InfoHub Logo

قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم جانە
عىلىم مينيسترلىگى
الماتى وبلىسى ىلە اۋدانى بورالداي كەنتى
№39 گيمنازيا

5 «ۆ» سىنىپ
ورىنداعان: باتىرحانوۆ ومارحان

 

ابستراكت

زەرتتەۋدىڭ ماقساتى

حالقىمىزدىڭ سوزدىك قولدانىسىندا كەزدەسەتىن قارعىس سوزدەردىڭ حالىق ومىرىندەگى الاتىن ورنىن انىقتاۋ. قارعىس سوزدەردىڭ جاستارعا تىيىم بولىپ، تاربيەنىڭ ءبىر قۇرالى ىسپەتتەس ەكەنىن دالەلدەۋ.

گيپوتەزاسى

ەرتە زاماننان كەلە جاتقان حالقىمىزدىڭ قارعىس سوزدەرىنىڭ حالىق ومىرىندە الاتىن ورنى قاراستىرىلىپ، اۋىز ادەبيەتىندەگى ەرەكشەلىگى انىقتالدى.

زەرتتەۋ كەزەڭدەرى

قازاق سالتىنداعى قارعىس ءسوزدى تالداي وتىرىپ، حالقىمىزدىڭ بالا تاربيەسىنە ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ سوزبەن توقتاۋ ايتىپ، تىيىم سالعانىنا نازار سالۋ. حالىق اۋىز ادەبيەتىندە كەزدەسەتىن قارعىس سوزدەردى سارالاپ، ايتىلۋىن قاراستىرۋ.

زەرتتەۋدىڭ عىلىمي     جاڭالىعى    جانە دەربەستىك   دارەجەسى

حالقىمىزدىڭ ومىرىندە ورىن العان قارعىس سوزدەردىڭ ادەبيەتتەگى كەزدەسەتىن تۇرلەرىن جۇيەلەپ كورسەتۋ.

زەرتتەۋ  ناتيجەسى مەن قورىتىندىسى

سوت، تۇرمە، جازالاۋ لاگەرى دەيتىن نارسەلەردى بىلمەيتىن ەرتەرەك ۋاقىتتاعى قازاق قوعامىندا اتا-انانىڭ، اۋىل اقساقالدارىنىڭ باتاعا كەرىسىنشە تەرىس تىلەۋ بىلدىرگەن سوزدەرى دە جاستاردى قاتتى شوشىندىراتىندىقتان، ولار جامان ءسوز ەستىمەۋگە، قىلمىستى ىسكە ۇرىنباۋعا ۇمتىلعان. قارعىسقا اسا ساقتىقپەن ابايلاپ قاراعان بابالارىمىز. «قارعىس الما، العىس ال. ويتكەنى باتالى ۇل  -  ارىماس، باتاسىز – ۇل جارىماس» دەپ ۇرپاعىنا ونەگەلى وسيەت قالدىرعان.

قارعىس سوزدەردىڭ قازاق ومىرىندەگى نەگىزگى اتقاراتىن قىزمەتتەرى:

-جاماندىقتان جيرەندىرەدى؛

-جازالاۋ   قۇرالى رەتىندە پايدالانىلعان؛

-قىلمىستى ىسكە جولاماۋعا  ۇمتىلعان؛

-ادامگەرشىلىككە، تىيىمعا شاقىرعان؛

مازمۇنى

ءى. كىرىسپە

ءىى. زەرتتەۋ  ءبولىمى

1. قارعىس سوزدەردىڭ تۇرلەرى

2. ءتىل تاس جارادى، تاس جارماسا  باس جارادى

3. حالىق اۋىز ادەبيەتىندە كەزدەسەتىن قارعىس سوزدەر

ءىىى. قورىتىندى

ءىۇ. پايدالانىلعان ادەبيەتتەر

 

 

ءى. كىرىسپە

 

 

