حيميادان كۇندەلىكتى ساباق جوسپارلار (10 سىنىپ)
حيميادان ساباق جوسپارى
ءپان ءمۇعالىمى سىدىقبەكوۆا ت. ن.
تاقىرىپتار:
§4. 1. حيميالىق رەاكسيالاردىڭ جىلدامدىعى.
§4. 2. حيميالىق رەاكسيالاردىڭ جىلدامدىعىنا ءار ءتۇرلى فاكتورلاردىڭ اسەرى.
§4. 3. حيميالىق رەاكسيالارعا ورشىتكىنىڭ اسەرى.
§4. 4. حيميالىق تەپە - تەڭدىك.
§4. 5. حيميالىق تەپە - تەڭدىكتىڭ ىعىسۋى. لە - شاتەلە ءپرينسيپى.
ساباق ۇلگىسى
§4. 1. حيميالىق رەاكسيالاردىڭ جىلدامدىعى.
بىلىمدىلىك ماقساتى:
«حيميالىق رەاكسيا جىلدامدىعى» تۋرالى العان بىلىمدەرىن ارى قاراي جەتىلدىرۋ، حيميالىق رەاكسيا جىلدامدىعىنا اسەر ەتۋشى فاكتورلار، اسەر ەتۋشى ماسسالار زاڭى تۋرالى جانە ۆانت - گوفف ەرەجەسىن تۇسىندىرە وتىرىپ، ءبىلىمدى قالىپتاستىرۋ؛ حيميالىق رەاكسيانىڭ جىلدامدىعىنا اسەر ەتۋشى فاكتورلاردى تۇسىندىرە ءبىلۋ، قورىتىندىلاۋ.
قۇرامى مەن قاسيەتتەرى، كريستالل تورى اراسىنداعى بايلانىسقا كوڭىل اۋدارۋ، ەستە ساقتاۋ، كوڭىل اۋدارۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ؛
ساباق ۋاقىتىن باعالاۋعا ۇيرەتۋ، ەڭبەكقورلىققا جانە پانگە قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ.
ساباق ءتيپى: جاڭا ساباق.
ساباق وتكىزىلۋ ءتۇرى: ءمۇعالىمنىڭ اۋىزشا ءتۇسىندىرۋى، كىتاپپەن ءوز بەتىنشە جۇمىس ىستەۋ، جاتتىعۋلار ورىنداۋ، 11 - ب - 2 كورسەتۋ.
قۇرالدار مەن رەاكتيۆتەر: ينتەراكتيۆتى تاقتا، 11 - ب - 2
ۇيىمداستىرۋ
كەزەڭى: (ساباقتىڭ ماقساتى مەن كەزەڭدەرىن انىقتاۋ.)
- ساباقتا قالىپتى جۇمىس ىستەۋگە مۇمكىندىك جاساۋ؛
- وقۋشىلاردى پسيحولوگيالىق دايىنداۋ.
امانداسۋ. وقۋشىلاردىڭ ساباققا دايىندىعىن تەكسەرۋ. وقۋشىلاردىڭ كوڭىلىن ساباققا اۋدارۋ. ساباقتىڭ جالپى ماقساتىن اشۋ، ونى وتكىزۋ جوسپارىن كورسەتۋ.
ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ كەزەڭى: ساباقتىڭ بىلىمدىلىك ماقساتى:
- ءۇي تاپسىرماسىنىڭ دۇرىس، تولىق ورىندالعانىن تەكسەرۋ؛
- بىلىمدەرىندەگى كەتكەن كەمشىلىكتەردى، تاپسىرما ورىنداۋ بارىسىندا قيىندىقتاردى انىقتاۋ؛
- كەتكەن كەمشىلىكتەردى جويۋ.
اينالىم بويىنشا بەرىلگەن تاپسىرمانى تەكسەرۋ.
وقۋشىلاردى ءبىلىمدى، سانالى جانە بەلسەندى تۇردە مەڭگەرۋگە دايىنداۋ كەزەڭى:
1. ساباق تاقىرىبىن حابارلاۋ. وقۋشىلارمەن بىرىگە وتىرىپ ساباق ماقساتىن ايقىنداۋ.
جاڭا ماتەريالدى وقىپ ۇيرەنۋدىڭ پراكتيكالىق قاجەتتىلىگىن كورسەتۋ. وقۋشىلاردىڭ الدىنا وقۋ پروبلەماسىن قويۋ. ءبىلىمدى جاڭعىرتۋ.
