ينۆەستورلار مەن كرەديتورلاردىڭ مۇددەلەرىن ساقتاۋداعى ءاۋديتتىڭ ءرولى
ۇلىبريتانيا ءاۋديتتىڭ وتانى بولىپ سانالادى. اۋديتورلار ءسوزدىڭ قازىرگى تۇسىنىگىندە تۇلعالار بولىپ تابىلادى. شارۋاشىلىق جۇرگىزۋشى سۋبەكتىلەردىڭ قارجىلىق-شارۋاشىلىق قىزمەتىن تاۋەلسىز تەكسەرۋدى جۇزەگە اسىرۋ ۇلىبريتانيادا 1844 جىلى اكسيونەرلىك قوعامدار تۋرالى زاڭ قابىلدانعان كەزدە پايدا بولدى. وسىلايشا، ۇلىبريتانيادا ءاۋديتتىڭ پايدا بولۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى ەكونوميكانىڭ دامۋىمەن بىرگە سول تۇلعالاردىڭ مۇددەلەرىنىڭ ءبولىنۋى بولدى. ءبىرىنشى جاعىنان، ول شارۋاشىلىق سۋبەكتىلەرىن باسقارۋعا قاتىستى (اكىمشىلەر، مەنەدجەرلەر)، ال ەكىنشى جاعىنان، شارۋاشىلىق جۇرگىزۋشى سۋبەكتىلەرگە اقشا سالعان جەكە تۇلعالار (اكسيونەرلەر، ينۆەستورلار). قازىرگى بيزنەس الەمىندە تابىستى جانە ءتيىمدى اۋديت كومپانيانىڭ قارجىلىق قىزمەتىنىڭ اجىراماس بولىگى بولىپ تابىلادى. ول ۇيىمنىڭ قارجىلىق اقپاراتىنىڭ تۇتاستىعىن، اشىقتىعىن قامتاماسىز ەتۋ ارقىلى ينۆەستورلار مەن كرەديتورلاردىڭ مۇددەلەرىن قورعاۋدا ماڭىزدى ءرول اتقارادى.
ينۆەستيسيا – بۇل بەلگىلى ءبىر ۋاقىت ارالىعىندا بەلگىلى ءبىر پايدا نەمەسە وڭ تابىس اكەلەدى دەپ كۇتىلەتىن اكتيۆتەرگە اقشا رەسۋرستارىن ءبولۋ. ولار ءقاۋىپسىز ينۆەستيسيالاردان تاۋەكەلدى ينۆەستيسيالارعا دەيىنگى ايىرماشىلىقتى قامتيدى. بۇل نىسانداعى جانرنالاردى قارجىلىق ينۆەستيسيالار دەپ تە اتايدى. ينۆەستور سەنىم بىلدىرگەن تۇلعانىڭ قاۋىپسىزدىگىنە سەنىمدى بولۋ ءۇشىن ينۆەستيسيا تۇرلەرىن تاڭداماس بۇرىن ەكونوميكالىق جانە سالالىق تەندەنسيالاردى مۇقيات زەردەلەۋى كەرەك. قاتەلەردى بولدىرماۋعا بولادى، سوندىقتان ينۆەستوردىڭ سەنىمدىلىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن اكتيۆتەردى ءارتاراپتاندىرۋدى قاراستىرۋى كەرەك.
