرىپ جاتقان رەسەي دە قاتىسپادى.

جەڭىسكە جەتكەن ەلدەر اراسىنداعى قاراما-قايشىلىقتار. ۆيلسوننىڭ «14 تارماعى»

سوعىستىڭ سوڭىنا قاراي كاپيتاليستىك دۇنيەنىڭ جاڭا كۇشتەرىنىڭ اراسالماعى انىقتالدى. ءاربىر دەرجاۆانىڭ كوزدەگەن ماقساتى مەن ماتەريالدىق تابىسقا جەتۋىنىڭ وزىندىك جوسپارلارى بولدى. سوعىستىڭ ءۇشىنشى جىلىندا عانا شايقاسقا تارتىلعان اقش وداقتاستارىنا ءىرى نەسيە بەرۋشى جانە قۋاتتى ەلگە اينالدى. وسىدان كەلىپ اقش-تىڭ ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن دۇنيە ءجۇزىن قايتا قۇرۋ باعدارلاماسى قالىپتاسىپ، وندا حالىقارالىق قارىم-قاتىناستاردىڭ جاڭا پرينسيپتەرى بەلگىلەندى. بۇل ماسەلە پرەزيدەنت ۆ.ۆيلسوننىڭ 1918 جىلى 18 كاڭتاردا اقش كونگرەسىنە جولداعان «14 تارماعىندا» باياندالىپ، حالىققا جاريالاندى. ولاردا ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارىندا وتارلار مەن ىقپال ەتۋشى ايماقتارىن قايتا ءبولىسۋ، انتانتا ەلدەرى اراسىنداعى بارلىق قۇپيا كەلىسىمدەردى جاريالاۋ، جەردە، تەڭىزدە ءجۇزۋ ەركىندىگىن قامتاماسىز ەتۋ، كەدەن كەدەرگىلەرىن جويۋ جانە حالىقارالىق دەڭگەيدە «اشىق ەسىك» پەن «تەڭ مۇمكىندىك» پرينسيپتەرىن مويىنداۋ، قارۋ-جاراق شىعارۋدى شەكتەۋ، كەلىسسوزدەردى اشىق جانە جاريا تۇردە جۇرگىزۋ ماسەلەلەرى كوتەرىلدى. اقش بەلگيانى قالپىنا كەلتىرۋدى، فرانسياعا ەلزاس پەن لوتارينگيانى قايتارۋدى، بەيبىتشىلىكتى قولداۋ ءۇشىن حالىقارالىق ۇيىم — ۇلتتار ليگاسىن قۇرۋ قاجەت دەپ ەسەپتەدى. ۆ.ۆيلسوننىڭ بۇل ۇستانىمدارى دۇنيەجۇزىلىك ساياساتتاعى جاڭا پىكىر بولاتىن.

ۇلىبريتانيا العا قويعان مىندەتتەرىن پاريج كونفەرەنسياسىنا دەيىن جۇزەگە اسىردى. ونىڭ كوزدەگەنى — قارسىلاسى گەرمانيانى السىرەتۋ جانە ۇلى دەرجاۆالار قاتارىنان شىعارۋ ەدى. وسمان يمپەرياسىنىڭ تاياۋ شىعىستاعى ۇلكەن يەلىكتەرىندە گەرمانيانىڭ ىقپالى جويىلىپ، انگليا ىقپالىنىڭ كۇشەيۋى ونىڭ كۇش-قۋاتىن بارىنشا ارتتىردى. افريكاداعى گەرمان وتارلارىن انگليا، فرانسيا، بەلگيا، وڭتۇستىك افريكا وداعى بولىسۋگە كەلىسكەن.

سوعىستىڭ بارىسىندا فرانسيا قاتتى زارداپ شەكتى. ول نەسيە بەرۋشى ەلدەن قارىزدار ەلگە اينالدى. گەرمانيانىڭ مەيلىنشە السىرەۋىن مىندەت ەتكەن فرانسيا، ونى بۇرىنعىداي ۇساك مەملەكەتتەرگە ءبولۋ جوسپارىن قۇردى، ولاردى فرانسيانىڭ اسكەري-ساياسي وداقتاستىعىمەن بايلانىسقان ەلدەردىڭ ىقپالىنا باعىندىرۋدى كوزدەدى. فرانسيا ۇكىمەتى رەينگە دەيىن شەكاراسىن كەڭەيتۋ، گەرمانياعا بارىنشا تولەماقى تولەتۋ جانە وسمان يمپەرياسىنىڭ يەلىكتەرىن ءوز ۇلەسىنە بەرۋ سياقتى تالاپتارىن دا ۇسىندى.

