زار زامان ادەبيەتى
قازاق ادەبيەتى تاريحىنداعى زار زامان اعىمى
قيلى كەزەڭدە قىرىق ءتۇرلى قيسىنمەن ۇعىندىرىلعان «زار زامان»، «زار زامان اعىمى»، «زار زامان اقىندارى» دەگەن ۇعىمدار ۇرەي كولەڭكەسىنەن، ساياسات سالقىنىنان ارىلىپ، ەندى قازاق تاريحىنداعى، قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىنداعى بەلگىلى ءبىر قۇبىلىس رەتىندە ءوز ارناسىنا قۇيىلا باستادى.
قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىنداعى تۇتاس ءبىر ءداۋىردى قامتىعان زار زامان اعىمى، زار زامان — كولەڭكەسىنەن قورىققان، دامۋدى كەرە الماعان، دۇنيەگە ماركسيستىك-لەنيندىك ماتەرياليستىك كوزبەن «قاراي الماعان» سارىۋايىم، كەرتارتپا شەر - قايعىنىڭ شىرماۋىنداعى «بايعۇس جانداردىڭ» ويدان شىعارعان ەلەس دۇنيەسى ەمەس، زار زامان — تاريح اقيقاتى. زار زامان اعىمى — قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىنداعى اسا ءبىر ناقتى قۇبىلىس.
زار زامان اقىندارىنىڭ مۇراسىنا اسىعىپ - اپتىقپاي، ناۋقانشىلدىق پەن داۋرىقپاي تۇپكىلىكتى ورالار شاق تۋدى.
XIX عاسىر ادەبيەت تاريحىندا ەكى كەزەڭگە: I جارتىسىنداعى، II جارتىسىنداعى ادەبيەت بولىپ ءبولىمىن كەلە جاتىر. ال ادەبيەت تاريحىنداعى تۇتاس داۋىرلەردى قامتيتىن اعىن -سارىنداردىڭ، ءتۇرلى باعىتتاردىڭ حرونولوگيالىق شارتتىلىقتاردىڭ شەڭبەرىنە سىيماي جاتاتىنى جونىنەن كەلگەندە، ەرتەلى-كەش ايتىلعان عىلىمي وي-پىكىرلەردى ءارى قاراي بەكىتە ءتۇسۋ، دامىتا بەرۋ، جۇيەلەۋ، تۇجىرىمداۋ ماسەلەلەرى ءار ۋاقىتتا نازاردا بولۋعا ءتيىس. ماسەلەن، ۇلت-ازاتتىق سارىن قازاق ادەبيەتىندە بىرنەشە عاسىردى، ءتىپتى تۇتاس تاريحىن قامتيدى. جانە ول تەك ورىس وتارشىلدىعىنا عانا قارسى تۋعان سارىن ەمەس.
ال قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا زار زامان دەگەندى جالپى الىپ، قازاقتىڭ بار زامانى زار زامان ەدى، سوندىقتان ونى جەكە ادەبي اعىم رەتىندە الىپ قاراستىرۋدىڭ ەندىگى جەردە رەتى بار ما دەگەندەي پىكىرگە دە ويلانا قاراپ، وي ايتۋ مىندەت. قىرۋار ءىس تىنعانىمەن، كوپ شارۋاسى جونگە كەلتىرىلىپ، عىلىمي جۇيەسىن جاساۋدى كۇتىپ جاتقان ۇلى ادەبيەتىمىزدىڭ ءبىر كەزدەردە مۇحتار اۋەزوۆ وزىنەن بۇرىنعى پىكىرلەردى ىلگەرى دامىتىپ، تۇجىرىمداپ كەتكەن، قازىرگى ءقايسىبىر جاعدايدا ايتىپ جۇرگەنىمىزدەي جۇزدەگەن جىلداردى ەمەس، ناقتى ءجۇز جىلدىق ءداۋىردى قامتيدى دەپ اتاپ كەتكەن زار زامان اعىمىن نەگە جوققا شىعارۋعا ءتيىسپىز؟ قايتا، كەزىندە سارالانىپ، باستى سيپاتتارى اتالعانىمەن، كەيىننەن باسقا ارناعا بۇرىلىپ جىبەرىلگەن، ەندى قايتا قاراستىرىلىپ جاتقان قازاق ادەبيەتى تاريحىنداعى بۇل ءداۋىردى مىقتاپ نەگىزدەپ، تولىقتىرىپ عىلىمي سيپاتتاماسىن جاساپ، تەوريالىق نەگىزدە ورنىقتىراتىن كەز تۋدى ەمەس پە؟
كۇنى بۇگىنگە شەيىن زار زامان اقىندارى توڭىرەگىندە ارىدە دە، بەرىدە دە ايتىلىپ قويعان، ايتىلىپ جاتقان جايلار از ەمەس. دۋلات اقىن مۇراسى زار زامان تۇرعىسىنان زەرتتەلىپ (ە. پەرتايەۆا، ق. رايەۆ ەڭبەكتەرى)، كوركەمدىك كەستەسى، الەۋمەتتىك سالماعى جاعىنان قاراستىرىلدى. مۇرات موڭكە ۇلىنىڭ ادەبي مۇراسى جايلى ديسسەرتاسيا قورعالدى. ءدىني -اعارتۋشىلىق اعىم وكىلى رەتىندە ابۋباكىر كەردەرىنىڭ شىعارماشىلىق مۇراسىنا نازار اۋدارىلدى. زار زامان پوەزياسىن زەرتتەۋ ب. ومار ۇلى مونوگرافيالىق ەڭبەكتەرىندە كەڭي ءتۇستى. جەكەلەگەن اقىن-جىراۋلار شىعارمالارى باسپا ءجۇزىپ كورىپ جاتىر.
ولاردىڭ ادەبي مۇراسىن باعالاۋعا كەلۋدە ادەبيەت تاريحىن داۋىرلەۋ، ادەبي مۇرانى سارالاۋ، عىلىمي نەگىزدە جۇيەلەۋ، يگەرۋ ماسەلەلەرىنە سوقپاي وتە المايمىز. وسى، باستى، ءتۇپ قازىق جايلاردىڭ ارعى - بەرگىسى سارالاپ، انىقتاپ، كۇماندى، كۇدىكتى، جاسىرىن، جاداعاي تۇستارىن ءبىلىپ الماي تۇرىپ سوز ايتۋ — بوس اۋرە. ماسەلەن، قازاق ادەبيەتىندەگى ءدىني-اعارتۋشىلىق اعىنى الايىق. بۇل ادەبيەت تاريحىنىڭ پروفەسسورى بەيسەنباي كەنجەبايەۆ نەگىزدەگەن داۋىرلەرىندە XX عاسىر باسىنداعى ادەبيەتكە ءتاىى باعىت. ال مۇحتار اۋەزوۆ ونى زار زامان اعىمى ادەبيەتىنىڭ (ياعني ءجۇز جىلدىق ءداۋىر ادەبيەتىنەن) ءبىر سيپاتى دەپ ايعاقتاعان .
ادەبيەت تاريحىندا تەوريالىق تۇرعىدان نەگىزدەلۋى باستالعانىمەن، سانامىزعا سىڭگەنىمەن، قازىرگى ادەبيەت تاريحىنا قاتىستى وقۋلىق، زەرتتەۋلەردىڭ قولدانىپ زار زامان اتاۋى ۇزاق جىلدار بويى، سوڭعى ۋاقىتقا شەيىن قاعابەرىس قالىپ كەلدى. 1932 جىلى ساكەن سەيفۋللين قازاق ادەبيەتىنىڭ توڭكەرىسكە دەيىنگى تاريحىن ەكى داۋىرگە ءبولدى:
1) «بيلەر ءداۋىرى»، 2) «ورىس پاتشاسىنا باعىنعان ءداۋىر ». ءسابيت مۇقانوۆ شورتانباي ءداۋىرىن «زار زامان ادەبيەتى» دەپ، عىلىمي نەگىزدە باعا بەردى . بىلايعى ۋاقىتتا بۇل ءداۋىر قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن داۋىرلەۋ ماسەلەسىنە قاتىستى پىكىر ايتقان ە. ىسمايىلوۆ، ق. جۇمالييەۆ، ءا. قوڭىراتبايەۆ، ى. دۇيسەنبايەۆ سياقتى عالىمدارىمىزدىڭ دا ارنايى توقتاپ، ايرىقشا ءمان بەرىپ وتكەن ءداۋىرى بولدى.
سوڭعى جىلدارى عالىم مەكەم مىرزاحمەتوۆ زار زامان ادەبيەتىن ورىس وتارشىلدىعىنا قارسى تۋعان سيپاتىنا قاراپ: «وتارشىلدىق داۋىردەگى ادەبيەت» دەپ اتاۋدى ۇسىنادى. دەمەك، ادەبيەت تاريحىندا اسا بەلگىلى، الابوتەن قالىپتا پايدا بولعان ۇلكەن ادەبي پروسەستى، ادەبي اعىمدى ارنايى ءسوز ەتپەۋ، ەلەمەي قويۋ — عىلىم ءۇشىن قيانات.
قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن داۋىرلەۋدە، ءار كەزەڭنىڭ ادەبيەتىنە ءتان باعىت، اعىم، سارىنداردى سارالاۋدا سالماقتى، دالەلدى تۇجىرىم - تۇيىندەر جاسايدى.
ءسوز جوق، قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا قىرۋار زەرتتەۋ - ىزدەنىستەر، جەتىستىكتەر بار. فولكلوريستيكادا، ادەبيەت تەورياسىندا، ادەبيەت تاريحىن داۋىرلەۋدە كوپ-كوپ جۇمىس ىستەلدى. ال ءدال بەلگىلى ءبىر ادەبي اعىم، ونىڭ سيپات، ەرەكشەلىكتەرى، تەوريالىق، ساياسات -الەۋمەتتىك نەگىزدەرى جايلى دارالاپ ايتقان ەڭبەك كوپ ەمەس. زار زامان اعىمىنا قاتىستى تۇجىرىم - توقتامىندا مۇحتار اۋەزوۆ شورتانباي اقىننىڭ اتىن بىرنەشە جەردە ءبولىپ اتايدى. ونىڭ سەبەبى تەك اقىننىڭ «زار زامان» اتتى تولعاۋىندا عانا بولماسا كەرەك.
«زار زامان» دەگەن — XIX عاسىردا ءومىر سۇرگەن شورتانباي اقىننىڭ زامان ءحالىن ايتقان ءبىر ولەڭنىڭ اتى. شورتانبايدىڭ ولەڭى ىلگەرى، سوڭعى اقىنداردى بارلىق كۇي، سارىنىن ءبىر ارناعا تۇتاستىرعاندا جيىندى ولەڭ بولعاندىقتان، بۇكىل ءبىر داۋىردە ءبىر سارىنمەن ولەڭ ايتقان اقىنداردىڭ بارلىعىنا «زار زامان» اقىندارى دەگەن ات قويدىق، — دەگەنى شورتانبايدىڭ بۇل ادەبيەتتەگى ورنى الا-بوتەن ايرىقشا ەكەنىن نەگىزدەيدى.
م. اۋەزوۆ زار زامان اقىندارى دەگەن تەرمينگە بىرنەشە تەوريالىق تۇجىرىمدى نەگىز ەتەدى. ايرىقشا نازار اۋدارار ءبىر ءتۇيىن: «...زار زامان اقىندارىنان باستاپ ءبىزدىڭ ادەبيەت ەكىنشى جىككە قاراي اۋىسادى. بۇدان بۇرىن قاراستىرعان ادەبيەت جۇرناقتارىنىڭ بارلىعى اۋىزشا ادەبيەت دەسەك، مىنالاردى جازبا ادەبيەتتىڭ باسى دەۋ كەرەك» — دەگەن عىلىمي جاعالىعى ايقىن وي.
م. اۋەزوۆ جۇيەلەۋىندەگى «زار زامان ادەبي اعىمى» مىنانداي ماسەلەلەردى اجىراتۋدان بارىپ ايعاقتالادى:
1. زار زامان اقىندارى دەپ كىمدى ايتامىز؟
2. بۇل ءداۋىردىڭ العاشقى اقىندارى كىمدەر؟
3. بارلىعىنىڭ باسىن قوساتىن كۇي قايسى؟
4. كوپشىلىگى قانداي جايدى تاقىرىپ ەتكەن، نەنى تولعاعان؟
بۇل ەڭبەكتە م. اۋەزوۆ زامان سىرىنا تەرەڭ ۇڭىلەدى. بارشا ەرەكشەلىك، وزگەشەلىگىن قامتي ايتادى. ءبىزدىڭ زار زامان اقىندارى دەگەندە، جالپى قازاقتىڭ اتام زاماننان بەرگى ءومىر تاريحىنداعى زاردى ەمەس، ءدال وسى م. اۋەزوۆ اتاپ بەرىپ وتىرعان، ورىسپەن اراداعى ساياسي احۋالعا بايلانىستى تۋعان مۇڭ مەن زاردى نىسانادا ۇستاۋىمىز قاجەت. وتارشىلدىق ساياساتتىڭ زارداپتارى مەن ماقساتتارى ساياسي جۇيە رەتىندە، تاريحتىڭ بەلگىلى ءبىر بەتى رەتىندە كورىنگەن تۇستى بار سيپات - وزگەشەلىگىمەن تۇتاس قابىلداپ، ونىڭ ادەبيەتكە تۇسكەن كولەڭكەسىن ناقتى سويلەۋ قاجەت.
«زار زاماننىڭ اقىندارىنىڭ كوپشىلىگى XIX عاسىردىڭ ورتا كەزىنەن بەرى قاراي، يساتاي، ماحامبەت، كەنەسارىلار قوزعالىسىنىڭ ارتىنان شىعادى. قالىڭ قازاقتىڭ ۇيقىسىن شايقاپ شىققانداي بولىپ، ورتا ءجۇزدى، كىشى ءجۇزدى تۇگەل وياتقان يساتاي، كەنەسارى قوزعالىستارى قايعىلى قالمەن بىتكەن سوڭ، ەلدىڭ تاۋى شاعىلىپ، يىعى تۇسكەن، بۇرىن بولىمسىز ءۇمىت بولسا، بەلگىسىز كەلەشەكتەن كۇتكەن ازعانا ساۋلە بولسا، بارلىعى دا جاڭاعى ەرلەردىڭ جولسىز جورىعىنان سوڭ سۋالىپ بىتكەندەي بولادى. سوندىقتان XIX عاسىردىڭ ورتا كەزىنەن كەيىن زار زامان كۇيى قالىڭ ەلگە تۇگەل تانىلادى» .
اۋەزوۆتىڭ الابوتەن ايىرىپ ايتۋىنشا زار زاماننىڭ زارى ورىس وتارشىلارىنىڭ كەلە باستاۋىنان باستالعان زار، مۇڭ عانا ەمەس، ياعني رەسەيگە بودان بولا سالىپ زار ەڭىرەۋ ەمەس. مۇحتار اۋەزوۆ زار زامان ادەبيەتىن ايقىنداپ بەرگەن كوپ سەبەپ ءۇمىتتىڭ ءۇزىلىپ، «جولسىز جورىقتىڭ» جەڭىلىسپەن اياقتالىپ، باسا ايتادى. پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتى جايلى جيىرماسىنشى جىلدارى حالەل دوسمۇحامەد ۇلى دا باتىل ايتىپ، يساتاي — ماحامبەت باستاعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ سەبەپتەرىنە اسا قىراعى ساياسي باعانى سول كەزدە بەرگەن ەدى.
«ون سەگىزىنشى، ون توعىزىنشى عاسىرداعى قازاقتىڭ قوزعالىسىنىڭ ەڭ كۇشتىلەرى — سىرىمدىكى، يساتايدىكى، كەنەسارىنىكى. ءۇش قوزعالىستىڭ باس ماقساتى — قازاقتى ورىستىڭ قۇشاعىنان قۇتقارۋ».
بولجال ادەبيەتىنىڭ نەگىزگى مازمۇنى قازاق حالقىنىڭ بولاشاق بايانسىز تاعدىر-تالايى بولىپ تابىلادى: جەر توزادى، جايلاۋ تارىلادى، اۋا رايى، تابيعات قاتالدانادى، ادامدار كەدەيلەنەدى، مىنەز-قۇلىق، وزگەرەدى، جامان عادەتتەر مولايادى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قازاق ەلى مەن جەرى وزگەرىپ، ازىپ-توزادى. اتالعان اۋىر كۇندەردىڭ حاقتىعىن بولجاي وتىرىپ، حالىق ءوز باسىنداعى جامان عادەت، قاسيەتتەردەن ارىلماسا، بۇدان شىعار جولدىڭ جوقتىعىن، بولاشاقتا قۇلدىق پەن قۇرۋ كۇتىپ تۇرعانىن جىرلايدى.
