حانتىعايدىڭ اققۋى
اڭىز
— باي - سوعدى حاكىم قايدا؟ حانتىعايدىڭ اققۋى قايدا؟ – دەپ سۇرادى بۇرىم حان ءوزىنىڭ ساراي قىزمەتشىلەرىنەن.
— مەنىڭ مەملەكەتىمنىڭ داڭقى جانە ماقتانىشى كوزىمە كورىنبەۋى نەلىكتەن؟ قۋانىشتىڭ ءمولدىر تامشىسى، جۇبانىشىمنىڭ جىلى جىميىسى، ار-وجدانىمنىڭ ءمولدىر نۇرى حانتىعايدىڭ اققۋى - باي - سوعدى حاكىم قايدا؟
بۇرىم حاننىڭ سالتاناتتى شاتىرىنا جينالعان مىرزالار، بەكتەر، شەيحتەر، تايشالار، كنيازدەر باستارىن تومەن تۇقىرىپ، ءوز امىرشىلەرىنە تۋرا قاراۋعا باتىلدارى جەتپەي، وزدەرىن كىنالى سەزىنگەندەي كەيىپ تانىتقان. شىندىعىندا، ولار انشەيىن بۇرىم حاندى شەرلى حابارمەن قىنجىلىتقىلارى جانە ونىڭ نارازىلىعىن تۋدىرعىلارى كەلمەگەن ەدى.
— سەندەر نەلىكتەن ۇنسىزسىڭدەر؟- دەپ سۇرادى بۇرىم حان اق كىرگەن بۋرىل قاھارلى قاستارىن دامىلسىز قوزعاپ.
— نەگە سەندەردىڭ ءبىر دە ءبىرىڭنىڭ شىندىقتى ايتقىلارىڭ كەلمەيدى؟.. دەگەنمەن كورەر كوزىمنەن، ەستىر قۇلاقتارىمنان، قارۋ ۇستار قولدارىمنان ايىرىپ، مەنىڭ سوقىرلىعىم مەن تاس كەرەڭدىگىمدى، قارتايعانىمدى ءوز مۇددەلەرىنە پايدالانىپ، مەنىڭ تاعىما كوز تىگۋشى ادامداردان شىندىق تالاپ ەتۋ كۇلكىلى... تەك ماعان باي-سوعدى حاكىم عانا شىندىقتى ايتاتىن. مەن ونى قاسىمنان كورە الماي وتىرمىن. مىرزالار مەن بەكتەردىڭ، تايشالار مەن كنيازدەردىڭ ءبىرىنىڭ اق شالعان، ەندى ءبىرىنىڭ قىلاۋ تۇسپەگەن باستارى بۇرىنعىدان دا تومەن سالبىراپ كەتكەن ەدى. ولاردىڭ ءبىر دە ءبىرىنىڭ الدەنە دەۋگە، ءتىل قاتۋعا باتىلدارى جەتپەدى. سوندا بۇرىم حاننىڭ سۇيىكتى قىزى جەت سۇلۋ باتىل باسىپ ورتاعا شىعىپ، ءبىر تىزەسىن بۇگىپ بىلاي دەگەن ەدى:
— اكە، مەنى وزگەلەر ايتا الماي وتىرعان جايدى ايتۋعا بەكىنگەن باتىلدىعىم ءۇشىن كەشىرە گور.
حاننىڭ بۋرىل قاسى تۇزەلىپ، ماڭدايىنداعى قاتپارلى اجىمدەرى جازىلىپ، قاھارلى كوزدەرى نۇرعا تولىپ، كوڭىلدەنە ءتىل قاتتى:
— جەت سۇلۋعا اشۋلانا قويار ادام تابىلا قويار ما ەكەن؟ سويلە، عازەلىم مەنىڭ!
— اكە، باي - سوعدى الدەقاشان تىپتەن وزگەرىپ كەتكەن. ءقازىر ءسىز ونى تانىمايسىز. ول كوپتەن بەرى بارلىق حانتىگايلىقتار ءسۇيىپ ايتاتىن ءوزىنىڭ كەرەمەت اندەرىن شىعارمايدى.
ءيا، باي-سوعدى ءوزىنىڭ باسپاناسىن بەكىتىپ الىپ ەشقايدا شىقپايدى. ونىڭ ءوزى زەرىگىپ، ايەلدەرىن جانارلارىن جاسپەن جۋعاندارىنا جارتى جىل ءوتتى... الدەكىم حانتىعايدىڭ كۇنىنىڭ كوڭىل كۇيىن بۇزىپ، ال ول بۇلتتاردىڭ ارتىنا تاسالاندى.
حان تاعى دا قاباعىن ءتۇيىپ، باي-سوعدى حاكىمدى الىپ كەلۋدى بۇيىردى. ال جەت سۇلۋ جىبەك پەردەنىڭ ار جاعىنا ورنالاستى. ۇزىن بۋرىل ساقالدى حاكىم پالاتكاعا كىرگەندە، قىز التىن ارفادا اقىرىن ويناپ، باي - سوعدىنىڭ ءوز ومىرىندە شىعارعان سانسىز اندەردىڭ ىشىندەگى ەڭ اسەم ءانىن اۋەلەتە جونەلدى.
— ال قىزىل راۋشان كۇلكىڭ سەنىڭ،
بۇلبۇل ءانىڭ ءدىرىل قاققان.
كەۋدەڭدە سەنىڭ بۇعىپ جاتقان...
