زاڭ بارىمىزگە ورتاق
ارميا گەنەرالى س. ق. نۇرماعامبەتوۆ اتىنداعى
«جاس ۇلان» رەسپۋبليكالىق مەكتەبى
بيولوگيا جانە حيميا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
بايتۋوۆا تۇرسىناي تولەگەتاي قىزى
«زاڭ بارىمىزگە ورتاق»
بۇگىندە ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىندە جەكە ادام باسقا ادامدارمەن ءقاۋىپتى جۇيەلەنگەن ازاماتتىق ەرەجەلەرگە ساي ارەكەت جاساۋى ءتيىس. باسقاشا ايتقاندا قالىپتاسقان نورمالار مەن ەرەجەلەردى قادىرلەۋ قالىپتاستىرىلادى. ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى كاسىبي ءبىلىم بەرۋدىڭ ەڭ باستى قۇرالى رەتىندە جۇرەتىنىن ۇمىتپاعانىمىز ابزال. ءداستۇرلى قوعامدا ءبىلىم بەرۋ جەكەلەي اسەر ەتۋ ارقىلى ۇستازدان وقۋشىعا، ۇلكەننەن كىشىگە ءوتىپ وتىرسا، ەندىگى قوعامدا ستاندارتتى فورمادا دامۋدىڭ «ءبىلىمدى وقۋشى»، «ادەپتى ازامات»، «ەرىكتى قازاقستاننىڭ ەرىكتى ازاماتى»، تاعى سول سياقتى الەۋمەتتىك تۇرلەرى يگەرىلۋدە.
قۇقىقتى بىلمەي، الەۋمەتتىك ءمانىن تۇسىنبەي، ونى قۇرمەتتەۋ مۇمكىن ەمەس. ازاماتتاردىڭ بارلىعى بىردەي ءبىلىمدى الۋى دا مۇمكىن ەمەس. ءبىراق، ءار ازامات قۇقىقتىق قاعيدالار مەن بالا كەزىنەن تانىسۋ كەرەك.
ازاماتتىقتىڭ نەگىزى قازاقستاننىڭ اتا زاڭىنىڭ نەگىزىندە قۇقىقتىق مىندەتتەر جۇكتەلەدى.
ازاماتتىڭ مىندەتى زاڭ تالاپتارىن بۇزباۋ، ەكىنشى جاعىنان - وزىنە جۇكتەلگەن مىندەتتى ورىنداۋ.
ازاماتتىق سانانىڭ بەلگىلەرىن قاراستىرساق:
• قۇقىقتى ءبىلۋ
• قۇقىقتى ءتۇسىنۋ، قۇرمەتتەۋ
• ادىلدىككە سەنۋ
• قۇقىقتى ساقتاۋعا داعدىلانۋ
• ازاماتتىق قۇقىقتىڭ تالاپتارىن ساقتاۋعا داعدىلانۋ
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسياسىندا بەكىتىلگەن، قۇقىقتىق
مەملەكەت قۇرۋ ءىسى وقىتۋ مەن تاربيەنى جەتىلدىرۋ، حالىقتىڭ بارلىق توپتارىن جانە ەڭ الدىمەن وقۋشى جاستاردى قامتيتىن، وقىتۋدىڭ بارلىق كەزەڭىندە ۇزدىكسىز قۇقىقتىق دايارلاۋ تۇرعىسىندا پارمەندى شارالاردى تالاپ ەتەدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ 1995 جىلعى 21 ماۋسىمداعى №2347 قاۋلىسىنا ساي وقۋشى جاستاردى قۇقىقتىق وقىتۋ تۇجىرىمداماسى قابىلداندى.