اتا-بابالارىمىز ءومىر تاجىريبەلەرىنەن، حالىقتىق ادەت-عۇرىپ بولىپ قالىپتاسقان داستۇرلەرىنەن ۇلگى-نۇسقالاردى ونە بويى ۇلگى ەتىپ، ۇرپاقتارىنا ۇلگى ەتىپ وتىرعان، تىلەك تىلەپ، باتا بەرىپ، جاستاردى جاقسى جولعا باستاعان. باتا – ادام بالاسىنا تەك جاقسىلىق تىلەۋ، ەرتەدەن قالىپتاسقان ءداستۇر. كەيىننەن تىلەك ايتۋ، سول تىلەككە جەتۋ قۇدىرەتكە بايلانىستى دەگەن سەنىممەن باتانىڭ نۇسقالارى قالىپتاستى.

جالپى  قازاق حالقى باتانى ۇشكە بولەدى.

1. اق باتا. 2. تەرىس (قارعىس) باتا. 3. سەرتتەسۋ باتاسى (باتالاسۋ)،

اق باتا – شىن جۇرەكتەن شىققان ىزگى تىلەك، ۇرپاقتان-قرپاققا جالعاسىپ كەلە جاتقان وسيەتناما. اق باتانىڭ نەگڭزگڭ ماقساتى – اعايىننىڭ بىر-بىرىنە دەگەن مەيىرىم-شاپاعاتىن، سۇيىسپەنشىلىگىن ءبىلدىرۋ، ءبىرىن-بىرى ىنتىماق-ىرىسقا، بەرەكە-بىرلىككە شاقىرۋ، ۇلكەن-كىشىنىڭ جولىن اشۋ، كەلەشەكتە جۇزەگە اسىرىلاتىن ماقسات، مۇددەلەردى بەلگىلەۋ.

تەرىس باتا – قارعىستىڭ، جازانىڭ ھتە اۋىر ءتۇرى. مۇنداي باتانى اكە-شەشەسى سەنىمىن اقتاماي، ۇلكەن ۇياتقا قالدىرىپ، اۋلەتىن، اتا-تەگىن ماسقارالاعان، وزدەرىنە قولى، ءتىلى تيگەن، ءدىنىن، ءتىلىن، وتانىن ساتقان، جاۋىزدىق، اۋىر قىلمىس، كەشىرىلمەس كۇنا جاساعان بالاسىنا قولدارىن تەرىس جايىپ تۇرىپ بەرگەن. باتانىڭ بۇل ءتۇرى ەل ىشىندە وتە سيرەك قولدانىلادى. تەرىس باتا ۇرپاقتان-ۇرپاققا قارا تاڭبا بولىپ قالىپ كەلگەن. اتا-اناسىنىڭ تەرىس باتاسىن العانداردى حالىق جەك كورگەن، ولارعا سەنىم ارتپاعان، دوس بولماعان. تەرىس باتانى قايتارۋ، قايتىپ الۋ ءۇشىن القالى جۇرتتى جيناپ، اللاھ تاعالادان تەرىس باتانى وزگەرتۋ سۇرالىپ، جالبارىنۋ راسىمدەرى جاسالعان. ءتىرى بولسا، اتا-اناسى: «تەرىس باتامدى قايتىپ الدىم»، - دەپ ايتقان.

سەرتتەسۋ باتاسى (باتالاسۋ) – قۇدالىقتا، سەرت پەن ۋادەدە، ەلشىلىكتە، ەل اراسىنداعى ماڭىزدى ۇلكەن شارالاردا جاسالاتىن جول. ول – حان، اقساقالدار، بيلەر الدىندا، ارۋاق ورنىندا دا جاسالىپ، قول الىسىلىپ ورىندالاتىن عۇرىپ. ونى بۇزۋ، ياعني، «باتا بۇزۋ» -قارعىسپەن تەڭ. قازاق باتالاسۋدى – ەلدىكتىڭ، تەكتىلىكتىڭ، ازاماتتىق   قاسيەتتىڭ    بەلگىسى  دەپ تانيدى.