ءبىتىم كونفەرەنسياسىنىڭ بارىسىندا كەشەگى وداقتاستار اراسىندا شيەلەنىسكەن الاۋىزدىقتار پايدا بولدى. پرەزيدەنت ۆيلسوننىڭ «14 تارماعى» نەگىزىنە سۇيەنگەن كەلىسسوزدەر بارىسىندا جەڭىسكە جەتكەن ەلدەر ءوز جوسپارلارىنان باس تارتپاۋعا، مۇددەسىن ەشكىمگە بەرگىسى كەلمەدى. انتانتا يتاليانى ءوز جاعىنا سوعىسقا تارتۋ ءۇشىن وعان جەر بەرۋگە ۋادە بەرگەن ەدى، يتاليا وسى جەرلەردى كونفەرەنسيادا تالاپ ەتتى. ال يتاليانىڭ قۋاتسىز سوعىس كۇشى بۇل يەلىكتەردى الۋعا قاۋقارسىز بولدى. سوندىقتان يتاليانىڭ قويعان تالاپتارى ورىنسىز كورىندى. رۋمىنيا 1916 جىلى وزىنە ۋادە ەتىلگەن ترانسيلۆانيا، بۋكوۆينا جانە بانات يەلىكتەرىن بەرۋدى تالاپ ەتتى. ول 1918 جىلى بەسسارابيانى جاۋلاپ الدى. سوندىقتان پاريج كونفەرەنسياسىندا بۇل ماسەلە تالقىلانباي قالۋى مۇمكىن ەمەس ەدى.

فرانسيا ەۋروپاداعى پولشا، چەحوسلوۆاكيا جانە ت.ب. شاعىن مەملەكەتتەرىنەن گەرمانياعا قارسى وداق توپتاستىرۋدى كوزدەپ، جەڭىلگەن مەملەكەتتەر ەسەبىنەن اتالعان ەلدەردىڭ جەر اۋماقتارىن كەڭەيتۋ تالابىن قويدى. جاپونيا سوعىس كەزىندە گەرمانيانىڭ تىنىق مۇحيتتاعى وتارلارىن: كارولينگ، ماريان، مارشالل ارالدارى، سونداي-اق قىتايدىڭ شاندۋن تۇبەگىندەگى يەلىكتەرىن باسىپ العان. وعان قوسا قىتايدا ءوز ىقپالىن كۇشەيتە تۇسكەن. سول جاعدايدى حالىقارالىق شەشىمدەرمەن بەكىتۋگە بەل بايلاعان.

ۆەرسال ءبىتىمشارتى

گەرمانيامەن كەلىسىمشارتتىڭ ءماتىنى مامىر ايىندا دايىن بولدى. بۇل ەلمەن جاسالعان ءبىتىمشارت ۆەرسال ءبىتىمى دەپ اتالدى. 1919 جىلى 28 ماۋسىمدا ۆەرسال سارايىنىڭ اينالى زالىندا شارتقا قول قويىلدى. ول سوعىستان كەيىنگى دۇنيە جۇزىندەگى مەملەكەتارالىق قارىم-قاتىناستاردى رەتتەۋدەگى ماڭىزدى قۇجات بولدى. كەلىسىمشارت تالاپتارى بويىنشا گەرمانيا اۋماعىنىڭ بەلگىلى بولىگى كورشى مەملەكەتتەرگە ءوتتى. گەرمانيا بۇرىن باسىپ العان ەلزاس پەن لوتارينگيا فرانسياعا كەرى قايتارىلدى. ەكونوميكالىق جاعىنان اسا ماڭىزدى ساار وبلىسى فرانسيانىڭ قولىنا ءوتتى. بەلگيا ەيپەن جانە مالمەدي وكرۋگتەرىن الدى. دانياعا شلەزۆيگتىڭ سولتۇستىك بولىگى بەرىلدى. ۆەرسال ءبىتىمشارتى بويىنشا گەرمانيا ءوز اۋماعىنىڭ 1/8 بولىگى مەن حالقىنىڭ 1/12 بولىگىنەن، وتارلارىنان ايىرىلدى.