بولجالدىق ادەبيەتتەگى بۇنداي ءۇمىتسىز، زارلى سارىن اسىرەسە XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا — ساياسي بوستاندىقتان ءۇمىت كەسىلگەندە (يساتايدىڭ، كەنەسارىنىڭ ت.ب.
1. X. دوسمۇحامەد ۇلى، «الامان»، «انا ءتىلى»، 1991، 69-بەت. - 173 - كوتەرىلىستەردىڭ جانشىلۋى)، قازاق جەرىن وتارلاۋ كۇشەيگەندە، ەل ءجيى-جيى جۇتقا ۇشىراپ، كەدەيلەنگەندە — كۇشەيە ءتۇستى» ، — دەگەندە زار زامان اعىمىنا ءتان جايلار اڭگىمە بولعانىن بايقايمىز.
«حالىق پوەزياسىنىڭ تاعى ءبىر سوقتالى ءتۇرى — زار زامان (سكوربنايا پوەزيا) مەن تولعاۋ. بۇل ولەڭدەردە سالت - سانانىڭ بۇزىلۋى جىرلانادى، حالىق ءومىرىنىڭ كونە ادەت - عۇرپى مەن ەسكى سالتتارىنىڭ قۇلدىراۋى، بيلەر مەن اكىمدەردىڭ پاراقورلىعى مەن ءپاتۋاسىزدىعى، تۇرمىس - تىرشىلىكتىڭ ناشارلاۋى، مال سانىنىڭ ازايۋى مەن حالىقتىڭ جۇتاۋى، جايىلىم -قونىستىڭ تارىلۋى، قونىس اۋدارۋشىلارعا شۇرايلى جەرلەردىڭ كەسىلىپ بەرىلۋى، جەردىڭ توزۋى، ەلدىڭ ازۋ، اشتىق، جۇت ت.ت. سوز بولادى؛ بۇرىنعى ءومىر مەن ەسكى سالت-داستۇرلەر ماداقتالىپ، كەيىنگى وزگەرىستەرگە زار اينالادى» دەگەندەردى يدەيالىق - تاقىرىپتىق جاعىنان زار زامان اعىمىنا جاقىنداتا بەرۋگە بولاتىنىن اڭعارامىز.
تاريحشى عالىم ب. سۇلەيمەنوۆ زار زامان ادەبيەتى تۋرالى پىكىر سول پروسەسس ءجۇرىپ جاتقان كەزدىڭ وزىندە ايتىلعانىن ەسكە سالادى: «ى. ءالتىنساريننىڭ ادەبي اعىمعا كوزقاراسىن «گورە كيرگيز» دەگەن قولجازباسى تولىق تانىتادى. بۇل ونىڭ تۇركىستان قازاقتارىنىڭ، «زار زامان» تۋرالى شىعارمالارىنا جاساعان قورىتىندىسى ەدى. ى. ءالتىنساريننىڭ بۇل بەرگەن باعاسىن وتە ورىندى دەپ بىلەمىن. مۇندا ول «زار زامان» ادەبي اعىمىن پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتى، جۇت قويان جىلدارى دەپ اتالاتىن اشارشىلىق پەن جالاڭاشتىق كوبەيگەن كەزەڭ تۋعىزدى دەيدى. بۇل جەردە ى. ءالتىنساريننىڭ «زار زامان» اعىمىنىڭ تۋۋىنا پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتى سەبەپ بولدى دەگەنى دۇرىس.
ى. التىنسارين «زار زامان» تۋرالى جازباعان ادام جوق، دەپ ولاردى ءوز تەكستىسىن كەلتىرەدى». وسى تولعامداردىڭ قاي-قايسى بولماسىن XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان بىلاي قاراي سارى ۋايىمى مول تولعاۋلار قازاق ادەبيەتىنىڭ وزەكتى ءبىر ارناسىنا اينالعاندىعىن كورسەتەدى. XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان بىلاي قاراي كازاك. ادەبيەتىندە قالىپتاسقان ادەبي اعىم ءتۇرى رەتىندە تانىلىپ، XX عاسىردىڭ جيىرماسىنشى جىلدارىندا وزىندىك سيپات، مازمۇن، ءتۇر جاعىنان تولىسۋعا بەتتەمەگەن، زاماننىڭ داۋىلدى كەزەڭدەرىنە تەگەن بەرە الماي، رەاليستىك ادەبيەتتىڭ ءوزى ءارقيلى ارنامەن كەتۋگە ءماجبۇر بولدى.
ءتۇرلى ساياسي ناۋقانداردىڭ تۇسىندا ول اعىمعا قيلى ءمان بەرىلدى. ءبىر كەزدەگى تاريحي دامۋ شىندىعىنان تۋعان، حالىقتىڭ قاسىرەت كۇيىن جەتكىزگەن ادەبيەت دەپ تانىلعان وراسان زور مۇراعا «سارىۋايىم، ءۇمىتسىز ۇگىلگەن، جاڭالىقتان ۇرىككەن، ءدىنشىل ادەبيەت» دەگەن ءمىن تاعىلدى، «زار» اعىمى باسقا ماعىنا الا باستادى.
پروفەسسور حانعالي سۇيىنشالييەۆ ادەبيەتتەگى زار زامان اعىمى اتاۋىنىڭ جان - كۇيىنە مىناداي بارلاۋ جاسايدى: «ولاردىڭ تۇگەل ادەبيەت تاريحىنان شىعارىپ تاستاعىسى كەلمەگەن اعا بۋىن ادەبيەتشىلەر ءور ساققا جۇگىرتىپ، ءوز ويلارىنان «زار زامان» ادەبيەتى ءداۋىرىن شىعارىپ تا ءجۇردى. رەسمي باسپا ورىندارى ءبۇل اتاۋدى دا قابىلدامادى. سەبەبى، ولاردىڭ ويىنشا، قازاق حالقىن روسسيا پاتشالىعىنىڭ وتارلاۋى، جەر، سۋىن جاۋلاپ الىپ، قۋعىنعا سالۋ — پروگرەسس، روسسيانىڭ كەلەشەگى ونى اقتادى. سوندىقتان وتارشىلدىق ءداۋىردى «زار زامان» دەپ اتاۋ ساياسي قاتە تۇسىنىكتى» .
قازاق ادەبيەتىندە سول ءبىر ايرىقشا كوزگە ۇرىپ تۇرعان اعىم، ونىڭ ازۋلى دا ايتۋلى وكىلدەرىنىن مۇراسى جايلى ءسوز قوزعاعاندا سول ءبىر قيلى تاريحقا — زار زاماننىڭ ادەبي اعىم رەتىندە تارالۋى مەن تانىلۋىنىڭ ۇزاق جولىنا كىدىرىس جاساماي ىلگەرىلەي الماسىمىز داۋسىز. ال زار زامان ادەبي اعىمى قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن داۋىرلەۋ ماسەلەسىمەن، قازاق ادەبيەتىنىڭ وزىندىك سپەسيفيكاسى مەن ىشتەي بايلانىسىپ جاتقان ءبىرتۇتاس قۇبىلىس.
بۇگىنگى ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ الدىندا تۇرعان قىرۋار شارۋانىڭ ەڭ ۇلكەنى — وسى اعىمنىڭ سىر، سيپاتىن اشۋ. زار زامان ادەبي اعىمىنىڭ كوركەمدىك پروبلەمالارىن ارنايى تەكسەرۋ، ونىڭ كورنەكتى تۇلعالارىنىڭ ادەبي مۇراسىن جەكە-دارا قاراستىرۋ، شىعارمالارىن جاريالاۋ، تەكستولوگيا جۇمىس — ول باعىتتاعى باستى ىزدەنىستەر بولماق.
قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن داۋىرلەۋ ماسەلەسىندە س. سەيفۋللين، م. اۋەزوۆ، X. دوسمۇحامەد ۇلى، ا. بايتۇرسىنوۆ، س. مۇقانوۆ، X. سۇيىنشالييەۆ، ن. كەلىمبەتوۆ، م. ماعاۋين، م. جولداسبەكوۆ، ا. قىراۋبايەۆا ەڭبەكتەرىن اتاپ وگۋگە ءتيىسپىز. ادەبي جانرلار، تەوريالىق، تاريحي ماسەلەلەردى جۇيەلەپ، زەرتتەۋ جيىرماسىنشى جىلدارى تۇبەگەيلى قولعا الىندى دا، كەيىنگىگە ازىق بولار، قازىق بولار كوپ ەڭبەك جاسالدى. ماسەلەن، سول تۇستاعى سۇبەلى ەڭبەكتىڭ ءبىرى — ساكەن سەيفۋلليننىڭ «قازاق ادەبيەتى» اتتى زەرتتەۋىن مالىك عابدۋللين قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋ جونىندە ءتۇڭعىش جاساعان مونوگرافيانىڭ ءبىرى دەپ باعالادى. بۇل ەڭبەكتىڭ ادەبيەت تاريحىن جانە ونىڭ قالىپتاسىپ، دامۋ كەزەڭدەرىن ازاماتتىق تاريحقا بايلانىستىرا زەرتتەۋدى، ادەبيەتتىڭ كوركەمدىك، جانرلىق ەرەكشەلىكتەرىن ايقىنداۋ باعىتىنداعى زەرتتەۋدى عىلىمي نەگىزدە ورنىقتىرۋدى ماقساتتى، جۇيەلى تۇردە قاراستىرعان؛ حالىق ادەبيەتىن جيىپ-تەرىپ، جۇيەمەن زەرتتەپ، جاريالاپ ناسيحاتتاۋدا ولشەۋسىز ورنى بولعان ەڭبەك ەكەنى اقيقات.
ساكەن «...شورتانباي، اقمولا، ومار ازدەرىنىڭ شىعارمالارىندا كوبىنەسە ەسكى بەكتىك، بەك سىماق زاماندى كوكسەپ، سول زاماننىڭ ءىرىپ - ءشىرىپ، ءولىپ - ءوشىپ بارا جاتقاندىعىن كورىل قيماي زارلانادى. ءولىپ بارا جاتقانىنا وكىنىش ەتىپ كوزىنەن جاس، ۇنىنەن سور شىعارادى، جاڭا زامانعا ءجوندى كوندىگە المايدى»، — دەگەندە، بۇل اقىنداردى جازعىرىپ، مىنەپ، اپارىپ تاستاۋدان اۋلاق. بولعان جاعدايدى، جاڭاعا كوندىكپەي زار شىعارىپ، جاس شىعارعان وكسىك ونەردىڭ كۇيىن باياندايدى. ارينە، ساكەن زار زامان ادەبيەتى دەپ بولگەن جوق، ءبىراق «ورىس پاتشاسىنا باعىنعان ءداۋىردىڭ» ادەبيەتى دەپ سول ءبىر ءداۋىردى بولەك الىپ قاراستىرعانى بەلگىلى...
بۇكىل تاريحىمىزدىڭ ونىڭ ىشىندە... ادەبي-مادەني تاريحىمىزدىڭ بۇرمالانۋى قازاقستان جاعدايىندا 1932 جىلى رەسمي سيپات الدى. «ستالين جولداستىڭ حاتىنا بايلانىستى قازاقستاننىڭ تەرريتوريالىق مايدانىنداعى كۇرەستىڭ مىندەتتەرى تۋرالى» الىنعان 1932 جىلعى 10 قاڭتارداعى قاۋلى ءبىزدىڭ بۇكىل يدەولوگيالىق جۇمىستارىمىزدىڭ ءتۇتىنىن تەرىسكە بۇرىپ جىبەردى. سوندىقتان ۇلت - ازاتتىق كوتەرىلىسى دە، حالىق قوزعالىسى دا، جەكە قايراتكەرلەردىڭ ىس-ارەكەتى دە، اقىن - جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارى دا، جىراۋلاردىڭ تولعاۋلارى دا قازاق حالقىنا قارسى باعىتتالعان قاسكوي دۇنيەلەر بولىپ شىعا كەلدى». ەندى كازاك ادەبيەتى تاريحىنىڭ، اسىرەسە XIX عاسىردىڭ ورتا تۇسىنان ۇلى وتان سوعىسىنا دەيىنگى كەزدەگى قۇبىلىستاردىڭ باسىم كوپشىلىگىن قايتا زەرتتەپ، جاڭاشا بايانداۋ قاجەتتىگى تۋىپ وتىر.
ادەبيەت تاريحىن زەرتتەۋ، داۋىرلەۋ ماسەلەسىندە ءقازىر سۇيەنىش دىڭگەك - تىرەكتەر دە، ءسال ۇڭىلسەڭ ارىگە تارتىپ اكەتەر باعىت-باعدارلار دا بار. ۇزاق جىلدار بويى ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ تاعدىرىن ويىنشىق ەتكەن ساياسي «قىراعىلىق» جوعالدى. ەندى تەك ارشى، اش ايت.
قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن جاساۋدى العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ قوزعاپ، قىرۋار ءىس تىندىرىپ، ۇلكەن ادەبي مەكتەپتىڭ نەگىزىن سالىپ كەتكەن كورەگەن عالىم پروفەسسور بەيسەنباي كەنجەبايەۆتىڭ قىنجىلىس، تولعانىسىنا بەيتاراپ قاراۋ مۇمكىن ەمەس. «ءبىر قاراعاندا، ەشقانداي تالاسى جوق، تاريحقا جۇگىنسەك، وزىنەن-وزى تۇسىنىكتى بولىپ شىعا كەلەتىن «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى قايدان باستالادى؟» دەگەن ماسەلە توڭىرەگىندە اعا بۋىن ادەبيەت زەرتتەۋشىلەرى — ءبىراز قىرۋار ۋاقىتىمىزدى، بار ءومىرىمىزدى سارپ ەتىپپىز. قايتەسىڭ، عىلىم بالاڭدىعى. ۇلتتىق پسيحولوگيانىڭ وزگەشەلىگى... قازاق فيلولوگياسى ول ءداۋىردى باستان كەشپەي، زەرتتەۋ مەتودولوگياسىن جەتىلدىرمەي، ادەبيەت تاريحىن تەرەڭدەپ زەرتتەۋدىڭ كەلەسى، كەلەلى كەزەڭدەرىن وتە الماسى جانە بەلگىلى. ول ەتاپتاردان بۇل كۇندە ءبىز دە وتتىك - اۋ...» دەگەنى عالىمنىڭ كەلەشەككە دەگەن زور ءۇمىتىن اڭعارعانداي.
قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ عانا ەمەس، جالپى قازاق تاريحىنىڭ جوقشىسى، جاناشىرى عالىم، جازۋشى مۇحتار ءماعاۋيننىڭ ادەبيەت تاريحىن داۋىرلەۋدىڭ ۇزاق جىلدار بويعى جاعدايىنا توقتالا وتىرىپ ايتىلعان پىكىرى ءبۇل ماسەلەنىڭ كۇن تارتىبىنەن تۇسپەگەنىن جانە ايعاقتاي تۇسەدى. «سونىمەن، كونە داۋىردەگى قازاق ادەبيەتىنە ارنالعان العاشقى جانە ەڭ ءماندى زەرتتەۋلەرىمىز بۇدان جيىرما - جيىرما بەس جىل بۇرىن جازىلىپتى. ودان بەرىدە بار كۇش - جىگەر سول جاسالعان جۇمىستى تياناقتاۋعا كەتكەن (تىڭنان تۇرەن سالعان عۇلاما ۇستاز بەيسەنباي كەنجەبايەۆتىڭ ءوزىنىڭ بۇل تاراپتاعى نەگىزگى ەڭبەكتەرى شاكىرتتەرىنىڭ كومەگىمەن كىتاپ بولىپ 1986 جىلى ارەڭ باسىلدى). جىگەر مۇقالماسا دا تاۋى شاعىلعان. ناتيجەسىندە، توقتاماساق تا توقىرادىق. جاڭا زەرتتەۋ جوققا ءتان، جاڭادان قاتارعا تۇسكەن جىگەرلى جاس مۇلدە كورىنبەيدى. سەڭ بۇزىلعان، جول اشىلعان كەزدە ءبۇل قاي تۇرىس؟ كەزەك كۇتتىرمەيتىن، كوپ بولىپ ويلانار ماسەلە وسى» .
بەيسەنباي كەنجەبايەۆتىڭ ادەبيەت تاريحىن جاساۋدىڭ باسى-قاسىندا ءجۇرىپ عۇمىر كەشكەنى قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنداعى جانقيارلىق ەڭبەكتىڭ ءبىر كورىنىسى. ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن تۇركى حالىقتارىنا ورتاق كەزەڭنەن باستاۋ كەرەكتىگى جايلى پروبلەمانى ساكەن سەيفۋلليننىڭ «قازاق ادەبيەتى» اتتى وقۋلىعىنا بايلانىستى 1933 جىلعى رەسەنزيالىق ماقالاسىندا العاش رەت ايتقان. سول ماسەلەنىڭ ارعى - بەرگىسى بۇگىندە، بىلايعى ىسكە باعىت-باعدار سىلتەۋدە عالىم ەڭبەگى ولشەۋسىز. XX عاسىر باسىنداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ جان-جاقتى عىلىمي تۇجىرىمداماسىن ب. كەنجەبايەۆ جاسادى.
