InfoHub Logo

...كۇزدە حان جارمەڭكەسى اشىلادى، ون-ون بەس كۇندىك جارمەڭكە سوزىلادى، حالىق كوپ جينالادى. بۇل جارمەڭكەگە يساتاي، ماحامبەت تە بولادى، بىرنەشە كۇن بازارلاپ ەلگە قايتادى. جول-جونەكەي اعايىنشىلاپ ازعىردىڭ سىرتىندا ەشپە دەگەن جەردە وتىرعان قالىڭ سەبەك اۋىلىنا كەلدى، بۇل اۋىل بەرىشتىڭ ءبىر اتاسىنان تۋىستارى بولىپ سانالادى.

يساتاي، ماحامبەت سول اۋىلدا ەكى-ۇش كۇن قوناقتاپ، اتتانادى. ەكەۋى ەكى جولعا ءتۇسىپ ءوز باعىتتارىنا ايىرىلىس جاسايدى. يساتاي جانىندا تۇلىپ دەگەن ءبىر تۋىسى، قوسشىسى بولادى. يساتايدىڭ ارتىنان ءبىر كۇننەن كەيىن سول اۋىلعا قاسىنا بەس-التى كوك نايزا اسىنعان سالداتتارى قاراۋىلقوجا كەلەدى.

شىمان دەگەن تۇرىك: «سول ەشپەنى ومىرلىك مەنىڭ پايداما شىعارىپ بەر، مەن ەشپەگە باۋ-باقشا سالىپ ورمان ەگىپ قۇرىق قىلىپ، ءۇي سالىپ ساياحات ەتەتىن وزىمىزگە ورىن ازىرلەيىن»، — دەپ ارىز بەرىپ سۇرايدى ەكەن. سول ارىز جارمەڭكە ۋاعىندا قارالىپ، ساناتتار وتىرىسىمەنەن قاۋلى الىنىپ، جەر شىماننىڭ پايداسىنا بەرىلۋگە، ىشىندە وتىرعان ەلدى قىرىققا جەدەل كوشىرۋگە، سۇيىندىك دەگەن شاعىلعا قونىستاندىرۋعا قاۋلى الىنادى. ءبىر جەتىنىڭ ىشىندە حان ءتارتىبىن ورىنداۋعا قاراۋىلقوجاعا مىندەتتەۋگە بولادى دەپ بۇيىرادى. بۇنى يساتاي سەزبەي قالادى. قاراۋىلقوجانىڭ كەلۋ سەبەبى وسىلاي ەكەن.

قاراۋىلقوجا اۋىلعا كەلىپ، ەلدى جيناپ، قولىنداعى ءامىرىن جاريالايدى. حالىق ساسىپ نە ايتارىن بىلمەيدى. كىندىك كەسىپ، كىر جۋعان اتا كولىن تاستاپ كەتۋ حالىققا وتە قيىن كەلەدى. حالىق: «جارايدى، بىر-ەكى كۇن جاتىپ قوناق بولىڭىز، اقىلداسىپ جاۋاپ بەرەلىك»، — دەيدى. تۇندە ۇيگە ءتۇسىرىپ، يساتايدىڭ ارتىنان قۋعىنشى جىبەرەدى.

يساتاي تاڭ نامازىنا تاھارات الۋعا دالاعا شىعىپ تۇرعاندا، بىر-ەكى اتتى كەلە جاتادى. يساتاي:

— قاي بالاسىڭ؟ — دەيدى.

— ەشپەدەگى سەبەك اۋىلىنىڭ بالاسىمىن، — دەيدى بالا.

— ءيا، جاي ءجۇرمىسىڭ؟

— جاي، كەشە ءسىزدىڭ سوڭىڭىزدان اۋىلعا قاراۋىلقوجا كەلىپ قىرىپ-جويىپ «كوشىڭدەر» دەپ جاتىر. اقساقالدار ساسىپ قالىپ سىزگە جىبەردى، «قايتەمىز» دەپ. سوعان ءسىزدى شاقىرا كەلدىم.