تۇجىرىمدامانىڭ ماقساتى: ازاماتتىق قۇقىقتىق مادەنيەت نەگىزدەرىن قالاۋ. ياعني، بولاشاعىمىزدى زايىرلى، قۇقىقتى مەملەكەت تاعدىرىمەن تەرەڭ بايلانىستىرۋ ءۇشىن ۇلتتىق ءداستۇرلى ەرەكشەلىگىمىزدى نەگىزگە الا وتىرىپ، جاس ۇرپاقتىڭ قۇقىقتىق تاربيەسىن جالپى ءبىلىم بەرۋ مازمۇنىندا قاراستىرۋ، تالابىن ارتتىرۋ بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى ماسەلەسىنە اينالىپ وتىر. قۇقىقتىق ءبىلىم بەرۋدىڭ ماقساتى – بويىندا قۇقىقتىق مادەنيەتتىلىك پەن زاڭدى قۇرمەتتەيتىن ازاماتتاردى قالىپتاستىرۋ، سونىڭ نەگىزىندە جەكە تۇلعانىڭ ءوز ەرىك – قايرات، جىگەرى مەن ەركىندىك نيەتىن دامىتۋ، كۇندەلىكتى قابىلدانعان شەشىمى، الەۋمەتتىك ومىردە قالىپتاساتىن ادەپ، ەرەجە، نۇسقا بويىنشا ىسكە اساتىن ارەكەت ەركىندىگىنىڭ كورىنىسىن سانالى سيپاتتا دامىتۋ. الايدا بۇگىنگى قوعامدىق ورتادا وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ قۇقىقتىق ساناسىن قالىپتاستىرۋ ءىسى سىرت قالىپ وتىر. وسى سەبەپكە بايلانىستى قوعامدا كريمينوگەندىك جاعداي ۋشىعىپ وتىر.
زاڭدى ءبىلۋ، جانە ونى قۇرمەتتەۋ، ونى كۇندەلىكتى ومىردە ورىنداۋ، جەتكىنشەك جاسىنداعى مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ قۇقىقتىق تاربيەسى، ولارمەن جۇرگىزىلەتىن تاربيە جۇمىسىنىڭ مازمۇندىق ەرەكشەلىگىنە عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ونى ۇيىمداستىرۋ فورماسىمەن، ءادىس – تاسىلدەرىنە تىكەلەي تاۋەلدى بولماق. جەتكىنشەكتىڭ قۇقىقتىق تاربيەسىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن مەكتەپ جەتكىنشەكتەرىنىڭ قۇقىقتىق تاربيەنىڭ نورمالىق مولشەرلەرىن انىقتاپ، جالپى ءبىلىم بەرەتىن ورتا مەكتەپتەردە جەتكىنشەكتەردىڭ قۇقىقتىق تاربيەسىن قالىپتاستىرۋدى ادىستەمەلىك قامتاماسىز ەتۋ كەرەك.
ءاربىر جەكە تۇلعانىڭ زاڭدى بۇلجىتپاي ورىنداپ قانا قويماي، الەۋمەتتىك
دەموكراتيالىق زاڭدىلىق، جانە قۇقىق ءتارتىبىن سىيلاۋ جولىنداعى مادەنيەتتىلىكتى جوعارى قويۋ قابىلەتىن جەتىلدىرۋ؛
اتا زاڭىمىزداعى باستى قاعيدا – ادامنىڭ قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرىن
جەتىك ءبىلۋى
قۇقىقتىق تاربيەنى كۇندەلىكتى ءومىردىڭ قۇرامداس بولىگى رەتىندە قاراۋ؛
زاڭ نورمالارىن ءتۇسىندىرۋ ماقساتىنداعى اقپاراتتىق ادىستەمەلىك كومەك
كورسەتۋ؛
ءتارتىپ بۇزۋشىلىقپەن، قىلمىستى جويۋ جانە ونىڭ الدىن الۋ ماسەلەلەرىن
مەكتەپپەن بىرىگىپ وتىرىپ شەشۋ؛
مەكتەپ جەتكىنشەكتەرىنىڭ قۇقىقتىق بىلىمدەرىن جەتىلدىرۋ ماقساتىندا
جالپى قۇقىقتىق ءبىلىم بەرۋ؛
جەتكىنشەكتىڭ مەكتەپتەگى ءومىرى تۇلعانىڭ ازاماتتىق قالىپتاسۋىنىڭ شەشۋشى كەزەڭى بولىپ تابىلادى. مەكتەپ قابىرعاسىندا جەتكىنشەك بويىنداعى ادامگەرشىلىك دۇنيەتانىمى، سەنىمدەرى، ۇجىمشىلدىعى، تارتىپتىلىگى، ادالدىعى مەن شىنشىلدىعى سياقتى تۇلعالىق قۇندىلىقتارى قالىپتاسادى. ال قۇقىقتىق ءبىلىم بەرۋ جەتكىنشەكتىڭ ساناسىندا وتاندى ءسۇيۋ، ءوز ەلىنىڭ زاڭدارىن قۇرمەتتەۋ، ادامدار اراسىنداعى سىيلاستىق، اتا – انانى ارداقتاۋ، ءار ادامنىڭ ناسىلدىك، جىنىستىق تەڭدىگى، باسقانىڭ قۇقىعىنا قول سۇقپاۋ سياقتى قاسيەتتەردى دارىتادى.