گەرمانيادا جالپىعا بىردەي اسكەري مىندەتتىلىك جويىلدى. ول جالدامالى نەگىزدە قۇرىلاتىن 100 مىڭدىك اسكەر ۇستاۋعا قۇقىلى بولدى. گەرمانياعا سوعىس تەحنيكالارىن ۇستاۋعا تىيىم سالىندى. سوعىس جىلدارىندا انتانتا ەلدەرىنە كەلتىرگەن شىعىنداردىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن گەرمانيا ەداۋىر تولەماقى تولەۋگە مىندەتتەلدى. ءبىراق ونىڭ سوماسى جونىندە جەڭىسكە جەتكەن ەلدەر ءبىر جاقتى شەشىمگە كەلە المادى. لوندون كونفەرەنسياسى (1920 ج.) سوعىس شىعىندارىنىن (رەپاراسيا) جالپى مولشەرىن 132 ملرد. التىن ماركا دەپ ەسەپتەدى. گەرمانيامەن جاسالعان شارت ونىڭ بۇرىنعى وداقتاستارى اۆستريامەن، بولگاريامەن (27 قاراشا، 1919 ج.)، ۆەنگريامەن، تۇركيامەن ءبىتىم-شارتقا قول قويۋمەن اياقتالدى.

ۇلتتار ليگاسى

ۇلتتار ليگاسىن قۇرۋ جونىندە پاريج كونفەرەنسياسى شەشىم قابىلدادى. ونىڭ جارعىسىن ازىرلەۋگە ارنايى كوميسسيا قۇرىلىپ، وعان ۇلى دەرجاۆالاردىڭ وكىلدەرىمەن قاتار ءىرى جانە ۇساق ەلدەردىڭ وكىلدەرى دە قاتىستى. ۆيلسوننىڭ باسشىلىعىمەن قىسقا مەرزىمدە جارعىنىڭ نەگىزى 1919 جىلى 14 اقپاندا دايىن بولدى. ليگانىڭ باستى ماقساتى — حالىقتار اراسىندا ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋ، بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ ەدى. اسسامبلەيا مەن كەڭەس ليگاسىنىڭ باستى ورگاندارى بولدى. اسسامبلەيا وتىرىسى (ليگا وكىلدەرىنىڭ جينالىسى) جىلىنا ءبىر رەت شاقىرىلدى. اسسامبلەيانىڭ ءاربىر مۇشەسى وتىرىستا ءبىر داۋىسقا يە بولدى. ۇلتتار ليگاسىن قۇرۋدىڭ باستاۋشىسى اقش ۇكىمەتى ونىڭ قاتارىنا كىرمەي قالدى. اقش ۇكىمەتى ەرىكسىزدەن 1921 جىلى تامىزدا گەرمانيامەن جەكە ءبىتىمشارتىن جاساۋعا ءماجبۇر بولدى. بۇل ءبىتىمشارتتا ۇلتتار ليگاسى تۋرالى ەشتەڭە ايتىلمادى.

ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ەۋروپاداعى الىپ كۇشتەردىڭ ارا-سالماعىن وزگەرتتى. اسا ءىرى ەكى يمپەريا — رەسەي مەن گابسبۋرگ (اۆسترو-ۆەنگريا) يمپەريالارى ىدىرادى. ازيادا وسمان يمپەرياسى قۇلادى. قۋاتتى يمپەريالاردىڭ ىدىراعان اۋماقتارىندا تاۋەلسىز مەملەكەتتەر پايدا بولدى.

ءازىربايجان، ارمەنيا، گرۋزيا

قازان توڭكەرىسىنىڭ جانە رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇلاۋى ناتيجەسىندە كوپتەگەن ۇلتتىق شەتكى ايماقتار تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدى. كەڭەستىك رەسەي وسى مەملەكەتتەردىڭ تاۋەلسىزدىگىن مويىندادى. ءبىراق ول ەلدەگى وقيعالار بولشيەۆيكتىك ۇيىمدار ازىرلەگەن جوسپارلار بويىنشا ءورىس الدى. جەرگىلىكتى بولشيەۆيكتەر قىزىل ارميانىڭ كومەگىمەن وسى جەرلەردە كەڭەس وكىمەتىن ورناتتى. ولار 1922 جىلى جەلتوقساندا كسرو قۇرامىنا ەندى.

