حيميا ساباعىندا وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتىن قالىپتاستىرۋ
حيميا ساباعىندا وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتىن قالىپتاستىرۋ
ەلباسىمىز ن. ءا. نازاربايەۆ قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا ايتقانداي: «بولاشاقتا وركەنيەتتى دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنا ەنۋ ءۇشىن زامان تالابىنا ساي ءبىلىم قاجەت. قازاقستاندى دامىعان 50 ەلدىڭ قاتارىنا جەتكىزەتىن، تەرەزەسىن تەڭ ەتەتىن – ءبىلىم. سوندىقتان، قازىرگى دامۋ كەزەڭى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ الدىندا وقىتۋ ءۇردىسىنىڭ تەحنولوگيالاندىرۋ ماسەلەسىن قويىپ وتىر.
ەلىمىزدىڭ پرەزيدەنتى ن. ءا. نازاربايەۆ ءوزىنىڭ 2030 باعدارلاماسىندا «ەلىمىزدى ىلگەرى جىلجىتاتىن، ەكونوميكاسىن كوتەرۋگە ءوز ۇلەسىن قوساتىن ءبىزدىڭ كەلەشەك ۇرپاعىمىز، قازىرگى جاستارىمىز»- دەپ جاستارعا ۇلكەن ءۇمىت ارتادى. ەلىمىزدى بارىسقا اينالدىراتىن وسى جاستاردىڭ قولىندا دەپ اتاپ كورسەتتى. ال بۇل ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ بارلىق بۋىندارىنا ۇلكەن مىندەتتەردى جۇكتەيدى. ول مىندەتتەر قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «ءبىلىم تۋرالى زاڭى» مەن باسقا مەملەكەتتىك ءبىلىم بەرۋ ستاندارتىندا ناقتى كورسەتىلگەن.
1. بۇعان ەلباسىمىز ن. نازاربايەۆتىڭ قازاقستان حالقىنا ارنالعان جولداۋىندا ايتىلعان «ءححى عاسىردا ءبىلىمىن دامىتا الماعان ەلدىڭ تىعىرىققا تىرەلەتىنى انىق» دەگەن پىكىرى ناقتى دالەل.
2. قاي جەردە جۇمىس ىستەسەكتە، ءار ءمۇعالىمنىڭ الدىندا قويعان ماقساتى: جان – جاقتى ءبىلىمدى، كەز كەلگەن قيىندىقتاردان ءوزىن الىپ شىعا الاتىن، اقىلدى دا، پاراساتتى بويىندا ادامگەرشىلىك قاسيەتى مول، تاربيەلى وقۋشىنى مەكتەپ قابىرعاسىنان وقىتىپ شىعارۋ.
«مەكتەپتىڭ جاقسى بولۋى – ۇستازدار قاۋىمىنان»- دەگەندە ءسوز بار. سوندىقتان ءار ءمۇعالىم وقىتۋدىڭ قازىرگى جاڭا تەحنولوگياسىن، نەمەسە جاڭا ءادىس – تاسىلدەرىن ساباققا ءتيىمدى پايدالانسا عانا، كەلەشەك ۇرپاقتىڭ جۇيەلى ءبىلىم الۋىنا، دامۋىنا جول اشىلماق.
مەن ءوز ساباعىمدا دامىتا وقىتۋ تەحنولوگياسىمەن بىرگە، اقپاراتتىق كوممۋنيكاتيۆتىك تەحنولوگيانى پايدالانامىن. بۇل تەحنولوگيالاردىڭ ناتيجەسىندە، ەڭ الدىمەن وقۋشىنىڭ ءوز بەتىمەن جۇمىس ىستەۋ ارەكەتى مەن قازىرگى زامانعا ساي اقپاراتتىق جۇيەلەردى قولدانۋ ارقىلى، ينتەراكتيۆتى تاقتامەن جۇمىس ىستەۋ بىلىكتىلىگى جانە قىزىعۋشىلىق بەلسەندىلىگى ارتادى.
ءبىز ساباقتى قانشا ساپالى، ءبىلىمدى، شەبەرلىكپەن وتكىزسەك تە، ال بالا – وقۋشى تاراپىنان وزىندىك بەلسەندىلىك، ارەكەت بولماسا جۇمىستىڭ ناتيجەلى، ساپالى ورىندالۋى مۇمكىن ەمەس.