سابىرلىق پەن پاراساتقا، اقىل مەن ءبىلىمدارلىققا، ادامگەرشىلىلك پەن يماندىلىققا باۋلىعان اق باتامەن قوسا كەيدە سيرەك جاعدايدا تەرىس باتا بەرۋ سالتى دا كەزدەسەدى. العىسقا قاراما-قارسى مۇنداي ۇعىم قارعىس دەپ اتالادى. دەمەك قارعىس – ءزابىر جاپا-شەگىپ، ادامنىڭ جابىرلەۋشىسىنە اشىنىپ ايتقان، ءزىلدى، كەيىس ءسوزى، لاعىنەتى. قارعىس – پاراپسيحولوگيادا تىرشىلىك يەسىنىڭ جابىرلەۋشىگە كەرى اسەرلى قۋات كۇشى رەتىندە اتالادى.

وتىرىك قارعاۋ. ناعاشىلى – جيەندى، قايىن-جەڭگە، قىز-جىگىتتەر، قۇرداستار، جورا-جولداستار تاعى باسقا ءازىل-قالجىڭى جاراسقان ادامدار اراسىندا دا ازىلدەپ قالجىڭداۋ كەزدەسەدى. تىڭداۋشىلارى ەش كەك تۇتپايتىن مۇنداي قالجىڭ تۇرىندەگى نەمەسە وتىرىك قارعاۋعا «تۇقىمىڭ قۇرعىر! تۇقىمىڭ وسكىر! جولىڭ بولعىر! باسقان ءىزىڭ ارتىڭدا قالعىر!» دەگەنگە ۇقساس ءزىلسىز سوزدەر جاتادى. كەيبىر وتىرىك ءماندى تىركەستەر كوركەم ادەبيەتتە كەيىپكەردىڭ مىنەز-قۇلقىنىڭ كۇلكى جاقتارىنا قاتىسى ايتىلادى: ادىرا قالعىر قۇلقىنىڭ قۇرىسىن. وتىرىك قارعاۋ تۇرىنە بالاعا، مالعا، دۇنيە-مۇلىككە قاراتا ايتىلعان قارعىس تۇرلەرى دە جاقىن كەلەدى. اتاپ ايتقاندا بالاعا ايتىلاتىن قارعىستار شىن نيەتىمەن جاماندىق تىلەمەيتى، ءزىلسى، كەكسىز، تەك كەيىس تۇرىندە انشەيىن ايتىلا سالعان رەنىشكە جاتادى.

مالعا قاتىستى ايتىلاتىن ءزىلسىز قارعىستار. كۇنى بويعى جۇمىستان شارشاپ شىققان كەزدە، نە بولماسا ءتۇرلى سەبەپتەن كوڭىل كۇيى بولماعان كەزدە ادامدار مالعا قاراتا دا قارعىس ءماندى ءسوز ايتادى. باسقا قارعىستىڭ تۇرىنەن مالعا قاراتا ايتقان قارعىستىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بار. مۇندا اشىنۋ، زىلدەنۋدەن گورى كەيۋ ماندە ايتىلۋ باسىم. مالعا قاراتا شىن مانىندەگى جاماندىق تىلەۋ بولمايدى. تىلدەگى مالعا قاراتا ايتىلعان تىلەك ءماندى سوزدەر قازىرگى تىلىمىزدە سول قاز-قالپىندا ساقتالعانىمەن، قارعىس ءماندى ءسوز تىركەسىنىڭ ءبىرقاتارى ءقازىر اۋىسپالى ماعىنادا جانە شتامپى سوزدەر رەتىندە قولدانىلادى.     (سايتان       العىر،قاراڭ باتقىر) \2.43-بەت\.