(اكتۋاليزاسيا)
بىلىمدىلىك مىندەتتەرى:
- وقۋشىلاردىڭ ءبىلىم الۋعا دەگەن ىنتا - ىقىلاسىن جۇمىلدىرۋ.
- وقۋشىلاردى ءبىلىم الۋدىڭ ماقساتتارىن انىقتاۋعا؛
- وقۋشىلاردىڭ ماتەريالدى ءبىر مەزگىلدە قابىلداۋى، وي قورىتىندىلارىن جاساۋى، جالپىلاي جانە جۇيەلەي ءبىلۋى.
2. وقىتۋ پروبلەمالارى:
حيميالىق رەاكسيانىڭ جىلدامدىعى
1. ءبىلىمدى جاڭعىرتۋ:
جەكە سۇراقتار قويۋ:
* حيميالىق رەاكسيالار بىردەي جاعدايدا جۇرە مە؟
حيميالىق رەاكسيالاردىڭ جىلدامدىعىنا نە اسەر ەتەدى؟
جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ كەزەڭدەرى:
بىلىمدىلىك مىندەتتەرى:
بەرىلگەن ماتەريالدى وقۋشىلاردىڭ قابىلداۋىن ەستە ساقتاۋىن قامتاماسىز ەتۋ؛
- وقۋشىلاردىڭ ءبىلىمدى قابىلداۋىنا، العان بىلىمنەن قورىتىندى
شىعارۋعا، جۇيەلەۋگە قاجەتتى ءتۇرلى ءادىس – تاسىلدەردى ۇيرەتۋ؛
- وقۋشىلاردىڭ ءبىلىمدى قايتا جاڭعىرتۋ ادىستەرىن قابىلداۋى؛ بەرىلگەن وقۋ ماتەريالىن ءوز بەتىنشە ۇعىنۋعا، تۇسىنىكتەردى، زاڭداردى، انىقتامالاردى فيلوسوفيالىق تۇرعىدان تۇسىنۋگە كومەك جاساۋ.
2. ءمۇعالىمنىڭ ءتۇسىندىرۋى:
حيميالىق رەاكسيالاردىڭ جىلدامدىعىن وقىتاتىن ءبولىم حيميالىق كينەتيكا دەپ اتالادى. رەاكسيا جىلدامدىعى بۇل ارەكەتتەسۋشى زاتتاردىڭ بەلگىلى ۋاقىت بىرلىگىندە بىرەۋىنىڭ كونسەنتراسياسىنىڭ وزگەرۋى. 4. 1. حيميالىق رەاكسيانىڭ جىلدامدىعى
حيميالىق رەاكسيانىڭ جىلدامدىعىن زەرتتەيتىن حيميانىڭ ءبولىمىن — حيميالىق كينەتيكا دەپ اتايدى. حيميالىق رەاكسيانىڭ جىلدامدىعى دەپ ۋاقىت بىرلىگىندە ارەكەتتەسەتىن زاتتاردىڭ نەمەسە رەاكسيا ونىمدەرىنىڭ بىرەۋىنىڭ كونسەنتراسيالارىنىڭ وزگەرۋىن ايتادى. بۇل كەزدە رەاكسياعا قاتىساتىن زات قانداي بولسا دا ءبارىبىر: ولاردىڭ بارلىعى ءوزارا رەاكسيا تەندەۋىمەن بايلانىسقان، سوندىقتان ولاردىڭ بىرەۋىنىڭ كونسەنتراسياسىنىڭ وزگەرۋى بويىنشا قالعاندارىنىڭ كونسەنتراسياسىنىڭ وزگەرۋى تۋرالى ايتۋعا بولادى. ادەتتە كونسەنتراسيا مول/ل، ال ۋاقىت سەكۋندپەن نەمەسە مينۋتپەن ورنەكتەلەدى.