جەتتەن ارتىق بۇل ءاندى بۇكىل حانتىعايدا ەشكىمدە شىرقاي المايتىن. سوندىقتان بولار وتىرعانداردىڭ ءجۇزى جىلىپ سالا بەردى. ال بۇرىم حان بولسا حاكىمگە جىميا قارادى. مىرزالار دا، بەكتەر دە ، شەيحتار دا، كنيازدار دا بۇرىم حاننىڭ ءتىرى اينالاسىنداي جىميىسىپ الا بەرگەن. تەك باي - سوعدىنىڭ ءوزى حاكىم حاننىڭ الدىندا جانارىن تومەن سالىپ، بۋرىل تارتقان كىرپىكتەرىنە ءمولت-مولت ەتكەن جاس تامشىلارى ءىلىنىپ تۇردى.
— باي - سوعدى حاكىم، حانتىعايدىڭ اققۋى، ساعان نە بولدى؟-دەپ سۇرادى بۇرىم حان. — سەنى ەشكىم كورمەيدى. بالكىم، سەنىڭ الدەبىر قايعىڭ بار شىعار؟ مۇمكىن، سەنىڭ ءيىنىڭ جالاڭاشتانىپ، كويلەگىڭ توزعان بولار. جوق، الدە مال مەن باسىڭ باقىتسىزدىققا تاپ بولدى ما؟ مۇمكىن، سەن اقىر سوڭىندا ماعان ىرزا ەمەس شىعارسىڭ؟
باي – سوعدى حاكىم باسىن كوتەرىپ:
— بۇرىم حان، مەن بارىڭە دە ريزامىن. مەندە ءبىر ادامعا جەتىپ ارتىلار، ءتىپتى ودان دا كوپ ىرزىق داۋلەتتىڭ ءبارى بار. مەن سەنىڭ كۇن شۇعىلالى مەيىرىمىڭە بۋىم بۇرقىراپ شومىلۋدامىن، — دەدى.
— باي - سوعدى حاكىم، مۇمكىن، سەنىڭ جۇرەگىڭ سالقىن تارتقان بولار. مۇمكىن، سەنىڭ جۇدەگەن جانىڭدى جۇباتار جاس عازەلدەرىڭ جالىندى قوس جانارى ءۇمىتىڭدى وياتىپ، جان جۇرەگىڭدى ەلجىرەتەر شاتتىقا بولەر قۋانىشى قاجەت بولار؟..
— و-و، بۇرىم حان، اي دەسە اۋزى، كۇن دەسە كوزى مەنىڭ جەتى ايەلىم، جەتى سۇلۋىم بار. ماعان سولاردىڭ جاستىق قۋانىشتارى جەتكىلىكتى، — دەپ جاۋاپ بەردى بۋرىل شاشتى حاكىم وعان اششى مىسقىلمەن.
— باي - سوعدى، ايتسە دە ساعان نە كەرەك؟ سۇرا، مەن سەن ءۇشىن ءبارىن دە ىستەيمىن، ويتكەنى سەن مەنەن بيىكسىڭ، مەن ءقازىر حان بولعانمەن، ەرتەڭ مەنى قۇرتتار جەيدى. ال سەن ولگەندە سەنىڭ ارتىڭدا كەرەمەت اسەم ءتىرى اندەرىڭ قالادى... حاندار كوپ، باي – سوعدى حاكىم جالعىز.
— بۇرىم حان، مەنىڭ ساعان ءوتىنىشىم بار، جەت سۇلۋ بۇدان بىلاي مەنىڭ اندەرىمدى ايتپايتىن بولسىن. باسقا قىزدار دا ول اندەردى ەستەرىنەن شىعارسىن. قۇس بۇتاققا قونىپ، قامسىز ءان سالىپ وتىرعاندا، جاقىنداپ كەلە جاتقان پالەنى، ءوزىن باس سالعالى تۇرعان كەز قۇيرىقتى بايقامايدى. مەنىڭ قىسىم جەتتى. ال كەزقۇيرىعىم باسىمدى اينالىپ ۇشىپ ءجۇر. مەن ونىڭ قاناتىنىڭ سۋىلىن سەزىنەمىن.
— سەن ادامداردىڭ اراسىنداعى بيىك پاراسات يەسى بولا تۇرىپ اجالدان قورقاسىڭ با؟
— جوق، حان يەم، مەن اجالدان ەمەس، ۇزاق ءومىر سۇرگەنىمنەن قورقامىن، جۇرتتىڭ جانىن مەنىڭ اقىلسىز جۇرەگىم باۋرار ءان تەربەدى، جاڭا قۋانىش شادىمان شاتتىقتى اڭسادى. ەندى بۇدان بىلاي ول اندەر جوق... مەن كوپتەن بەرى عىلىمي كىتاپتارعا زەر سالىپ، تەرەڭ ۇڭىلە باستادىم. ال بۇل دانىشپاندىق تەڭىزى مەنى بارعان سايىن ءوزىنىڭ تەرەڭىنە، تۇنىعىنا تارتقانى سونشالىق – مەن ءوزىمنىڭ اندەرىم مەن اينالا توڭىرەگىمدەگىلەرگە قانشاما جامانشىلىق اكەلگەنىمدى سەزىنە باستادىم. مەن ادەمى دە اسەرلى داۋسىممەن جاستاردى دا، قارتتاردى دا الدادىم.