ورتالىق ازيا

بۇل ايماقتاردا كەڭەستىك ءتارتىپتى قىزىل ارميا ورناتىپ تۇركىستان رەسپۋبليكاسى، قازاق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسى شىققان. 20-30 جىلداردا ايماق اۋماعىندا وزبەك،تاجىك، قىرعىز، تۇرىكمەن جانە قازاق رەسپۋبليكالارى جاريالانىپ، كسرو شەڭبەرىندە قالدى. كەڭەس وداعىندا قابىلدانعان كونستيتۋسيالار بويىنشا ءار رەسپۋبليكانىڭ ونىڭ قاتارىنان شىعىپ كەتۋ قۇقىعى ساقتالعان، تەك ءىس جۇزىندە ماسكەۋ توتاليتارلىق زورلىق ساياساتتى جايلاتقىزىپ، ولاردىڭ ەگەمەندىگىن تاپتاپ كەلگەن.

تۇركيا

ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا جەڭىلگەننەن كەيىن، 1918 جىلى 30 قازاندا مۋدروس قالاسىندا تىزە بۇگۋ تۋرالى كەلىسىمشارتقا قول قويدى. شارت بويىنشا، انتانتا ەلدەرىنىڭ اسكەرلەرىنە تۇرىك اۋماعىنداعى كوپتەگەن ماڭىزدى پورتتار بەرىلدى. ۇلىبريتانيانىڭ اسكەري فلوتى ستامبۇل جانىندا تۇردى. فرانسۋزدار كيليكيا وبلىسىن الدى. يتالياندىقتارعا انتاليا مەن كونيا قالالارى بەرىلسە، گرەكتەر كىشى ازيانىڭ باتىس جاعالاۋىنا ورنالاستى. تەمىر جولدار، پوشتا جانە تەلەگراف جەڭىمپازداردىڭ باقىلاۋىنا ءوتتى.

ۇلتتىق رۋحى جوعارى تۇرىك وفيسەرلەرى، زيالىلارى، كاسىپكەرلەرى، ساۋداگەرلەر، تۇرعىن حالىقتى باسقىنشىلاردىڭ تالان-تاراجىنان قورعاۋعا ارەكەت جاساۋ ءۇشىن «قۇقىق قورعاۋ قوعامىن» قۇرا باستادى. 1919 جىلى مامىر ايىندا گرەكتەر ازيانىڭ باتىس جاعالاۋىنداعى وتە ماڭىزدى پورت ءيزميردى الدى. سۇلتان ۇكىمەتى سوعىس جاريالاعانىمەن تالقاندالعان ارميانىڭ سوعىسۋعا شاماسى كەلمەدى. وسىنداي جاعدايدا ەلدىڭ قورعانىسىن 40 جاستاعى گەنەرال مۇستافا كەمال پاتشا (1881-1938 جج.) باسقاردى. ول ەلدىڭ بارلىق تۇرعىن حالقىن تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسۋگە شاقىردى. ول كۇقىق قورعاۋ قوعامىنىڭ دەربەس ۇكىمەتىن، ۇسىنىس كوميتەتىن سايلاۋشى «قۇقىق قورعاۋ قوعامىنىڭ» سەزىن وتكىزدى. تۇرىك حالقىنىڭ ۇلت-ازاتتىك قوزعالىسى، ياعني كەمال ريەۆوليۋسياسى تۇرىك حالقىنىڭ حالىق بۇقاراسى تۇرعان انادولىنىڭ بۇكىل اۋماعىن قامتىدى. 1920 جىلى ءساۋىر ايىندا انكارادا پارلامەنت — تۇركيانىڭ ۇلى ۇلتتىق جينالىسى (تۇۇج) شاقىرىلدى.