قۇقىقتىڭ اكىمشىلىك، تۇرمىستىق، وتباسىلىق، مۇلىكتىك قاتىناسقا بايلانىستى جانە ت. ب. تۇرلەرى بار. ماسەلەن، مەكتەپتەردە قۇقىقتىق تاربيە جۇمىستارى شاكىرتتىڭ وزىنە - ءوزى قىزمەت قۇقىعىنان باستالادى. قۇقىقتىق مىندەتتەر سالەم بەرۋ، سالەمدەسۋ، ۇلاعاتتى ۇستازعا يناباتتى شاكىرت بولۋ، ادەپپەن سويلەۋ ارقىلى ولاردىڭ ءىس جۇزىندە ورىندالۋى بارىسىندا عانا قۇقىقتىق سانا قالىپتاسادى.
تۇلعانى قالىپتاستىرۋ ۇردىسىندە قۇقىقتىق تاربيە بەرۋدىڭ پەداگوگيكالىق شارتتارىن جوعارىدا اتالعان مىندەتتەر نەگىزىندە كەشەندى تۇردە شەشىپ، ولاردى تالداپ، جۇيەلى ۇيىمداستىرۋ ناتيجەسىندە عانا قازاقتان ازاماتتارىنىڭ قۇقىعى مەن بوستاندىعىن قامتاماسىز ەتە الاتىن ءبىلىمدى ازاماتتار كەڭىستىگىن قۇرۋ ماسەلەسىنىڭ قالىپتاسۋى، سول ارقىلى باسەكەگە قابىلەتتى ءبىلىمدى جەكە تۇلعانى دايارلاۋ قاجەتتىگى ءىس - شارالارى جوعارى دارەجەدە جۇزەگە اسۋى مۇمكىندىگى دە ارتا تۇسەدى.
استانا، 2016 وقۋ جىلى
«جاس ۇلان» رەسپۋبليكالىق مەكتەبى
بيولوگيا جانە حيميا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
بايتۋوۆا تۇرسىناي تولەگەتاي قىزى
«زاڭ بارىمىزگە ورتاق»
بۇگىندە ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىندە جەكە ادام باسقا ادامدارمەن ءقاۋىپتى جۇيەلەنگەن ازاماتتىق ەرەجەلەرگە ساي ارەكەت جاساۋى ءتيىس. باسقاشا ايتقاندا قالىپتاسقان نورمالار مەن ەرەجەلەردى قادىرلەۋ قالىپتاستىرىلادى. ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى كاسىبي ءبىلىم بەرۋدىڭ ەڭ باستى قۇرالى رەتىندە جۇرەتىنىن ۇمىتپاعانىمىز ابزال. ءداستۇرلى قوعامدا ءبىلىم بەرۋ جەكەلەي اسەر ەتۋ ارقىلى ۇستازدان وقۋشىعا، ۇلكەننەن كىشىگە ءوتىپ وتىرسا، ەندىگى قوعامدا ستاندارتتى فورمادا دامۋدىڭ «ءبىلىمدى وقۋشى»، «ادەپتى ازامات»، «ەرىكتى قازاقستاننىڭ ەرىكتى ازاماتى»، تاعى سول سياقتى الەۋمەتتىك تۇرلەرى يگەرىلۋدە.
قۇقىقتى بىلمەي، الەۋمەتتىك ءمانىن تۇسىنبەي، ونى قۇرمەتتەۋ مۇمكىن ەمەس. ازاماتتاردىڭ بارلىعى بىردەي ءبىلىمدى الۋى دا مۇمكىن ەمەس. ءبىراق، ءار ازامات قۇقىقتىق قاعيدالار مەن بالا كەزىنەن تانىسۋ كەرەك.
ازاماتتىقتىڭ نەگىزى قازاقستاننىڭ اتا زاڭىنىڭ نەگىزىندە قۇقىقتىق مىندەتتەر جۇكتەلەدى.
