عالىمدار مەن اۋديتورلىق كومپانيالار كەزدەسەتىن نەگىزگى پروبلەمالار مەن قيىندىقتار
الماتى قالاسى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ
ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى
تۇران ۋنيۆەرسيتەتى
عىلىمي جەتەكشىسى: ف. ع. ك. ،
قاۋىمداستىرىلعان پروفەسسور تۋلەكوۆا گ. ح.
ورىنداعان: بازاربەك جانيا باۋىرجان قىزى
اڭداتپا
بۇل ماقالادا عالىمدار مەن اۋديتورلىق كومپانيالاردىڭ الدىندا تۇرعان نەگىزگى ماسەلەلەر مەن مىندەتتەر قاراستىرىلادى. عالىمدار تەك زەرتتەۋ جۇرگىزىپ قانا قويماي، قارجىلىق جانە ۇيىمداستىرۋشىلىق قيىندىقتاردى جەڭە ءبىلۋى كەرەك. اۋديتورلىق كومپانيالار ءوز كەزەگىندە اقپاراتتىڭ سەنىمدىلىگىن قامتاماسىز ەتۋ، ەتيكالىق ماسەلەلەر جانە تاۋەكەلدەردى باعالاۋ ماسەلەلەرىنە تاپ بولادى. قازىرگى زامانعى تەحنولوگيالاردى دامىتۋدى جانە عالىمدار مەن اۋديتورلاردىڭ كاسىبي دايارلىعىن جاقسارتۋدى قوسا العاندا، وسى پروبلەمالاردى شەشۋ جولدارى قاراستىرىلادى. زەرتتەۋ اكادەميالىق قاۋىمداستىق، بيزنەس جانە مەملەكەتتىك ورگاندار ءۇشىن قىزىعۋشىلىق تۋدىرادى، ويتكەنى ول عىلىمنىڭ دامۋىنا جانە قارجىلىق ەسەپتىلىكتىڭ اشىقتىعىن قامتاماسىز ەتۋگە اسەر ەتەدى.
كىلت سوزدەر: قارجى، تەحنولوگيالار، كومپانيا، مەملەكەت، قاۋىمداستىق.
اننوتاسيا
ۆ ەتوي ستاتە راسسماتريۆايۋتسيا وسنوۆنىە پروبلەمى ي زاداچي، ستوياششيە پەرەد ۋچەنىمي ي اۋديتورسكيمي كومپانيامي. ۋچەنىە دولجنى ۋمەت نە تولكو پروۆوديت يسسلەدوۆانيا، نو ي پرەودوليەۆات فينانسوۆىە ي ورگانيزاسيوننىە ترۋدنوستي. اۋديتورسكيە كومپانيي، ۆ سۆويۋ وچەرەد، ستالكيۆايۋتسيا س پروبلەمامي وبەسپەچەنيا دوستوۆەرنوستي ينفورماسيي، ەتيچەسكيمي پروبلەمامي ي وسەنكوي ريسكوۆ. راسسماتريۆايۋتسيا پۋتي رەشەنيا ەتيح پروبلەم، ۆكليۋچايا رازۆيتيە سوۆرەمەننىح تەحنولوگيي ي ۋلۋچشەنيە پروفەسسيونالنوي پودگوتوۆكي ۋچەنىح ي اۋديتوروۆ. يسسلەدوۆانيە پرەدستاۆلياەت ينتەرەس دليا اكادەميچەسكوگو سووبششەستۆا، بيزنەسا ي گوسۋدارستۆەننىح ورگانوۆ، پوسكولكۋ ونو ۆلياەت نا رازۆيتيە ناۋكي ي وبەسپەچەنيە پروزراچنوستي فينانسوۆوي وچەتنوستي.
كليۋچيەۆىە سلوۆا: فينانسى، تەحنولوگيي، كومپانيا، گوسۋدارستۆو، سووبششەستۆو.
Annotation
This article discusses the main problems and challenges facing scientists and audit companies. Scientists should be able not only to conduct research، but also to overcome financial and organizational difficulties. Audit companies، in turn، face problems of ensuring the reliability of information، ethical problems and risk assessment. The ways of solving these problems are considered، including the development of modern technologies and improving the professional training of scientists and auditors. The research is of interest to the academic community، business and government agencies، as it affects the development of science and ensuring transparency of financial reporting.
Keywords: finance، technology، company، state، community.