مەن ولارعا ەشقاشاندا بولماعان، بولمايتىن قۋانىشتى تىقپالاپ، جاندارىن راۋشان گ ۇلىنىڭ يسىمەن راحاتقا بولەدىم. ال ءبىزدىڭ بارلىق ءومىرىمىز بار بولعانى جىلت ەتە قالعان اۋاداعى قۇستىڭ تەربەلىپ تۇرعان كولەڭكەسى. قايعى، باقىتسىزدىق، جوقشىلىق جانە اۋرۋ-سىرقاتتىڭ تەلەگەي تەڭىزىندە تەربەلە ءجۇرىپ، مەن ءوزىمدى جانە باسقالاردى ءبىر تامشى ءتاتتى ۋمەن ۋلادىم.
اندەرىم ەندى مەنى جالىقتىرا، جابىقتىرا باستادى. بۇرىم حان، مەن اقىلمان كىتاپتاردى كوبىرەك وقىعان سايىن ءوزىمنىڭ سونشالىقتى اقىماقتىعىما ايقىن كوزىمدى جەتكىزگەندەيمىن. حان يەم، مەنى بوساتىڭىز. مەن باسقا كورشى مەملەكەتتەرگە بارىپ، ومىرلەرىن پايىمداۋمەن، ويلانىپ تولعانۋمەن وتكىزىپ، ۇلىلارمەن كەزدەسىپ، عىلىمدى جان قيارلىقپەن العا اپارعان ولاردىڭ ءومىر شىندىعىنان ساباق السام دەيمىن. بۇل مەنىڭ ەكىنشى ءوتىنىشىم. بۇرىم حان ويعا شومدى. ول حانتىعايدىڭ داڭقى مەن ماقتانىشى ءانشى باي – سوعدىنى قاتتى ايادى. بۇل اققۋ ۇشىپ كەتەر بولسا، مۇندا نە قالادى. الايدا باي - سوعدى حاكىم سونشالىقتى قاتتى وزگەرگەن. بالكىم، وعان ساياحات تاپتىرمايتىن جاقسى دارۋمەن بولار.
— جاقسى، باي-سوعدى حاكىم، سەنىڭ دەگەنىڭ بولسىن، — دەپ كەلىستى بۇرىم حان، — قالاعان جاعىڭا بار. تەك قايتىپ ورالاتىن بول. ال سەن ساياحاتتا جۇرگەندە، حانتىعايدا سەنىڭ اڭدەرىڭدى ايتپايتىن بولادى. بار شىندىقتى ىزدەپ تاۋىپ، بىزگە الىپ كەل...
II
حانتىعاي حاندىعى وتە ۇلكەن ەدى. باي-سوعدى حاكىم مۇندا تۇراتىن وزىنەن اسقان عالىمدى بىلمەيتىن ەدى. ول جولعا تەز جينالىپ، ءۇش تۇيەگە الىس ساپارعا اسا قاجەتتى زاتتاردى ارتتىرىپ، ون قىزمەتشىسىن جانىنا ەرتىپ، اتاقتى تۇزاق حاكىم تۇراتىن كورشى شۇبارايعىر حاندىعىنا باعىت الدى. كەرۋەن شەكاراعا جەتكەنگە دەيىن از-كەمسىز ءۇش اپتا جول ءجۇردى. حانتىعاي مەن شۇبارايعىر ءوزارا ۇزاق جىلدار سوعىسىپ، قالالار قيراپ، ەل مەكەندەگەن جەرلەر بوس قالعان، مىڭداعان ادامدار ءولتىرىلىپ، مىڭداعان ادامداردى تۇتقىنعا الىپ كەتكەن.
باقىت قۇبىلمالى ەدى، ال سوعىس اسكەرلەر ابدەن السىرەگەندە قور تاۋسىلىپ سارقىلا باستاعاندا جانە جالپى جوقشىلىق ەتەك العان تۇستا ۋاقىتشا كەلىسىمگە ماجبۇرلەيتىن. حاندار بىر-بىرلەرىن دوستىققا سەندىرىپ، ال وزدەرى اقىرىن جاڭا سوعىسقا اڭداۋسىزدا شابۋىل جاساۋعا دايىندالاتىن. سوندىقتان دا باي-سوعدى حاكىمنىڭ كەرۋەنى شەكاراعا جەتكەن تۇستا قورعانىستا تۇرعان كۇزەتشىلەر ونىڭ تۇيەلەرىن تارپا باس سالىپ تارتىپ الىپ، باي - سوعدىنى شۇبار حانى مايشىقتىڭ تۇتقىنى دەپ جاريالادى. تۇتقىندى تۋرا حاننىڭ وزىنە الىپ باردى. مايشىق ونىڭ كىم ەكەنىن جانە باي - سوعدىنىڭ مۇنىڭ مەملەكەتىنە نەگە كەلگەنىن بىلگەن ساتتە وعان مول سىيلىق ۇسىنىپ، بوساتىپ جىبەردى.
— سەنىڭ اندەرىڭ، حاكىم، ساعان قايدا بارساڭ دا باقىتتى جول اشادى، — دەدى داڭقتى ءانشىنى كورگەنىنە قۋانعان مايشىق حان:
— ەگەر دە مەندە سەنىڭ قابىلەتىڭ بولسا، مەن ءوز حاندىعىمدى تاستاپ-اق كەتەر ەدىم. اللا جولىڭدى وڭعارسىن. قايتار جولدا ماعان سوعۋدى ۇمىتپا.