ينۆەستيسيالار ەكونوميكالىق ءوسۋدىڭ ەڭ ماڭىزدى فاكتورى بولا وتىرىپ، قازىرگى ەكونوميكادا شەشۋشى ءرول اتقارادى. ينۆەستيسيانىڭ ەرەكشە ءرولى مەملەكەتتىك قورلاردى، شارۋاشىلىق جۇرگىزۋشى سۋبەكتىلەردى جانە جەكە تۇلعالاردى تۇرلەندىرۋدە ازاماتتاردى ۇلتتىق ءال-اۋقاتتىڭ ءوسۋىن قامتاماسىز ەتەتىن ماتەريالدىق جانە ماتەريالدىق ەمەس قۇندىلىقتاردىڭ قاراپايىم جانە كەڭەيتىلگەن ۇدايى وندىرىسىنە اينالدىرۋ. ينۆەستيسيالىق قىزمەت كۇردەلى، كوپ ولشەمدى پروسەسس، كوپتەگەن ۇعىمداردى، ەرەجەلەر مەن قورىتىندىلاردى تەوريالىق تۇرعىدان ءتۇسىنۋدى تالاپ ەتەدى. اۆستريانىڭ ەكونوميكالىق مەكتەبى ينۆەستيسيانى بولاشاقتا قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن بۇگىنگى قاجەتتىلىكتەردى قاناعاتتاندىرۋ، ءبىراق ۇلكەن كولەمدە الماسۋ رەتىندە سيپاتتايدى. فرانسۋز ەكونوميسى پ.ماسسە، كاپيتالدى ينۆەستيسيالاۋ اكتىسىنە كەلەسى انىقتاما بەرگەن: «ينۆەستيسيا – ينۆەستيسيالانعان تاۋارلاردىڭ كومەگىمەن بولاشاقتا قاناعاتتانۋدى ايىرباستاۋ اكتىسى» دەپ جالپىلاما جازدى. ەۋروپالىق ادىستەمە «ينۆەستيسيا» تەرمينىن كەڭەيتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. بەلگىلى ءبىر قارجىلىق ناتيجەلەردى كۇتۋمەن باعالى قاعازداردى ساتىپ العان جاعدايدا، سونداي-اق وسى تەرمينمەن ناقتى اكتيۆتەردى (ماشينالار، عيماراتتار، قۇرىلىمدار، كولىكتەر جانە ت.ب.) بەلگىلى ءبىر ءونىمدى ءوندىرۋ جانە وتكىزۋ ءۇشىن قاجەت. ك.ماككوننەللا مەن س.ءبريۋدىڭ «ەكونوميكس» وقۋلىعىندا «ينۆەستيسيا - ءوندىرىس شىعىندارى مەن ءوندىرىس قۇرالدارىن جيناقتاۋ جانە ماتەريالدىق شىعىنداردىڭ ءوسۋى» رەتىندە سيپاتتالادى. وسىلايشا، «ينۆەستيسيالاردىڭ» ەكونوميكالىق كاتەگورياسىنىڭ كوپتەگەن انىقتامالارى بار ەكەنى انىق. ءبىر جاعىنان ينۆەستيسيا ەكونوميكالىق جۇيەدە جۇمىس ىستەيتىن كاپيتال كولەمىنىڭ ۇلعايۋىن بىلدىرەدى. ال ەكىنشى جاعىنان، ينۆەستيسيالار بولاشاقتا كەڭەيتىلگەن تۇتىنۋ مۇمكىندىگى رەتىندە ەمەس، قازىرگى ۋاقىتتا ءبىرقاتار قۇرالدار ارقىلى جۇزەگە اسىرىلاتىن بەلگىلى ءبىر شىعىنداردىڭ جيىنتىعى رەتىندە تۇسىندىرىلەدى.