عالىمدار مەن اۋديتورلىق كومپانيالار قازىرگى قوعامدا ماڭىزدى ءرول اتقارادى. عالىمدار زەرتتەۋمەن اينالىسادى، ءبىزدىڭ ءبىلىمىمىزدى ءار ءتۇرلى سالالاردا كەڭەيتەدى جانە پروگرەسس پەن يننوۆاسياعا ىقپال ەتەدى. اۋديتورلىق كومپانيالار ءوز كەزەگىندە بيزنەس پەن ۇيىمداردىڭ قارجىلىق ەسەپتىلىگىنىڭ اشىقتىعى مەن سەنىمدىلىگىن قامتاماسىز ەتە وتىرىپ، تاۋەلسىز تەكسەرۋشىلەر ءرولىن اتقارادى. الايدا، عالىمدار مەن اۋديتورلىق كومپانيالار ولاردىڭ جۇمىسىن قيىنداتاتىن جانە ناتيجەلەردىڭ ساپاسىنا اسەر ەتەتىن ءبىرقاتار قيىندىقتار مەن مىندەتتەرگە تاپ بولۋى كەرەك. بۇل ماقالادا ءبىز عالىمدار مەن اۋديتورلىق كومپانيالاردىڭ الدىندا تۇرعان نەگىزگى ماسەلەلەر مەن مىندەتتەردى قاراستىرامىز. بەلگىلى عالىم يا. ۆ. سوكولوۆتىڭ ايتۋىنشا «تەكسەرۋدىڭ ماقساتى–كەمشىلىكتەردى قۇرتۋ جانە جاماندىقتى جويۋ،ال ءاۋديتتىڭ ماقساتى–كەمشىلىكتەردى كەمىتۋ جانە قاستىقتى شەكتەۋ» [1]. زەرتتەۋشى عالىمدار كوبىنەسە قارجىلىق جانە ۇيىمداستىرۋشىلىق قيىندىقتارعا تاپ بولادى. عىلىمي جوبالاردى قارجىلاندىرۋ شەكتەۋلى بولۋى مۇمكىن جانە قارجىلاندىرۋ ءۇشىن باسەكەلەستىك جوعارى. بيۋدجەت پەن رەسۋرستارداعى شەكتەۋلەر زەرتتەۋ جۇرگىزۋ جانە سەنىمدى ناتيجەلەر الۋ مۇمكىندىگىن شەكتەۋى مۇمكىن. سونىمەن قاتار، زەرتحانالاردى ۇيىمداستىرۋ، ينفراقۇرىلىمدى قامتاماسىز ەتۋ جانە جۇمىستى ۇيلەستىرۋ سياقتى ۇيىمداستىرۋشىلىق اسپەكتىلەر دە قيىندىق تۋدىرۋى مۇمكىن [2].
اۋديتورلىق كومپانيالار ءوز كەزەگىندە قارجىلىق ەسەپتىلىكتىڭ سەنىمدىلىگى مەن دالدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەلەرىنە تاپ بولادى. كليەنتتەردىڭ بيزنەسىمەن بايلانىستى تاۋەكەلدەردى باعالاۋ جوعارى قۇزىرەتتىلىك پەن اناليتيكالىق داعدىلاردى قاجەت ەتەدى. سونداي-اق، ەتيكالىق ماسەلەلەر اۋديت جۇرگىزۋ كەزىندە، اسىرەسە اۋديتورلىق كومپانيا مەن ونىڭ كليەنتتەرى اراسىندا مۇددەلەر قاقتىعىسى تۋىنداعان جاعدايلاردا تۋىنداۋى مۇمكىن. وسى ماسەلەلەردى شەشۋ جانە قويىلعان مىندەتتەردى ورىنداۋ قازىرگى الەمدە ماڭىزدى بولا تۇسۋدە [3].