باي - سوعدى حاكىم ساپارىن ودان ءارى جالعاستىردى. وعان قاۋىپ-قاتەرى باسىم ساۋدا كەرۋەندەرى ءاماندا دالا قاراقشىلارىنىڭ شابۋىلىنا تاپ بولاتىن بەتپاق دالانى كەشىپ ءوتۋ كەرەك ەدى. بۇلار دا سونداي جاعدايعا تاپ بولدى.
جولعا شىققاندارىنا ءۇشىنشى كۇن وتكەندە حاكىمنىڭ كەرۋەنىن دالا قاراقشىلارى قورشاپ الدى. ولار قىزمەتشىلەردى بايلاپ-ماتاپ تاستاپ، تەڭدەردى شەشە باستادى.
— باي -سوعدى حاكىم قارسىلىق كورسەتپەي، ولارعا بەي-جاي قاراپ وتىر ەدى. بۇل قاراقشىلاردى تاڭ قالدىردى.
— ءوز مۇلكىڭنىڭ تالاۋعا تۇسكەنىنە وكىنبەيسىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى ولار.
— سەن كىمسىڭ؟
— مەن حانتىعايداعى باي- سوعدى حاكىممىن.
— سوندا سەنحانتىعايدىڭ اققۋىسىڭ با؟
— ءيا.
مۇنى ەستىگەندە قاراقشىلاردىڭ قولدارى تومەن ءتۇسىپ كەتكەندەي ەدى. ولار تۇيەلەرگە تەڭدەردى قايتادان ارتىپ، قىزمەتشىلەردى بوساتتى. ەشتەڭەسىنە سوقتىقپاي، اتاقتى ءانشىنى قويا بەردى.
— ءبىز ادەتتە كوپەستەر مەن باي ادامداردى تونايمىز، — دەدى قىسىلا قىزاراقتاپ.
— حانتىعايدىڭ اققۋىنىڭ اق قاناتىنىڭ ءتىپتى ءبىر تال قاۋىرسىنان جۇلىپ العان ادامدى قارعىس اتسىن...سەنىڭ اندەرىڭ ساعان ءاماندا باقىت سىيلاپ، ساپارىڭدى ءساتتى ەتەدى. كەرۋەن جولعا شىققان تۇستا قاراقشىلاردىڭ ءبىرى اندەتىپ قويا بەردى.
ال قىزىل راۋشان كۇلكىڭ سەنىڭ
بۇلبۇل ءانىڭ ءدىرىل قاققان.
كەۋدەڭدە سەنىڭ بۇعىپ جاتقان.
تاعى دا سول ءان، تاعى دا باي- سوعدى حاكىمنىڭ جان دۇنيەسىن استان-كەستەن ەتەتىن اقىماق بولعان شاعىنىڭ ايعاعى. قايدا بارسا سوڭىنان قۋالاپ، ىزىنە ىلەسىپ جۇرەتىن ادامنىڭ كولەڭكەسىندەي كەسىرلى ءان. -قىر سوڭىمنان قارا كولەڭكەدەي ىلەسىپ قالماۋىنا قاراعاندا مەنى قارعىس اتقان بولار، — دەپ باي-سوعدى كوزىن جۇمىپ، ءبىر ءسات ويعا بەرىلگەن. بەتپاق دالادان سوڭ جابايى تاۋلار باستالدى.
تۇزاق سوندا تۇراتىن. داڭقتى حاكىم تۇراتىن قۇز جارتاستى، تەرەڭ شاتقالدى، تاۋلى ايماققا كەرۋەن اسقان قيىنشىلىقپەن جەتتى. تاۋدان قازىپ قاشالعان ۇڭگىردە تۇراتىن. جولاۋشىلار تاقۋانانى تاۋ بۇلاعىنىڭ جاعاسىنان ىزدەپ تاپتى. ول مۇندا وتكەن-كەتكەندى تەرەڭ پايىمداۋعا مويىنسۇنعان. باي-سوعدى حاكىم وعان جاقىن كەلىپ، سالەم بەردى.
— تۇزاق حاكىم، مەن سەنىڭ دانىشپاندىق باستاۋىڭنان قانىپ ءىشۋ ءۇشىن الىستان ارنايى كەلدىم. تۇزاق كەلۋشىگە ءوزىنىڭ ءجۇز جاساعان جانارىن قاداي تۇرىپ، تاڭىرقاي قاتقىل ءۇن قاتتى.
— دانالىقتى تۇيەمەن تاسىمايدى. دانالىققا ءساندى كيىم دە قاجەت ەمەس. سەن ءوزىڭنىڭ ۋاقىتىڭدى تەككە جوعالتتىڭ...
باي – سوعدى تۇزاقپەن ەكى كۇندى جاراستىقتى اڭگىمەمەن وتكىزدى.
