InfoHub Logo

№16 كوللەدج مكقك
ساپا مەنەدجمەنتى جۇيەسى
ورىنداعان: ق-55 توپ ستۋدەنتى ۇزاقباي قامارسۇلۋ سەرىك قىزى
جەتەكشىسى: ايتەنوۆا نۇرگۋل ىدىرىس قىزى

ادام اعزاسى حيميالىق ەلەمەنتتەردى ءار ءتۇرلى كونسەنترلەيدى، ياعني ميكرو- جانە ماكروەلەمەنتتەر مۇشەلەر مەن ۇلپالاردا اركەلكى تارالادى. ماكروەلەمەنتتەر – كومىرتەك، سۋتەك، وتتەك، ازوت، فوسفور – ءنارۋىزدىڭ، نۋكلەين قىشقىلدارىنىڭ جانە اعزانىڭ باسقا دا بيولوگيالىق بەلسەندى قوسىلىستارىنىڭ قۇرامىنا كىرەدى. ءنارۋىزداردىڭ قۇرامىندا كومىرتەك 51 – 55%، وتتەك 22 – 24%، ازوت 15 – 20%، سۋتەك 6،5 – 7%، كۇكىرت 0،3 – 2،5%، فوسفور شامامەن 0،5%. كومىرتەك، سۋتەك جانە وتتەك كومىرسۋلاردىڭ جانە ليپيدتەردىڭ (مايلار)، ال فوسفور، فوسفوليپيدتەردىڭ قۇرامىندا فوسفاتتى توپتار تۇرىندە بولادى. كوپ مولشەردە ليپيدتەر باس ميىندا، باۋىردا، سۇتتە، جانە قانسۇيىقتىعىندا كونسەنترلەنەدى. سۋتەك جانە وتتەك – ماكروەلەمەنتتەرى سۋ مولەكۋلاسىن تۇزەتىنى بەلگىلى، ال، ەرەسەك ادام اعزاسىنىڭ شامامەن 65%-ى سۋ بولىپ كەلەدى. سۋ - ماڭىزدى ەرىتكىش جانە ول ادامنىڭ مۇشەلەرىندە، ۇلپالارىندا جانە بيولوگيالىق سۇيىقتىقتاردا اركەلكى تارالعان، اسقازان سۇيىعىنىڭ، سىلەكەيدىڭ، قان پلازماسىنىڭ، ليمفانىڭ 99،5%–دان 90%–عا دەيىنگى ارالىعىن قۇرايدى.

كالسيي

كالسيي دە نەگىزىنەن سۇيەك جانە ءتىس ۇلپالارىندا كونسەنترلەنەدى. ول جاسۋشا قۇرامىنا ەنىپ، سۇيەك قۇراۋعا، جۇرەك جانە بۇلشىقەتتەرىنىڭ جۇمىسىنا قاتىسادى، قاننىڭ ۇيۋىن قامتاماسىز ەتەدى. ەرەسەك ادامدارعا تاۋلىگىنە 0،5 گرامم كالسيي جەتكىلىكتى. ول سۇيەكتى قاتايتۋعا اسا قاجەت. كالسيي – سيىر مەن قوي ءسۇتى، سۇتپەن جاسالاتىن ءتۇرلى تاعام – ىرىمشىك، سۇزبە، سۇتسىرنەدە (سىر) مول. قارا بيداي نانى مەن جۇمىرتقانىڭ سارى ۋىزىدا كالسييگە باي. اعزاعا ءبىر تاۋلىككە قاجەت كالسيي الۋ ءۇشىن ءجۇز گرامم سۇتسىرنە نەمەسە جارتى ليتر ءسۇت جەتەدى. اعزادا كالسيي تۇزدارىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگى سۇيەك ۇلپاسىنىڭ دۇرىس ەمەس دامۋىنا، تىستەر (كاريەس) اۋرۋىنا، كەيبىر فەرمەنتتەردىڭبەلسەندىلىگى تومەندەۋىنە، ورتالىق جۇيكە جۇيەسىنىڭ قىزمەتىنىڭ بۇزىلۋىنا اكەپ سوقتىرادى.