انت  سۋ ءىشىپ قارعانۋ. انت – جەكە تۇلعانىڭ ەڭ قاستەرلى سوزبەن وزگە ءبىر ادامدى نە ادامدار قاۋىمىن ءوزىنىڭ ادال نيەتىنە سەندىرۋ، ۋادە بەرۋ، كۋالىك ەتۋى. ەل اراسىندا انت – سۋ ءىشىپ قارعانۋ ادامدار بىر-بىرىنە ۋادە بەرگەندە، سەرت ەتكەندە دە ءجيى قولدانىلادى. انت –سۋ ءىشۋ – قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى قۇقىقتىق مادەنيەتىندە قالىپتاسقان، بيلەر سوتى ءىس قاراعاندا پايدالانىلعان ءراسىم.\1.1توم6 384-بەت\

كەيدە ادامدار جازىقسىز جالا جابىلىپ، ءزابىر كورمەس ءۇشىن ءوزىنىڭ اقتىعىن، كىناسىز ەكەنىن دالەلدەپ، انت-سۋ ءىشىپ قورعانادى، تىڭداۋشىسىنىڭ رايىنان قايتۋىن سۇرايدى. اق بەزەر دە كوك بەزەر بولىپ، انت-سۋ ءىشۋدىڭ، تاۋسىلا قارعانا قورعانۋدىڭ قارعىس تۇرىنەن ەلەۋلى ايىرماشىلىعى بار. مۇنداي قارعانۋ قارعىستىڭ شارتتى تۇرىنە جاتادى. \3.221-بەت\

تابالاۋ. قارعىس ءماندى ءسوز ساپتاۋعا ادام بويىنان كورىنگەن كەمشىلىك پەن قيىندىققا وراي كەمسىتىپ ايتاتىن تابالاۋشىلىق تا جاتادى. تابالاۋشىلىق جەك كورۋ سەزىممەن بايلانىستى. ادامنىڭ جەكە باسىنداعى كىسىلىك قاسيەتىنىڭ جوقتىعى، مىنەز-قۇلقىنىڭ ۇنامسىز جاقتارىمەن تانىلۋى، ءوزىنىڭ ازاماتتىق بورىشىنا نەمقۇرايلى قاراپ، قارىم-قاتىناس جاساۋداعى جاعىمسىز وعاش ارەكەتتەرى جەك كورۋ سەزىمىن تۋدىرادى.   \1.8-توم6 157-بەت\

حالىق ىشىندە جاۋىزدىعىمەن، قىلمىستى قياناتتى ىستەرىمەن اشكەرە بولعان ادامدار جازاسىن العاندا اشىنعان جۇرت ولاردى تابالايدى. سونداي-اق بىرەۋدەن ءزابىر-جاپا كورىپ، ءوش الا الماعاندار دا ءوز قاستاندارى باقىتسىزدىققا ۇشىراعاندا ادەت بويىنشا وتىرعان ورنىنا قۇيرىعىن جەرگە ءتۇيىپ ولاردى تابالايتىن بولعان. سونداي تابا سوزدەردى ەستىگەندەر «تابا  بولدى»، «تاباسىنا قالدى»، «كەلەكە، مازاعىنا قالدى» دەپ تۇسىنەتىن. «دوستىڭ كۇلكىسۋىنەن، جاۋدىڭ تاباسىنان ساقتا» دەپ تىلەۋ تىلەگەن. دەي تۇرساق تا تابالاۋشىلىقتىڭ ءوزى ءار ءتۇرلى. قىزعانشاقتىق، باقتالاستىق، جەك كورىنىش سياقتى جاعىمسىز مىنەز-قۇلىقتان تۋعان تابالۋشىلىق بىرەۋدىڭ كەمشىلىگى مەن تارتقان قيىنشىلىعىن كورىپ، تۇزەلسىن دەگەن نيەتپەن ەمەس، كەرىسىنشە، ونى جاسىتىپ، جىگەرىن مۇقالتۋ ماقساتىندا جاۋلىق نيەتتى كوزدەپ ايتىلادى. وزگەنىڭ تەرىس قىلىعىن كورۋ، ادامگەرشىلىك پەن جاناشىرلىق پيعىلمەن ۇشتاسقاندا عانا تابالاۋشىلىق ىزگىلىككە باستار دوستىق سىنعا اينالماق. \3.323-بەت\.