م.كەمال دامۋدىڭ رەسپۋبليكالىق جولىن ماقۇلدادى. بۇل سۇلتان اينالاسىنداعىلار مەن مونارحيستەردىڭ قىزۋ قارسىلىعىن تۋعىزدى. وداقتاستار ريەۆوليۋسيانى گرەكتەردىڭ كومەگىمەن باسىپ-جانىشتاۋدى كوزدەدى. گرەك اسكەرى شابۋىلعا شىقتى. وسىنداي اۋىر ساتتە م.كەمال كەڭەستىك رەسەيدەن كومەك سۇرادى. كەڭەستىك رەسەي انكاراعا قارۋ-جاراق، ءوق-دارى جانە اقشالاي قاراجات جىبەردى. وسى كومەك م.كەمال توبىنىڭ سۇلتان جاقتاستارىن تۇپكىلىكتى تالقانداۋىنا مۇمكىندىك بەردى. 1921 جىلى 20 كۇندىك ساكاريا ۇرىسىندا م.كەمال قولباسشىلىق ەتكەن ريەۆوليۋسيالىق ارميا گرەك باسقىنشىلارىن تالقاندادى.

تۇركيانىڭ ۇلى ۇلتتىق جينالىسى 1922 جىلى قاراشادا سۇلتاناتتى جويۋ جونىندە زاڭ قابىلدادى. م.كەمال كوپتەگەن ەسكى قالدىقتاردان قۇتىلىپ، كۋاتتى جاڭا دەرجاۆا بولۋ ءۇشىن ەۋروپا ەلدەرىنىڭ تاجىريبەسىن قابىلداۋ كەرەك دەپ ەسەپتەدى. 1923 جىلدىڭ شىلدە ايىندا شۆەيساريانىڭ لوزان قالاسىندا وتكەن كونفەرەنسيادا تۇركيا حالىقارالىك مويىنداۋعا قول جەتكىزدى. وسىدان كەيىن بارلىق شەتەلدىك اسكەرلەر ەلدى تاستاپ شىقتى. 1923 جىلى 29 قازاندا م.كەمال تۇرىك رەسپۋبليكاسىنىڭ ءتۇڭعىش پرەزيدەنتى بولىپ سايلاندى. جاڭا مەملەكەتتىڭ استاناسى — انكارا قالاسى بولدى. 1924 جىلى 3 ناۋرىزدا تۇۇج حاليفاتتى جويۋ تۋرالى زاڭ قابىلدادى.

اراب ەلدەرى

سوعىستان كەيىنگى وقيعالاردىڭ ىقپالىمەن ارابتىڭ شىعىس ەلدەرىندە يمپەرياليستىك دەرجاۆالاردىڭ وتارلىق ساياساتىنا قارسى جاپپاي ازاتتىق قوزعالىستارى باستالدى (1918-1923 جج.). 1918-1923 جج. وسمان يمپەرياسىنىڭ بۇرىنعى يەلىكتەرى: سيريادا، ليۆاندا، ەگيپەتتە، ماروككودا، الجيردە، باحرەيندە، وماندا، سۋداندا ۇلتتىق قارۋلى كۇشتەردىڭ باس كوتەرۋلەرى بولدى. 1917 جىلى قاراشادا كابىلدانعان «رەسەي حالىقتارى قۇقىقتارىنىڭ مالىمدەمەسى» جانە كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ «رەسەي جانە شىعىستىڭ بارلىق ەڭبەكشى مۇسىلماندارىنا» ۇندەۋى اراب حالقىنىڭ كوڭىل كۇيىنە وراسان زور ىقپال ەتتى.

ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ العاشقى تولقىندارىنىڭ ناتيجەسىندە، يمپەرياليستەر اراب ەلدەرىنەن قۋىپ شىعارىلماسا دا ولاردىڭ وتارلىق تۇعىرى مىقتاپ شايقالدى. 1923 ج. ەگيپەتتىڭ تاۋەلسىزدىگى جاريالاندى. ودان كەيىن اعىلشىندار يراك، يوردانيا مەملەكەتتەرىنىڭ نەگىزىن قالاۋعا كەلىستى. يەمەن مەن ساۋد ارابياسى 1920 جىلدارى ءوز تاۋەلسىزدىكتەرىنە جەتتى. كەڭەس ۇكىمەتى العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ساۋد ارابياسىن مويىندادى. ركفسر ۇكىمەتى جاڭا كورولدىكتە ءوزىنىڭ وكىلەتتى وكىلى ەتىپ قازاق حالقىنىڭ پەرزەنتى، كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى، تاماشا ديپلومات، جۋرناليست جانە پەداگوگ ءنازىر تورەقۇلوۆتى (1892-1937 جج.) تاعايىندادى. جەتى جىل كەڭەستىك ديپلومات قىزمەتىن اتقارعان ن.تورەقۇلوۆ كەڭەس-ساۋد قارىم-قاتىناستارىنىڭ تۇراقتانۋىنا، ساۋد ارابياسىنىڭ ديپلوماتيالىق قاتىناستارىنىڭ قالىپتاسۋىنا جاردەمىن تيگىزدى.