فوسفور

سۇيەك ۇلپاسىنداعى فوسفوردىڭ نەگىزگى مولشەرى – 600 گ. ول ادام اعزاسىنداعى بارلىق فوسفوردىڭ 85% – ىن قۇرايدى. فوسفور ءتىستىڭ قاتتى ۇلپالارىندا كونسەنترلەنەدى، ال تابيعاتتا كالسيي، حلور، فتور ەلەمەنتتەرىمەن قوسىلىستار تۇرىندە، فتوراپاتيتتەر قۇرامىندا كەزدەسەتىندىگى بەلگىلى. فوسفور تۇزدارى. فوسفور تۇزدارىنىڭ اعزا ءۇشىن ماڭىزى سۇيەكتى قالىپتاستىرۋعا قاتىسۋمەن شەكتەلمەيدى. فوسفوردىڭ ورگانيكالىق قوسىلىسى – ادەنوزينۇشفوسفات قىشقىلى مەن كرەاتين – بيولوگيالىق قىشقىلدانۋ بارىسىندا بوسايتىن قۋاتتىڭ ناعىز اككۋمۋلياتورى بولىپ تابىلادى. اعزا بۇلشىق ەتى جيىرىلعاندا، سونداي–اق ميدا، باۋىردا، بۇيرەكتە جانە باسقا مۇشەلەردە جۇرەتىن بيوحيميالىق ۇردىستەردە قۋاتتى ناق وسى قوسىلىستار تۇرىندە پايدالانادى. مىنە، سوندىقتان بۇلشىق ەتتەر كوپ جۇمىس ىستەگەن كەزدە فوسفاتتى قاجەتسىنۋ ەداۋىر ارتادى. ەگەر ول ەرەسەك ادامعا تاۋلىگىنە 1 – 2 گرامم مولشەرىندە قاجەت بولسا، اۋىر دەنە ەڭبەگىمەن شۇعىلداناتىن جۇمىسشىعا نەمەسە ۇلكەن قاشىقتىققا جۇگىرەتىن سپورتشىعا بۇل قاجەتتىلىك ەكى ەسە دەرلىك ارتۋى مۇمكىن. ادام دەنەسىندە فوسفور قوسىلىستارى كوپ. فوسفور قىشقىلىنىڭ قالدىعى جاسۋشا يادرولارىندا ناسىلدىك قاسيەتتەر بەرەتىن اسا ماڭىزدى زاتتارعا – نۋكلەوپروتەيدتەرگە، ماي تەكتەس زاتتارعا – فوسفاتيدتەرگە جانە كومىرسۋلاردان تارايتىن ءار ءتۇرلى زاتتارعا مىندەتتى قۇرامداس بولىك رەتىندە كىرەدى. فوسفور مال مەن وسىمدىك ونىمدەرىندە مول. وسىمدىك ونىمدەرىنەن بولىنگەن قوسىلىستار اعزاعا ناشار سىڭەدى، ويتكەنى ناشار ەريدى. فوسفور ىرىمشىكتە، سۇزبەدە، ەتتە وتە كوپ.

ميكروەلەمەنتتەر

ميكروەلەمەنتتەردىڭ كوپشىلىگى باۋىردا، سۇيەك جانە بۇلشىق ەت ۇلپالارىندا جينالادى. بۇل ۇلپالار كوپتەگەن ميكروەلەمەنتتەردىڭ نەگىزگى قورى. ەلەمەنتتەر كەيبىر مۇشەلەرگە ءتان بولىپ تابىلادى جانە وندا كونسەنتراسياسى جوعارى بولادى. مىسالى، مىرىش – قارىن استى بەزىندە، يود – قالقانشا بەزىندە، فتور – ءتىس كىرەۋكەسىندە، اليۋمينيي، مىشياك، ۆاناديي – شاشتا، كادميي، سىناپ، موليبدەن – بۇيرەكتە ، قالايى – ىشەك ۇلپالارىندا، سترونسيي – قۋىق بەزىندە، سۇيەك ۇلپاسىندا، باريي – كوزدىڭ پيگمەنتتى قاباتىندا، بروم، مارگانەس، حروم – گيپوفيزدە جانە تاعى باسقالاردا جينالادى. ناتريي جانە حلور جاسۋشا ارالىق، ال كاليي جانە ماگنيي جاسۋشا ىشىندەگى سۇيىقتىقتاردا كەزدەسەدى. ناتريي جانە كاليي فتوريد تۇرىندە سۇيەك جانە ءتىس ۇلپالارىندا بولادى. ماگنيي فوسفات تۇرىندە ءتىستىڭ قاتتى ۇلپالارىندا بولادى. سونىمەن قاتار، ميكروەلەمەنتتەردىڭ اعزا ءۇشىن فيزيولوگيالىق ماڭىزى وتە جوعارى.