A+B=C+D تەڭدەۋى بويىنشا وتەتىن رەاكسيانىڭ جىلدامدىعىن جالپى تۇردە قاراستىرايىق. ا زاتى جۇمسالعان سايىن رەاكسيا جىلدامدىعى كەميدى، ا زاتىنىڭ كونسەنتراسياcىنىڭ بەلگىلى ءبىر t1 ۋاقىت كەزەڭىندە س1 شاماسىمەن ولشەنەدى، ال t2 كەزەڭىندە س2 - گە تەڭ، سوندا t = t2 - t1 ۋاقىت ارالىعىندا زاتتاردىڭ كونسەنتراسياسىنىڭ وزگەرۋى C = C2 – C1 قۇرايدى، وسىدان رەاكسيانىڭ ورتاشا جىلدامدىعى ( v ) مىناعان تەڭ:
(فورمۋلا)
مينۋس بەلگىسى ا زاتىنىڭ كونسەنتراسياسى كەمىگەنىنە ساي، ياعني س2 – c1 ايىرماسى تەرىس ءماندى بولعاندا قويىلادى، ويتكەنى رەاكسيا جىلدامدىعى تەك وڭ شامالى بولادى.
حيميالىق رەاكسيالار گاز قوسپاسىنىڭ نەمەسە ەرىتىندىنىڭ كولەمىندە جانە قاتتى زاتتىڭ بەتىندە جۇرەدى. وسىعان بايلانىستى رەاكسيا جىلدامدىعى تۋرالى ماسەلەنى قاراستىرعاندا گوموگەندى جۇيەدە (گوموگەندى رەاكسيالار) جۇرەتىن رەاكسيانى جانە گەتەروزەگەندى جۇيەدە (گەتەروگەندى رەاكسيا) جۇرەتىن رەاكسيالاردى ايىرىپ الۋ كەرەك. ءبىر فازادان تۇراتىن جۇيەنى گوموگەندى، بىرنەشە فازادان تۇراتىن جۇيەنى گەتەروگەندى دەپ اتايدى.( فازا - جۇيەنىڭ بولىگى، ونىڭ باسقا بولىكتەرىنەن ءبولىنۋ بەتى ارقىلى بولىنگەن.)
گويوگەندى رەاكسيانىڭ جىلدامدىعى دەپ جۇيەنىڭ بەلگىلى ءبىر كولەمىندە ۋاقىت بىرلىگى ىشىندە رەاكسياعا قاتىسقان نەمەسە رەاكسيا كەزىندە تۇزىلگەن زاتتىڭ مولشەرىن ايتادى.
ونى ماتەماتيكالىق تۇردە بىلاي ورنەكتەيدى: (فورمۋلا)
§4.1، 4.2، 4.3، 4.4، 4.5 جۇكتەۋ
تولىق نۇسقاسىن قاراۋ
ءپان ءمۇعالىمى سىدىقبەكوۆا ت. ن.
تاقىرىپتار:
§4. 1. حيميالىق رەاكسيالاردىڭ جىلدامدىعى.
§4. 2. حيميالىق رەاكسيالاردىڭ جىلدامدىعىنا ءار ءتۇرلى فاكتورلاردىڭ اسەرى.
§4. 3. حيميالىق رەاكسيالارعا ورشىتكىنىڭ اسەرى.
§4. 4. حيميالىق تەپە - تەڭدىك.
§4. 5. حيميالىق تەپە - تەڭدىكتىڭ ىعىسۋى. لە - شاتەلە ءپرينسيپى.
ساباق ۇلگىسى
§4. 1. حيميالىق رەاكسيالاردىڭ جىلدامدىعى.
بىلىمدىلىك ماقساتى:
«حيميالىق رەاكسيا جىلدامدىعى» تۋرالى العان بىلىمدەرىن ارى قاراي جەتىلدىرۋ، حيميالىق رەاكسيا جىلدامدىعىنا اسەر ەتۋشى فاكتورلار، اسەر ەتۋشى ماسسالار زاڭى تۋرالى جانە ۆانت - گوفف ەرەجەسىن تۇسىندىرە وتىرىپ، ءبىلىمدى قالىپتاستىرۋ؛ حيميالىق رەاكسيانىڭ جىلدامدىعىنا اسەر ەتۋشى فاكتورلاردى تۇسىندىرە ءبىلۋ، قورىتىندىلاۋ.
قۇرامى مەن قاسيەتتەرى، كريستالل تورى اراسىنداعى بايلانىسقا كوڭىل اۋدارۋ، ەستە ساقتاۋ، كوڭىل اۋدارۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ؛
ساباق ۋاقىتىن باعالاۋعا ۇيرەتۋ، ەڭبەكقورلىققا جانە پانگە قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ.
ساباق ءتيپى: جاڭا ساباق.
ساباق وتكىزىلۋ ءتۇرى: ءمۇعالىمنىڭ اۋىزشا ءتۇسىندىرۋى، كىتاپپەن ءوز بەتىنشە جۇمىس ىستەۋ، جاتتىعۋلار ورىنداۋ، 11 - ب - 2 كورسەتۋ.