ادەبيەت تاريحىنا ونىڭ بىرنەشە داۋىرلەردى قامتىعان تۇتاس عىلىمي سيپاتتاماسىن العاش رەت جاساعان عالىم حانعالي سۇيىنشالييەۆ ولشەۋسىز ۇلەس قوسىپ كەلە جاتىر. ونىڭ «قازاق ادەبيەتىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭدەرى» مونوگرافياسى ەرتە ءداۋىر ادەبيەتىنەن XIX عاسىردىڭ سوڭىنا دەيىنگى ادەبيەتىمىزدىڭ تاريحىنا ارنالعان اسا سۇبەلى زەرتتەۋ ەڭبەك. بىلايعى زەرتتەۋلەرگە نەگىز بولعان، قاي باعىتتا، قالاي قاراي ىلگەرىلەۋ، تەرەڭدەۋ قاجەتتىگىن قامتي، كورسەتە وتىرىپ اتقارىلعان جۇمىس. عالىم بار عۇمىرىن حالىق ادەبيەتىنىڭ ءتۇرلى مىندەتتەرى مەن ماقساتتارىنا ارناپ كەلەدى.
ادەبيەت تاريحىن داۋىرلەۋدىڭ بىلىكتى ماماندارىنىڭ ءبىرى عالىم نەمات كەلىمبەتوۆ ءوزىنىڭ ءبۇل ماسەلەگە قاتىستى پىكىرلەرىندە اسىرەسە سان قيلى ادەبي اعىمداردىڭ پايدا بولۋ جولدارىن، ادەبي جانرلار مەن ادەبي تاسىلدەردىڭ دامۋ كەزەڭدەرىندە ءتانىپ-بىلۋ كەرەكتىگىن باسا ايتادى .
ادەبيەت تاريحىن داۋىرلەۋ ماسەلەسىندە عالىم الما قىراۋبايەۆا بەلگىلى ءبىر كەزەڭ ادەبيەتىن جارلىق، تاقىرىپتىق، اۋدارماشىلىق، تەكستولوگيا، يدەيالىق - كوركەمدىك پرينسيپتەر تۇرعىسىنان ۇڭىلە زەرتتەۋدە التىن وردا اتالاتىن ۇلكەن، كۇردەلى، اۋقىمدى ءداۋىردىڭ جان - جاقتى سيپاتتاماسىن جاساۋعا شيرەك عاسىردان بەرى ءوز ەڭبەگىن ءسىڭىرىپ كەلەدى. بەلگىلى ءبىر ءداۋىر ادەبيەتىن باعالاۋ، تارازىلاۋ ماسەلەسىندەگى وسىنداي عىلىمي ءپرينسيپتى — بار داۋىرگە دە قاجەت. عالىم ادەبيەت تاريحىن داۋىرلەردىڭ ىشكى سىرلارىنا بالاڭ، جاس كەزىندە-اق بويلاپ، مەڭگەرگەنىن مىنا پىكىرلەر ايعاقتاي تۇسەدى. «ادەبيەتىمىزدىڭ تاريحىندا وزىندىك ءىز قالدىرعان وسىنداي ەلەۋلى مۇرالاردىڭ ءبىرى — XIII—XIV عاسىرلارداعى ەسكەرتكىشتەر. وسى كەزەڭ ەسكەرتكىشتەرىنە ءتان جانرلىق، تاقىرىپتىق، كوركەمدىك تىلدىك سيپاتتاردىڭ ءىزى، ءوزارا ساباقتاستىق كەيىنگى داۋىرلەردەگى ادەبيەتىمىزدەن، اسىرەسە XIX—XX عاسىر باسىنداعى قازاق ادەبيەتىنەن جاقسى بايقالادى. ال مۇنداي زاڭدىلىقتاردى ءتانىپ-بىلۋدىڭ قاجەت ەكەندىگى ايدان انىق. XIII—XIV عاسىرلار ەسكەرتكىشتەرىنىڭ ادەبي سيپاتىن ايقىنداۋ تالابى شىعىس ادەبيەتتەرىن داۋىرگە بولۋ سالاسىندا ادەبيەتشىلەرىمىزدى كوپتەن تولعاندىرىپ جۇرگەن عىلىمي ىزدەنىستەرمەن دە ۇندەس» .
عالىم مۇحتار ماعاۋين تۇتاس ءبىر ءداۋىردىڭ ادەبيەتىن قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىنا قايتالانباس ەرەكشەلىك سيپاتتارىمەن، تەرەڭ عىلىمي نەگىزدە ابدەن، داۋسىز ورنىقتىرۋعا ۇلكەن ەڭبەك ءسىڭىردى.
ادەبيەت تاريحىن داۋىرلەۋدىڭ ماسەلەسى ءارى كوپ، ءارى كۇردەلى. سونىڭ ىشىندە تاقىرىن اياسىنان اۋىپ كەتپەس ءۇشىن، ءبىز ادەبيەت تاريحىندا «زار زامان» اتالعان داۋىرگە بايلانىستى ايتىلعان وي-پىكىرلەرگە، سونان تۋىنداپ جاتاتىن ءقايسىبىر عىلىمي، تانىمدىق ماسەلەلەرگە عانا ارنايى توقتالۋدى ماقسات تۇتتىق. بۇل توڭىرەكتە قىرۋار ماسەلەلەر اقتارىپ -توڭكەرۋدى، جۇيەلەۋدى كۇتىپ جاتقانى انىق.
مۇحتار اۋەزوۆ زار زامان، وتارشىلدىق ءداۋىر ادەبيەتىندەگى ۋاقىت مەرزىمىن ىشتەي XVIII عاسىردىڭ سوڭى مەن XIX عاسىر ادەبيەتىنە جاتقىزدى. بۇل جىكتەۋدى كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر XVIII عاسىرداعى ادەبيەت تاريحى دەپ جالپىلاي ءبولدى.
قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن داۋىرلەۋ ماسەلەسىندە ەڭ اۋەلى قاي داۋىردەن باستايمىز، ادەبيەت تاريحىنا كىمدەر ەنۋى كەرەك دەگەن جايلار تۇردى. قانداي-قانداي تۇتاس كەزەڭدەر بولعانى سارالانادى. ءار ءداۋىردىڭ ادەبيەتى — ول ءبىرتۇتاس قازاق حالقىنىڭ ادەبيەتى. ول ادەبيەتتە قاي داۋىردە بولماسىن ءتۇرلى اعىم، سارىن، باعىت، باعدار، ءمان - مازمۇن (ۋاقىت، ساياسي-الەۋمەتتىك، تاريحي جاعداي تۋعىزعان) بولدى. ماسەلەن، ۇلت-ازاتتىق سارىن قازاق ادەبيەتىنىڭ ءون بويىندا جاتىر. شوقان، ىبىراي، احمەت بايتۇرسىنوۆ، حالەل دوسمۇحامەد ۇلى، مۇحتار اۋەزوۆ، ساكەن سەيفۋللين، ءسابيت مۇقانوۆ نەگىزدەپ، كەيىن كەڭ ارنالارعا ۇلاسقان قازاق ادەبيەتىنىڭ عىلىمي كلاسسيفيكاسياسى دا ءبىر عانا داۋىرگە سىيمايدى. ول — جۇزدەگەن جىلدار بويى جاسالعان حالىق ادەبيەتىنىڭ تۇتاس ەنشىسى. ورتا عاسىرلىق ادەبي ەسكەرتكىشتەردەن كەيىنگى جىر ۇلگىلەرىن، ناسيحات، ۇگىت ءماندى تولعانىستاردى كەپ ۇشىراتۋىمىز كەزدەيسوقتىق ەمەس.
زار زاماندى ادەبيەتتىڭ تۇتاس ءبىر ءداۋىرى دەپ ەمەس (ول داۋىردە باسقا اعىم - سارىن دا بولۋى زاڭدىلىق — ك،. م.)، قازاق ادەبيەتىندەگى زار زامان اعىمى دەپ، جانە ونى تىكەلەي ورىس وتارشىلدىعى ءتۇرلى ساياسي اكتىلەردى ىسكە اسىرۋدى ماقسات ەتىپ، اقىرى تىندىرىپ بولعان ءداۋىر — وتارشىلدىق ءداۋىر اياسىنداعى ادەبي اعىم، وزىندىك وزگەشەلىك، بولەكشەلىگى بار باعىت رەتىندە قاراستىرۋ، ءتىپتى سول XIX عاسىردىڭ وزىندەگى، XX عاسىر باسىنداعى وزگەشە باعىت، سارىندارمەن ارالاستىرماۋ قاجەت.
وكىنىشكە وراي، عاسىر باسىنداعى بارىمىزدى تۇتاستاي باعالاۋعا، سارالاۋعا ۇمتىلىس ونداعان جىلدارعا ءتۇرلى سەبەپتەرمەن كەشەۋىلدەدى. سوندىقتان كوپتەگەن زەرتتەۋشى تەكتەن-تەككە الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىپ وتىرعان جوق. وزگە جۇرتتار ءسويتىپ جاتىر، ءبىز بۇيتەيىك دەگەن سىرت تۇرلەنۋدەن قۇتىلدىق. وزىمىزدىكى ءوزىمىز تانىپ، ءوز باعامىزدى بەرۋگە قاقىمىز بار ءوزىمىزدىڭ ءىشىمىزدى ءوزىمىز الماساق، ءوز وبالىمىز وزىمىزگە. وركەنيەتتى ەلدەردىڭ ادەبيەت تاريحىن جاساۋداعى عىلىمي كونسەپسيالارىنىڭ تاجىريبەلەرىن ەسكەرە وتىرۋ قاجەت. عالىمدارىمىزدىڭ ادەبيەت تاريحىن داۋىرلەۋدەگى ءتۇرلى كەزەڭدەرىنە كەلىسە وتىرىپ، وزگەرىس ەنگىزۋ دە، جەتىلدىرۋ دە قاجەت. ماسەلەن، ءبىر XIX عاسىردىڭ ءوزىن ەكىگە ءبولىپ ءجۇرمىز.
مۇحتار اۋەزوۆ «ادەبيەت تاريحىندا» قازاق ادەبيەتى تاريحىن داۋىرگە ءبولۋدىڭ العاشقى ايعاقتارىن جاساپ، ادەبيەتىمىزدى حالىق اۋىز ادەبيەتى جانە زار زامان اقىندارى دەگەن مەجەلەرگە ءبولىپ قاراستىرادى. زار زامان ادەبيەتى جاساعان ءداۋىردى ءجۇز جىلدىق ءداۋىر دەپ بولەدى. ءسابيت مۇقانوۆ XVIII—XIX عاسىر ادەبيەتىن داۋىرلەۋدە زار زامان ادەبيەتىن بولەك الىپ قاراستىرادى.
«ادەبيەت تاريحى» وقۋلىعىنىڭ جۇيەسىن سارالاي وتىرىپ، عالىم مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ ادەبيەت تاريحىنداعى م. اۋەزوۆ بولگەن ءجۇز جىلدىق كەزەندى وتارشىلدىق ءداۋىر ادەبيەتى24 دەپ اتاۋدى ۇسىندى؛ قازاق ادەبيەتى تاريحىن داۋىرلەۋدى قايتا قاراۋ ماسەلەسىن قورعايدى.
راسىندا دا، ادەبيەت تاريحىن داۋىرلەۋ ماسەلەسى اياقتالماعان پروسەسس.
زەرتتەۋشىلەر بۇعان گۇرلى قيسىندى پرينسيپتەرمەن كەلىپ، ءوز وي - تۇجىرىمدارىن ۇسىندى، ءتۇرلى قيسىندى، ادەبيەتتانۋ عىلىمىمىز ءۇشىن اسا قۇندى قورىتىندىلار جاسادى.
سوڭعى جىلداردا ادەبيەت تاريحىنا حرونولوگيالىق تارتىپپەن كەلىپ، ونان ءورى ادەبي اعىم، باعىت، سارىنداردى ورنىقتىرۋ، ايعاقتاۋ پروسەسىن كۇشەيتە جۇرگىزۋ تەندەنسيا بەل الىپ كەلەدى. ايتپەسە، قيلى سيپاتتى، ءتۇرلى مازمۇندى ادەبيەتتىڭ ارا جىگى I جارتىسى، II جارتىسى دەگەن ءدال شەكپەن ءبولىپ تاستاۋعا كونە مە؟ كونبەيدى. ال، بەلگىلى ءبىر عاسىر ادەبيەتىندەگى اعىم، ارنالاردى اجىراتۋ، ايقىنداۋ، ورنىقتىرۋ جاعىن قاراستىرۋ كوپ ماسەلەنى شەشىپ الۋعا باستايتىنى ءسوزسىز.
ماسەلەن، زار زامان اعىمىن وتارشىلدىق ءداۋىر ادەبيەتىنىڭ بار سيپاتىن بويىنا دارىتقان باعىت دەپ قاراۋعا بولمايدى، سول وتارشىلدىق داۋىردەگى اسا ايقىن، اۋقىمدى ادەبي - ساياسي اعىم رەتىندە الىپ قاراستىرعاندا عانا وزىندىك سىرىن اشارى حاق. وتارشىلدىق داۋىردەگى ادەبيەتتىڭ ءوزى جانر جاعىنان، قوعامدىق-الەۋمەتتىك سيپاتى جاعىنان بىرنەشە تۇجىرىممەن شەكتەۋگە كەلمەيتىن اسا ۇلكەن ادەبيەت. ماسەلەن، اباي پوەزياسى تەك زار زامان اعىمىنا تەلىپ قويۋعا كەلمەيتىن ۇلان-عايىر الەم.
بىزدىڭشە، ادەبي اعىمداردى، داۋىرلەردى ايعاقتاۋدا ءقايسىبىر جاعدايدا شەكتەۋلى شارتتىلىقتارعا بارۋدىڭ دا زيانى جوق. اۋەلى ءبىر قايىرىپ الىپ، ءارى قاراي تاراتا بەرۋگە كەسەلىن كەلتىرمەيتىن شارتتىلىقتى تاپقان ءجون. كەزىندە مۇحتار اۋەزوۆ زار زامان اقىندارى تۋرالى تۇجىرىمدار جاساعاندا ءقايسىبىر مەجەلەرىنىڭ شارتتى ەكەندىگىن بىلمەيدى دەي الماس ەدىك.
ارينە، XIX عاسىر ادەبيەتىن ەكى كەزەڭگە ءبولىپ كەلە جاتۋىمىزدىڭ ءوزى سول ادەبي اعىمداردىڭ، وزگەشەلىكتەردىڭ، سارىنداردىڭ ارا جىگىن اشۋ ءۇشىن قولدانىلعان شارتتىلىق سياقتى. ال كۇندەردىڭ كۇنىندە، XIX عاسىر ادەبيەتىندەگى مىنا ادەبي اعىم، مىنا باعىت، مىنا سارىن دەگەندەي جىكتەۋلەردىڭ تۇپكىلىكتى ورنىعاتىنى كۇمانسىز. پروفەسسور بەيسەنباي كەنجەبايەۆ قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن داۋىرلەۋدە XIX عاسىر ادەبيەتىن ەكىگە بولمەيدى، سىنشىل ادەبيەت دەپ تۇتاس باعا بەرەدى. ياعني، اعىمداردى، باعىت - سارىندى، ەرەكشەلىكتەردى عالىم ءار ءداۋىردىڭ ىشكى تالداۋىنا قالدىرىپ وتىر.
زار زامان اعىمى وتارشىلدىق ءداۋىردىڭ كوپ وزگەشەلىگىن قامتىعان ۇلكەن ادەبي باعىت. ول داۋىردە وزىندىك ساياسي، تەوريالىق بار وزگەشەلىگىمەن جاڭا سيپاتتا، الەمدىك دەڭگەيدەگى، ەۋروپالىق ماندەگى جاڭا جازبا ادەبيەتتىڭ دە تۋىپ، جاساعانى، ايتىس ونەرىنىڭ دە قانات جايعانى، ءتۇرلى قيسسا - داستانداردىڭ تۋعانى، سال-سەرىلەر ونەرناماسىنىڭ ورىستەگەنى بەلگىلى.
م. مىرزاحمەتوۆ «وتارشىلدىق ءداۋىر ادەبيەتى» زەرتتەۋىندە ساياسي-الەۋمەتتىك سىرلارعا باسا توقتالعانىمەن، ادەبيەتتىڭ وزىندىك ىشكى سيپات - ەرەكشەلىگىنىڭ ءوزىن سول ساياسي احۋالدى ايتۋدىڭ، كورسەتۋدىڭ نەگىزى ەكەندىگىن كولدەنەڭ تاستاپ وتىرادى.