مىس

مىس – دەنساۋلىققا وتە پايدالى ميكروەلەمەنتتەردىڭ ءبىرى. ەگەر اعزادا مىس جەتىسپەسە، باۋىردا قورلانعان تەمىر گەموگلوبينمەن بايلانىسقا تۇسە المايدى. مىستىڭ مولشەرىنىڭ از نەمەسە كوپتىك شاماسىنىڭ كورسەتكىشى- ادامنىڭ شاشى. مىستىڭ مولشەرى تومەندەگەن كەزدە نەمەسە جەتىسپەگەن جاعدايدا شاش تەز اعارادى. مىس قانعا وتتەكتىڭ ءوتۋىن قامتاماسىز ەتەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە جاسۋشا، ۇلپالار وتتەكپەن جاقسى قامتاماسىز ەتىلەدى. مىس كوپتەگەن فەرمەنتتەردىڭ قۇرامىنا كىرەدى، ۇلپالارداعى توتىعۋ رەاكسياسىن جىلدامداتادى.

تەمىر

تەمىر ەلەمەنتىنىڭ ءرولى دەنساۋلىق ءۇشىن وتە زور. ەگەر تەمىر جەتىسپەسە، بارشامىزعا بەلگىلى انەميا نەمەسە قان ازدىق اۋرۋى پايدا بولادى. بۇل ەلەمەنتتىڭ اعزاداعى تاۋلىكتىك مولشەرى 11-30 مگ. ادام قانىندا 3 گ جۋىق تەمىر بار. ونىڭ مولشەرى كورسەتىلگەن شامادان تومەن بولسا، قاننىڭ قىزىل جاسۋشاسىنىڭ، ياعني گەموگلوبيننىڭ ءتۇزىلۋى ناشارلاپ، تىنىس الۋ فۋنكسياسى تومەندەيدى. تەمىر اعزاعا سىرتتان تۇسەدى، تاماقتىڭ قۇرامىنداعى تەمىر يونى ون ەكى ەلى ىشەكتىڭ جوعارعى بولىگىندە قانعا سىڭەدى. تەمىردىڭ اعزاعا دۇرىس سىڭبەۋى اسقازانداگى تۇز قىشقىلىنىڭ جەتىسپەۋىنەن نەمەسە تەمىردىڭ اقۋىزبەن بايلانىسىنىڭ ناشارلاۋىنان بولادى.

يود

يود - ومىرلىك ماڭىزى بار ەلەمەنت. ول قالقانشا بەزى ءۇشىن قۇرىلىس ماتەريالى (قالقانشا بەز – يود جيناقتاۋشى مۇشە). وكىنىشكە وراي، بۇل ميكروەلەمەنت اعزادا جاسالمايدى، ادام ونى تەك اس، تاعام ارقىلى الادى. سىرتىنان قاراعاندا يود جەتىسپەۋشىلىك بىلىنبەيدى، ال تاپشىلىق سەزىلسە ءتۇرلى اۋرۋلارعا شالدىقتىرادى، ياعني شارشاۋ، ءتۇرلى جۇقپالى اۋرۋلاردى تەز قابىلداعىشتىق، بەلسىزدىك جانە اقىل – وي كەمىستىگى. ادام كۇندەلىكتى وسىمدىك جانە جانۋارتەكتى ءونىمدى قابىلداعانمەن، اعزاعا قاجەت مولشەردەگى دارۋمەن مەن ميكروەلەمەنتتەردىڭ ورنىن تولتىرا المايدى. اعزا يودتى سينتەزدەي الماعاندىقتان، تىرشىلىك ءۇشىن كۇندەلىكتى يودى بار تاعامداردى پايدالانۋ ەسەبىنەن قاجەت مولشەرىن تولتىرۋ قاجەت.

ۋلتراميكروەلەمەنتتەر

ۋلتراميكروەلەمەنتتەر – سىناپ، التىن، ۋران، توريي، راديي جانە ت.ب. ولاردىڭ اعزاداعى مولشەرى 15% – دان تومەن. بۇل ەلەمەنتتەر ادام اعزاسىندا قاجەتتى مولشەردەن كوپ بولاتىن جاعدايدا كوپتەگەن اۋرۋلار پايدا بولادى. سەبەبى، ولار – توكسيندىك مەتالدار بولىپ تابىلادى. دەگەنمەن، اعزا ءۇشىن ماڭىزى زور ءارى ءبىرشاما ۇردىستەرگە قاتىسادى.

شاش جانە تىرناق كۇتىمى.