ازاماتتىڭ مىندەتى زاڭ تالاپتارىن بۇزباۋ، ەكىنشى جاعىنان - وزىنە جۇكتەلگەن مىندەتتى ورىنداۋ.
ازاماتتىق سانانىڭ بەلگىلەرىن قاراستىرساق:
• قۇقىقتى ءبىلۋ
• قۇقىقتى ءتۇسىنۋ، قۇرمەتتەۋ
• ادىلدىككە سەنۋ
• قۇقىقتى ساقتاۋعا داعدىلانۋ
• ازاماتتىق قۇقىقتىڭ تالاپتارىن ساقتاۋعا داعدىلانۋ
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسياسىندا بەكىتىلگەن، قۇقىقتىق
مەملەكەت قۇرۋ ءىسى وقىتۋ مەن تاربيەنى جەتىلدىرۋ، حالىقتىڭ بارلىق توپتارىن جانە ەڭ الدىمەن وقۋشى جاستاردى قامتيتىن، وقىتۋدىڭ بارلىق كەزەڭىندە ۇزدىكسىز قۇقىقتىق دايارلاۋ تۇرعىسىندا پارمەندى شارالاردى تالاپ ەتەدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ 1995 جىلعى 21 ماۋسىمداعى №2347 قاۋلىسىنا ساي وقۋشى جاستاردى قۇقىقتىق وقىتۋ تۇجىرىمداماسى قابىلداندى.
تۇجىرىمدامانىڭ ماقساتى: ازاماتتىق قۇقىقتىق مادەنيەت نەگىزدەرىن قالاۋ. ياعني، بولاشاعىمىزدى زايىرلى، قۇقىقتى مەملەكەت تاعدىرىمەن تەرەڭ بايلانىستىرۋ ءۇشىن ۇلتتىق ءداستۇرلى ەرەكشەلىگىمىزدى نەگىزگە الا وتىرىپ، جاس ۇرپاقتىڭ قۇقىقتىق تاربيەسىن جالپى ءبىلىم بەرۋ مازمۇنىندا قاراستىرۋ، تالابىن ارتتىرۋ بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى ماسەلەسىنە اينالىپ وتىر. قۇقىقتىق ءبىلىم بەرۋدىڭ ماقساتى – بويىندا قۇقىقتىق مادەنيەتتىلىك پەن زاڭدى قۇرمەتتەيتىن ازاماتتاردى قالىپتاستىرۋ، سونىڭ نەگىزىندە جەكە تۇلعانىڭ ءوز ەرىك – قايرات، جىگەرى مەن ەركىندىك نيەتىن دامىتۋ، كۇندەلىكتى قابىلدانعان شەشىمى، الەۋمەتتىك ومىردە قالىپتاساتىن ادەپ، ەرەجە، نۇسقا بويىنشا ىسكە اساتىن ارەكەت ەركىندىگىنىڭ كورىنىسىن سانالى سيپاتتا دامىتۋ. الايدا بۇگىنگى قوعامدىق ورتادا وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ قۇقىقتىق ساناسىن قالىپتاستىرۋ ءىسى سىرت قالىپ وتىر. وسى سەبەپكە بايلانىستى قوعامدا كريمينوگەندىك جاعداي ۋشىعىپ وتىر.
زاڭدى ءبىلۋ، جانە ونى قۇرمەتتەۋ، ونى كۇندەلىكتى ومىردە ورىنداۋ، جەتكىنشەك جاسىنداعى مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ قۇقىقتىق تاربيەسى، ولارمەن جۇرگىزىلەتىن تاربيە جۇمىسىنىڭ مازمۇندىق ەرەكشەلىگىنە عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ونى ۇيىمداستىرۋ فورماسىمەن، ءادىس – تاسىلدەرىنە تىكەلەي تاۋەلدى بولماق. جەتكىنشەكتىڭ قۇقىقتىق تاربيەسىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن مەكتەپ جەتكىنشەكتەرىنىڭ قۇقىقتىق تاربيەنىڭ نورمالىق مولشەرلەرىن انىقتاپ، جالپى ءبىلىم بەرەتىن ورتا مەكتەپتەردە جەتكىنشەكتەردىڭ قۇقىقتىق تاربيەسىن قالىپتاستىرۋدى ادىستەمەلىك قامتاماسىز ەتۋ كەرەك.