«XIX عاسىر مەن XX عاسىر باسىنداعى ارالىقتا دامىعان، زامان تالابىنا وراي جانرلىق، ستيلدىك سوپىلىقتاردى، يدەيالىق تاقىرىپتىق ەرەكشەلىكتەردى تۋدىرعان كوركەم شىعارمالاردىڭ ءبارى دە نەگىزىنەن ساياسي-الەۋمەتتىك ليريكا شەڭبەرىندە جىرلانىپ. وزەكتى ءبىر سارىندى توسەنىش ەتتى. وسى سەبەپتى سوز ەتكەلى وتىرعان داۋىردەگى ادەبيەت تاريحىن داۋىرلەگەندە ونى بۇزىپ-جارماي - اق ءبۇتىن قالپىندا "وتارشىلدىق داۋىردەگى ادەبيەت" دەپ اتاۋىمىز كەرەك» دەپ تۇجىرىمدادى.
م. اۋەزوۆ ءجۇز جىلدىق ءداۋىر دەپ بولگەندە XVIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى تۇتاستاي ەنەتىن ەمەس پە ەدى؟ م. مىرزاحمەتوۆ ونى ۇمىتىپ وتىرعان جوق. داۋىرلەۋ ماسەلەسىندەگى ءوز ويىن باسقاشا قيسىندارمەن نەگىزدەگەندىكتەن دە قوسپاي وتىر.
قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا «زار زامان ءداۋىرى» بۇعان دەيىن اعىم، باعىت ەمەس، تۇتاس ءداۋىر سيپاتىندا دا قولدانىلىپ، ايتىلىپ كەلەدى، سولاي قالسا قايتەر ەدى دەسەك، XIX عاسىر، XX عاسىر باسىنداعى بارشا ەرەكشەلىكتى قۇرساۋلاپ تاستاۋعا باستايتىن سياقتى. سوندىقتان «زار زامان» اتاۋىن ادەبيەتىمىزدىڭ ۇزاق تاريحىنداعى ايتۋلى دا ايبىندى، ايدىندى اعىم رەتىندە الىپ قاراپ، ونىڭ وزىندىك كوركەمدىك سيپاتتارىن، عىلىمي-تەوريالىق نەگىزدەرىن جۇيەلەپ، سول اعىمعا ەنۋگە ءتيىستى ءاربىر اقىن-جىراۋدىڭ ادەبيەت مۇراسىن سول نەگىزدە تۇجىرىمداۋ قاجەت. ماسەلەن، شورتانباي شىعارمالارى قانداي-قانداي سيپاتتارىنا بايلانىستى وسى اعىمعا جاتقىزىلدى، جاتقىزىلۋعا ءتيىس دەگەن ماسەلەگە وي جىبەرەيىك. دۋلاتقا دا، مۇراتقا دا، نارمانبەتكە دە سول عىلىمي، كوركەمدىك، ساياسي-الەۋمەتتىك سيپاتتامالار نەگىزىندە كەلگەن تۇستا، ءارى قاراي تارامداپ اكەتەر سوقتالى، سۇبەلى ارنالار از ەمەس. سەبەبى ءبىز كوبىنە ول ادەبيەتتىڭ — زار زامان ادەبيەتىنىڭ تاقىرىپتىق ورتاقتىعىنان الىستاي الماي ءجۇرمىز.
كوركەمدىك سيپات: ءداستۇرى، جاڭالىعى، ءتۇرى، ولەڭ ولشەمى، كوركەمدەۋ قۇرالدارى ت.ب. سياقتى تازا ەستەتيكالىق تانىم تۇرعىسىنان كەلگەندە زار زامان اعىمىنا ورتاق ايعاقتار كوپتەپ تابىلادى. وسى ورايدى م. ءماعاۋيننىڭ XV—XVIII عاسىرلارداعى جىراۋلار پوەزياسىن ءتۇر، ەرەكشەلىك جاعىنان تۇيىندەۋى، سيپاتتاۋى سياقتى زەرتتەۋ، زەردەلەۋلەر XIX عاسىر ادەبيەتىندە اسا قاجەتتىلىگى بايقالادى.
ارنايى وقۋلىق جاساعان پروفەسسور X. سۇيىنشالييەۆتىڭ سول ۇلكەن ادەبيەتتىڭ وكىلدەرىنە بەرگەن باعا، انىقتامالارى ەسكەرىلە وتىرىپ دامىتار، جەتىلدىرەر شارۋا دا از بولماسا كەرەك.
قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ 1957 جىلعى «قازاق حالقىنىڭ ادەبي - پوەزيالىق جانە مۋزىكا مۇراسىن زەرتتەۋدىڭ، سىن تۇرعىسىنان قاراپ پايدالانۋدىڭ جايى جانە ونى جاقسارتۋ شارالارى تۋرالى» قاۋلىسى قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنا جاڭا ءبىر ارناعا تۇسۋگە قوزعاۋ سالدى. جاڭانىڭ ءبارى جاقسىلىق، جەتىستىك بولا بەرمەيتىنىن ەستە ۇستاي وتىرىپ، سول تۇستا ءقايسىبىر جابۋلى جاتقان قاقپاقتاردىڭ قوزعالىسقا ءتۇسىپ، سىرەسىپ قاتقان توڭداردىڭ ءجىبي باستاعانى، ورىندى-ورىنسىز كوپ اڭگىمەنىڭ ورتاق پايداعا اپارار باعىتى بەلگىلەنگەنى داۋسىز. سونىڭ نەگىزىندە قىزۋ ادەبي، عىلىمي ايتىستار ءوتتى. جيىنتىق ءتۇرى 1959 جىلى 15—19 ماۋسىم ارالىعىندا وتكەن قازاق ادەبيەتىنىڭ نەگىزگى پروبلەمالارىنا ارنالعان عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنسياسى بولدى.
ادەبي مۇرانى زەرتتەۋ، كادەگە اسىرۋ جايى جان-جاقتى ءسوز بولىپ سول كەزدەگى جەتەكشى كۇش — پارتيالىق ساياساتتىڭ توتە تارتقان بەتىنە قارايلاۋ باسىم بولعانىمەن، مازمۇندى، ماسەلەلى كەڭ اڭگىمە ءوتتى.
وسى كونفەرەنسيادا اۋىزعا اسا كوپ تۇسكەن، ادەبي مۇراسى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە وز باعاسىن العان ادەبيەت وكىلى — زار زاماننىڭ ازۋلى اقىنى شورتانباي بولدى.
كونفەرەنسيا ادەبيەت تاريحىن بەلگىلى ءبىر جۇيەگە سالۋ، ونىڭ دامۋ جولدارىنىڭ جەلىسىن تارتۋ ءىسىن ءبىرشاما قوزعالىسقا سالدى. ءبىراق ءقايسىبىر تۇستا كونە - كەرنەۋ بۇرا تارتۋشىلىقتىڭ نە سەبەپتى بەل العانىن بۇگىن بىلمەي وتىرمىز دەسەك، قيسىنسىز. دەگەنىمەن ايتىلعان، تۇجىرىمدالعان ماسەلەلەر جايىندا ب. كەنجەبايەۆ قىنجىلا ايتقانىنداي، ونسىز دا كوپ ۋاقىتى قارا شارۋاعا جۇمسالعان ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ جالپى دامۋىنا، بىلايعى ورىسىنە كونفەرەنسيانىڭ ىقپالى بولعانىن ۇمىتۋعا ءتيىستى ەمەسپىز.
ادەبي مۇرانى تانۋ، باعالاۋ توڭىرەگىندە ءدال وسى كونفەرەنسيادا ايتىستىڭ ۋشىعا تۇسۋىنە ءبىر سەبەپ — «كوركەم - ونەر — كوركەمونەر ءۇشىن» قارسىلىق، تاپ بولعان قوعامدا — ادەبيەت تاپتىق دەگەن بۇلجىمايتىن تەوريالار كوپ ەسەر ەتتى.
كاجىم جۇمالييەۆ ادەبيەتتانۋداعى «ءبىرىڭعاي اعىم» — «ەدينىي پوتوك» دەگەنگە باسا نازار اۋدارىپ ، ونىڭ ءمانى ادەبيەتتىڭ تاپتىق قاسيەتىن جوققا شىعارۋعا تىرىسۋشىلىق دەپ تۇجىرىمدادى. زار زامان اعىمى دەپ كونفەرەنسيانىڭ ءون بويىندا ءبىر-اق جەردە — ب. سۇلەيمەنوۆ سوزىندە ايتىلدى.
XIX عاسىرداعى ادەبي مۇراعا بايلانىستى كەڭ سويلەگەن عالىم ىسقاق دۇيسەنبايەۆ 20—30 جىلدارى بەرىلگەن باعامىز قاتە، سوندىقتان سوڭعى جىلدارداعى تۇجىرىمداردى نىعىزداي بەرۋ قاجەتتىگىن اڭعارتتى.
«ءبىر توپ سىنشىلار مەن ادەبيەت تاريحىن زەرتتەۋشىلەر (اسىرەسە م. اۋەزوۆ، س. مۇقانوۆتى، ق. جۇمالييەۆتى مەڭزەيتىندەي، ءبىراق اتاماندى — ق. م.) شورتانباي اقىننىڭ شىعارمالارىن حالىقتىق تۋىندى دەپ، ونىڭ ءسوزىن سىنشىل رەاليزمنىڭ وكىلى، بۇقارا كوپشىلىكتىڭ جىرتىسىن جىرتقان حالىقشىل اقىن دەپ تاپسا، ەكىنشى ءبىر توپ ادەبيەتشىلەر سول اقىننىڭ ولەڭ-جىرلارىنا باعا بەرگەندە شورتانبايدىڭ كوزقاراسىنداعى قايشىلىقتاردى دا ايتۋعا تىرىسىپ، ءبىرلى-جارىم سىن ايتقان بولدى.
ال ءوز كوزقاراسىندا دا عالىمنىڭ شىندىقتان اتتاپ وتە الماي قالعان تۇستارى دا از ەمەس. ءا دەگەندە شورتانباي ەسكىشىل، يسلامعا سۇيەنگەن، فەودالدىق قوعام جوقشىسى دەگەن تۇجىرىمداردى توگىپ - توگىپ الىپ، اقىننىڭ ساناسى كەرتارتپا بولا تۇرا ولەڭىندە كەيبىر تۇرمىس شىندىعى كورسەتىلىپ وتىراتىن تۇستار بار دەيدى.
مۇحتار اۋەزوۆ ابىلاي داۋىرىندەگى زار زامان اقىندارىن ەكى جىككە ءبولىپ قاراعان-دى. ءبىرى — كەلەر كۇننىڭ جۇمباعىن شەشىپ، ەلگە ۇلگى، وسيەت ءسوز سويلەيتىن، بولجاۋ ايتقان قاريا. ەكىنشىسى — تولعاۋ ايتقان جىراۋ. قارياسى — اسان. جىراۋى — بۇقار. بۇل جەردە مۇحتار اۋەزوۆتىڭ اسان قايعىعا بايلانىستى ويىنىڭ مانىنە از توقتالا كەتەيىك. ابىلاي داۋىرىندە ءومىر سۇرمەگەنىمەن شارتتى تۇردە حان ماڭىندا بولۋعا ءتيىستى اقىلشى قاريالاردىڭ جيىنتىق بەينەسى رەتىندە اتالعانى انىق. ويتكەنى اسان م. اۋەزوۆ پايىمداۋىندا دا ەڭ الدىمەن ەلدىڭ اقىلشى كەمەڭگەرى، زاماننىڭ سىنشىسى، قىراعىسى. زار زامان اعىمىنا م. اۋەزوۆ XIX عاسىردا جاساعان اقىنداردىڭ ءبارىن كىرگىزەدى:
«بۇقار جىراۋدان سوڭ XIX عاسىرداعى زار زامان اقىندارىنىڭ باسى — ماحامبەت. ودان كەيىنگىلەرى شورتانباي، مۇرات، التىنسارى ۇلى، بۇلاردان سوڭعى ءبىر بۋىپ ابايمەن تۇستاس اقىندار». نارمانبەت، شەرنياز، دوسقوجا، كۇدەرى قوجا، نىسانباي زامانى ابىلاي زامانى ەمەس، ەندى ءىس قانا قالعان، الىستان تولعاپ، ويعا تارتامىن دەپ وتىرۋعا بولماي قالعان زامان ەكەنىن ۇعىندىرادى.
«بۇقار جىراۋ زامانىنان كەلە جاتقان بۇرىنعى الەۋمەتشىلدىك، ويشىلدىق سارىنىنا ماحامبەت زامانىندا ىسشىلدىك قوسىلسا، كەيىنگى اقىنداردىڭ اقىندار تۇسىندا جاڭا ەسەر سياقتى بولىپ ءدىن مەن مادەنيەت ءيسى كىرە باستادى (استىن سىزعان ءبىز — ق.م.).
مۇحتار اۋەزوۆ ءجۇز جىلدىق ءداۋىر ادەبيەتىن ءۇش كەزەڭگە ءبولىپ، ءار ۋاقىتتىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگىن، ورتاق سارىن اياسىنداعى وزگەرىستەرىن اتاپ-اتاپ كورسەتىپ وتىر:
1. الەۋمەتشىل، ويشىلدىق سارىنى — بۇقار زامانى.
2. ىسشىلدىك — ماحامبەت.
3. ءدىن مەن مادەنيەت — ىبىراي.
وسىنداعى ءبىر عانا ءدىن توڭىرەگىندە، ءدىني-اعارتۋشىلىق سارىن جونىندە بۇگىنگى ادەبيەتتانۋ عىلىمى قاراستىرا تۇسەر كوپ جاي بۇعىپ جاتىر...
«زار زاماننىڭ تۇسىنان بەرى قاراي ءدىن سارىنى ءبىزدىڭ ادەبيەتتە جىلدان جىل وتكەن سايىن ۇلكەنىرەك ورىن الادى. باسى شورتانبايدان باستالعان دىنشىلدىك (بۇل جەردە ءمىن رەتىندە ايتىلىپ وتىرعان جوق — ق. م.)، XIX عاسىردىڭ اياعىنا كەلگەندە تولىپ جاتقان دا قيسسالارىنا كەلىپ سوعادى».
مۇحتار اۋەزوۆ زار زاماندى ادەبيەتتەگى ەلەۋلى باعىت رەتىندە جان-جاقتى نەگىزدەۋدىڭ ماسەلەلەرىن قويدى. «قازىرگى قاراستىرىلعالى وتىرعان زار زامان اقىندارى: — سول ەل قامىن سوزبەن جوقتاعان جوقشىلار. بۇلاردىڭ تۋىسى مەن باعىت سارىنى ەل باسىنا كەلگەن تاريحي داۋىردەن تۋعاندىقتان، بارلىق اقىندى تاريح كولەمىندە قاراستىرۋ كەرەك».
تاريحىمىزدىڭ كوتەرىلمەي، جازىلماي جاتقان كوپ سالاسى بار ەكەنىنە عىلىمي قاۋىمنىڭ نازارىن اۋدارعىم كەلەدى. جانە ول كەزەڭدەگىنى بۋرجۋازياشىل نەمەسە اعارتۋشى -دەموكراتتىق دەپ ايىرا سالماي، ىشكى كوركەمدىك ەرەكشەلىكتەرىنە، ەستەتيكالىق قادىر-قاسيەتىنە قاراي تالداپ زەرتتەۋىمىز كەرەك... ويتكەنى ءومىردى رەاليستىك، رومانتيكالىق، ساتيرالىق، سيمۆوليكالىق تۇرعىدان بەينەلەگەندە قازاقتىڭ كوركەمدىك تانىم - تالعامىندا تالاي جاڭا سيپاتتار پايدا بولعانى داۋسىز. وسى ءداۋىردىڭ ساياسي - الەۋمەتتىك مانىنە سوسيولوگيالىق تۇرعىدان كوبىرەك كوڭىل بولگەندىكتەن كوركەمدىك، ونەرپازدىق ماسەلەلەردى زەرتتەپ ءبىلۋىمىز جەتىسپەي جاتقانىن اشىق مويىنداۋىمىز كەرەك، — دەيدى.
جالپى ادەبيەتىمىزدىڭ تاريحىنداعى كەزەڭدەردى، داۋىرلەردى اجىراتىپ الۋ ماسەلەسىمەن ءبىر قارالۋعا ءتيىستى ءتۇرلى باعىتتار — ماسەلەن، ورىس ادەبيەتىندەگى كلاسسيسيزم، سەنتيمەنتاليزم، رومانتيزم، رەاليزم دەگەن سياقتى، ءتۇرلى اعىم، سارىنداردى اجىراتىپ ايعاقتاۋ، بولۋ، ب. كەنجەبايەۆ ايتقانداي نە تازا تەوريالىق، تاريحي بولعانى جون. 1959 جىلعى كونفەرەنسيادا ب. كەنجەبايەۆ ادەبي مۇرا جاساپ كەتكەن دارىنداردى بىردە كاسىبىنە (كىتابي)، بىردە يدەياسىنا (اعارتۋشى - دەموكراتيالىق) قاراي بولۋ دە دۇرىس ەمەس دەگەنى — اسا قيسىندى پىكىر.