ول جالعىز ءومىر كەشىپ جاتقان تاقۋاعا ءوزىنىڭ بارلىق ءومىرىن اڭگىمەلەپ بەردى. جاستىق شاعىندا كەدەي بايعۇس بولعانىن، ءانىنىڭ ارقاسىندا كەڭ بايتاق حانتىعايدا اتاعىنىڭ قالاي جاڭعىرعانىن، بۇرىم حاننىڭ ءوزىن بايلىق پەن قۇرمەتكە قالاي بولەگەنىن، ءوزىنىڭ تۇتاس حانتىعاي شىرقاعان اندەرىمەن قالاي كوكىرەگىن كەرىپ ماقتانعانىن، اقىر سوڭىندا، ءوزى ءومىرىن نەگە بۇلاي وتكىزگەنى تۋرالى ويعا قالعانىن، ونىڭ الدامشى كولەڭكەسىن باقىت دەپ قابىلداعانىن- تۇگىن قالدىرماي اڭگىمەلەپ بەردى. كارىلىكتەن شاشتارى اعارعان تۇزاق ونى زەر سالا تىڭداي كەلىپ بىلاي دەدى:
— باي-سوعدى، سەنىڭ بارلىق قىرسىعىڭ ءوز باقىتىڭدى الدەقايدان سىرتتان ىزدەۋىڭدە. سەن حانتىعايدىڭ بۇكىل مالىن، بارلىق استىعىن، بارلىق سۇلۋ ايەلدەرىن تارتىپ الساڭ، قۋانىشتى بولعان بولار ەدىڭ. تەك سەن ءبىر دەگەندە ون اتقا بىردەي ەر سالا الماس ەدىڭ. ون كىسىگە ارنالعان استى ءىشىپ، جەي الماس ەدىڭ. ال سەنىڭ بايلىعىڭ سەنى مويىنتۇرىقتاي ەزدى... مىنە، ءقازىر ساعان مىنا تۇيەلەردىڭ، قىزمەتشىلەردىڭ مۇلىككە تولى تەڭدەردىڭ قاجەتى نە؟ ساعان جالعىز ءجۇرىپ تەك ءوزىڭ تۋرالى ويلاۋ الدەقايدا جەڭىل ەمەس پە؟
— سەنىكى ءجون، تۇزاق، — دەپ كەلىستى باي-سوعدى، — تەك مەنىڭ بۇل تۋرالى ەرتە ويلاماعانىم وكىنىشتى.
ول ءوزىنىڭ مۇلىكتەرىن قىزمەتشىلەرىنە ءبولىپ تاراتىپ، ولاردى ۇيلەرىنە قايتاردى.
— باي- سوعدى، سەن ءالى بارلىعىن تۇگەل ىستەپ بولعان جوقسىڭ ، — دەدى تۇزاق،- شيبە حاندىعىنا بار، وندا حاكىمدەردىڭ حاكىمى، دانىشپانداردىڭ دانىشپانى ۇرىمشى - ولوي تۇرادى. ول ساعان بارلىعىن ۇيرەتەدى.
حانتىعاي حاندىعىنان شۇبار ايعىر حاندىعىنا دەيىن ءۇش اپتا، مايشىق حانىنان تۇزاق حاكىمگە دەيىن ءۇش اپتا جۇرگەن باي-سوعدى تۇزاق حاكىمنەن ۇرىمشى- ولوي حاكىمگە دەيىن جاياۋ تۋرا ءۇش اي جۇرگەن ەدى. كيگەن كيىمىنەن كەدەي باقتاشىلار كيەتىن تۇيە جۇنىنەن تىگىلگەن وتە قاراپايىم كيىم قالدى، يىعىنداعى اۋىر قورجىنىندا قاجەتتى ازىعى سالۋلى ەدى. جول اۋىر ەدى. تاۋلار، ورماندار، قيىن اسۋلار، الايدا باي-سوعدى ۇنەمى العا قاراي جۇرۋمەن بولدى. ول تۇزاقتىڭ كەڭەسىمەن باسى ارتىق اۋىر جۇكتەن بوسانعانىنا ءوزىن باقىتتى سەزىنگەن. شىنىندا دا، سول تۇيەلەردىڭ، قىزمەتشىلەردىڭ جانە تەڭدەردىڭ جالعىز ادامعا قانشالىقتى قاجەتى بار ەدى. ءجۇز جيىرما جاستاعى ۇرىمشى -ولاي حاكىم اشىق اسپان استىندا تۇراتىن، كارىلىكتەن بەت-اۋزىن تۇك باسىپ كەتكەندىگى سونشالىق – كەلگەن قوناقتى كورۋ ءۇشىن تومەن سالبىراعان اۋىر قاستارىن كوتەرۋگە ءتيىس ەدى. ۇزىن ساقالى تىزەسىنە دەيىن جەتەتىن. كويلەگىنىڭ سىرتىنان سارعىش ارىق دەنەسى كورىنىپ تۇردى.
— حاكىمدەردىڭ دانىشپانىنا اللا ءوزى جار بولسىن! — دەپ باي-سوعدى وعان جەرگە دەيىن باسىن ءيىپ سالەم بەردى.
ول ۇرىمشى-ولويعا ءوزى تۋرالى تۇزاققا ايتقاندارىن ايتىپ بەردى. وعان قوسا بايلىقتان باسقا ونى ايەلدەرگە دەگەن قۇمارلىق ەستەن تاندىرعانىن قوسىپ ايتتى. ءيا، باي-سوعدى سۇلۋ، سىمباتتى بەتىنە نۇرى توگىلگەن ءبىر دە ءبىر ارۋدى نازارىنان تىس قالدىرا المايتىن. ءوزىنىڭ ەڭ اسەم اندەرىن جانارلارى جاۋدىرەگەن قارا كوزدەرگە ارنايتىن ونىڭ جەتى سۇلۋ ايەلى بار ەدى. ولارعا ول جاس كەزدەرىندە ءسۇيىپ قوسىلعان جاس ايەلدىڭ، قىز كەزىندەگى اسەمدىگىن ىرقىنا كونگەن قوڭىر كوزدەرىنىڭ مەيىرىمىنە جەتەر نە بار... ەندى ول قارتايدى. ايتسە دە ايەلدىڭ اسەمدىگى ونىڭ قۇمارلىق ىنتىعىن وياتىپ، جاستىق وتىن الاۋلاتاتىن. وسى قۇشتارلىق سەزىم ونى ءومىر بويى قاجىتىپ قاناعاتتاندىرا الماي كەلەدى.