— اتاڭا نالەت، قاراشى ىستەپ جۇرگەنىن. اناۋ مەنىڭ اتىمدى اكەلىپ ەرتتەي عوي، مەن ناماز وقىپ شىعايىن دەپ ۇيگە كىرىپ كەتەدى.

يساتاي اتىنا ءمىنىپ تۇرىپ: «ال، بالالار، سەندەر ماعان ىلەسە الماساڭدار، جايلاپ كەلەرسىزدەر، مەن ول تورەنىڭ شايىنا جەتەرمىن»، — دەپ اقتابانمەنەن جونەلە بەرەدى.

قاراۋىلقوجا جاڭا تۇرىپ، تال تۇستە شايعا وتىرا بەرگەندە، يساتايدى كورىپ، جەتىپ بارادى. امان-ساۋ ايتىسىپ بولعاسىن:

— ءيا، تورە، ەلمىسىڭ، جاۋمىسىڭ، كوك نايزاڭ نە؟ — دەيدى يساتاي.

— جاۋ ەمەسپىن، ەلمىن، حان بۇيرىعى بويىنشا جايشىلىقپەنەن ەلدى ءتۇسىندىرىپ باسقا جەرگە قونىستاندىرماقپىن، مىناۋ ەشپەگە شىمان كوك الا جاي سالىپ، ورمان تال ورناتۋعا الاتىن بولعان ەكەن، سول جايعا ءجۇرمىن، — دەيدى قاراۋىلقوجا. يساتاي:

— ءاي، اتاڭا نالەت، جاۋ ەمەسپىن، ەلمىن دەپ، بۇل ارادا قانداي ەلدىك بار، قىرىق-ەلۋ ءۇيدىڭ اتا كولدىك جەرىن تارتىپ الىپ، قۇرداي شۇبىرتپاقشىسىڭ! جان وزىڭە كەرەك بولاتىن بولسا، شايىڭدى ىشتە، ءقازىر كەت، حانىڭا سالەم ايت، مەنىڭ كوزىم ءتىرى تۇرعاندا ەشكىمگە كوزىن الارتپاسىن.

قاراۋىلقوجا قورقىپ قايتىپ كەتەدى. يساتاي ماحامبەتتىڭ ارتىنان كىسى جىبەرىپ شاقىرتىپ الادى دا، سول اۋىلدى ماحامبەتكە باقتىرىپ كەتەدى.
«حان ءتارتىبى ەكى بولمايدى، قاراۋىلقوجانى تاعى جىبەرەدى سالدات قوسىپ. ەگەر كەلە قالسا، باسقىلاپ قاراۋىلقوجانىڭ ءوزىن ءولتىرىڭىز، اقىرىن ەندى قۇدايدان كورەمىز»، — دەيدى.

قاراۋىلقوجا قاشىپ ورداعا بارادى، بارىپ ايتا باستايدى: «يساتاي وڭايلىقپەنەن بىزگە جەر بەرەر ەمەس، ەل دە قىزۋ تۇر، بۇل قالاي بولادى، حان؟» — دەيدى. «جاڭگىر حان ءتارتىبى ەكى بولمايدى. قالايدا ورىندا، ادامىڭ از بولسا تاعى دا ون سالداتتان بەرەمىن»، — دەيدى.

شارا جوق قاراۋىلقوجا قايتا كىردى. باستىعى ماحامبەت ەل ادامى بولىپ قوجانى ساباپ ەكى ادامىن ولتىرەدى. بۇل ءىستىڭ اقىرى وسىمەنەن تىنادى. ەشتەمە الا المايتىن بولعاسىن، شىمان تورە جاڭا قالا جاعىنان ءبىر ءتاۋىر جەردى بوساتىپ الادى دا، اعاش ءۇي سالىپ، باۋ-باقشا، اعاش ەگىپ، ول «شىمان قورىعى» دەپ اتالادى.

جاڭگىر ونىمەن قاراپ جاتپايدى. يساتاي، ماحامبەتتىڭ ۇستىنەن استراحان، ورىنبور، ۋرەلسكيي ءۇش گۋبەرناتورعا ارىز بەرەدى.