ءقايسىبىر ءداۋىردىڭ ادەبيەتى ءوزىن ىشتەي سارالاۋعا ءزارۋ. كەزەڭ، داۋىرگە تۇتاس ءبولىپ، باعىت -اعىمدارعا ىشتەي اجىراتۋ قاجەت. زار زامان — بەلگىلى ءبىر مولشەردە تۇجىرىمدالعان باعىت، اعىم. باعىتتى — ساياسي، تاريحي ەرەكشەلىگىنە، اعىمدى — سودان تۋعان كوركەمدىك وزگەشەلىكتەرىنە قاراي قاراستىرعان ابزال.
زار زامان اعىمى جايلى سوز بولعاندا م. اۋەزوۆتىڭ «ادەبيەت تاريحىنداعى» كونسەپسياسىن عىلىمي نەگىز ەتۋگە ءتيىسپىز. اۋەزوۆ الەۋمەتتىك استار جاعىنان دا، مازمۇندىق ەرەكشەلىك جاقتان دا، كوركەمدىك ولشەم - وزگەشەلىكتەر — ءتۇر، ءداستۇر، وزگەرىس، قولدانىس، جانر ت.ب. جاقتاردان جان - جاقتى تالدادى.
ءجۇز جىلدىق ءداۋىردىڭ ساياسي سيپاتىن مەيلىنشە جان - جاقتى قامتىعان عالىم سول ءداۋىردىڭ زار زامان اتالىپ وتىرعان ادەبيەتىنە بايلانىستى بىرنەشە باستى-باستى تۇجىرىم جاسايدى:
1. زار زامان ادەبيەتىن تۋعىزۋشىنىڭ ءبىرى جىراۋلار بولعانى بەلگىلى. م. اۋەزوۆ قازاق ادەبيەتىندە جىراۋ قايدام ميسسيا اتقاردى، ونىڭ ءومىرى، ولەڭى نەمەن ەرەكشەلەنەدى دەگەن ماسەلەنى مول قامتىدى.
2. جازبا ادەبيەتكە اۋىسۋ سەبەپتەرىم، ول ادەبيەتتىڭ جالپى ادەبيەتتەن ايىرماشىلىق، وزگەشەلىگىم ءسوز ەتتى.
3. زار زامان ادەبيەتىندەگى تاريحي جىرلاردى تەوريالىق، ءمان-مازمۇن جاقتان تالدادى، سول ادەبيەت تۇسىندا تۋعان ءتۇر دەپ تانىدى.
4. زار زامان ادەبيەتى كىمنەن باستالىپ، كىممەن اياقتالادى دەگەندى اتاپ كورسەتتى.
5. زار زامان ادەبيەتىنىڭ نەگىزگى سارىندارىم ايعاقتادى.
6. زار زامان ادەبيەتىن جانر، ءتۇر، ولەڭ ۇلگىسى جاعىنان بار لادى.
7. بۇل ادەبيەتتى دامۋ، وزگەرۋ سەبەپتەرىم اتاپ، 3 كەزەڭگە ءبولىپ كورسەتتى.
8. زار زامان اقىندارىن قايسىسىندا قاي سارىم باسىم بولعانىم سارالادى.
9. بىلايعى زەرتتەۋ، ىزدەمەس مىندەتتەردى تۇجىرىمدادى.
ءجۇز جىلدىق داۋىردەگى زار زامان اعىمىنا م. اۋەزوۆ «XIX عاسىردا بولعان اقىنداردىڭ ءبارى كىرەدى»، — دەگەن ويى نارمانبەتپەن تۇيىقتايدى. «زار زاماننىڭ ارتقى اقىمى XIX عاسىر مەم XX عاسىردىڭ جاپسارىندا ءومىر ءسۇرىپ، سول كەزدە ولەڭ ايتقام نارمامبەت زامان زارىنىڭ ەڭ اقىرعى كۇيىم شەرتىپ، توقتاعام وسى اقىم... وسىنىڭ زامانىمەن، وسىدان كەيىنگى داۋىردە زار، كۇي قازاق ادەبيەتىنەن بىتەدى» . سەبەبى، قالىڭ ەل بۇرىنعى كوپ تىلەكتى كەمىتىپ، قۇلدىققا، قورلىققا، تارشىلىققا ەتى ۇيرەنىپ، ءولىپ كەتكەن، جاڭا زامان جەتەگىنە جۇرۋگە ىنتىق بولا باستاعان.
زار زاماننىڭ ارتقى اقىنى نارمانبەتتىڭ ادەبيەتتىڭ ءبىر عاسىرلىق ءداۋىرىن «سارىارقا» جوقتاۋىمەن تىندىرعانىن تۇجىرىمدايدى.
سارىارقا، سارقىراعان سۋىڭ قايدا،
تۇندە شىق، كۇندىز مۇنار، بۋىڭ قايدا.
نايزاعاي جارق-جۇرق ەتىپ نوسەر قۇيعان،
كوك جاسىل، كەمپىرقوساق تۋىڭ قايدا...
كۇردەلى، شەشىلگەننەن شەشۋىن كۇتىپ جاتقانى كوپ شارۋا — ادەبيەتتەگى باعىت، اعىم، سارىندار جايى. بۋرجۋازياشىل - ۇلتشىلدىق، اعارتۋشىلىق - دەموكراتيالىق باعىت، ءدىني - اعارتۋشىلىق اعىم، ۇلت-ازاتتىق سارىن، الەۋمەتتىك، ويشىلدىق سارىن، ۇگىت-ناسيحات سارىنى، ءداستۇرلى فيلوسوفيالىق باعىت ت.ب. دەگەندەي تىركەس - ۇعىم ءبىزدىڭ ادەبيەتتانۋ عىلىمىمىزدا از قولدانىلمايدى.
1959 جىلعى كونفەرەنسيادا م. سيلچەنكو «وب وسنوۆنىح تەندەنسياح ي ناپراۆلەنيي كازاحسكوي ليتەراتۋرى 80— 90-ح گودوۆ XIX ۆەكا» دەگەن ارناۋلى بايانداما جاسادى. ءبىراق، وكىنىشكە وراي، ساياساتتىڭ ىقپالىمەن، بۇل ماسەلەگە شىنايى عىلىمي كىرىسۋ بايقالمادى، عىلىمي تۇجىرىم جاسالمادى.
«پريامايا يدەينايا سۆياز تۆورچەستۆا مۋراتا س پوەزيەي شورتانبايا ي وبششنوست يح نايبولەە حاراكتەرنىح رەچيەۆىح وبوروتوۆ («زار زامان»، «تار زامان» شورتانبايا، «سۋم زامان» — مۋراتا) پوزۆوليايۋت گوۆوريت س پرودولجايۋششەيسيا تەندەنسيي، ۆ وسنوۆنوم رەاكسيوننوي، وحرانيتەلنوي ي پروتيۆوبورستۆۋيۋششەي س پروسۆەتيتەليامي» .
ادەبيەت تاريحىندا ءدىنشىل، ءدىني سارىن ۇعىمدارى بولعانىمەن، سول دىنشىلدىك، ءدىني، سونىڭ ىشىندە XIX عاسىر ادەبيەتىندەگى ءدىن جايىن ارنايى قاراستىرۋ — زار زامان اعىمىنىڭ بەتىن اشا تۇسەر جاي.
ادەبي مۇرامىزداعى، سونىڭ ىشىندە زار زامان ادەبيەتىندەگى ءدىن سارىنى، مۇسىلماندىق شارتتارى بولۋى — ءتىپتى دە دىنشىلدىك ەمەس.
بولسا دا جاعىمدى، ماعىناداعى دىنشىلدىك ول — ادەبيەتىمىزدىڭ تاريحىندا ەجەلگى ەسكى زامانداردان جاساپ كەلە جاتقان يماندىلىق يدەياسىنىڭ تولىسا ءتۇسۋى، زامانعا قاراي ءمانىن، ماقساتىن ايقىنداي ءتۇسۋى.
حالەل دوسمۇحامەد ۇلىنىڭ مىنا ءبىر تۇجىرىمىندا XIX عاسىر ادەبيەتىندەگى كوركەمدىك اعىم، باعىت، سارىنداعى ءدىن جايىنىڭ ءتۇپ - توركىن سىرى جاتقان سياقتى. «قازاقتىڭ جازبا ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن مۇسىلمانشا وقىعان، ساۋاتتى اقىندار سالعانى ءسوزسىز. سوندىقتان دا جازبا ادەبيەتىنىڭ العاشقى ۇلگىلەرىن حالىق پوەزياسىنىڭ ءدىني جانە عيبراتتىق تۇرلەرىنەن ىزدەۋ قاجەت» .
ولار ايتسا، اقىرەتتى ايتسا — ادامشىلىعىڭدى، كىسىلىك قاسيەتىڭدى، ءتاڭىرى — جاراتۋشىنىڭ وڭ كورگەن ءىسىپ ساقتا دەپ ۋاعىزدايدى. دۇنيەنى كەرمە، سەزبە، تانىما، ويلانبا، سوقىر سەنىم، كوزسىز قۇلشىلىقتا بول دەپ ەمەس، سەرگەك بول، سەزىمدى بول، تانىپ تاۋىپ ىستە دەپ ايتادى. «اقىرەتتە جالعان جوق، تارازىسى باسقا ءبىر بولەك»، — دەپ، كۇنى ەرتەڭ جاۋاپ بەرەر كۇنادان ساقتاندىرادى. ەسەڭگىرەپ، ەسى شىققان، الماعان زاماندا اللاسىنان جاڭىلعان پەندەنى جان، تون، ار تازالىعىنا تارتادى.
اتامىز — ادام پايعامبار
توپىراقتان جارالدى.
مۇسىلمان، كاپىر — حالىق بوپ.
سول زاماننان تارالدى.
«...تەك بيلەۋ سيستەماسىندا عانا ەمەس، قوعامدىق قۇرىلىستىڭ باسقا سالالارىندا دا جاڭا ءتارتىپ قابىلداندى. اكىمشىلىك، سوت قۇرىلىسى، سالىق، جەر، ءدىن، مادەنيەت ماسەلەلەرى جونىندە زاڭدار شىعارىلدى... ءدىن تۋرالى ەرەجە مۇسىلمان ءدىنىنىڭ ۋاعىزدارىنا تەجەۋ سالىپ، حريستيان ءدىنىنىڭ ىقپالىن ارتتىرۋدى كوزدەدى. بۇل مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ نارازىلىعىن تۋدىردى».
شورتانباي زامانىنداعى ادەبيەتتەگى، قوعامداعى ونىڭ ءوز شىعارمالارىنداعى ءدىني جايىنا، ءدىني سارىنى ماسەلەسى دەگەنگە توقتالعاندا ءدال سول زاماندا حالىق ىشىنەن ادەبيەت ۇلگىلەرىن جاتتاپ زەرتتەگەن، وعان باعا بەرگەن ۆ. ۆ. رادلوۆ پىكىرلەرى دە ءبىراز سىردىڭ استارىن اشادى. كەيىنىرەك شورتانبايعا ءدىنشىل، ءدىني دەگەن اتاقتىڭ اجىراماستاي بولىپ جابىسۋىنىڭ ءبىر ۇشىعى رادلوۆقا سۇيەنە سويلەۋدە جاتقان سياقتى. ۆ. ۆ. رادلوۆ ادەبيەت، حالىق جايلى تانىمدىق، عىلىمي ەڭبەكتەرىندە ەل ىشىندەگى ادەبيەت ۇلگىسىنە، تۇرىنە، سارىنىنا، ەرەكشەلىگىنە بارلاۋ جاسايدى. سەز جوق، ۆ. ۆ. رادلوۆتىڭ دا قازاقتاردىڭ قانشالىقتى دىنشىلدىگى جونىندە اقپار، مالىمەت جيىپ بەرۋى مىندەتتەلدى. عالىمنىڭ قازاقتار اراسىنداعى يسلام ءدىنىنىڭ جايىلۋىنا، جايىنا كاتىستى كوپتەگەن مالىمەتى بار. ادەبيەت ءتۇرىن ايعاقتاپ وتىرىپ ايتقاندا ەل جاعدايىن قامتي وتىرادى.
الايدا، رەسەي يمپەرياسىن حالىقتىڭ باسقا كۇيى كوبىرەك ىنتىقتىرعاندىقتان دا عالىم بار جۇمىسىنا سيپاتتاما بەرگەندە يمپەرياعا اسا قاجەت مالىمەتتەردى العا تارتا سويلەيدى.
«ءبۇل باسىلىمنىڭ I جانە II تومدارىندا جاريالانعان حالىق ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرى باسقا كوپشىلىك تايپالاس ءتارىزدى يسلام اسەرىنە بەرىلە قويماعان كونە شامان ءدىنىن ءالى دە بەرىك ۇستاعان وڭتۇستىك سىبىردەگى تۇركى تايپالارىنىڭ رۋحاني مۇراسىن قۇرايدى. ال مىنا ۇسىنىلىپ وتىرعان توم التايدىڭ تەرىستىگىن جايلاعان قازىرگى كەزەڭدە يسلام ءدىنىن تۇتىناتىن، تۇركى تايپالارىنا ارنالعان. ول تايپالاردىڭ رەتىن ءبىز تەرريتوريالىق جاعىنان دا، قوعامدىق جانە رۋحاني جاعدايىمەن دە مۋحاممەد دىنىندە جوق تۇرىكتەرگە ءبىر تابان جاقىن تۇراتىن قازاقتاردان باستايمىز».
XX عاسىردىڭ بارىسىندا قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن داۋىرلەۋ ماسەلەسىن، جانر، ءتۇر جاعىنان جۇيەلەپ - سارالاعان احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ادەبيەتتەگى ءدىني سارىنعا، جالپى دىنگە كوزقاراسىندا سول كەزدەگى يمپەريالىق ساياساتتىڭ سالقىنى سەزىلگەنمەن قازاق ادەبيەتىندەگى ءدىني سارىن جايلى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە بىزگە قۇندى مالىمەت، تۇجىرىمدار تاستاپ كەتتى. احاڭ قازاققا جازۋ دىنمەن كەلگەن دەيدى. ءدىن ۇيرەتۋشىلەردىڭ حالىققا ولەڭ ءسوزدىڭ وتىمدىلىگىن پايدالانىپ كوپ جايدا ءدىن ۋاعىزدارىن ولەڭ - قيسسالارمەن تاراتقانىن ايتادى. سول وي اعىنىڭدا شورتانبايعا نازار اۋدارا كەتەدى، «...قوجالاردىڭ، مولدالاردىڭ ىشىنەن شورتانباي، اقمولدا سياقتى اقىندار شىققاننان كەيىن جازبا سوزدەرى بىتپەگەن، ءدامدى». ءدىني سارىننىڭ قىر-سىرىنا احاڭ ءبىرتالاي بويلايدى.
«باستاپقى جازبا ادەبيەتىنىڭ باس ماقساتى — ءدىندى جايۋ، ءدىندى كۇشەيتۋ بولسا، سوڭعى ادەبيەتتىڭ باس ماقساتى — ءتىلدى ۇستارتۋ، ادەبيەتتى كۇشەيتۋ، كوركەيتۋ بولادى. ءسويتىپ، جازبا ادەبيەتتىڭ ءوزى ەكى داۋىرگە بولىنەدى: ءدىندار ءداۋىر، ءدىلمار ءداۋىر» .
بۇل پىكىردىڭ نەگىزىندە سول ءداۋىردىڭ باسقا شىعارمالارىنىڭ سيپاتىمەن بىرگە شورتانباي شىعارماشىلىعى دا قامتىلىپ وتىرعانى داۋسىز. بۇل جەردە احاڭنىڭ ول ادەبيەتتىڭ ساياسي استارىنا بارماۋ سەبەبى تۇسىنىكتى. سونىمەن بىرگە ءبىرىنشى كەزەككە XIX عاسىردىڭ ورتا شەنىندە اسا جاندانا تۇسكەن ميسسيونەرلىك ساياساتقا قارسىلىق رەتىندە بوي كورسەتىپ، ەتەك جايعان ءدىني-اعارتۋشىلىق مۇراتتارى شىققان. ول قۇبىلىستى ادەبيەت تاريحىندا قاشان، قالاي اتاساق تا ماقساتى سول بولعانى داۋسىز.
بايتۇرسىنوۆ انىقتاماسىندا:
حيكايات — ءدىندار ءداۋىردىڭ ونەگە ءۇشىن شىعارىلعان اڭگىمەلەرى. ول ءدىن ۇيرەتۋ ءۇشىن عانا ەمەس، باسقا دا ونەگە كورسەتۋ ءۇشىن ايتىلادى. عالىم بۇل تۇستا مولدا مۇسانىڭ شىعارماسىن كەلتىرەدى.