— باي-سوعدى، سەن نەمەن كورەكتەندىڭ؟- دەپ سۇرادى ۇرىمشى - ولوي قاتقىل ۇنمەن قاباقتارىن ءتۇسىرىپ.
— مەن قولىما تۇسكەننىڭ ءبارىن ازىق ەتتىم.
بىزدەگى قىلمىسقا قۇمارلىق وتى تاماقتان... ەت جەمەسەڭ، ءتاتتى-دامدىنى جانە شاراپتى اۋزىڭا الماساڭ، ول وز-وزىنەن سونەدى. ونە بويدى ەڭبەكپەن قاجىتىپ، ورازا ۇستاپ، جاقسى-جاماندى وي ەلەگىنەن وتكىزىپ پايىمداۋ قاجەت. سوندا عانا سەن شىندىققا جاقىندايسىڭ. شوشقانىڭ ەتىن جەگەن ادامنىڭ ءوزى شوشقاعا اينالادى... ال قاننىڭ ءدامىن تاتقان ادام قانقۇمارعا اينالادى. ەگەر دە مەنىڭ ايتقانىمداي ءومىر سۇرسە، ءبىر ەركەك جەتى ايەلدى سۇيە المايدى.
ايەل دەگەن نە؟ بۇل – الداۋ، ارباۋ ... ول ءبىرىنشى تۇنمەن ىلەسە كەلەدى. قارتايعان ايەلگە قاراشى، كەزىندە سەن ۇزدىگە انگە قوسقان ونىڭ سۇلۋلىعى قايدا كەتكەن؟ مەن ءالى كەمەلىمە كەلگەن جوقپىن. باي-سوعدى، سەن قاتىن حاندىعىنا بار. وندا ۇلكەن وزەن جاعاسىندا ۇلى ەرقۇزۇل جان ساقتاۋدا. سوندا ءبارىن بىلەسىڭ... مۇنى ەستىگەندە باي-سوعدى حاكىم ەڭىرەپ جىلادى. تۇزاق تا، ۇرىمشى-ولوي دا وعان ونىڭ جۇرەگىنىڭ تۇبىنە ءۇڭىلىپ، شىندىقتى ايتقان ەدى. قانشا وتىرىكتى، جاماندىقتى، ءناسىپقۇمارلىقتى ول ءومىر بويى تاسىپ، ءوزىنىڭ اندەرىمەن وزگەلەردى دە اداستىرعان دەسەڭشى.
باي-سوعدى ءوزىنىڭ قورجىنىن ءتۇن بالاسىندا شي ءبورى ۇلىپ جاتاتىن شىڭىراۋعا اتىپ ۇرىپ، ءوزى جالاڭ اياق، جاياۋ-جالپى قولىنداعى تاياعىنا سۇيەنىپ، العا قاراي ءجۇرىپ كەتتى.
III
ۇرىمشى - ولويدان باي - سوعدى حاكىم ەرقۇزۇلعا دەيىن ءۇش جىل ءجۇردى. قانشاما قيىنشىلىقتى باستان كەشتى. قانشاما كۇش جۇمسادى. تاستى تاۋلار مەن قورقىنىشتى ورماندار ارقىلى وتۋىنە تۋرا كەلدى. كيىمدەرى باياعىدا- اق توزىپ، جالبا-جۇلباسى شىققان ءار جەرى الاقانداي بولىپ جىرتىلعان كيىمىنىڭ اراسىنان ساياحاتشى بەيشارانىڭ سارعىش تارتىپ، كەبە باستاعان دەنەسى جىلت-جىلت ەتەدى. ال اياقتارى ىرىلى-كىشىلى جارالارعا تولى ەدى.
الايدا باي - سوعدى حاكىم دانىشپاندىقتىڭ كەمەلىنە جەتكەن ادامدارعا جەتىپ، ودان دانىشپاندىق سوڭعى ءسوزدىن ەستۋ ءۇشىن وسىلاردىڭ بارىنە ءتوزدى. ول جابايى اڭدار سياقتى جەمىستەر مەن تامىرلار، سوسىن شوپتەرمەن تاماقتانىپ، ەتتىڭ، ءتاتتى شاراپتىڭ جانە ءتاتتى جەمىس-جيدەكتىڭ ءدامىن ۇمىتا باستادى.
جاپادان جالعىز ورماندا الدەنەشە رەت قاتتى اۋىرىپ، ءوزىنىڭ ولەر ساعاتىن بويۇسىنا كۇتتى. الايدا اللا تاعالا وعان ەرلىككە ءتان ارەكەتتەرىنىڭ جەمىسىن كورۋدى جازعان ەدى. بۇل ءۇشىنشى جىلدىڭ اياعى بولاتىن. اينالا توڭىرەك گۇلگە ورانىپ، شاتتىققا كەنەلگەن كوكتەم كۇشىنە ەنگەن ساتتە باي-سوعدى حاكىم ەرقۇزۇل تۇراتىن ۇلكەن چەچە كولىنىڭ كوكپەڭبەك جاعالاۋىن ءمولدىر سۋىن كورگەندە، قۋانعاننان جىلاپ جىبەردى. بۇل ومىرلەرىندە ءوزى كورگەن قيالمەن كوز الدىما كەلتىرۋگە بولاتىن جەر بىتكەنىڭ ەڭ ادەمىسى ەدى.