تاۋەكەلدەردى باعالاۋ قاجەتتىلىگى جانە ءارتۇرلى بيزنەس ۇلگىلەرىنە سايكەس جۇمىستى ۇيىمداستىرۋ اۋديتورلاردان يكەمدىلىك پەن بەيىمدەلۋدى تالاپ ەتەدى. وسىلايشا، اۋديتورلار جوعارى كاسىبي قۇزىرەتتىلىكتى، قارجىلىق ەسەپتىلىكتى دۇرىس جانە ءدال باعالاۋ ءۇشىن تالداۋ جانە كوممۋنيكاسيا داعدىلارىنىڭ بولۋى ماڭىزدى. اۋديت پروسەسىندە تۋىندايتىن مۇددەلەر قاقتىعىسى تاعى ءبىر پروبلەما بولۋى مۇمكىن، اسىرەسە ەگەر اۋديتور سول كليەنتكە باسقا قىزمەتتەردى ۇسىنسا. بۇل اۋديتوردىڭ وبەكتيۆتىلىگىنە دەگەن سەنىمگە نۇقسان كەلتىرۋى مۇمكىن [4]. وسىلايشا ماسەلەلەردى بولجاعان سايىن،كۇردەلەنە تۇسۋدە. ءاۋديتتىڭ قيىندىق پەن پروبلەمالارسىز بولۋى كوپتەگەن كۇردەلى جۇمىستاردى جەڭىلدەتەتىنى حاق. ياعني وسى سالانىڭ باستى قىزمەتى بولىپ تابىلاتىن ەسەپ جۇرگىزۋ پروسەسسى ودان ءارى دامىپ،ناقتىراق بولىپ، ەسەپتەۋلەرىمىز بەن اناليزدەرىمىز ايقىندالا تۇسپەك.
اۋديتورلىق كومپانيالاردىڭ الدىندا تۇرعان نەگىزگى ماسەلەلەرگە ناقتىلاي توقتالا كەتسەك:
1. قارجىلىق ەسەپتىلىكتىڭ ساپاسى: ءاۋديتتىڭ نەگىزگى پروبلەمالارىنىڭ بىرى-كومپانيانىڭ قارجىلىق ەسەپتىلىگىنىڭ دۇرىستىعى مەن وبەكتيۆتىلىگىن قامتاماسىز ەتۋ. اۋديتورلار كومپانيانىڭ قارجىلىق ناتيجەلەرى مەن قارجىلىق ەسەپتىلىگىندە قانشالىقتى ءدال جانە شىنايى كورىنەتىنىن باعالاۋى كەرەك.
2. الاياقتىق پەن قاتەنى انىقتاۋ: اۋديتورلارعا كومپانيانىڭ قارجىلىق ەسەپتىلىگىندەگى الاياقتىقتى نەمەسە قاتەلەردى انىقتاۋ قيىنعا سوعۋى مۇمكىن، اسىرەسە ولار ادەيى جاسىرىلعان بولسا. بۇل اۋديتورلاردان وسىنداي جاعدايلاردى انىقتاۋ ءۇشىن ارنايى داعدىلار مەن قۇرالداردى قاجەت ەتەدى.
3. تاۋەلسىزدىك: اۋديتورلار ءوز جۇمىستارىندا تاۋەلسىزدىك پەن اشىق ويدى قامتاماسىز ەتۋى كەرەك. الايدا، كەيدە اۋديتورلار كومپانيا باسشىلىعىنىڭ نەمەسە باسقا مۇددەلى تاراپتاردىڭ قىسىمىنا ۇشىراۋى مۇمكىن جاعدايلار تۋىندايدى، بۇل ولاردىڭ تاۋەلسىزدىگىنە ءقاۋىپ ءتوندىرۋى مۇمكىن.
4. نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق بازانىڭ كۇردەلىلىگى: اۋديت سالاسىنداعى رەتتەۋ مەن ستاندارتتار كۇردەلى جانە وزگەرمەلى بولۋى مۇمكىن. اۋديتورلار ءوز قىزمەتىنىڭ اعىمداعى تالاپتارعا سايكەستىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن زاڭناما مەن نورماتيۆتەردىڭ وزگەرىستەرى مەن جاڭارتۋلارىن ۇنەمى قاداعالاپ وتىرۋى قاجەت.
5. تەحنولوگيالىق سىن-قاتەرلەر: سيفرلاندىرۋ جانە تەحنولوگيالاردى دامىتۋ جاعدايىندا اۋديتورلار ۇلكەن كولەمدەگى دەرەكتەردى وڭدەۋگە، كيبەرقاۋىپسىزدىككە جانە مامانداندىرىلعان باعدارلامالىق قۇرالداردى پايدالانۋعا بايلانىستى جاڭا سىن-قاتەرلەرگە تاپ بولۋى كەرەك [5].