ءاربىر جەكە تۇلعانىڭ زاڭدى بۇلجىتپاي ورىنداپ قانا قويماي، الەۋمەتتىك
دەموكراتيالىق زاڭدىلىق، جانە قۇقىق ءتارتىبىن سىيلاۋ جولىنداعى مادەنيەتتىلىكتى جوعارى قويۋ قابىلەتىن جەتىلدىرۋ؛
اتا زاڭىمىزداعى باستى قاعيدا – ادامنىڭ قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرىن
جەتىك ءبىلۋى
قۇقىقتىق تاربيەنى كۇندەلىكتى ءومىردىڭ قۇرامداس بولىگى رەتىندە قاراۋ؛
زاڭ نورمالارىن ءتۇسىندىرۋ ماقساتىنداعى اقپاراتتىق ادىستەمەلىك كومەك
كورسەتۋ؛
ءتارتىپ بۇزۋشىلىقپەن، قىلمىستى جويۋ جانە ونىڭ الدىن الۋ ماسەلەلەرىن
مەكتەپپەن بىرىگىپ وتىرىپ شەشۋ؛
مەكتەپ جەتكىنشەكتەرىنىڭ قۇقىقتىق بىلىمدەرىن جەتىلدىرۋ ماقساتىندا
جالپى قۇقىقتىق ءبىلىم بەرۋ؛
جەتكىنشەكتىڭ مەكتەپتەگى ءومىرى تۇلعانىڭ ازاماتتىق قالىپتاسۋىنىڭ شەشۋشى كەزەڭى بولىپ تابىلادى. مەكتەپ قابىرعاسىندا جەتكىنشەك بويىنداعى ادامگەرشىلىك دۇنيەتانىمى، سەنىمدەرى، ۇجىمشىلدىعى، تارتىپتىلىگى، ادالدىعى مەن شىنشىلدىعى سياقتى تۇلعالىق قۇندىلىقتارى قالىپتاسادى. ال قۇقىقتىق ءبىلىم بەرۋ جەتكىنشەكتىڭ ساناسىندا وتاندى ءسۇيۋ، ءوز ەلىنىڭ زاڭدارىن قۇرمەتتەۋ، ادامدار اراسىنداعى سىيلاستىق، اتا – انانى ارداقتاۋ، ءار ادامنىڭ ناسىلدىك، جىنىستىق تەڭدىگى، باسقانىڭ قۇقىعىنا قول سۇقپاۋ سياقتى قاسيەتتەردى دارىتادى.
قۇقىقتىڭ اكىمشىلىك، تۇرمىستىق، وتباسىلىق، مۇلىكتىك قاتىناسقا بايلانىستى جانە ت. ب. تۇرلەرى بار. ماسەلەن، مەكتەپتەردە قۇقىقتىق تاربيە جۇمىستارى شاكىرتتىڭ وزىنە - ءوزى قىزمەت قۇقىعىنان باستالادى. قۇقىقتىق مىندەتتەر سالەم بەرۋ، سالەمدەسۋ، ۇلاعاتتى ۇستازعا يناباتتى شاكىرت بولۋ، ادەپپەن سويلەۋ ارقىلى ولاردىڭ ءىس جۇزىندە ورىندالۋى بارىسىندا عانا قۇقىقتىق سانا قالىپتاسادى.
تۇلعانى قالىپتاستىرۋ ۇردىسىندە قۇقىقتىق تاربيە بەرۋدىڭ پەداگوگيكالىق شارتتارىن جوعارىدا اتالعان مىندەتتەر نەگىزىندە كەشەندى تۇردە شەشىپ، ولاردى تالداپ، جۇيەلى ۇيىمداستىرۋ ناتيجەسىندە عانا قازاقتان ازاماتتارىنىڭ قۇقىعى مەن بوستاندىعىن قامتاماسىز ەتە الاتىن ءبىلىمدى ازاماتتار كەڭىستىگىن قۇرۋ ماسەلەسىنىڭ قالىپتاسۋى، سول ارقىلى باسەكەگە قابىلەتتى ءبىلىمدى جەكە تۇلعانى دايارلاۋ قاجەتتىگى ءىس - شارالارى جوعارى دارەجەدە جۇزەگە اسۋى مۇمكىندىگى دە ارتا تۇسەدى.
استانا، 2016 وقۋ جىلى
You Might Also Like