— ەرقۇزۇل حاكىمدى اللا جارىلعاسىن! — دەدى.
باي-سوعدى پالما جاپىراقتارىمەن جابىلعان ونىڭ شالاشىنا جاقىنداي بەرىپ. وعان قارتتىعىنا قاراماستان ءوڭىن بەرمەگەن مىعىم دەنەلى تازا كيىنگەن شال قارسى شىقتى. ءدال مۇنداي قارتتى باي-سوعدى حاكىم كەزدەستىرەرمىن دەپ كۇتپەگەن ەدى.
— سەن شارشادىڭ با؟ سەنىڭ تاماق ىشكىڭ كەلە مە؟ سەن شولدەپ قالجىراعان جوقسىڭ با؟ ساعان كيىم قاجەت پە؟-دەپ سۇرادى ەرقۇزۇل مەيىرلەنە. مىنە، چەچە وزەنى، ەڭ ءبىرىنشى، بارىپ ءشولىڭدى باسىپ جۋىن...
— مەن حانتىعايدىڭ باي-سوعدى حاكىمىمىن، — دەدى باي-سوعدى قىسىلىپ. — مەنىڭ لاقاپ اتىم – حانتىعايدىڭ اققۋى.
— سولاي دە، سەن سوندا «القىزىل راۋشان كۇلكىڭ سەنىڭ»،- دەپ ءان شىعارعان باي-سوعدىنىڭ ءوزىمىسىڭ. و-و، ءپالى، مەن سەنى، حانتىعايدىڭ اققۋى، كورگەنىمە قۋانىشتىمىن. ماعان اياعىنىڭ جاراسىن جۋۋعا، جاڭا كويلەك كيگىزۋگە جانە قىمباتتى قوناعىم رەتىندە سەنى قۇشىپ سۇيۋگە راحىم ەت. سيرەك قۇستارىڭ الىستاعى ەلدەرگە ۇشىپ جەتەتىن ءتارىزدى سەنىڭ تاماشا اندەرىڭ ماعان دا كەلىپ جەتتى.
ولار وزەنگە كەلگەن ساتتە باي - سوعدى حاكىم ءمولدىر دە سالقىن ءزامزام سۋعا باس قويدى. ەرقۇزۇل وعان جىميا قاراپ تۇردى. باي-سوعدى ءشولىن باسىپ، ەڭسەسىن تىكتەگەن ساتتە ەرقۇزۇل وعان تاڭدانا ساۋال قويعان ەدى.
— حانتىعايدىڭ اققۋى، سەنى ءشول ولەردەي قيناسا دا، سەن مىنا كولدى ءىشىپ تاۋىسا الماعانىڭ قالاي؟
باي-سوعدى حاكىم ازىلدەپ تۇرعان بولار دەپ ويلاپ جاۋاپ بەردى.
— ءبىزدىڭ بارلىعىمىز ءشول قىسقاندا ونى ءتىپتى تۇتاس تەڭىز سۋى باسا الماس دەپ ويلايمىز.
ەرقۇزۇل حاكىم جىلى جىميىپ، وزەننىڭ جاعاسىندا جاس بۇتاقتى جۇلىپ جەپ تۇرعان تاعى ەشكىنى كورسەتىپ:
— سەن قالاي ويلايسىڭ، حانتىعايدىڭ اققۋى، ەگەر دە ەشكى كۇندە كەلىپ ەڭ جاس بۇتاقتاردى جۇلىپ جەسە، بۇل اعاشتىڭ ءوسۋى مۇمكىن بە؟ — دەپ سۇرادى ول.
— جوق، وندا ول قۋراپ قالادى.
ەرقۇزۇل تاعى دا كۇلدى. ال باي - سوعدى ويعا بەرىلدى. وسىلاي ولار ءۇش كۇندى بىرگە وتكىزدى. ال باي - سوعدى حاكىم دەم الىپ، ءوزىنىڭ ۇستىندەگى كيىمدەرىن تازا كيىمدەرگە اۋىستىرىپ ۇلگەردى. ول ءوزىنىڭ ساياحاتى تۋرالى ادەيى ءتىس جارمادى. العاشقى ءسوزدى ەرقۇزۇلدان توسقان ەدى. حاكىم بولسا باي-سوعدىنى تاپ كوپتەن كۇتكەن ءبىر باۋىرى رەتىندە سىناي تانىتتى. تەك ءتورتىنشى كۇنى ەرقۇزۇل ءتىل قاتقان ەدى.
— حانتىعايدىڭ اققۋى، سەنىڭ ءقازىر ۇيىڭە اتتانۋىڭا بولادى. سەن جاقسى دەم الدىڭ، ازىق-تۇلىك قورىڭدى دا سايلاپ الدىڭ. يىنىڭە جاڭا كيىم ءىلدىڭ... مەنىڭ سەنى رەنجىتكىم كەلمەيدى. تەك سەن سونشالىقتى ۋاقىتىڭدى تەككە جوعالتتىڭ جانە كوپتەگەن قيىندىقتى، قاۋىپ-قاتەردى باستان كەشتىڭ. سەنى مۇندا سەنىڭ تاكاپپارلىعىڭ مەن باسقالاردان وق بويى وزىق بولسام دەگەن تويىمسىز مەنمەندىگىڭ الىپ كەلدى. ۇيىڭە قايت، ءوز اڭدەرىندى شىرقا... سەنىڭ ءانىڭ قۇرعاتقان ءار تامشى جاس، ءار قۋانىش كۇلكىسى سونشالىقتى باقىت، ول تۋرالى ارمانداۋعا ءتىپتى حانداردىڭ باتىلى بارمايدى. ءيا، سەنى مۇندا الىپ كەلگەن وزگەلەر تۇگىلى ءوزىڭ بايقاي بەرمەيتىن – تاكاپپارلىعىڭ. ول سەنىڭ نۇرلى جانارىڭدى كۇڭگىرت تارتتىردى. سول ءسات ساعان الەم كۇڭگىرت تارتقان سەكىلدى بولىپ كورىندى.