كەيۋ مەن    كەكەسىن. كوڭىل كۇي لەبىزدەرىنىڭ قىنجىلۋى، ازداپ رەنجىگەن، نالىعان، كۇيىنگەن قالىپتى بىلدىرۋمەن، سونداي-اق كەكەسىنمەن بايلانىستى ايتىلاتىن كەزى بولادى. ءزىلسىز قاراپايىم ءسوزدى ءازىل-قالجىڭعا ۇستاتا قولدانىپ، وعان قاراما-قارسى ماعىنا جۇكتەپ، بىرەۋدى مىنەپ، شەنەگەن پىكىرىن وي جەلىسىنەن، سويلەۋ قالىپىنان، داۋىس ىرعاعىنان اڭعارتۋدى كەكەسىن دەيمىز.

كەكەسىن ءتاسىل قولدانۋدىڭ اسەرلىگى جاعىمدى سوزدەرمەن ءسوز ساپتاي وتىرىپ، جاعىمسىز مىنەزبەن ىس-ارەكەتتى شەنەپ، مىنەپ، سىقاقتاپ كورسەتەتىن تاپقىرلىق پەن قاراما-قايشى جاي-جاپساردى تارتىستىرۋ ارقىلى ويدى جاسىرىن تۇردە جەتكىزە بىلەتىن كوركەمدىك شەبەرلىكتە. قاتتى كەيىس كەي تۇستا اشۋمەن ۇلاسادى. بۇل ىزا، رەنىش، ارازدىق تۇرىندە كورىنىس بەرەتىن ادام مىنەزى مەن كوڭىل-كۇيىنىڭ جاعدايى . «اشۋ-دۇشپان،  اقىل-دوس، اقىلىڭا اقىل قوس» دەگەن     ۇلاعاتتى    ءسوز    بار.

زەكۋ. جەكىرۋ، ۇرۋ، اقىرۋ دا جاقتىرماعاندىقتى، كەيىگەندىكتى، رەنىشتى بىلدىرەدى. مۇلدەم ۇناتپاي نازالانۋدى تانىلاتىن زەكۋ جاعىمسىز قىلىققا ريزا بولماۋدىڭ تۇرىنە قاراي قاراتا ايتىلاتىن ادامنىڭ جىنىسىنا، جاس ەرەكشەلىگىنە قاراي ءار جاعدايدا ءارتۇرلى دەڭگەيدە كورىنىس تابادى. ونشا داۋىس كوتەرمەي زىلدەنە تىيىم سالۋدان باستاپ ادامنىڭ كوڭىل-كۇيىنە قاراي قاتتى اقىرۋعا دەيىن باراتىن زەكۋ مۇنىڭ  ناقىلى ايعاعىنداي.

لاعىنەت پەن نازالانۋ.  تەرىس باتا لاعىنەت تۇرىنە جاتادى. سوگە جامانداپ لاعىنەت ايتۋ ءمان-ماعىناسى جاعىنان قارعىستىڭ ءبىر تۇرىنە جاتادى. زورلىق-زومبىلىق، ادىلەتسىزدىك، وكتەمدىك پەن وزبىرلىق، قيانات جاسالعان جەردە ادامگەرشىلىك قاسيەت جويىلادى. جەكە باسىنىڭ مۇددەسىن كوزدەپ كىسىنى كەمسىتىپ زورلىق كورسەتۋ، قيانات جاساۋ – جەكە ادامنىڭ رۋحاني   قاجەتىن قاناعاتتاندىرۋعا كەدەرگى جاسايتىن جاعىمسىز ارەكەت. قارعىسقا ءمان-ماعىناسى مەن ايتىلۋ سەبەپتەرى جاعىنان جاقىن لاعىنەت پەن بالاعاتتاۋ، زەكۋ، سوگىس پەن جەرلەۋ سياقتى جاعىمسىز كوڭىل-كۇي لەبىزدەرى – نەگىزىنەن ادامدار اراسىنداعى داۋ – جانجالدا، ۇرىس-كەرىستە ايتىلاتىن سوزدەر.