كەزىندە، ءوز بەتىندىك جۇمىستىڭ بالا دامۋىنداعى ءرولىن جەتە كورە بىلگەن جانە ول جونىندە ەڭبەك جازعان اعارتۋشى عالىم احمەت بايتۇرسىن ۇلى «بالا ءبىلىمدى تاجىريبە ارقىلى ءوز بەتىمەن قوسىمشا الۋى كەرەكتىگىن ايتادى. بۇدان ءبىز 20 - 30 جىلداردىڭ وزىندە – اق ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ دامىتا وقىتۋ تەورياسىندا وقۋشىنىڭ وزبەتىندىك تانىمدىق ارەكەتىنىڭ ءرولىن كورە ءبىلىپ، ونىڭ بالا دامۋىنداعى ماڭىزىن ءوز كەزىندە قوزعاعاندىعىن بايقايمىز.
دامىتا وقىتۋداعى ءمۇعالىمنىڭ مىندەتى - بالاعا ورىندالاتىن جۇمىس تۇرلەرىن ءبىلىم دارەجەسىنە بايلانىستى شاعىنداپ بەرۋ، جانە قويىلعان ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن باعىت باعدار بەرۋ، كورسەتۋ، ۇيرەتۋ. وقۋشى قىزىقتى حيميالىق ەكسپەريمەنتتى كورگەندە، (مەتاننىڭ سۋمەن ارەكەتتەسۋى، ماگنييدىڭ جانۋى) قاتتى تولقيدى، تاڭ قالادى، ياعني ەموسيا تۋادى. اسىرەسە جەكە تانىم ءۇشىن تاڭقالۋ سەزىمىنىڭ ءرولى كۇشتى. پەداگوگيكالىق تاجىريبەدە «ەموسيانالدىق جۇقتىرۋ» ۇستانىمىنا اسا ءمان بەرىلەدى. ياعني جاعىمدى ەموسيانىڭ بۇكىل سىنىپ وقۋشىلارىنا بەرىلۋى ەج، ادەتتە ديسكوتەكادا، ديداكتيكالىق ويىن نەگىزىندە ورىن الادى. وسىدان شىعاتىن قورىتىندى: ءمۇعالىم ساباق ۇستىندە وقۋشىلارعا جاعىمدى ەموسيا تۋعىزۋعا ۇمتىلۋى ءتيىس. وقۋشىلاردىڭ ويلاۋ قابىلەتى مەن شىعارماشىلىق قابىلەتىن دامىتۋ ءۇشىن ءارتۇرلى تاپسىرمالار بەرۋگە بولادى.
مىسالى: 8 سىنىپتا حيميا ساباعىندا«العاشقى حيميالىق ۇعىمدار» تاراۋىندا وقۋشىنىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتىن دامىتۋدا سويلەم قۇراۋعا تاپسىرما بەرىلەدى، بۇل سويلەمنىڭ 1 – دە وتتەگى جاي زات، 2 - دە حيميالىق ەلەمەنت رەتىندە ايتىلۋى كەرەك. تەمىر جاي زات، ەكىنشىسى حيميالىق ەلەمەنت رەتىندە.
كەلەسى تاپسىرمادا:
1. سۋ مولەكۋلاسىندا وتتەگى اتومى بار
2. بالىقتار سۋداعى ەرىگەن وتتەگىمەن تىنىس الادى.
3. تەمىر وكسيدىنىڭ قۇرامىندا تەمىر اتومى بار.
4. بالتا، بالعا تەمىردەن جاسالادى.
9 سىنىپ «مەتالدار» تاقىرىبىندا جۇمباقتاردى پايدالانۋعا بولادى.
اق مەتالل اينالادى تىنىم تاپپاي، جۇرگەندەي سۋ بەتىنەن ورىن جاقپاي، ازدان سوڭ سۋعا ءسىڭىپ، جوق بولادى، وقۋشى، ال، ويلاعىن قويما تاپپاي (سىلتىلىك مەتالل + ن2و ارەكەت ەتەدى). وقۋشىلارعا نەگە تەز ەريدى – بەلسەندى مەتالل، ناتيجەسىندە نە تۇزىلەدى – ءسىلتى، دەي كەلە ولاردىڭ حيميالىق قاسيەتىن ءتۇسىندىرىپ تاجىريبە كورسەتىلەدى جانە ت. ب.