قۇرالدار مەن رەاكتيۆتەر: ينتەراكتيۆتى تاقتا، 11 - ب - 2
ۇيىمداستىرۋ
كەزەڭى: (ساباقتىڭ ماقساتى مەن كەزەڭدەرىن انىقتاۋ.)
- ساباقتا قالىپتى جۇمىس ىستەۋگە مۇمكىندىك جاساۋ؛
- وقۋشىلاردى پسيحولوگيالىق دايىنداۋ.
امانداسۋ. وقۋشىلاردىڭ ساباققا دايىندىعىن تەكسەرۋ. وقۋشىلاردىڭ كوڭىلىن ساباققا اۋدارۋ. ساباقتىڭ جالپى ماقساتىن اشۋ، ونى وتكىزۋ جوسپارىن كورسەتۋ.
ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ كەزەڭى: ساباقتىڭ بىلىمدىلىك ماقساتى:
- ءۇي تاپسىرماسىنىڭ دۇرىس، تولىق ورىندالعانىن تەكسەرۋ؛
- بىلىمدەرىندەگى كەتكەن كەمشىلىكتەردى، تاپسىرما ورىنداۋ بارىسىندا قيىندىقتاردى انىقتاۋ؛
- كەتكەن كەمشىلىكتەردى جويۋ.
اينالىم بويىنشا بەرىلگەن تاپسىرمانى تەكسەرۋ.
وقۋشىلاردى ءبىلىمدى، سانالى جانە بەلسەندى تۇردە مەڭگەرۋگە دايىنداۋ كەزەڭى:
1. ساباق تاقىرىبىن حابارلاۋ. وقۋشىلارمەن بىرىگە وتىرىپ ساباق ماقساتىن ايقىنداۋ.
جاڭا ماتەريالدى وقىپ ۇيرەنۋدىڭ پراكتيكالىق قاجەتتىلىگىن كورسەتۋ. وقۋشىلاردىڭ الدىنا وقۋ پروبلەماسىن قويۋ. ءبىلىمدى جاڭعىرتۋ.
(اكتۋاليزاسيا)
بىلىمدىلىك مىندەتتەرى:
- وقۋشىلاردىڭ ءبىلىم الۋعا دەگەن ىنتا - ىقىلاسىن جۇمىلدىرۋ.
- وقۋشىلاردى ءبىلىم الۋدىڭ ماقساتتارىن انىقتاۋعا؛
- وقۋشىلاردىڭ ماتەريالدى ءبىر مەزگىلدە قابىلداۋى، وي قورىتىندىلارىن جاساۋى، جالپىلاي جانە جۇيەلەي ءبىلۋى.
2. وقىتۋ پروبلەمالارى:
حيميالىق رەاكسيانىڭ جىلدامدىعى
1. ءبىلىمدى جاڭعىرتۋ:
جەكە سۇراقتار قويۋ:
* حيميالىق رەاكسيالار بىردەي جاعدايدا جۇرە مە؟
حيميالىق رەاكسيالاردىڭ جىلدامدىعىنا نە اسەر ەتەدى؟
جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ كەزەڭدەرى:
بىلىمدىلىك مىندەتتەرى:
بەرىلگەن ماتەريالدى وقۋشىلاردىڭ قابىلداۋىن ەستە ساقتاۋىن قامتاماسىز ەتۋ؛
- وقۋشىلاردىڭ ءبىلىمدى قابىلداۋىنا، العان بىلىمنەن قورىتىندى
شىعارۋعا، جۇيەلەۋگە قاجەتتى ءتۇرلى ءادىس – تاسىلدەردى ۇيرەتۋ؛
- وقۋشىلاردىڭ ءبىلىمدى قايتا جاڭعىرتۋ ادىستەرىن قابىلداۋى؛ بەرىلگەن وقۋ ماتەريالىن ءوز بەتىنشە ۇعىنۋعا، تۇسىنىكتەردى، زاڭداردى، انىقتامالاردى فيلوسوفيالىق تۇرعىدان تۇسىنۋگە كومەك جاساۋ.