«اق ءسۇتىن كوككە ساۋدى. اناسى قاتتى نازالانىپ، الاقانىن تەرىس جايىپ، انالىق قارعىسىن ايتىپ، تەرىس باتا بەردى» دەگەن ءسوز جاس ۇرپاقتى شوشىندىرادى. مۇسىلماندىق قۇقىقتا ءبىر ىس-ارەكەتكە ريزا بولماعاندا، نامىسىنا تيگەندە ايتىلاتىن قارعىس تۇرىندەگى الاستاۋ، مانسۇقتاۋ سوزدەرى بولادى. ونداي سوزدەر ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا لاعىنەت، نازالالانۋ ءۇعىمىن بىلدىرەدى.

قاتتى كۇيزەلىپ، اشۋ-ىزا كەرنەپ نازالاعاندا «قۋ قۇداي، سىعىر قۇداي، شۇناق قۇداي، قىڭىر قۇداي، قاسقا قۇداي» دەگەن سوزدەر ايتىلادى.

بالاعاتتاۋ، عايباتتاۋ. كۇندەلىكتى تۇرمىس-تىرشىلىكتە، ادامداردىڭ ءار-قيلى قارىم-قاتىناسىندا ايتىلىپ قالاتىن قارعىس، كەيىس، قارعاۋ، سوزدەرىنە ءمان-ماعىنا جاعىنان جاقىنداۋ كەلەتىنى، بوقتاۋ مەن بالاعات سوزدەر. عايباتتاۋ – جەكە ادامنىڭ بەلگىلى ءبىر توپتىڭ جاقسى قاسيەتتەرىن كورە الماۋشىلىقتان دا تۋىندايتىن اشۋ-ىزا مەن قىزعانىش سەزىمىنىڭ جاعىمسىز كورىنىسى. بالاعاتتاۋعا ادامنىڭ ار-نامىسى مەن قادىر-قاسيەتىن، ادەپسىزدىكتەن انايى تۇردە كەمسىتۋ جاتادى. دانا بابالارىمىز بالاعات پەن عايبات ءسوزدى كوپ ايتاتىن. ادامنىڭ ۇرپاعىنا سول سوزدەر قارعىس بولىپ جازىلىپ قالادى دەپ ساقتاندىرعان. «اياعى جامان ءتوردى بىلعار، اۋزى جامان ەلدى بىلعار» دەپ كەسىرلى اۋىزدان ەستىلەر كەساپاتتى سوزگە توقتاۋ سالىپ، ءتىلىن تىيىپ ۇستاۋعا ۇندەگەن. \3.233-بەت\.

ءىىى.قورىتىندى

قازاق حالقى جاراتىلىسىنان تەكتى، نامىسقوي، جانى تازا، تىلگە شەبەر ەل بولعانى اقيقات. وعان وتكەن تاريحىمىز، حاندارىمىز بەن باتىرلارىمىزدىڭ، بي-شەشەندەرىمىزدىڭ قالدىرعان ىستەرى مەن ءادىل دە تاپقىر، جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ اراسىن اق پەن قارادي اشىپ ايتقان اسىل سوزدەرى كۋا. وسى سوزدەر ارقىلى قاسيەتتى اتالارىمىز، اق جاۋلىقتى انالارىمىز كورەگەندىلىكتىڭ، مارتتىكتىڭ، تالىم-تاربيەنىڭ نەبىر جاقسى جول-جوباسىن، ءجون-جوسىعىن ايقىنداپ كەتتى. مۇنى ولار جازۋ-سىزۋسىز-اق ۇتىمدى وي، وتكىر ءسوز، ءوتىمدى ءتىل ارقىلى قۇلاققا قۇيىپ، قانعا ءسىڭىرىپ، كوڭىلگە تولقىتىپ جاساي ءبىلۋى دە حالقىمىزدىڭ وزىندىك ءبىر عاجاپ بولمىسىن ءارى ەرەكشەلىگى ەكەنىن ەرىكسىز مويىندايسىز.