8 سىنىپ. «وتتەگى» تاقىرىبىنا ءيىسى دە، ءدامى دە جوق، ۇستالمايدى، ول بولماسا جەر بەتىندە ءومىر جوق اقىرى جانعان وتىڭ تۇتانبايدى. (وتتەگى) ەكى سوقا ەرتەگى ريەۆوليۋسيا جىلدارى. تاقىرىبى: مەتالدار تەمىردەن ءبىر شەبەرحانادا ەكى سوقا سوعىلادى. ونىڭ ءبىرى ديقانشىنىڭ قولىنا تيەدى دە، بىردەن جۇمىسقا كىرىسەدى، ال ەكىنشىسى ساتۋشىنىڭ دۇكەنىنە ءتۇسىپ ەشبىر پايداسىز جاتىپ قالادى. بىرنەشە ۋاقىتتان كەيىن ەكى كەزدەسىپ قالادى. ەكىنشىنىڭ قولىنداعى سوقا بۇرىنعىدان دا جارقىراپ كەتكەن. ال ەشبىر قيمىلسىز دۇكەندە جاتقان سوقا قارايىپ توت باسىپ قالىپتى.
- ءسىز قالايشا وسىلاي جارقىراپ، جاقسارىپ كەتكەنسىز – دەپ سۇرايدى توت باسقان سوقا.
- مەنى جارقىراتقان ەڭبەك، قىمباتتىم – دەپ، جاۋاپ بەرەدى، ال سەن ەشبىر ەڭبەكسىز، قيمىلسىز جاتىپ قالعاندىعىڭنان سەنى توت باسىپ بۇرىنعىدان جامان بولىپ كەتىپسىڭ.
ماقال – ماتەلدەردى ساباققا پايدالانۋ. «سۋ» - تاقىرىبىنا.
1. سۋمەن ويناما – باتارسىڭ، وتپەن ويناما – جانارسىڭ.
2. سۋ بەرگەننىڭ ساۋابى بار، سۋ توككەننىڭ جاۋابى بار.
3. اقپاسا – سۋ ساسيدى، ويلاماسا مي ساسيدى – دەپ ايتا كەلە وقۋشىلار سۋ تۋرالى وزدەرى بىلەتىن ماقال – ماتەلدەرىن، قۇراستىرىلىپ جازىلعان ولەڭدەرى مەن شىعارمالارىن وقيدى. وسىنداي وقۋشىلار شىعارماشىلىعىمەن وتكىزىلگەن ءاربىر ساباق قىزىقتى، ءارى تارتىمدى وتەدى.
ەلباسىمىز ن. ءا. نازاربايەۆ قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا ايتقانداي: «بولاشاقتا وركەنيەتتى دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنا ەنۋ ءۇشىن زامان تالابىنا ساي ءبىلىم قاجەت. قازاقستاندى دامىعان 50 ەلدىڭ قاتارىنا جەتكىزەتىن، تەرەزەسىن تەڭ ەتەتىن – ءبىلىم. سوندىقتان، قازىرگى دامۋ كەزەڭى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ الدىندا وقىتۋ ءۇردىسىنىڭ تەحنولوگيالاندىرۋ ماسەلەسىن قويىپ وتىر.
ەلىمىزدىڭ پرەزيدەنتى ن. ءا. نازاربايەۆ ءوزىنىڭ 2030 باعدارلاماسىندا «ەلىمىزدى ىلگەرى جىلجىتاتىن، ەكونوميكاسىن كوتەرۋگە ءوز ۇلەسىن قوساتىن ءبىزدىڭ كەلەشەك ۇرپاعىمىز، قازىرگى جاستارىمىز»- دەپ جاستارعا ۇلكەن ءۇمىت ارتادى. ەلىمىزدى بارىسقا اينالدىراتىن وسى جاستاردىڭ قولىندا دەپ اتاپ كورسەتتى. ال بۇل ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ بارلىق بۋىندارىنا ۇلكەن مىندەتتەردى جۇكتەيدى. ول مىندەتتەر قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «ءبىلىم تۋرالى زاڭى» مەن باسقا مەملەكەتتىك ءبىلىم بەرۋ ستاندارتىندا ناقتى كورسەتىلگەن.
1. بۇعان ەلباسىمىز ن. نازاربايەۆتىڭ قازاقستان حالقىنا ارنالعان جولداۋىندا ايتىلعان «ءححى عاسىردا ءبىلىمىن دامىتا الماعان ەلدىڭ تىعىرىققا تىرەلەتىنى انىق» دەگەن پىكىرى ناقتى دالەل.