اۋديت سالاسىنداعى ماماننىڭ قىزمەتى ەكونوميكانىڭ بارلىق سالالارىندا جۇزەگە اسىرىلادى جانە بارلىق ۇيىمدىق-قۇقىقتىق جانە مەنشىك نىساندارىنداعى شارۋاشىلىق جۇرگىزۋشى سۋبەكتىلەردىڭ جۇمىس ىستەۋىنە كاسىبي قىزمەت كورسەتۋگە باعىتتالعان. كرەديتور نەمەسە ينۆەستور كاسىپتىك بىلىمىنە سۇيەنە وتىرىپ، اكتيۆتەر، مىندەتتەمەلەر، كاپيتال، اقشا قوزعالىسى، كىرىستەر مەن شىعىستار، سونداي-اق كاسىپورىنداردىڭ، ۇيىمداردىڭ، مەكەمەلەردىڭ جانە ت.ب. قارجىلىق ناتيجەلەرى تۋرالى اقپاراتتى قالىپتاستىرۋدى، تالداۋدى جانە باسقارۋ ءۇشىن پايدالانۋدى قامتاماسىز ەتۋى كەرەك. جانە سول ارقىلى كاسiپكەرلiك سۋبەكتiلەرiنiڭ ەكونوميكالىق الەۋەتiن پايدالانۋدى جاقسارتۋعا، ولاردىڭ قارجى-شارۋاشىلىق قاتىناستارىن ۇتىمدى ۇيىمداستىرۋعا، جەكە جانە زاڭدى تۇلعالاردىڭ ەكونوميكالىق مۇددەلەرi مەن مۇلكiن قورعاۋعا جاردەمدەسەدi.
اۋديت كرەديتورلار مەن ينۆەستورلار ءۇشىن ماڭىزدى ءرول اتقارادى، ويتكەنى ول ولارعا ۇيىمنىڭ قارجىلىق جاعدايىن جانە قىزمەتىنىڭ ناتيجەلەرىن تاۋەلسىز جانە وبەكتيۆتى باعالاۋىن قامتاماسىز ەتەدى. اۋديت ۇيىممەن بايلانىستى قارجىلىق تاۋەكەلدەردى انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. كرەديتورلار مەن ينۆەستورلار ۇيىمنىڭ قانشالىقتى تۇراقتى جانە سەنىمدى ەكەنىن باعالاي الادى جانە وسى تاۋەكەلدەرگە نەگىزدەلگەن نەسيە بەرۋ نەمەسە ينۆەستيسيالاۋ تۋرالى شەشىم قابىلداي الادى. اۋديت ۇيىمنىڭ قارجىلىق تۇراقتىلىعىن جانە كرەديتورلار الدىنداعى قارىزدى تولەۋ مۇمكىندىگىن باعالايدى. كرەديتورلار ءوز ينۆەستيسيالارى نەمەسە نەسيەلەرى قانشالىقتى ءقاۋىپسىز بولاتىنىن باعالاۋ ءۇشىن اۋديت ناتيجەلەرىنە سۇيەنەدى. اۋديت زاڭناماعا جانە حالىقارالىق قارجىلىق ەسەپتىلىك ستاندارتتارىنا سايكەستىگىن قامتاماسىز ەتەدى. كرەديتورلار مەن ينۆەستورلار ۇيىمنىڭ نورماتيۆتىك تالاپتارعا سايكەس جۇمىس ىستەيتىنىنە جانە بۋحگالتەرلىك ەسەپ پەن ەسەپ بەرۋدىڭ دۇرىس تاجىريبەسىن ورناتاتىنىنا سەنىمدى بولا الادى. دەگەنمەن، اۋديت ينۆەستورلار مەن كرەديتورلاردىڭ مۇددەلەرىن تولىق قورعاۋعا كەپىلدىك بەرمەيتىنىن ايتا كەتكەن ءجون. ول ەسەپ بەرۋگە نەمەسە اۋديتكە ەنگىزىلگەن بۇزۋشىلىقتار مەن پروبلەمالاردى عانا انىقتاي الادى. قاراجاتتى ينۆەستيسيالاۋ نەمەسە نەسيە بەرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداۋ ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىك ينۆەستوردىڭ نەمەسە كرەديتوردىڭ جاعىندا قالادى. سوندىقتان شەشىم قابىلداۋدا تەك اۋديتكە سۇيەنىپ قانا قويماي، ءوز بەتىنشە زەرتتەۋ جانە تالداۋ جۇرگىزۋ ماڭىزدى.