سەن ءوزىڭنىڭ اقىلىڭا سەندىڭ. ال بۇل بارلىق قىزمەتشىلەرىڭنىڭ ىشىندەگى ەڭ ەكىجۇزدىسى ەدى. ول ءتىپتى ءۇش ۇيىقتاساڭ تۇسىڭە ەنبەيتىن نارسەنى ويىنا سالۋعا تىرىسادى. ءبىزدىڭ باقىتىمىز ءبىر كۇندە، ال ءومىر شىندىعى ءوزىمىزدىڭ ارىمىزدا. ال ءومىر سونشالىقتى قاراپايىم. ونىڭ ءمانى نە ءىشىپ، قانداي كيىم كيەتىنىڭدە ەمەس. اش-جالاڭاش ادام تەك اش-جالاڭاشتىعىنان ادىلەتتى بولمايدى.
— ەرقۇزۇل حاكىم، مەن مۇنىڭ ءبارىن تۇسىنەمىن جانە سەنىمەن تولىق كەلىسەمىن، — دەپ جاۋاپ بەردى باي - سوعدى. — تەك ءبىزدىڭ ءومىرىمىز اجالدىڭ الدىندا ءتىپتى دە تۇك ەمەس ەكەنىن بىلە تۇرا قالاي تىنىش ۇيىقتايمىن؟..
— ءومىر بويعى ىزگىلىكتى ءىسىڭ، جاساعان جاقسىلىعىڭ، جاڭالىعى تەلەگەي تەڭىزدەي اقىلىڭ، داڭقىڭ مەن سۇلۋلىعىڭ سەنى قۇرىپ كەتۋدەن قۇتقارا المايدى. ەرقۇزۇل حاكىم راحاتتانا كۇلدى.
— حانتىعايدىڭ اققۋى، سەن جوق نارسەدەن قورقىپ وتىرسىڭ... اجال تەك ءبىر ءوزىڭ جايلى ويلاعاندا عانا، ال وزگەلەر جايلى ويلاعاندا ول جوق... بۇل قانشالىقتى جاي نارسە دەسەڭشى، حانتىعايدىڭ اققۋى. پىسكەن جەمىس ساباعىنان ءۇزىلىپ جەرگە قۇلايدى، بۇل ءولىم بە؟..
وسى ءبىر قاراپايىم سوزدەردەن سوڭ باي-سوعدىنىڭ جان دۇنيەسى جادىراپ سالا بەردى. ەرقۇزۇل حاكىمنىڭ اۋزىنا نەنى الماي وتىرعانىن ءتۇسىندى. ونى ءوزىنىڭ كارىلىگى، السىزدىگى، ۋاقىتشا كۇڭگىرت تارتقان جۇرەك ساۋلەسى قورقىتتى...
ون جىلدان سوڭ حانتىعايدىڭ اققۋى ۇيىنە قايتىپ ورالدى. ىلە بۇكىل حاندىققا كوكتەمدە ۇشىپ كەلگەن قۇستارداي جاڭا اندەرى كەڭىنەن تاراي باستادى. ول اندەر ەڭبەكشىلەردىڭ باقىتى، ءبىرىن-بىرى ءولىپ- ءوشىپ سۇيگەن جانداردىڭ ماحابباتى، قاراپايىم ادامداردىڭ باقىتى جايلى ەدى. دالاداعى باقتاشىلار، سوقا سوڭىنداعى ديقاندار، ورمەك توگۋشى قىزدار دا، وتتىڭ قاسىندا وزدەرىنىڭ تونعان دەنەلەرىن جىلىتىپ وتىرعان شالدار دا بۇل اندەردى جاڭعىرتا قايتالادى.
1 حاكىم – وقىمىستى، وقىتۋشى.
د. ن. مامين – سيبيرياك. زولوتو.
موسكۆا. «پراۆدا» باسپاسى 1985 ج.
ورىس تىلىنەن اۋدارعان: سۇلەيمەن بايازيتوۆ
You Might Also Like
-
سقو، اقجار اۋدانى، بوستاندىق اۋىلى كمم «بوستاندىق ورتا مەكتەبىنىڭ» 4 «ا» سىنىپ وقۋشىسى جاركەنوۆا ساميرا جەتەكشىسى: نۋرمۋحانبەتوۆا ايجان اكەربايەۆنا
-
جاقسى ءسوز جاننىڭ جىلۋى. ءبىر بىرىمىزگە جىلى قاباق تانىتىپ، جاقسى ءسوزىمىزدى ارناپ جۇرگەن قانداي عانيبەت. قارىشتاپ دامىعان وركەنيەتكە ىلەسەمىزدەپ وسىناۋ جاقسى قاسيەتىمىزدەن ايىرىلىپ بارا جاتقاندايمىز....