2. ءمۇعالىمنىڭ ءتۇسىندىرۋى:
حيميالىق رەاكسيالاردىڭ جىلدامدىعىن وقىتاتىن ءبولىم حيميالىق كينەتيكا دەپ اتالادى. رەاكسيا جىلدامدىعى بۇل ارەكەتتەسۋشى زاتتاردىڭ بەلگىلى ۋاقىت بىرلىگىندە بىرەۋىنىڭ كونسەنتراسياسىنىڭ وزگەرۋى. 4. 1. حيميالىق رەاكسيانىڭ جىلدامدىعى
حيميالىق رەاكسيانىڭ جىلدامدىعىن زەرتتەيتىن حيميانىڭ ءبولىمىن — حيميالىق كينەتيكا دەپ اتايدى. حيميالىق رەاكسيانىڭ جىلدامدىعى دەپ ۋاقىت بىرلىگىندە ارەكەتتەسەتىن زاتتاردىڭ نەمەسە رەاكسيا ونىمدەرىنىڭ بىرەۋىنىڭ كونسەنتراسيالارىنىڭ وزگەرۋىن ايتادى. بۇل كەزدە رەاكسياعا قاتىساتىن زات قانداي بولسا دا ءبارىبىر: ولاردىڭ بارلىعى ءوزارا رەاكسيا تەندەۋىمەن بايلانىسقان، سوندىقتان ولاردىڭ بىرەۋىنىڭ كونسەنتراسياسىنىڭ وزگەرۋى بويىنشا قالعاندارىنىڭ كونسەنتراسياسىنىڭ وزگەرۋى تۋرالى ايتۋعا بولادى. ادەتتە كونسەنتراسيا مول/ل، ال ۋاقىت سەكۋندپەن نەمەسە مينۋتپەن ورنەكتەلەدى.
A+B=C+D تەڭدەۋى بويىنشا وتەتىن رەاكسيانىڭ جىلدامدىعىن جالپى تۇردە قاراستىرايىق. ا زاتى جۇمسالعان سايىن رەاكسيا جىلدامدىعى كەميدى، ا زاتىنىڭ كونسەنتراسياcىنىڭ بەلگىلى ءبىر t1 ۋاقىت كەزەڭىندە س1 شاماسىمەن ولشەنەدى، ال t2 كەزەڭىندە س2 - گە تەڭ، سوندا t = t2 - t1 ۋاقىت ارالىعىندا زاتتاردىڭ كونسەنتراسياسىنىڭ وزگەرۋى C = C2 – C1 قۇرايدى، وسىدان رەاكسيانىڭ ورتاشا جىلدامدىعى ( v ) مىناعان تەڭ:
(فورمۋلا)
مينۋس بەلگىسى ا زاتىنىڭ كونسەنتراسياسى كەمىگەنىنە ساي، ياعني س2 – c1 ايىرماسى تەرىس ءماندى بولعاندا قويىلادى، ويتكەنى رەاكسيا جىلدامدىعى تەك وڭ شامالى بولادى.
حيميالىق رەاكسيالار گاز قوسپاسىنىڭ نەمەسە ەرىتىندىنىڭ كولەمىندە جانە قاتتى زاتتىڭ بەتىندە جۇرەدى. وسىعان بايلانىستى رەاكسيا جىلدامدىعى تۋرالى ماسەلەنى قاراستىرعاندا گوموگەندى جۇيەدە (گوموگەندى رەاكسيالار) جۇرەتىن رەاكسيانى جانە گەتەروزەگەندى جۇيەدە (گەتەروگەندى رەاكسيا) جۇرەتىن رەاكسيالاردى ايىرىپ الۋ كەرەك. ءبىر فازادان تۇراتىن جۇيەنى گوموگەندى، بىرنەشە فازادان تۇراتىن جۇيەنى گەتەروگەندى دەپ اتايدى.( فازا - جۇيەنىڭ بولىگى، ونىڭ باسقا بولىكتەرىنەن ءبولىنۋ بەتى ارقىلى بولىنگەن.)
گويوگەندى رەاكسيانىڭ جىلدامدىعى دەپ جۇيەنىڭ بەلگىلى ءبىر كولەمىندە ۋاقىت بىرلىگى ىشىندە رەاكسياعا قاتىسقان نەمەسە رەاكسيا كەزىندە تۇزىلگەن زاتتىڭ مولشەرىن ايتادى.
ونى ماتەماتيكالىق تۇردە بىلاي ورنەكتەيدى: (فورمۋلا)
§4.1، 4.2، 4.3، 4.4، 4.5 جۇكتەۋ
تولىق نۇسقاسىن قاراۋ
You Might Also Like