ناسيحات — اقىل، ۇگىت. ناسيحات شاريعات جولىنا تىرەلىپ ايتىلعان. بۇل جەردە ابۋباكىردەن ءۇزىندى كەلتىرىلەدى.
ناسيحات ولەڭ، ەجەلگى ءداۋىر ادەبيەتىنەن كەلە جاتقان، اۋەلدەن بار ولەڭ ءتۇرى ەكەنىن، كەيىندە دە، بۇگىنگى ولەڭدە دە بار ءداستۇرلى سارىن ەكەنىن، ونىڭ تەك ا. بايتۇرسىنوۆ اتاپ وتىرعان ءدىندار ءداۋىر تۋماسى ەمەس ەكەنىن ەسكەرە وتۋگە ءتيىسپىز. بۇل ءوزى باسقا تۇرلەرگە دە اسا قاتىستى جاي. ا. بايتۇرسىنوۆ ءدىن جايىن ايتۋ كۇشەيە تۇسكەن تۇستىڭ ەرەكشەلىگىن اتاپ وتىرىپ، ءوزى توقتالعان ماسەلەنىڭ ءبىر داۋىردە عانا تۋا سالماعىن سارىندار ەكەنىن تاپتىشتەپ جاتۋدى قاجەت كورمەگەن سياقتى.
ا. بايتۇرسىنوۆ ناسيحاتقا شورتانبايدان ۇزاق ءۇزىندى كەلتىرەدى:
بيلەر پارا جەمەڭىز!
جالعاندى جول دەمەڭىز!
اقىرەت قامىن ىزدەڭىز!
جانعا ءتىپتى تيمەڭدەر!
كىسى اقىسىن الماڭدار!
اۋزىنا ارام سالماڭدار!
دۇنيە جيىپ وتكەن جوق.
بىزدەن بۇرىنعى پايعامبار.
ءسوز ايتايىن ۇلكەندەر!
قۇدايدان قاپى كەتپەڭدەر!
ءالىڭ كەلسە. مەكە بار،
ستارشىن بولىس بولام دەپ،
ءىسىراپ قىپ مال توكپەڭدەر!
ءمىناجات — عۇلامالاردىڭ قۇدايعا ايتقان زارى، ارىزى، نالاسى. ماقتاۋ، داتتاۋ، ايتىس، تولعاۋ، نامىس تولعاۋى، سوعىس تولعاۋى، مارقا قايىس تولعاۋى، جوقتاۋ مانىنە توقتالا كەلىپ، تەرمەنىڭ جايىن ايتادى. تەرمە — ءدىندار ءداۋىر تەرمەسى مەن اۋىز ادەبيەتى ءتۇرىنىڭ تەرمەسى بىردەي. ءدىنداردا ءدىن ءسوزى كوبىرەك دەپ كەلىپ، مىسالعا ءدىندار ادەبيەت تەرمەسى ۇلگىسى رەتىندە شورتانباي شىعارماسىن ۇسىنادى:
شورتانباي دىنشىلدىگى دەگەن بولسىن، نەمەسە باسقالاردىڭ دىنشىلدىگى تۇتاسىپ جاتقان ءدىني سارىن دەگەننىڭ بولسىن ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدە كوزسىز قۇلشىلىق، شەكتەۋلى ءدىندارلىق مانىندە ەشقاشان بولماعانىن اشىق ايتۋعا ءتيىسپىز. ءدىننىڭ دۇنيەتانىم، ادامشىلىق نەگىزدەرمەن استاسىپ جاتقان ۇلى رۋحاني كۇش رەتىندە مىزعىماس تىرەك بولىپ كەلگەنىن، ونىڭ ءوزى تەك مۇسىلمانشىلىق اياسىندا عانا ەمەس، جالپى ادامزاتتىق تانىم، بيىك مۇراتتارمەن ساباقتاسىپ جاتقان ولشەۋسىز الەم، نۇرلى باستاۋ بولعانىن كورمەسكە بولمايدى.
ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدەگى ءدىن جايى دەگەندى قاراستىرعاندا ب. كەنجەبايەۆ ايتقانداي، ءدىنشىل ءبىر باسقا، ءدىني اعارتۋشىلىق ءبىر باسقا ەكەنىن دە ەستە ۇستاۋىمىز كەرەك. ويتكەنى، عالىم ابۋباكىر، ماقىش، نۇرجانداردى كىتابي، ءدىنشىل، ەسكىشىل باعىتتاعى اقىندار قاتارىنان اجىراتا قارايدى. قايتا ولار ءدىني قاراڭعىلىققا — ناداندىققا قارسى شىعىپ، كازاك اراسىندا وتە-موتە پروگرەسشىل بولعان جاڭا وقۋ — جاقتادى دەيدى.
سونىمەن، ءدىني سارىن ءبىر شورتانبايدان باستالا قالعان، نەمەسە ءبىر كەزەڭدىك قانا قۇبىلىس ەمەس. ول ەجەلگى داۋىردە دە، ورتا عاسىرلاردا دا بولدى. XX عاسىردىڭ باسىندا دا بولدى. ءار ءتۇرلى جاعدايدا، ءار ءتۇرلى ماقساتتا شىعىپ، بوي كوتەردى، كورىندى. ماسەلەن، شوقىندىرۋ ساياساتىنا قارسى ءدىن نەگىزدەرىن قيسسا، حيكاياتتار، ارنايى عىلىمي ەڭبەكتەر (التىنسارين، شاكارىم — «مۇسىلمانشىلىقتىڭ تۇتقاسى»، «ماقتۋبات»، «مۇسىلماندىق شارتى») سيپاتىندا، نەمەسە زامان تۇنەگىنەن ادامشىلىق قاسيەتتەردى الىپ شىعۋعا ۋاعىز تۇرىندە (شورتانباي، ابۋباكىر، اقمولدا ت.ب.) جىرلاۋشىلار قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىنان ءبىرقىدىرۋ تابىلاتىنى داۋسىز.
بەيسەنباي كەنجەبايەۆ ادەبي مۇراعا كوزقاراستاعى دىنشىلدىك، ءدىني دەگەن ۇعىمعا ۇنەمى وز تۇجىرىمدارىمەن قارسىلىق جاساپ وتىرعانىن قايتا اينالىپ سوعىپ، عالىم ەڭبەكتەرىن جانە ءبىر قاراپ شىققاندا ءتىپتى مويىنداي تۇسەمىز. بىردە-بىر رەت دىنگە قاتىستى بولعان سەبەپتى ەشكىمدى دە، ەشبىر شىعارمانى دا سوكپەگەن، قايتا ۇعىندىرىپ، جالعان جالادان اراشالاۋمەن بولعان. مۇسىلمانشا وقىعانى ءۇشىن، مەكتەپ - مەدىرەسەدە مولدا بولعانى ءۇشىن XIX عاسىردىڭ اياعى مەن XX عاسىردىڭ باسىنداعى جەكەلەگەن اقىندارعا تاعىلعان ايداردىڭ جونگە كەلمەيتىنىن نەگىزگى دالەل، قيسىندى ۋاجدەرمەن ايتاقتاپ وتىردى.
«نۇرجان... ءدىندى تۇسىندىرەدى. ونى ءدىني فاناتيزم تۇرىندە تۇسىندىرمەي، ءدىني ىزگىلىك، جالپى ادامگەرشىلىك، اعارتۋشىلىق تۇرعىسىنان تۇسىندىرەدى» .
سونىمەن، اۋەزوۆ اتاعان زار زامان ادەبيەتىنىڭ (ءجۇز جىلدىق داۋىردەگى) ءبىر سيپاتى بولعان، ءقايسىبىر تۇستا كەرتارتپا كەمشىلىگى رەتىندە باعالانعان دىنشىلدىك دەگەن ۇعىمنىڭ شىن ءمانى باسقادا ەكەنى، تۋۋ، كورىنۋ سەبەپتەرى، ماقساتى نەدە بولعانى، ءارى حالىقتى قاراڭعىلىقتا قاماپ ەمەس، جارىققا تارتىپ وتىرىپ تۋعانى بەلگىلى. سونى ادەبيەت تاريحىندا، ادەبيەتتانۋ عىلىمىمىزدا ادەبيەت تاريحىنداعى اسا ەلەۋلى، اسا اۋقىمدى اعىم ەسەبىندە تۇجىرىمدايتىن مەزگىل جەتتى. ءسوز جوق، ول كۇردەلى دە قيىن زەرتتەۋلەردەن تۇرماق.
كوممۋنيستىك يدەولوگيا ىڭعايىمەن بۇل قۇبىلىسقا مۇلدە باسقاشا سيپات، باعا بەرىپ كەلگەنىمىز دە شىندىق. تەك ءدىني ۇعىمداعى ءسوز قولدانىسقا بولا دا ءدىنشىل دەدىك، ءدىن ارقىلى بۇكىل ادامزاتتىق يگىلىكتەردى ۋاعىزدايتىن قيسسا، حيكايالاردان ۇركە قاشقانداي بولعانىمىز جانە بار. قازاق ادەبيەتىندەگى دىنشىلدىك، ءدىني ادەبيەت وكىلدەرى دەگەننىڭ سۇمدىق ەستىلىپ، اياۋسىز سوققىعا تۇسكەن ناۋقاننىڭ ءبىرى 1957 جىلعى قاۋلىعا وراي وتكىزىلگەن 1959 جىلعى كونفەرەنسيا بولعانى داۋسىز. مۇندا ءدىن جايى — كۇن تارتىبىندەگى قىزىنا، ءدىندى ىندەتە سويلەۋگە نەگىز بولعان تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى بولدى. ءبىراق وكىنىشكە وراي، ءدىن دەگەن نارسەگە ۇرەيلەنە قاراۋ، ايىپتاپ، اپارىپ تاستاپ سويلەۋ كوپ بولعانىمەن، شىن مانىندەگى ادەبيەتىمىزدە اناۋ زامانداردان بەرى بولىپ كەلە جاتقان وسى سارىن، وسى اعىمنىڭ قيلى ۋاقىتتارداعى كورىنىسىنە، تەوريالىق نەگىزدەرىنە تەرەڭدەي بويلاۋ، بەلگىلى ءبىر زاڭدىلىق رەتىندە مويىنداۋ، تۇجىرىمداۋ بولعان جوق. پاتشا ساياساتى اۋەلدە يسلامدى كۇشەيتۋ جاعىندا بولعان تۇستارى دا ءبىزدىڭ تاريحىمىزدا بايقالعان جاي. ءبىراق 1959 جىلعى كونفەرەنسيادا ى. دۇيسەنبايەۆتىڭ يسلام فەودالدىق تاپ مۇددەسىن كوزدەدى، سوندىقتان پاتشا ۇكىمەتى دە سونى قولدادى دەگەنى ايعاقتى تۇجىرىم بولعان جوق. ال مىنا ءبىر ءتۇيىن قاي ماندە ايتىلعانىنا قاراماستان، شىندىقتى جەتكىزۋىمەن قۇندى: «كەيىن، XIX عاسىردىڭ ورتا شەنىندە پاتشالىقتىڭ ورتا ازيا حالىقتارىنا قارسى اسقىنداعان وتارشىل شابۋىلىنا بايلانىستى يسلامشىل فەودالدار «كوپىرلەرگە» قارسى ارەكەت جاساۋ كەرەك دەيتىن كەرتارتپالىق باعىتتى باستاعاندا، سول يسلام ءدىنى ايقىن ۇگىت قۇرالىنا اينالادى. ونىڭ اقىرى كەيىن پانيسلاميزم.
ادەبيەتتە ءدىن حالىق ومىرىندە قاشاننان بولسا، سونان بەرى بار. ءدىني سارىن شىعارمالاردىڭ جانرى، ءمانى، استارى ادەبيەت، ءداۋىر ەرەكشەلىگىمەن بىرگە وزگەرىپ، تۇرلەنىپ وتىردى. ناۋرىز، باقسى سارىنى، جاراپازان، باتا، قيسسا ت.ب. (بۇل كلاسسيفيكاسيا اۋەلدە م. اۋەزوۆ، X. دوسمۇحامەد ۇلى، ا. بايتۇرسىنوۆتان باستاۋ الىپ كەيىن ر. بەردىبايەۆ، م. عابدۋللين، س. قاسقاباسوۆ، X، سۇيىنشالييەۆ، ن. كەلىمبەتوۆ ت.ب. عىل. ەڭبەكتەرىندە جۇيەلەندى). ءبۇل بار اعىمعا دا، بار سارىنعا دا قاتىستى جاي، ءارقايسىسى بەلگىلى ءبىر كەزەڭدە تۋعان ءدىني سارىنداعى ادەبيەت ۇلگىلەرى، جانر، تۇرلەر. ادەبيەتتىڭ ءوزى — دۇنيەتانىم. ءدىن، ول دا — دۇنيەتانىم. ادامدى تابۋ، تانۋ، اشۋ. ەندەشە ءار داۋىردە ءار ماقسات، ءار كورىنىستە ءدىن ولەڭدەرىنىڭ، ءدىني سارىننىڭ، باعىتتىڭ بولۋى — زاڭدىلىق.
ءار كەزەڭدەگى قاي قۇبىلىس بولماسىن تاريحي سەبەبى، استارى بار. ەجەلگى قورقىت اڭىزدارىنان بەرى كەلە جاتقان، حالىقتىڭ اۋىز ادەبيەتىمەن بىرگە جاساپ كەلگەن ءدىن سارىنىنىڭ ولشەۋسىز قۇندىلىعى دا، كەرى جاعى دا، تولىپ جاتقان وزىندىك قىر-سىرلارى دا بار. وعان، راسىندا دا، فيلوسوفتاردىڭ، تاريحشىلاردىڭ، ءدىنتانۋشىلاردىڭ، ادەبيەتتانۋشى عالىمداردىڭ عىلىمي جۇيەگە سۇيەنگەن تۇجىرىمدارى عانا بويلاتادى.
1959 جىلعى كونفەرەنسيادا وسى ماسەلەلەر ارنايى ءسوز بولعانىمەن، عىلىمنىڭ كوسەگەسىن كوگەرتە قويارلىقتاي تىنعان شارۋا كوپ ەمەس. پروفەسسور قاجىم جۇمالييەۆتىڭ ارنايى بايانداماسىندا مىنانداي ماسەلەلەر كۇن تارتىبىندە قويىلدى. «...اۋىز ادەبيەتى، تاريحي ادەبيەت، ولاردىڭ ءوزارا جاقىندىق جانە ايىرماسى، ادەبيەت تاريحىن قاي ءداۋىر، كىمنەن باستايمىز، ونىڭ سەبەبى نە، ادەبيەت تاريحى دەپ نەنى ايتامىز، XVIII عاسىرداعى، XIX عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنداعى قازاق ادەبيەتىندە قانداي ادەبي باعىتتار بولدى، ونىڭ تاپتىق، الەۋمەتتىك سەبەبى قانداي، ادەبيەتتەگى «ءبىرىڭعاي اعىم» دەگەنىمىز نە، XVIII عاسىردىڭ باسىنداعى اقىنداردان كىمدەردى ادەبيەت تاريحىنا ەنگىزۋىمىز كەرەك؟»51.
كەشە دە، بۇگىن دە، ەرتەڭ دە ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزى، قوزعاۋشى، كۇشى ءمانى مەن ماڭىزى بولار ماسەلەلەر، عىلىمي نەگىز.
قاجىم جۇمالييەۆ وسى ماقساتتا تۇبەگەيلى، ءتۇيىندى ءبىرتالاي ماسەلەنى قامتىدى. ارينە، «سولاقايلىقتىم قاندايىنا دا جول بەرىلمەسىن» دەگەن قاۋلىدان كەيىن ءتىپتى جاندانىپ كەتكەن ءقايسىبىر سىڭار جاقتىق سالقىنى، كولەڭكەسى كونفەرەنسيانىڭ بارىسىنان مەيلىنشە بايقالادى. جۇمالييەۆ پىكىرلەر دە سول تاڭبا ايقىن، باسىم تۇسكەن ءتۇس جوق ەمەس. ساياسي تۇعىرلارعا ءمان كوبىرەك بەرىلدى دە، اعىمدار، سارىن، باعىتتاردىڭ عىلىمي قيسىندارى قاعابەرىس قالا بەردى.
ەجەلگى زار زامان اعىمى ۇعىمىنا ۇزاق جىلدار مويىن بۇرماعانداي كورىنگەنىمەن، ول ءار اتاۋدا، ءار كۇيدە ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ دامۋ بارىسىندا كوپ ءسوز بولدى. ءبىراق اعىم، باعىت، سارىن دەگەندەر تۇبەگەيلى ايعاقتالۋدان الىس بولدى.