2. قاي جەردە جۇمىس ىستەسەكتە، ءار ءمۇعالىمنىڭ الدىندا قويعان ماقساتى: جان – جاقتى ءبىلىمدى، كەز كەلگەن قيىندىقتاردان ءوزىن الىپ شىعا الاتىن، اقىلدى دا، پاراساتتى بويىندا ادامگەرشىلىك قاسيەتى مول، تاربيەلى وقۋشىنى مەكتەپ قابىرعاسىنان وقىتىپ شىعارۋ.
«مەكتەپتىڭ جاقسى بولۋى – ۇستازدار قاۋىمىنان»- دەگەندە ءسوز بار. سوندىقتان ءار ءمۇعالىم وقىتۋدىڭ قازىرگى جاڭا تەحنولوگياسىن، نەمەسە جاڭا ءادىس – تاسىلدەرىن ساباققا ءتيىمدى پايدالانسا عانا، كەلەشەك ۇرپاقتىڭ جۇيەلى ءبىلىم الۋىنا، دامۋىنا جول اشىلماق.
مەن ءوز ساباعىمدا دامىتا وقىتۋ تەحنولوگياسىمەن بىرگە، اقپاراتتىق كوممۋنيكاتيۆتىك تەحنولوگيانى پايدالانامىن. بۇل تەحنولوگيالاردىڭ ناتيجەسىندە، ەڭ الدىمەن وقۋشىنىڭ ءوز بەتىمەن جۇمىس ىستەۋ ارەكەتى مەن قازىرگى زامانعا ساي اقپاراتتىق جۇيەلەردى قولدانۋ ارقىلى، ينتەراكتيۆتى تاقتامەن جۇمىس ىستەۋ بىلىكتىلىگى جانە قىزىعۋشىلىق بەلسەندىلىگى ارتادى.
ءبىز ساباقتى قانشا ساپالى، ءبىلىمدى، شەبەرلىكپەن وتكىزسەك تە، ال بالا – وقۋشى تاراپىنان وزىندىك بەلسەندىلىك، ارەكەت بولماسا جۇمىستىڭ ناتيجەلى، ساپالى ورىندالۋى مۇمكىن ەمەس.
كەزىندە، ءوز بەتىندىك جۇمىستىڭ بالا دامۋىنداعى ءرولىن جەتە كورە بىلگەن جانە ول جونىندە ەڭبەك جازعان اعارتۋشى عالىم احمەت بايتۇرسىن ۇلى «بالا ءبىلىمدى تاجىريبە ارقىلى ءوز بەتىمەن قوسىمشا الۋى كەرەكتىگىن ايتادى. بۇدان ءبىز 20 - 30 جىلداردىڭ وزىندە – اق ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ دامىتا وقىتۋ تەورياسىندا وقۋشىنىڭ وزبەتىندىك تانىمدىق ارەكەتىنىڭ ءرولىن كورە ءبىلىپ، ونىڭ بالا دامۋىنداعى ماڭىزىن ءوز كەزىندە قوزعاعاندىعىن بايقايمىز.
دامىتا وقىتۋداعى ءمۇعالىمنىڭ مىندەتى - بالاعا ورىندالاتىن جۇمىس تۇرلەرىن ءبىلىم دارەجەسىنە بايلانىستى شاعىنداپ بەرۋ، جانە قويىلعان ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن باعىت باعدار بەرۋ، كورسەتۋ، ۇيرەتۋ. وقۋشى قىزىقتى حيميالىق ەكسپەريمەنتتى كورگەندە، (مەتاننىڭ سۋمەن ارەكەتتەسۋى، ماگنييدىڭ جانۋى) قاتتى تولقيدى، تاڭ قالادى، ياعني ەموسيا تۋادى. اسىرەسە جەكە تانىم ءۇشىن تاڭقالۋ سەزىمىنىڭ ءرولى كۇشتى. پەداگوگيكالىق تاجىريبەدە «ەموسيانالدىق جۇقتىرۋ» ۇستانىمىنا اسا ءمان بەرىلەدى. ياعني جاعىمدى ەموسيانىڭ بۇكىل سىنىپ وقۋشىلارىنا بەرىلۋى ەج، ادەتتە ديسكوتەكادا، ديداكتيكالىق ويىن نەگىزىندە ورىن الادى. وسىدان شىعاتىن قورىتىندى: ءمۇعالىم ساباق ۇستىندە وقۋشىلارعا جاعىمدى ەموسيا تۋعىزۋعا ۇمتىلۋى ءتيىس. وقۋشىلاردىڭ ويلاۋ قابىلەتى مەن شىعارماشىلىق قابىلەتىن دامىتۋ ءۇشىن ءارتۇرلى تاپسىرمالار بەرۋگە بولادى.