«مىناۋ يساتاي، ماحامبەت ەل تەنتەكتەرىن ەرتىپ الىپ، مەنىڭ ۇكىمىمنىڭ ەل ىشىندە ورىندالۋىنا ۇلكەن كەسەلدىك بەرەدى جانە ەلگە شىققان سۇلتاندارىمدى ۇرىپ-سوعىپ، ادامىمدى ولتىرەدى. بۇلاي بولعاندا ەل باسقارۋ قيىنعا سوعادى. سوندىقتان يساتاي مەن ماحامبەتتى تۇتقىنداپ، ەلدىڭ قوبالجۋىن باسۋلارىڭىزدى وتىنەمىن»، — دەيدى.

ءۇش گۋبەرناتوردان ءۇش كىسى تىركەۋشى كوميسسيالار كەلىپ، حاننىڭ ۇيىنە ءتۇسىپ، قوناقتاپ، يساتاي مەن ماحامبەتتەرگە بۇيرىق جازادى: «حان ورداسىنا كەلىپ جاۋاپ بەر، بىزدەر حان مەن قارا حالىقتىڭ اراسىنداعى قايشىلىق عامالدارىڭدى تەكسەرۋگە كەلدىك»، — دەيدى.

«ەگەر حالىق پەنەن حاننىڭ اراسىنداعى نارازىلىقتى تەكسەرەتىن بولساڭىز، حالىقتىڭ ورتاسىنا كەلىڭىز، حاننىڭ ۇيىندە اق باۋىر ەت پەن قىزىل شاي ءىشىپ، جايلانىپ جاتقان اكىمگە بارىپ جاۋاپ بەرمەيمىن!» — دەپ يساتاي جاۋاپ قايىرادى. اقتىعىندا بارماي قالادى.

كوميسسيالار حالىق اراسىنا بارايىن دەسە، جاڭگىر جىبەرمەيدى. وتىرىك «سەندەردى ولتىرەدى» دەيدى. ونداعى ساياساتى كوميسسيا حالىق اراسىنا بارسا، جاڭگىردىڭ بەدەلى تۇسەدى، ويتكەنى حاندى جامانداپ حالىقتىڭ شۋلاپ قويا بەرەتىنى وعان انىق.

يساتايدى ەكى رەت ارناۋلى كىسى جىبەرىپ تە شاقىرتادى، كوميسسيالار ماحامبەتكە ءوزى بارادى، ەكىنشىسىندە اقباي دەگەندى جىبەرەدى. كوميسسيالار حالىق ورتاسىنا بارسا، حاننىڭ بەدەلىنىڭ تۇسەتىنى انىق ەكەنىن سەزەدى.

كوميسسيالار وردادا جاتىپ جايلاپ سۇراپ حاننىڭ دا قياناتىن ءبىلىپ الادى دا، گۋبەرناتورعا حات جازادى. «قالاي ەتەمىز، حالىق ورتاسىنا بارساق، حاننىڭ بەدەلى تۇسەيىن دەپ تۇر، شاقىرساق، يساتاي مەن ماحامبەت كەلمەيدى»، — دەيدى.

گۋبەرناتورلار: «ولاي بولسا، حان بەدەلىن تۇسىرتپەڭدەر، اجىراڭدار!» — دەپ بۇيرىق الىپ، اجىراسىپ كەتەدى. جيناعان ىستەرىن حان ورداسىنا تاستاپ كەتەدى. سوڭىنان جاڭگىر مەنەن شىماننىڭ ءام ۇيعارىسقان بيلەردىڭ ماقساتى ورىندالمايدى.

وقۋعا كەڭەس بەرەمىز:

جىلقىنىڭ تورىسى كوپ پە، توبەلى كوپ پە؟ (ءى نۇسقا)

سىرىمنىڭ نۇرالى حاندى شابۋى (ءىى نۇسقا)

بايماعامبەت سۇلتان مەن سىرىم باتىر

---