ينۆەستيسيالار تاريح بويى جەكە ادامدار ءۇشىن بايلىق جاساۋدىڭ ءبىرىنشى جانە نەگىزگى كوزى بولۋمەن قاتار، ەلدەردىڭ ەكونوميكاسىنا اسەر ەتەتىن ماڭىزدى فاكتورلاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. سونداي-اق ەكونوميستەر ينۆەستيسيانىڭ قارجىلىق ءوسۋ مەن وركەندەۋدىڭ ماڭىزدى دەتەرمينانتتارىنىڭ ءبىرى ەكەندىگىمەن كەلىسەدى.
ينۆەستيسيانى ەكى ءتۇرلى قىرىنان قاراستىرا الامىز:
• ەكونوميكالىق اسپەكت. ينۆەستيسيا قازىرگى ۋاقىتتا سالىستىرمالى تۇردە تومەن قۇنى بار ونىمدەردى نەمەسە تاۋارلاردى ساتىپ الۋ پروسەسى رەتىندە انىقتالادى، ءبىراق ولاردىڭ ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەرى بولاشاقتا نارىقتارعا قاجەت ەكەنىن كورسەتەدى. سودان كەيىن ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن ولار ساتىلىپ، ولاردان پايدا بولادى.
• قارجىلىق اسپەكت. قارجىلىق ماعىنادا ينۆەستيسيا – بۇل ساتۋ كەزەڭىنەن كەيىن قۇنىنىڭ ءوسۋى مۇمكىن جانە باعا ايىرماشىلىعىنان پايدا تابۋى مۇمكىن قارجىلىق اكتيۆتەردى ساتىپ الۋ پروسەسى.
قارجىلىق ينۆەستيسيالار كوبىنەسە ۋاقىتشا بوس كاپيتالدى ءتيىمدى پايدالانۋدىڭ بەلسەندى ءتۇرى رەتىندە قاراستىرىلادى، سوندىقتان ولار ادەتتە قارجى قۇرالدارىنىڭ ءارتۇرلى تۇرلەرىنە ينۆەستيسيالاردى بىلدىرەدى، ولاردىڭ ءتىزىمى ايتارلىقتاي كەڭ. قارجىلىق ينۆەستيسيالاۋدىڭ ەڭ ءداستۇرلى وبەكتىلەرىنە اكسيالار، وبليگاسيالار، بانكتىك دەپوزيتتەر، تۋىندى باعالى قاعازدار مەن قۇرالدار جانە ت.ب. جاتادى. قازىرگى الەمدە قارجىلىق ينۆەستيسيالار جەكە تۇلعالار ءۇشىن دە، زاڭدى تۇلعالار ءۇشىن دە قول جەتىمدى. ينۆەستورلار كوبىنەسە ينۆەستيسيالاۋدى جوسپارلاپ وتىرعان كومپانيانىڭ قارجىلىق ەسەپتىلىگىنىڭ ءاۋديتىن تالاپ ەتەدى. اۋديتورلىق ەسەپ ينۆەستورلارعا كومپانيانىڭ قارجىلىق جاعدايىنا تاۋەلسىز باعا بەرىپ، نەگىزدەلگەن ينۆەستيسيالىق شەشىمدەر قابىلداۋعا كومەكتەسەدى. كرەديتورلار، بانكتەر نەمەسە باسقا قارجى ينستيتۋتتارى، نەسيە بەرۋدەن بۇرىن قارىز الۋشىنىڭ قارجىلىق ەسەپتىلىگىن تەكسەرۋدى تالاپ ەتە الادى. اۋديتورلىق ەسەپ كرەديتورعا قارىز الۋشىنىڭ قارجىلىق جاعدايى، تولەم قابىلەتتىلىگى جانە نەسيە بەرۋمەن بايلانىستى تاۋەكەلدەر تۋرالى اقپارات بەرەدى.