ۆاشينگتون كونفەرەنسياسى

ۆاشينگتون ۇكىمەتى گەرمانيا جانە ونىڭ وداقتاستارىمەن جاسالعان ءبىتىمشارتتارىندا تەڭىز قارۋ-جاراقتارىن شەكتەۋ، تىنىق مۇحيتى جانە قيىر شىعىس ماسەلەلەرى بويىنشا قوسىمشا شارتتارمەن تولىقتىرۋ قاجەتتىگىن ءبىلدىردى. اقش ۇكىمەتى وسىنى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن ۆاشينگتوندا كونفەرەنسيا شاقىردى. كونفەرەنسيا 1921 جىلدىڭ 11 قاراشاسىنان 1922 جىلدىڭ 6 اقپانىنا دەيىن ءوتتى. ونىڭ جۇمىسىنا توعىز ەلدىڭ — اقش، انگليا، فرانسيا، پورتۋگاليا، يتاليا، جاپونيا، بەلگيا، گوللانديا جانە قىتايدىڭ وكىلدەرى قاتىستى. قىتايعا ەنۋدىڭ اسا ءتيىمدى جولىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن امەريكا دەلەگاسياسى قىتايدىڭ ەگەمەندىگىن، تاۋەلسىزدىگىن جانە اۋماقتىق تۇتاستىعىن قۇرمەتتەۋگە شاقىرىپ، بارلىق دەرجاۆالار قىتايمەن بولاتىن قاتىناستارىن «اشىق ەسىك» جانە «تەڭ مۇمكىندىك» نەگىزىندە ىسكە اسىرۋدى ۇسىندى.

توعىز دەرجاۆانىڭ شارتىنا سايكەس جاپونيا قىتايداعى بۇرىنعى ارتىقشىلىقتارىنان باس تارتۋعا ءماجبۇر بولدى. سونىمەن قاتار اقش پەن انگليا ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە جاپونيا باسىپ العان شاندۋن تۇبەگىن قىتايعا قايتارۋدى تالاپ ەتتى. ولار اقش جوباسىن دايىنداپ ۇسىنعان «توعىز دەرجاۆانىڭ شارتىنا» قول قويدى. ۆاشينگتون كونفەرەنسياسىندا تەڭىز قارۋ-جاراقتارىن قىسقارتۋ تۋرالى «بەس دەرجاۆانىڭ شارتى» دەپ اتالعان قۇجات قابىلداندى. بۇل حالىقارالىق قاتىناستار تاريحىنداعى قارۋلانۋدى شەكتەۋدىڭ تۇڭعىش كەلىسىمى ەدى.
پاريج جانە ۆاشينگتون كونفەرەنسيالارىنىڭ شەشىمدەرى سوعىستان كەيىنگى حالىقارالىق قارىم-قاتىناستار ۇلگىسىنىڭ نەگىزىن قالاعان ۆەرسال-ۆاشينگتون جۇيەسىن قالىپتاستىردى. بۇل جۇيەنىڭ قۇرىلۋى شيەلەنىستەردى باسەندەتۋگە مۇمكىندىك بەردى، حالىقارالىق قاتىناستاردىڭ جاڭا قاعيدالارىن بەكىتتى، حالىقتاردىڭ ءوزىن-وزى بيلەۋ قاعيداسىن مويىندادى. بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋدىڭ حالىقارالىق ۇيىمى رەتىندە ۇلتتار ليگاسى قۇرىلدى. بۇل جۇيەنىڭ وسىنداي قول جەتكەن تابىستارىمەن قاتار، ونىڭ تياناقسىزدىعىنا نەگىز بولعان العىشارتتار دا تىركەلگەن.