مىسالى: 8 سىنىپتا حيميا ساباعىندا«العاشقى حيميالىق ۇعىمدار» تاراۋىندا وقۋشىنىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتىن دامىتۋدا سويلەم قۇراۋعا تاپسىرما بەرىلەدى، بۇل سويلەمنىڭ 1 – دە وتتەگى جاي زات، 2 - دە حيميالىق ەلەمەنت رەتىندە ايتىلۋى كەرەك. تەمىر جاي زات، ەكىنشىسى حيميالىق ەلەمەنت رەتىندە.
كەلەسى تاپسىرمادا:
1. سۋ مولەكۋلاسىندا وتتەگى اتومى بار
2. بالىقتار سۋداعى ەرىگەن وتتەگىمەن تىنىس الادى.
3. تەمىر وكسيدىنىڭ قۇرامىندا تەمىر اتومى بار.
4. بالتا، بالعا تەمىردەن جاسالادى.
9 سىنىپ «مەتالدار» تاقىرىبىندا جۇمباقتاردى پايدالانۋعا بولادى.
اق مەتالل اينالادى تىنىم تاپپاي، جۇرگەندەي سۋ بەتىنەن ورىن جاقپاي، ازدان سوڭ سۋعا ءسىڭىپ، جوق بولادى، وقۋشى، ال، ويلاعىن قويما تاپپاي (سىلتىلىك مەتالل + ن2و ارەكەت ەتەدى). وقۋشىلارعا نەگە تەز ەريدى – بەلسەندى مەتالل، ناتيجەسىندە نە تۇزىلەدى – ءسىلتى، دەي كەلە ولاردىڭ حيميالىق قاسيەتىن ءتۇسىندىرىپ تاجىريبە كورسەتىلەدى جانە ت. ب.
8 سىنىپ. «وتتەگى» تاقىرىبىنا ءيىسى دە، ءدامى دە جوق، ۇستالمايدى، ول بولماسا جەر بەتىندە ءومىر جوق اقىرى جانعان وتىڭ تۇتانبايدى. (وتتەگى) ەكى سوقا ەرتەگى ريەۆوليۋسيا جىلدارى. تاقىرىبى: مەتالدار تەمىردەن ءبىر شەبەرحانادا ەكى سوقا سوعىلادى. ونىڭ ءبىرى ديقانشىنىڭ قولىنا تيەدى دە، بىردەن جۇمىسقا كىرىسەدى، ال ەكىنشىسى ساتۋشىنىڭ دۇكەنىنە ءتۇسىپ ەشبىر پايداسىز جاتىپ قالادى. بىرنەشە ۋاقىتتان كەيىن ەكى كەزدەسىپ قالادى. ەكىنشىنىڭ قولىنداعى سوقا بۇرىنعىدان دا جارقىراپ كەتكەن. ال ەشبىر قيمىلسىز دۇكەندە جاتقان سوقا قارايىپ توت باسىپ قالىپتى.
- ءسىز قالايشا وسىلاي جارقىراپ، جاقسارىپ كەتكەنسىز – دەپ سۇرايدى توت باسقان سوقا.
- مەنى جارقىراتقان ەڭبەك، قىمباتتىم – دەپ، جاۋاپ بەرەدى، ال سەن ەشبىر ەڭبەكسىز، قيمىلسىز جاتىپ قالعاندىعىڭنان سەنى توت باسىپ بۇرىنعىدان جامان بولىپ كەتىپسىڭ.
ماقال – ماتەلدەردى ساباققا پايدالانۋ. «سۋ» - تاقىرىبىنا.
1. سۋمەن ويناما – باتارسىڭ، وتپەن ويناما – جانارسىڭ.
2. سۋ بەرگەننىڭ ساۋابى بار، سۋ توككەننىڭ جاۋابى بار.
3. اقپاسا – سۋ ساسيدى، ويلاماسا مي ساسيدى – دەپ ايتا كەلە وقۋشىلار سۋ تۋرالى وزدەرى بىلەتىن ماقال – ماتەلدەرىن، قۇراستىرىلىپ جازىلعان ولەڭدەرى مەن شىعارمالارىن وقيدى. وسىنداي وقۋشىلار شىعارماشىلىعىمەن وتكىزىلگەن ءاربىر ساباق قىزىقتى، ءارى تارتىمدى وتەدى.
You Might Also Like