سونداي-اق يننوۆاسيا جانە ۇزدىكسىز دامۋ: تەز وزگەرەتىن ەكونوميكالىق جانە تەحنولوگيالىق ورتادا عالىمدار مەن اۋديتورلىق كومپانيالار يننوۆاسيالارعا جانە ولاردىڭ داعدىلارى مەن بىلىمدەرىن ۇنەمى دامىتۋعا نازار اۋدارۋى كەرەك.
قورىتىندىلاي كەلە، عالىمدار مەن اۋديتورلىق كومپانيالار كوپتەگەن كۇردەلى ماسەلەلەر مەن مىندەتتەرگە تاپ بولاتىنىن كورە وتىرىپ، سونىڭ ىشىندە ءبىلىم مەن ادىستەردى ۇنەمى جاڭارتىپ وتىرۋ، وزگەرەتىن تالاپتار مەن ستاندارتتارعا بەيىمدەلۋ جانە تاۋەلسىزدىكتى ساقتاۋ مەن تۇتىنۋشىلاردىڭ قاجەتتىلىكتەرىن قاناعاتتاندىرۋ اراسىنداعى تەپە-تەڭدىكتى ۇستاپ وتىرۋ كەرەك ەكەنىن تۇسىندىك. بۇل پروبلەمالار اۋديتورلىق پراكتيكا مەن عىلىمي زەرتتەۋلەردى دامىتۋعا جانە جەتىلدىرۋگە ىقپال ەتەتىن يننوۆاسيالىق تاسىلدەر مەن شەشىمدەردى ىزدەۋ ءۇشىن عالىمدار مەن اۋديتورلىق كومپانيالاردىڭ بىرلەسكەن كۇش-جىگەرىن قاجەت ەتەدى. وسى پروبلەمالاردى شەشۋ ءاۋديتتىڭ ساپاسىن قامتاماسىز ەتۋ جانە قوعامنىڭ قازىرگى زامانعى سىن-تەگەۋرىندەرى مەن ۇمىتتەرىنە جاۋاپ بەرەتىن عىلىمي جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزۋ ءۇشىن ماڭىزدى بولىپ تابىلادى.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:
1. IAS 8 «Accounting policies، changes in accounting estimates and errors». [ەلەكتروندى رەسۋرس] //
2. IFRS [web-سايت]. – URL: https://www. ifrs. org/issued-standards/list-of-standards/ias-8-accounting-policieschanges-in-accounting-estimates-and-errors/ (قاراۋ ۋاقىتى: 10. 09. 2020).
3. «كونسەپتۋالنىە وسنوۆى فينانسوۆوي وچەتنوستي». [ەلەكتروندى رەسۋرس]. // «پاراگراف» اقپاراتتىق جҥيەسى – URL:https://online. zakon. kz/document/؟doc_id=31504194#pos=5؛-106 (قاراۋ ۋاقىتى 11. 09. 2020)
4. كۋتەر م. ي. تەوريا بۋحگالتەرسكوگو ۋچەتا: ۋچەبنيك. — 2-ە يزد. ، پەرەراب. ي دوپ. - م. : فينانسى ي ستاتيستيكا، 2002. - 640 س.
5. موشكالوۆا ب. ك. ، اسكاروۆ د. س. ەتاپى رەفورميروۆانيا بۋحگالتەرسكوگو ۋچەتا ۆ رەسپۋبليكە كازاحستان // منوگوگراننوست وسەنكي بيزنەسا: پروبلەمى ي پەرسپەكتيۆى ۆ ۋسلوۆياح فورميروۆانيا ناۋكوەمكوي ەكونوميكي. – 2014. – الماتى. ەكونوم
You Might Also Like
-
باياعىدا ءبىر اش قاسقىر جورتىپ كەلە جاتىپ، كوك شولاق سيىرعا كەز بولىپتى. قاسقىر ارىق كوك شولاق سيىرعا الدىمەن سالەم بەرىپ، ءوزىنىڭ دۇنيەنى ارالاپ، دوس ىزدەپ جۇرگەنىن ايتىپتى.
-
قۇتتى بولسىن جاڭا جىل، جاڭا جىلدا ەل جاڭا! امان بولسىن ەلىمىز، ءاربىر ىستەن ب ا ق تابا! جاراتقانىم جار بولىپ، بار جاقسىلىق ورناسىن! ءساتتى اتار تاڭ بولىپ، قۋانىشتار جالعانسىن!