تاپتىق ادەبيەت، ادەبيەتتەگى تاپشىلىق دەپ دۇركىرەپ تۇرعان ۋاقىتتا وتارشىلدىق ءداۋىر ادەبيەتى بار قالپىمەن تۇتاس الىنىپ اتالعان «زار زامان» اتاۋىنان بەزگەنىمىز راس، ويتكەنى پالەسى كوپ ەدى...
ەندى زار زامان ءداۋىر مە، اعىم با، باعىت پا، سارىن با دەيتىن سۇراق توڭىرەگىنە ويىسىپ كورەلىك. باسىن اشىپ ايتار جاي: زار زامان اتاۋى وسى ۇعىمداردىڭ بارلىعىنا دا انىقتاما بولىپ كەلەدى. م. اۋەزوۆتىڭ قولدانىسىندا زار زامان — ءداۋىر، زار زامان — باعىت، زار زامان — اعىم، زار زامان — ادەبيەت، زار زامان — سارىن.
زار زامان وكىلدەرى كىرەتىن ادەبيەتتىڭ وزگەشە سيپاتى بولعانىن، وزىندىك بەتى بولعانىن قالاي ايتقانىنا قاراماستان، عالىمدارىمىز ءار ۋاقىتتا دا ايىرىپ، اجىراتىپ، انىقتاپ ايتىپ وتىردى. كەيىنگى، سول زار زامان ادەبيەتى داۋىرىنە كىرەتىن ادەبيەتتى باعالاۋ، سارالاۋدا دا اعىم، باعىت، سارىن سىپىر قولدانىلادى. ول ءوزى زاڭدى دا.
ەندى سول قانداي زاڭدىلىق، تەوريالىق تۇرعىدان قانداي قيسىنداردى نەگىز ەتۋگە ءتيىسپىز دەگەندەرگە جۇگىنىپ كورەيىك. سارىن دەگەنىمىز ءبىزدىڭ ادەبيەتتە قاي ۇعىمدا قولدانىلادى؛ اعىم ۇعىمىنىڭ مانىنە: باعىت قانداي جاعدايلارعا قاتىستى؟ بۇل اتاۋلاردىڭ، ۇعىمداردىڭ قولدانىستا بار ەكەنى، ونداعان جىلداردان بەرى ادەبيەتتىڭ وزىندىك بەت -باعدار، كوركەمدىك، يدەيالىق ەرەكشەلىكتەردىڭ، سيپاتتارىن بەكىتۋ، ايعاقتاۋ ماقساتىندا، مانىندە ايتىلىپ كەلە جاتقانى داۋسىز. بايقاپ بارلاساق، ۇڭىلە قاراستىرساق، بۇلاردىڭ تەك جالپى ماندە ەمەس، وزىندىك جالقى ماندە قولدانىلاتىنىن، سونان بارىپ قايسى ءبىرى، كەي تۇستا جالپىنىڭ دا جۇگىن كوتەرىسۋگە اۋىسىپ وتىراتىنىن سەزىنۋ، تانۋ قيىن ەمەس.
ەڭ اۋەلى — سارىن. سارىنعا ءداستۇرلى، كوكەيتەستى مۇراتتار استار بولادى. سارىن — مازمۇن، يدەيا. ماسەلەن، قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا ونىڭ بار داۋىرىنە قاتىستى، ۇزىلمەگەن، جەلىلى ءداستۇرلى سارىندار از ەمەس. ۇلت-ازاتتىق، ءدىني، ءدىني-اعارتۋشىلىق، ادامگەرشىلىك، ۇلتجاندىلىق، ت.ب...
سارىن — يدەيا، ماقسات دەگەنىمىزدى، ادەبي ءتۇر ەمەس، مازمۇن، ءمان، استار - اۋەن، حال - كۇي، ناسيحات، ۇگىت، قوعامنىڭ جايى، ادامنىڭ كۇيى ەكەنىن ب.كەنجەبايەۆتىڭ التىنسارين قازاق ادەبيەتىنە ورنىقتىرعان جاڭا مازمۇن، مانگە وراي ايتىلعان مىنا پىكىر ايعاقتاي تۇسەتىندەي. «ىبىراي، ونى ىلە-شالا شىققان اباي — قازاق حالقىنىڭ جاڭا ادەبيەتىنە ياعني ەۋروپالىق ستيلدەگى ادەبيەتكە نەگىز سالدى، قازاق حالقى ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا جاڭا سارىن تۋعىزدى. بۇل سارىن — جىگەرلەنىپ، تىرشىلىككە ۇمتىل، ومىرگە ءتوزىمدى بول، تالاپتى ىسكە كىرىس، اتاڭنىڭ بالاسى بولما، ادامنىڭ بالاسى بول دەپ جىرلاعان ەدى. بۇل سارىن — زامانا اعىمىنا قاراي حالىقتى ونەر-بىلىمگە، مادەنيەتكە شاقىرۋ، جاڭالىققا بوي ۇرعىزۋ، الدىڭعى قاتارلى ەلدەردىڭ مادەنيەت بەلەسىنە تەڭەستىرۋ، ورىس، باتىس ەلدەرىنىڭ مادەنيەتىنە جاقىنداتۋ، جەتىلدىرۋ ماقساتىن كوزدەگەن ەدى. بۇل سارىن ءبىزدىڭ XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى ادەبيەتىمىزدىڭ نەگىزگى سارىنى، باستى باعىتى بولدى» .
م. اۋەزوۆ سارىن اتاۋىن ءمان-مازمۇن، استار، يدەيا ماعىناسىندا قولدانادى. وعان بەلگىلى ءبىر كەزەڭ سيپات، ادەبي كورىنىس دەپ قانا ەمەس، كەڭ ۇعىممەن كەلەدى. بۇقار جىراۋدىڭ «تىلەك» تولعاۋىن تالداي وتىرىپ: ءبۇل تولعاۋدى تۋعىزعان دا جاڭاعى سارىن. كەلەشەك قانداي كۇيلەر اكەلەدى؟ نە سىباعا تارتادى؟ ءزالىمنىڭ تىلىنە ەرىپ، ەل ازا ما؟ الپىس باستى اق وردا جاتقا جەم بولا ما؟ جەر قايىسقان قول كەلىپ، ەل ساسا ما؟ تار قۇرساعىن كەڭەيتىپ، تاس ەمشەگىن جىبىتكەن انالار اڭىراپ قالا ما؟ بارلىعى دا كەلە جاتقان كەر زاماندا بولۋى مۇمكىن . سارىننىڭ باعىت مانىنە ۇلاسۋى اۋەزوۆ تالداۋلارىندا دا كەزدەسىپ وتىرادى. «سول سۇراق، سول جۇمباق، ءجۇز جىل بويىندا قازاقتىڭ ەسى كىرگەن ادەبيەتى ىلعي ءبىر-اق سارىن، ءبىر-اق باعىتپەن وتەدى. ول باعىت زار زامان.
اۋەزوۆ قولدانىسىندا سارىن الۋان ءتۇرلى قالپىمەن قالقىپ شىققان. مۇڭ، زار سارىنى، الەۋمەت قامىن سويلەۋ، شارت سارىنى، قايعىلى، قارالى سارىن، جوقتاۋ سارىنى، كۇي سارىنى، الەۋمەتشىل سارىن، ويشىلدىق سارىنى، ءدىن سارىنى، دىنشىلدىك سارىنى، كۇدىك، سىرشىلدىق سارىن گ.ب.
اۋەزوۆ قولدانىسىندا اعىم اتاۋى دا، سارىن دا، باعىت تا، ءداۋىر دە، ادەبيەت تە زار زامان انىقتاماسىمەن قوساقتالىپ جۇرەتىنىن ايتتىق. ءبىراق عالىم ءارقايسىسىن اسا ءبىر دالدىكپەن، ىشكى تۇيسىك - سەزىممەن تەك ءوز ورنىندا قولدانىپ وتىرعانىن بايقاماۋ مۇمكىن ەمەس. ساپىرىلىسىپ جاتقانداي كورىنگەنىمەن، ءار ءسوزدىڭ ءمانى زور. ءار تۇجىرىمنىڭ تەوريالىق تۇعىرى بولەك. سول قيلى سارىندى زار زامان اعىمىنىڭ قاناتىنىڭ استىنا تۇتاس جيىپ: «ەندى سول داۋىردەگى زار زامان اعىمىنا كىرگەن كىم؟» — دەپ، ماسەلە قويۋىنىڭ ءوزى وسى پىكىرىمىزدىڭ ايعاعى.
سارىن ۇعىمى بىردە داۋىرگە دە، ادەبي ادىسكە دە، باعىتقا دا باعىنبايدى، بىردە ول ادەبي ەرەكشەلىگى سارالانعان اعىمنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى، ءبىر كورىنىسى. سارىن باعىتتا دا، اعىمدا دا مىندەتتى تۇردە بولادى. ول بىردە تار، بىردە ولشەۋسىز كەڭ ۇعىم ەسەبىندە قابىلدانۋعا ءتيىس.
اعىم ۇعىمى جايلى تۇجىرىم جاساۋ دا وڭاي ەمەس. ءبىرشاما قاراستىرعاندا بۇل ماسەلەدە كوز جەتكىزگەندەي بولعان ءتۇيىنىمىز: اعىمدا بىرنەشە سارىن بولادى. ادەبي ءادىس، ءتاسىل دە بىرنەشەۋ.
باعىت — بىرەۋ. جالپى، اسا تاراتىلىپ، جىكتەلمەگەنىمەن، ءار جىلدارداعى ويلار جيىنتىعى (ادەبيەتتانۋ عىلىمىنداعى — ق. م.) سارىننىڭ نە، باعىتتىڭ نە، اعىمنىڭ نە ەكەنىن ءدال اجىراتىپ، تۇجىرىمداۋعا نەگىز بولادى.
ادەبيەتتەگى سارىن ادامنىڭ، قوعامنىڭ تالاپ-تىلەگى، مۇڭ-مۇقتاجىمەن ۇندەس ۇعىم. جەرشىلدىك سارىن، كۇرەسكەرلىك سارىن، وتانشىلدىق، ازاتتىق، ءدىني ت. ب. سارىننىڭ الەۋمەتتىك-ساياسي قىرلارى كوپ بولعانىمەن، ول ءوز الدىنا باعىت ەمەس، بەلگىلى ءبىر ادەبي، ساياسي باعىتتىڭ يدەيالىق كۇيى، اعىمنىڭ كوپ قىرىنىڭ ءبىرى. اعىم ۇعىمى كوبىنە ادەبيەتتىڭ الەۋمەتتىك، تاريحي، ساياسي سيپاتتارىم نەگىزدەپ، بولەكتەپ كورسەتەتىن ادەبي ءتۇر، كوركەمدىك ەرەكشەلىك - سيپاتتارعا تۇتاس قاراعاندا قولدانىلادى. ماسەلەن، ادەبيەتتەگى ءدىني سارىن، ءدىني اعىم دەگەندەردىڭ مازمۇنىندا ۇقساستىق بولعانىمەن، ءمانى، كورىنىسى قيلى-قيلى؛ ايىرماشىلىقتار اجىراتىپ جاتار تۇستارى از ەمەس.
تاعى ءبىر ايتا كەتەر جاي، جالپى قازاق ادەبيەتىندەگى باعىت، اعىم اتاۋلىنىڭ اجىراتىلىپ ايتا باستاۋى XIX عاسىردا جاتقانىمەن، عىلىمي نەگىزدە قاراستىرىلۋىنىڭ ەزى زار زامان ادەبيەتىن ايعاقتاۋمەن بىرگە عانا باستالعان سياقتى. مۇنىڭ ءوزى ايرىقشا قىزىق قۇبىلىس. جازبا ادەبيەتتىڭ پايدا بولۋىمەن تىعىز بايلانىستى ەرەكشەلىك. ەندەشە، باعىت، اعىمداردىڭ ايقىندالىپ، ادەبي ومىرگە ەنۋىنىڭ شارتىنىڭ ءبىرى — ادەبيەتتىڭ جازبا گۇرگە كوشۋى. زار زامان — قازاق ادەبيەتىنىڭ «كەزەڭ اسقان ءداۋىرى». اعىم، باعىتتار ونىمەن بىرگە تۋدى. ەندەشە، زار زامان اعىمى — قازاق ادەبيەتىندەگى بار اعىم اتاۋلىنىڭ، بۇرىن-سوڭدى بايقالىپ، بەكىگەن اعىمىنىڭ (ءتۇرى) باسى. ادەبيەتتىڭ جاڭا سيپاتى ءتۇرلى تەوريالىق نەگىزدەرمەن عانا بەكيتىنىن ەستە ۇستاساق، بۇل پىكىرىمىز نەگىزسىز ەمەس سياقتى. جاڭا ادەبيەت، جازبا ادەبيەت ادىستەن، تۇردەن جاڭا ماقساتتان تۋدى. تۋدى دا سول اعىم، باعىت، ءادىس، بەت قۇبىلىستارىن نەگىزدەدى، ورنىقتىردى.
اۋەزوۆ زار زاماندى باعىت، اعىم، سارىن، تۇتاس ءداۋىر ەسەبىندە اتاعاندا، ءارقايسىسىنا ارنايى، بولەك توقتالدى. ءوز ءمانىن بەرىپ ايتاتىنىنىڭ ءبىر ۇشى وسى جايلاردا جاتىر. عالىمنىڭ زار زاماندى جازبا ادەبيەتپەن، سونىڭ مانىمەن، وزگەشەلىگىمەن نەگىزدەۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس.
شىعارمالارىنداعى ورتاق سارىن، ورتاق باعىت تۇتاس ءبىر ءداۋىردىڭ اقىن-جىراۋلارىن ءبىر اعىم قازار زامان اعىمىنا قوستى. سارىن مەن اعىم ءبىر باعىتقا — زار زامان باعىتىنا تەلىدى. باعىت پەن اعىم ءبىر سارىنعا، ءبىر كۇيگە بولەدى، زار زامان سارىنىمەن سويلەتتى.
كورىپ وتىرعانىمىزداي، بۇل ۇعىمدار ءبىر قاراعاندا — دارا، ءبىر قاراعاندا — ءبىرتۇتاس. ارا جىگىن اشىپ تاستاۋ مۇمكىن ەمەستەي كورىنەدى. ءبىراق ولاردىڭ ارا جىگى ايقىن. سارىننىڭ — باعىت، اعىمسىز بولۋى، بەلگىلى ءبىر كەزەڭ قىسپاعىنا سىيماي جاتار تۇستارى بار. ال اعىم — بەلگىلى ءبىر داۋىرگە، ونىڭ ساياسي احۋالىنا تاۋەلدى. باعىتتىڭ دا ادەبي ەرەكشەلىكتەر جاعىنان (رومانتيزم، رەاليزم ت.ب.) ءار داۋىردە بولۋى تابيعي، ال اعىم كەزەڭدىك قۇبىلىس. ماسەلەن، ءدىني اعارتۋشىلىق اعىم ت.ب. ال ءبىر تياناققا كەلۋ ءۇشىن جۇگىنەر تورەلىك از ەمەس. سونىڭ ءبىرى وسى سارىن، باعىت، اعىم اتاۋلارىنىڭ تىلدىك ۇعىمدارى جاعىنان كەلسەك ۇشەۋىنىڭ وزگەشەلىگىن بايقاۋ قيىن ەمەس. مانىنەن كەلىپ قاراستىرساق:
باعىت — قانداي؟ — سىن ەسىم.
اعىن — قانداي؟ قالاي؟ — سىن ەسىم، ۇستەۋ.
سارىن — نە؟ — زات ەسىم.
باعىت، سارىن بار تاريحقا ءتان بولسا، اعىم بەلگىلى ءبىر كەزەڭنىڭ ساياسي تۇرپاتىنان كەلىپ شىققان مازمۇن، ءتۇر.
1. باعىت — ادەبي، ادىس-تاسىلمەن بەكىگەن ساياسي بەت.
2. اعىم — بەلگىلى ءبىر كەزەڭنىڭ، نەمەسە تۇتاس ءداۋىردىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك جاعدايىنان كەلىپ تۋعان، كوركەمدىك، تاقىرىپتىق جاقتان ەرەكشەلەنگەن ادەبي قۇبىلىس.
3. سارىن — ءداستۇرلى، كوكەيتەستى مۇراتتاردى العا تارتۋ.
مازمۇن. ءمان. يدەيا.
بۇل ءۇش ۇعىم بىرىمەن ءبىرى بىرلىكتە، بىرىنە-بىرى كوپ جاعدايدا تاۋەلدى. زار زامان ادەبيەتىندە بەت، باعىت، اعىم - سارىن قوس قابات ءورىلىپ، تۇتاس ءبىر ءداۋىردىڭ وزگەشە سيپاتى تۇسكەن كوركەمسوز الەمى رەتىندە كورىنىس تاپتى.
باعىت — ءادىس، تەسىل، ستيل، بەت.
سارىن — يدەيا.