ۆەرسال-ۆاشينگتون جۇيەسىنىڭ بايانسىزدىعى

ۆەرسال-ۆاشينگتون جۇيەسى حالىقارالىق قارىم-قاتىناستاردىڭ جاڭا ۇلگىسى بولعانىمەن، جۇيەنىڭ يمپەرياليستىك سيپاتىن وزگەرتە المادى. بۇل اسىرەسە كەڭەستىك رەسەيگە قارسى جۇرگىزىلگەن كۇرەستىڭ بارلىق باعىتىنان كورىندى. كاپيتاليزمگە بالاما قۇرىلىس رەتىندە پايدا بولعان سوسياليستىك ەلگە ينتەرۆەنسيا ۇيىمداستىردى. ۆەرسال-ۆاشينگتون جۇيەسىنىڭ ءبىتىمشارتتارىنىڭ بىردە-بىرەۋىنە كەڭەستىك رەسەي وكىلدەرىنىڭ قولى كويىلمادى. سوعىستا جەڭىلگەن ەلدەر سوعىس شىعىنىن تولەدى، سوعىستىڭ بۇكىل اۋىرتپالىعى حالىقتىڭ موينىنا ءتۇستى. جەڭىلگەن گەرمانيانى السىرەتسە دە، ونىڭ حالقىنىڭ ريەۆوليۋسيالىق قوزعالىسىن تۇنشىقتىرۋعا اقش، انگليا، فرانسيا قول ۇشىن بەرۋگە ءازىر تۇردى. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا كوتەرىلگەن شوۆينيزم مەن ۇلتشىلدىق تولقىنى باسەڭدەدى. ونىڭ كۇشى ۇلتتىق كەلىسپەۋشىلىك سەزىمىن قولداۋدان كورىندى. ۇلتشىلدىقتىڭ تولقۋىنا شەكارا ماسەلەسىن دۇرىس شەشپەۋدىڭ دە ىقپالى بولدى. رۋمىنيانىڭ قۇرامىنا ۆەنگرلەر مەن بولعارلار ورنالاسقان اۋماق قوسىلدى. بۇل جاعداي رۋمىنيا، ۆەنگريا جانە بولگاريا اراسىندا تىكەلەي دۇشپاندىق قاتىناستاردىڭ پايدا بولۋىنا اسەر ەتتى. ورتالىق جانە وڭتۇستىك-شىعىس ەۋروپا اۋماقتارىنىڭ شەكارا ماسەلەسىن قايتا قاراۋ باسقا ەلدەر اراسىندا وتكىر قايشىلىقتاردى تۋدىردى. بۇل قايشىلىقتاردىڭ اسەرىنەن بولگاريا مەن يۋگوسلاۆيا، اۆستريا مەن ۆەنگريا، ۆەنگريا مەن چەحوسلوۆاكيا، چەحوسلوۆاكيا مەن پولشا جانە ت.ب. ەلدەر اراسىندا سەنىمسىزدىك پايدا بولدى. ۆەرسال-ۆاشينگتون جۇيەسى — گەرمانيا وتارلارى مەن بۇرىنعى وسمان يمپەرياسىنىڭ حالىقتارىنا تاۋەلسىزدىك اپەرمەدى. ۇلتتار ليگاسى بۇل حالىقتاردى مانداتپەن باسقارۋدى ەنگىزىپ، بيلەۋشىلەرىن عانا وزگەرتتى. مانداتتار — انگليا، فرانسيا جانە جاپونيا قولىنا ءتيدى. كاپيتاليستىك مەملەكەتتەر اراسىندا وتارلاردى جانە كىشىگىرىم جەرلەردى قايتا ءبولىسۋ جۇزەگە استى، وتارشىلدىقتىڭ جاڭا ءتۇرى پايدا بولدى. سوندىقتان وتارشىلدىققا قارسى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستار كۇرەسى تىيىلمادى. ورتالىق ەۋروپادا ءۇش يمپەريانىڭ ورنىنا بىرنەشە شاعىن مەملەكەتتەردىڭ قۇرىلۋى بۇل ايماقتاعى ساياسي تۇراقسىزدىقتى ءبىرجولاتا جويا المادى. ويتكەنى وسى ايماقتاعى مەملەكەتتەردىڭ بىر-بىرىنە دەگەن كوپتەگەن شاعىم-تالاپتارى ساقتالىپ قالدى. ۇلى دەرجاۆالاردىڭ ارالارىندا شەشىلمەگەن قاراما-قايشىلىقتار ورىن الدى. تۇپتەپ كەلگەندە، وسى جاعدايلاردىڭ ءبارى ۆەرسال-ۆاشينگتون جۇيەسىنىن بايانسىزدىعىن ايقىندادى.