بۇرىنعى اتالارىمىز ەل مەن جەر، قازىنا، ۇلاعاتتى تاربيە، ءسالت-داستۇر قالدىرىپ كەتتى. قازاق «تەكتى» «جاقسى» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوز ارقىلى ادامدى ءوسىرىپ، «تەكسىز»، «جامان» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوز ارقىلى ادامدى ءوشىرىپ وتىرعان. «جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن ايت نۇرى تاسىسىن، جاماننىڭ جاماندىعىن ايت قۇتى قاشسىن» دەپ اجار بەدەرىنە قاراماي، جەر-جەبىرىنە جەتكىزىپ، اق الماستاي كەسىپ ايتقان. \8.67-بەت\

حالىق ۇعىمىندا جان-جانۋارلار دا قۋانا الادى، قينالعاندا جىلاپ تا شاعىنا الادى. ءتىپتى وسىمدىك تە، جەر انا دا، ءارۋاقتار دا ءوزىن قورلاۋشىلارعا قارعىس ايتادى دەپ جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىنا تابيعاتتى ايالاۋدى سىڭىرۋگە تىرىسقان.

مۇسىلماندىق قۇقىقتا نامىسقا تيەر ءبىر ىسكە، قياناتتى قىلىققا قاتتى نارازى بولعاندا ايتىلاتىن قارعىس تۇرىندەگى الاستاۋ مەن مانسۇقتاۋ سوزدەرىن لاعىنەت دەپ تە ايتادى. ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا لاعىنەت ءسوزى قارعىس ۇعىمىن بىلدىرەدى. ادامنىڭ الۋان ءتۇرلى جاعدايىنا، تالىم-تاربيەسىنە، وسكەن ورتاسىنا، جاعىمسىز ىس-ارەكەتكە، كوزقاراستارىنا، ءبىلىم-پاراساتىنا قاراي قارعىس ءماندى ءسوزدى ايتۋدىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بولادى.

تۇككە تۇرمايتىن بولار بولماس نارسەگە، ۇساق-تۇيەككە بولا بەي-بەرەكەت ايتىلعان قارعىستى حالىق ۇعىمىندا جاقسىلىققا جورىمايدى. قارعىستى قالاي بولسا سولاي ءارى ءجيى ايتاتىن ادام ءوز ومىرىندە باقىتسىزدىققا دۋشار بولادى دەپ سەنگەن. ويتكەنى جاۋاپ رەتىندە بوگدە ادامداردىڭ ءوزى «قارعىسى قارا تاسقا»، «قارا تىلەگى دالاعا كەتسىن»، «ءتىل كوزىڭ تاسقا»، «قىزىل ءتىلىڭ قىرقىلسىن»، «تىلىڭە تەرىسكەن شىقسىن»، «تىلىڭە شوق ءتۇسسىن»، «ءتىلىڭ كەسىلگىر»، «ءتىلىڭ قىرقىلعىر» ت.ب، دەپ جاماندىقتى ءجوندى سەبەپسىز قارعىس ايتۋشىنىڭ وزىنە باعىتتاعان. جان دۇنيەسى باي، مەيىرىم-شاپاعاتى مەن ءبىلىم-پاراساتى مول، جوعارى مادەنيەتتى جاندار قارعىس پەن بالاعات ءسوز ايتپاۋعا تىرىسقان.

 

ءىۇ.پايدالانىلعان ادەبيەتتەر

1.قازاقستان ۇلتتىق ەنسيكلوپەدياسى 1-8توم، الماتى، 2006 جىل.

2. تولەكوۆا س. قازاق تىلىندەگى العىس پەن قارعىس ءماندى فرازەولوگيزمدەر كاند.ديس.، 1974 ج.

3. كوڭىل-كۇيى لەبىزدەرىن بىلدىرەتىن ءسوز ورامدارى. \قۇراست.س.بيزاكوۆ – الماتى:توو «سامار-پرينت»، 2007 ج.

4.ۇ.اسىلوۆ. ج.نۇسقاباي ۇلى «ادەپتانۋ» الماتى: «مەكتەپ» باسپاسى 2001ج.

5.باتىرلار جىرى

6.عاشىقتار جىرى.

7.ەرتەگىلەر.

8.س.كەنجەاحمەت ۇلى، جەتى قازىنا –الماتى «انا ءتىلى» 2007ج.  

 

---