قورىتىندىلاي كەلە، اۋديت كومپانيانىڭ قارجىلىق جاعدايى تۋرالى سەنىمدى جانە وبەكتيۆتى اقپارات بەرۋ ارقىلى ينۆەستورلار مەن كرەديتورلاردىڭ مۇددەلەرىن قورعاۋدا اجىراماس ءرول اتقاراتىنىن بايقاي الامىز. اۋديتورلىق ەسەپ مۇقيات تەكسەرىلگەن فاكتىلەر نەگىزىندە نەگىزدەلگەن ينۆەستيسيالىق نەمەسە نەسيەلىك شەشىم قابىلداۋعا كومەكتەسەتىن نەگىزگى قۇجات بولىپ تابىلادى. اۋديتورلىق ەسەپ كاسىپورىننىڭ قارجىلىق اقپاراتىنىڭ سەنىمدىلىگىن، ونىڭ تولەم قابىلەتتىلىگىن باعالاۋ جانە بيزنەس-پروسەستەردىڭ اشىقتىعىن قامتاماسىز ەتۋ قۇرالى رەتىندە قىزمەت ەتەدى. ينۆەستورلار مەن كرەديتورلار تاۋەكەلدەردى ازايتۋ جانە كومپانياعا سەنىم ورناتۋ ءۇشىن اۋديت ناتيجەلەرىنە سەنە الادى. ءاۋديتتىڭ ءرولى قارجىلىق ەسەپ بەرۋدەن تىس كەڭەيىپ كەلەدى. اۋديتور كومپانيانىڭ ىشكى باقىلاۋىن تالداي الادى، وسالدىقتاردى نەمەسە ناشار تاجىريبەلەردى انىقتاپ، جاقسارتۋ بويىنشا ۇسىنىستار جاساي الادى. بۇل ينۆەستورلار مەن كرەديتورلاردىڭ مۇددەلەرى ءۇشىن ولارعا كومپانيانىڭ تاۋەكەلدەرى مەن سەنىمدىلىگى تۋرالى نەگىزدەلگەن شەشىمدەر قابىلداۋعا جانە ولاردىڭ مۇددەلەرىن قورعاۋ ءۇشىن قاجەت بولعان جاعدايدا ارالاسۋعا كومەكتەسۋ ارقىلى قىزمەت ەتەدى. وسىلايشا، ينۆەستورلار مەن كرەديتورلار ءوز مۇددەلەرىن قورعاۋ ءۇشىن اۋديتكە سۇيەنەدى. اۋديتورلىق ەسەپ كاسىپورىننىڭ قارجىلىق جاعدايىن تاۋەلسىز جانە وبەكتيۆتى باعالاۋدى، نەگىزدەلگەن شەشىمدەر قابىلداۋعا كومەكتەسەدى جانە ىسكەرلىك قاتىناستاردا اشىقتىق پەن سەنىمدىلىكتى قامتاماسىز ەتەدى. ءاۋديتتىڭ ينۆەستورلار مەن كرەديتورلاردىڭ مۇددەلەرىن قورعاۋداعى رولىنەن باسقا، اۋديت نارىقتىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋعا جانە بيزنەس-ورتاعا سەنىمنىڭ ارتۋىنا ىقپال ەتەتىنىن اتاپ وتكەن ءجون. كومپانيالارعا اۋديت جۇرگىزىلگەندە اشىقتىقتى، دەرەكتەردىڭ سالىستىرمالىلىعىن قامتاماسىز ەتەدى جانە ينۆەستورلار مەن كرەديتورلارعا وبەكتيۆتى كريتەرييلەر نەگىزىندە ءارتۇرلى ۇيىمداردى سالىستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل كاپيتالدى ءبولۋدىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋعا جانە نارىقتىق ەكونوميكانىڭ تۇراقتى دامۋىنا ىقپال ەتەدى.
ەرماگامبەتوۆا گۋلشاد باحاۋادينوۆنا
You Might Also Like
-
جاڭا جىلعا ارنالعان قۇتتىقتاۋ تىلەكتەر مەن ولەڭدەر لەگىن ۇسىنامىز.