گەرمانيا جاعدايىن جەڭىلدەتۋ. گەرمانيا مەن ونىڭ وداقتاستارىنىڭ سوعىس شىعىنىن تولەۋ تۋرالى حالىقارالىق قاتىناستاردىڭ بىردەن-بىر نەگىزگى ماسەلەسىنە اينالعان شارتى پاريج كونفەرەنسياسىندا شەشىلدى. 1921 جىلى بەلگىلەنىپ، 48 جىل ىشىندە قايتارىلۋعا ءتيىستى سوعىس شىعىنىن گەرمانيا تولەۋدەن باس تارتتى. بۇل جاعداي 1923 جىلى قاڭتاردا، ونىڭ نەگىزگى ونەركاسىپتى اۋدانى رۋردى فرانسۋز جانە بەلگيا اسكەرلەرىنىڭ باسىن الۋىنا سەبەپ بولدى. «رۋر داعدارىسى» گەرمانيادا ءوندىرىس ونىمدەرىنىڭ ازايۋىنا جانە قۇنسىزدانۋدىڭ ارتۋىنا اكەلىپ سوقتىردى. اقش-تىڭ ۇسىنىسىمەن گەرمانياعا حالىقارالىك نەسيە بەرۋ بەلگىلەندى. بۇل نەسيە گەرمانيا ەكونوميكاسىن قالپىنا كەلتىرۋدە ۇلكەن كومەك بولدى. گەرمانيا ءۇشىن لوكارنو كونفەرەنسياسىنىڭ (5-16 قازاندا 1925 ج.) شەشىمى ماڭىزدى بولدى. فرانسيا مەن گەرمانيا، گەرمانيا مەن بەلگيا اراسىنداعى شەكارانىڭ مىزعىمايتىندىعىن قامتاماسىز ەتەتىن «رەين كەپىلدىك پاكتىسى» قابىلداندى. بۇل پاكت گەرمانيانىڭ كوپتەن كۇتكەن ساياسي تەڭدىگىن وزىنە قايتاردى. 1926 جىلى گەرمانيا كەڭەستىڭ تۇراقتى مۇشەسى رەتىندە ۇلتتار ليگاسىنا قابىلداندى. سونىڭ نەگىزىندە وعان ۇلى دەرجاۆا مارتەبەسى بەرىلدى. اتالعان جاعدايلاردىڭ ءبارى حالىكارالىق كارىم-قاتىناستاردىڭ تۇراقتىلىعىن ءبىرشاما نىعايتتى. ۇكىمەتارالىق دەڭگەيدە قارۋسىزدانۋ ماسەلەسىن تالقىعا سالۋ تۇڭعىش رەت 20 جىلدارى قويىلعان ەدى. ءبىراق ۆەرسال-ۆاشينگتون جۇيەسىنىڭ قارۋ-جاراقتا تەڭسىزدىك ورناتۋى وسىنداي ماڭىزدى قادامنىڭ العا باسۋىنا كەدەرگى كەلتىردى. سوعان قاراماستان 1925 جىلى حيميالىق جانە باكتەريولوگيالىق قارۋلاردى شىعارۋعا تىيىم سالۋعا جەنيەۆا كونفەرەنسياسى قول جەتكىزدى.

اقش-تىڭ وقشاۋلانۋى 1920 جىلى سايلاۋدا رەسپۋبليكاشىلداردىڭ جەڭىسكە جەتۋىنە مۇمكىندىك بەرىپ، ۇكىمەت باسىنا پرەزيدەنت ۋوررەن گاردينگ باستاعان جاڭا اكىمشىلىك كەلدى. ول بۇرىنعى پرەزيدەنت ۆيلسون قولداعان سىرتقى ساياسات باعىتىنان باس تارتىپ، اقش-تىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ نەگىزىن وقشاۋلانۋ يدەياسىنا كەشىردى. اقش-تىڭ وقشاۋلانۋى سوعىستان السىرەپ شىققان انگليا مەن فرانسيانىڭ دۇنيەجۇزىلىك ساياساتتاعى جەتەكشى ءرولىن ارتتىردى.

---