ادام تەرىسىنىڭ ەڭ ءوسىمتال بولىگى – شاش پەن تىرناق. ول ادامنىڭ ميىن كۇن ساۋلەسى مەن سۋىقتان ساقتايدى. ءار شاشتىڭ ءوزىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ مەرزىمى بار. شاش سىرت كوزگە ءوز قالپىن ساقتاپ تۇرعانعا ۇقساعانمەن، شىن مانىندە كۇنىنە 100 تال شاش ءتۇسىپ، 100 تال شىعىپ وتىرادى.
شاشتى اپتاسىنا 1 رەت جۋعان ءجون. وتە سۋىق كۇندەرى باس كيىمسىز شىعۋعا بولمايدى.
قولدىڭ تىرناقتارىن اپتاسىنا 1 رەت السا، اياق ساۋساقتارىنىڭ تىرناقتارىن ەكى اپتادا ءبىر رەت نەمەسە ايىنا ءبىر رەت الادى.
ال ەندى دۇرىس تاماقتانۋ ەرەجەلەرىنە كەلەر بولساق؛

تابيعي دارۋمەندەر

دەنساۋلىعىمىزدىڭ ەڭ جاقىن كومەكشىلەرى – دارۋمەندەر. ولار ءبىز تانىساتىن «بولىمشەدە» جەمىس-جيدەك، كوكونىستەردە وتە كوپ مولشەردە بولادى.

ا دارۋمەنى

تەرىگە، شىرىشتىڭ بولىنۋىنە، سۇيەكتەر مەن تىستەردىڭ قاتايۋىنا قاجەت. مالداردان الىناتىن تاعامداردا بولادى: باۋىردا، سارى مايدا، ىرىمشىكتە، جۇمىرتقادا، بالىقتىڭ مايىندا، سارى-قىزىل، جاسىل ءتۇستى كوكونىستەر مەن جەمىس-جيدەكتەردە: شابدالى، يتمۇرىن، قارا قاراقات، قاربىز، بۇرىش، قىرىققابات، اقجەلكەن، ءسابىز، كوك جۋا ت.س.س.

ۆ دارۋمەنى

اعزاداعا زات الماسۋدى رەتتەيدى، قاننىڭ تۇيىرشىكتەرىنىڭ قالىپتاسۋىنا، اسقازان –ىشەك قىزمەتىن قالىپتاستىرادى جانە ت.ب. ۆ توبى دارۋمەندەرىمەن قانىققاندار: جارمالار، استىق تۇقىمداستار، اتباس بۇرشاق، ءسۇت جانە ەت تاعامدارى، جۇمىرتقا، كوكونىستەر، جاڭعاقتار.

س دارۋمەنى

نەمەسە اسكوربين قىشقىلى، قان تۇيىرشىكتەرىنىڭ قالىپتاسۋ پروسەسىنە قاتىسادى، زاقىمدانعان تەرى مەن شىرىشتىڭ ءبولىنۋىن قالپىنا كەلتىرەدى، يممۋندى جۇيەنىڭ بەلسەندىلىگىن ارتتىرادى.

د دارۋمەنى
سۇيەكتەر مەن تىستەردىڭ قاتايۋىن، اعزاداعى كالسيي مەن فوسفوردىڭ الماسۋىن رەتتەيدى.

ە دارۋمەنى
بارلىق زات الماسۋ پروسەسىنە قاتىسادى. وسىمدىك مايلارىنىڭ قۇرامىندا: كۇنباعىس، جۇگەرى، سويا. سونىمەن قاتار جۇمىرتقا سارى ۋىزى، باۋىر، اتباس بۇرشاعى، قاراقۇمىق س ۇلى دارۋمەنىنە وتە باي.

ك دارۋمەنى
قاننىڭ ۇيۋ پروسەسىنە قاتىسادى. ك دارۋمەنىنىڭ نەگىزگى كوزدەرى: يتمۇرىن، ورامجاپىراق، ءسابىز، قىزاناق، مىڭجاپىراق.

تەمىر
ەريتروسيتتەر كلەتكالارىن قالىپتاستىرۋعا قاتىسادى. باۋىردىڭ، اتباس بۇرشاقتىڭ، كوكونىستەردىڭ، شابدالىنىڭ، قويبۇلدىرگەننىڭ قۇرامىندا بولادى.

كالسيي
سۇيەكتەردىڭ جانە تىستەردىڭ، نەرۆ جۇيەسىنىڭ، جۇرەك جانە بۇلشىقەتتەردىڭ قالىپتاسۋىنا قاجەت. ءسۇت تاعامدارىنىڭ، كوكونىستەردىڭ، جەمىس-جيدەكتەردىڭ قۇرامىندا بولادى.

ادەبيەتتەر ءتىزىمى:
•    حيميالىق ەلەمەنتتەردىڭ ادام اعزاسىنا اسەر ەتۋ مولشەرىن زەرتتەۋ، Ekzamen.kz.
•    ادام بويىنداعى ەلەمەنتتەر سىرى، "اقتوبە" گازەتى.
•    https://kk.wikipedia.org/wiki.

---