اعىم — ءادىس، يدەيا، ءتۇر.
ارينە، مۇنداي جاداعاي قۇرعاق قيسىن، قيۋلاستىرۋدان بۇل ۇعىمداردىڭ ءمانى بىتپەيدى. سوندىقتان ءقايسىبىر تەوريالىق تۇجىرىمدارعا جۇگىنىپ كورەيىك.
اكادەميك زەينوللا قابدولوۆ اعىم، باعىت ۇعىمدارىن جان-جاقتى نەگىزدەيدى.
«ستيل — ونەر ەرەكشەلىگى. ءار ستيل — ءبىر-اق سۋرەتكەردىڭ ونەرىنە ءتان ەرەكشەلىك. ال وسىنداي ونەر ەرەكشەلىگى ءبىر ەمەس، ءبىر توپ سۋرەتكەرگە ءتان بولۋى مۇمكىن بە؟ ابدەن مۇمكىن. ادەبي اعىمدى ءدال وسى تۇرعىدان پايىمداۋ كەرەك.
ەندەشە ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدە ءبىر ءداۋىردىڭ ءبىر توپ سۋرەتكەرى ورتاق ەرەكشەلىك، وزگەشەلىگىمەن تۋعىزعان، جاساعان زار زامان اعىمى بولدى، بار.
«...ءار جازۋشىنىڭ ءاربىر جەكە شىعارماسىندا بولاتىن مازمۇن مەن ءپىشىننىڭ بىرلىگى ءبىر ەمەس، بارلىق شىعارماسىنا تۇتاس اۋىسقان تۇستا ونىڭ ءستيلى تانىلادى. ال وسىنداي مازمۇن مەن ءپىشىننىڭ بىرلىگى ءبىر شىعارما عانا ەمەس، نەمەسە ءبىر جازۋشىنىڭ بارلىق شىعارماسى عانا ەمەس، ءبىر توپ جازۋشىنىڭ بۇكىل تۆورچەستۆوسىنا ءتان بولۋى مۇمكىن بە؟ ابدەن مۇمكىن. ادەبي اعىمدى ءدال وسى تۇرعىدان تانۋ كەرەك. بۇل جازۋشىنىڭ بىرنەشە شىعارماسى عانا ەمەس، ءبىر توپ جازۋشىنىڭ ءبىر الۋان شىعارماسىندا ءوزارا ۇقساس سيپاتتار، سىبايلاس سىرلار جاتادى. مۇنداي سىر مەن سيپاتتار ءار جازۋشى ءوز شىعارماسىنا انشەيىن قولدان جاساپ، جاپسىرا سالمايدى. مۇنداي ءوزارا ۇقساس سىر مەن سيپاتتى ءبىر توپ جازۋشىنىڭ ءبىر الۋان شىعارماسىنا مەزگىلدىڭ، ولار ءومىر سۇرگەن ءداۋىردىڭ ءوزى دارىتادى». قابدولوۆ تۇجىرىمدارىندا: ادەبي اعىم — يدەيالىق - كوركەمدىك بىرلىك؛ ءاربىر ادەبي اعىم — ءار داۋىردەگى يدەولوگيالىق كۇرەستىڭ ادەبيەتتەگى كورىنىسى؛ ادەبي اعىم — تاريحي كاتەگوريا: بەلگىلى ءبىر قوعامدىق جۇيەنىڭ بەلگىلى كەزەڭدەگى بەلگىلى ساياسي-الەۋمەتتىك سيپاتىنا سايكەس تۋادى دا، سونىمەن بىرگە دامىپ، بىرگە جوعالىپ وتىرادى.
جالپى، الەم ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا كۇنى بۇگىنگە شەيىن ءادىس، باعى گ، اعىم جونىندە قيلى قيسىنداردىڭ قاتار كەلە جاتقانىن ەستە ۇستاي وتىرىپ، بىردە ءبىرتۇتاس قاراستىرىلىپ قالىپ جۇرگەن ءادىس، اعىم، باعىت ۇعىمدارىنىڭ دارالىق سيپاتتارىن قوسىپ جىبەرۋدەن ساق بولعانىمىز جون. ءادىس، اعىم جونىندە الەم ادەبيەتتانۋىندا ءتۇرلى پىكىر بار. داۋ، تالاس تا كوپ.
ءادىس — ادەبيەتتىڭ جاسالۋ ءمانى، ءتاسىلى. بىزدىڭشە، ادەبي بەت، باعىت رەتىندە ءادىس، ءتاسىل دەگەندى قولدانعان ءجون سياقتى. ماسەلەن، سوسياليستىك رەاليزم ءادىسى، رومانتيزم، ناتۋراليزم ت.ب.
ال قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا ءسوز جوق، جالپى تەورياعا قاتىستى بولعانىمەن، بەلگىلى ءبىر قۇبىلىستاردىڭ وزىندىك ەرەكشەلىك، سيپات، اتاۋى بولۋى زاڭدى. ماسەلەن، زار زامان اعىمى — سكوربيزم. باسقا ەلدەردە زامانىنا ساي، ساياسي جاعداي، كوركەمدىك تالعامىنا ساي قالىپتاسقان ءتۇرلى ادەبي اعىمدار سياقتى، زار زامان — قازاق تاريحىنا، قازاق ادەبيەتىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى تۋعان قۇبىلىس، اعىم. اعىمعا بەرگەن تەورەتيكتەردىڭ انىقتاماسىن تۇتاستاي نەگىزدەيتىن ادەبيەت.
شورتانباي، مۇرات، دۋلات، ابۋباكىر، نارمانبەت شىعارماشىلىعى ەرەكشەلىگى — سول زار زامان ادەبيەتىنىڭ ەرەكشەلىگى.
اعىم، ءادىس، ستيل توڭىرەگىندەگى ايتىستارعا اكادەميك قابدولوۆ مىنانداي تورەلىك ايتادى:
«جوق، ءادىستى اعىممەن الماستىرۋعا دا، ستيلمەن شاتاستىرۋعا دا بولمايدى. نەگە دەسەڭىز، — ستيل مەن اعىم تاريحي كاتەگوريالار بولسا، ءادىس ولاي ەمەس، ستيل مەن اعىم قايتالانبايتىن قۇبىلىستار بولسا، ءادىس — قايتالانىپ وتىراتىن قۇبىلىس، ستيل مەن اعىم قۇبىلمالى نارسەلەر بولسا، ءادىس — تۇراقتى نارسە...» .
ءتۇرلى قيسىنداردان كەلىپ شىعاتىن اعىم ءمانى قايسى دەسەك، ول ۇعىمنىڭ بىرنەشە وزگەشەلىگىن ستيل، ءادىس، جانر، الەۋمەتتىك ءمان ت.ب. قۇرايتىنىن كورەمىز.
پروفەسسور رىمعالي نۇرعالييەۆ اعىم، باعىت ماسەلەلەرىن قاراستىرۋدا ونىڭ اسا كوكەيتەستى تەوريالىق ماسەلە ەكەنىن اتاپ ايتادى: «ەستەتيكا — ادەبي ءادىس، ادەبي باعىت، اعىم پروبلەمالارىنا بويلاۋدى تالاپ ەگەدى. قازىرگى ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا ءارى اكتۋالدى، ءارى داۋلى تەوريالىق ماسەلەنىڭ ءبىرى — ادەبي اعىم جانە ادەبي ءادىس پروبلەماسى» .
وسى پروبلەمالاردى بەلگىلى ءبىر ءداۋىر ادەبيەتىنە — زار زامانعا بۇرساق، كوپ ماسەلە ول تۇستان دا قوزداپ شىعا كەلەدى. ول ادەبيەت، ارينە، بەلگىلى ءبىر دارەجەدە بەكىپ، سارالانعان ادەبيەت. وسىدان وتىز جىلداي ۋاقىت بۇرىن عالىم حانعالي سۇيىنشالييەۆ سول ادەبيەت تۋعان داۋىرگە، سول ادەبيەتتىڭ جاسالۋ جولدارىنا، ادىس-تاسىلىنە، باعىت-باعدارىنا سالماقتى دا سابىرلى سيپاتتاما بەرگەنىن دە اتاپ وتۋگە ءتيىسپىز. ول باعا جيىرماسىنشى جىلدارى، وتىزىنشى، قىرقىنشى، ەلۋىنشى جىلدارى بەرىلگەن باعالاردى عىلىمي نەگىزدىلىك، ءدال ايىرىم، ناقتىلىق، تازا كوركەمدىك تالعام تۇرعىسىنان تولىقتىرا تۇسكەن، كوپ ناۋقانشىلىقتىڭ كەزىندەگى جاداعايلىقتان اۋلاق پىكىرلەر ەدى. ءبىراق، سول ادەبيەت ەرەكشەلىگىن اعىم، باعىت تۇرعىسىنان باعدارلاۋدا عىلىمي بويلاۋ، سارالاۋ تەرەڭگە تارتقانىمەن، پىكىرلەردە ساياسات تابى جاتىر.
عالىمنىڭ ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا رومانتيزم سارىنىنا تەلىنىپ كەلگەن شورتانباي، مۇرات، ابۋباكىر شىعارمالارىنىڭ رەاليستىك سيپاتتارى جونىندە ايتىلعان پىكىرلەرى — كۇنى بۇگىن تەرەڭدەتە تالداپ، نەگىزدەۋدى قاجەت ەتىپ جاتقان ءتۇس. رەاليزم، ءداستۇرلى رەاليزم اياسىندا باتىل قاراستىرار شاق الدەقاشان تۋدى. سىرت ەلدەردىڭ ادەبيەتتانۋ عىلىمىنداعى ءتۇرلى قيسىن، شارتتىلىقتاردى تۇتاسىمەن وزىمىزگە جابىستىرۋدىڭ ەندى قاجەتى جوق. قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا ءجۇز جىلدىق ءداۋىردىڭ ار جاق — بەر جاعىپ قامتىعان ەرەكشە سيپاتتى ادەبي باعىت، بولەكشە تۇرپاتتى ادەبي ارنا — زار زامان اعىمى بولدى. ول — تۇتاس اتاساق — زار زامان ادەبيەتى. ايىرىپ اتاساق — وتارشىلدىق ءداۋىر ادەبيەتىندەگى زار زامان اعىمى. ونىڭ عىلىمي تۇرعىدا بەكۋى XIX عاسىردىڭ سوڭىن الا باستالىپ، كۇنى بۇگىنگە جالعاسىپ كەلە جاتىر.
قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا مۇحتار اۋەزوۆ ءجۇز جىلدىق ءداۋىردى قامتيدى دەگەن زار زامان اعىمى، زار زامان باعىتى، زار زامان» سارىنى XX عاسىردىڭ ون بويىندا اتاۋى ورنىقپاعانىمەن ءمان، مازمۇن، بەت، ءتۇر جاعىنان قاراستىرىلىپ، ءبولىنىپ، انىقتالىپ كەلەدى.
بۇل ادەبيەتتىڭ قيلى اتاۋى بولدى. سوڭعى ۋاقىتتا م. مىرزاحمەتوۆ تۇتاس وتارشىلدىق ءداۋىر ادەبيەتى دەپ اتاۋدى ۇسىنعانىن ايتتىق. ىلگەرىدەگى قاراستىرۋلار، وسى توڭىرەكتەگى ءقايسىبىر ىزدەنىستەر بىزگە باسقا قيسىنداردىڭ باسىم ەكەنىن بايقاتتى.
قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن داۋىرلەۋ ماسەلەسى ءبىر جونگە كەلىپ، سارالانىپ تا قالدى. ەجەلگى ءداۋىر ادەبيەتى، قازاق حاندىعى داۋىرىندەگى ادەبيەت، XIX عاسىر ادەبيەتى، XX عاسىردىڭ باسىنداعى ادەبيەت، قازاق كەڭەس ادەبيەتى.
سونىڭ وزىندە ادەبيەت تاريحىن داۋىرلەۋدى قاي كەزەڭدەردەن باستايمىز دەگەن ماسەلەدە كەزىندە اكادەميك الكەي مارعۇلان «ادەبيەتىمىزدىڭ ەسكى تاريحى جاڭا اياقتانعان بوتا سەكىلدى، جاڭا عانا اياقتالىپ كەلەدى. حالىق ءبىر كەزدەردە جاساعان ادەبيەت ۇلگىلەرىن تاريح تۇكپىرىنەن ارشۋ كەرەك»، — دەپ مەڭزەگەن ءبىزدىڭ ەرتە زامانداعى كوشپەلى تايپالار (ساق، عۇن، ءۇيسىن) ادەبيەتى ماسەلەسىنىڭ قازىردە كوكجيەگى كوتەرىلىپ وتىر.
قىتايداعى قازاق عالىمى زەينوللا ءسانى سول داۋىرلەردەن ساقتالىپ جەتكەن ناقتىلى، جازبا ادەبي مۇرانىڭ اسا مولدىعى جايلى دالەلدى نەگىزدەرگە سۇيەنە وتىرىپ حابارلاما جاسادى.
ءالى دە قاراستىرا تۇسەر قىرۋار شارۋاسى بولعانىمەن، ادەبيەت تاريحىن داۋىرلەۋ ماسەلەسى قازىرگى قالپىندا دا ءبىرشاما جۇيەگە كەلگەن، ورنىققان تۇجىرىمداردى نەگىز ەتىپ وتىرعانىن دا ايتۋ پارىز.
ادەبيەت تاريحىندا ءقايسىبىر ءداۋىر بىرنەشە عاسىردى قامتىپ، ونىڭ ءوزى ىشتەي بىرنەشە داۋىرلەرگە بولىنگەنى دە بار. ماسەلەن، ەجەلگى ءداۋىر ادەبيەتى. ال قازاق حاندىعى داۋىرىندەگى ادەبيەت — ءبىرتۇتاس ادەبيەت، نەگىزىنەن جىراۋلار پوەزياسى رەتىندە قاراستىرىلدى.
ال اعىم، باعىت، سارىن — سول ادەبيەت، سول داۋىرلەردىڭ — ساياسي بەتى، ادەبي ءستيلى، ءداستۇرلى ارناسى، مۇرات - ماقساتى، جاڭالىق بەتى. سول تۇرعىدان كەلگەندە ولاردىڭ ازىرگە اشىلا، ايقىندالا، بەكي قويماعان تۇسى كوپ. قيلى ساياسي ناۋقانداردا بەكىتتىك دەگەنىمىزبەن، ادەبيەتتىڭ، تاريحتىڭ دامۋ اقيقاتى باعىنباي، بەكىمەي قالعان ارنالار: ەرەكشەلىك، وزگەشەلىك، سيپاتتار.
تۇتاس ءبىر ءداۋىردىڭ حال-كۇيىن وزگەشە ءتۇر، وزىندىك ستيل، بەلگىلى ماقسات، باعىت، نەگىزگى سارىندارمەن ادەبيەتكە تۇسىرەتىن قۇبىلىس — ادەبي اعىم. سول تۇرعىدا شورتانبايدىڭ، دۋلاتتىڭ، مۇراتتىڭ، نارمانبەتتىڭ وتارشىلدىق ويرانىنا قارسىلىق، نارازىلىق، ءمىن، سىن مانىندە تۋعان؛ حالىقتىڭ قاسىرەتىن ولەڭگە تۇسىرگەن، ساياسي سۇمدىقتاردىڭ سيپاتىن، ءدىني قىسىم، قونىستان ايىرۋ، تۇرمىس كۇيىن ازدىرۋ، اكىمشىلىك بيلىكتەن تايدىرۋ، ادامگەرشىلىكتەن ازۋ ت.ب. جاقتارىن سان قىرىنان اشقان پوەزياسى، ءتۇرى، تۇرپاتى، سارىنى، ماقساتى توقايلاسىپ، بىرىگەر تۇسى — زار زامان اعىمىنىڭ نەگىزى. ءبۇل اعىم — قازاق حاندىعى داۋىرىندەگى ادەبيەتتىڭ، جارتى عاسىردان استام ۋاقىتتىڭ، XIX عاسىر ادەبيەتىنىڭ تۇتاس ءبىر ارناسىن، XX عاسىر باسىنداعى ادەبيەتتىڭ ەلەۋلى بولىگىن قامتىپ جاتقان اعىم. ونداعان، جۇزدەگەن وكىلىنىڭ ءارقايسىسى ارنايى زەرتتەۋدىڭ ارقاۋى بولىپ، سان قىرىمەن كوپ سىرىمەن اشىلعان سايىن زار زامان اعىمى دا ايقىندالا، بەكي تۇسەرى داۋسىز.
قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىنداعى اسا ەلەۋلى، ساياسي ءمان جاعىنان بولسىن، ولەڭ وزگەشەلىگى جاعىنان بولسىن ايقىن تۇرعان وسى ءبىر اعىمنىڭ زار زامان اعىمى اتاۋىن ورنىقتىرىپ، بەكىتىپ، تۇتاس الىپ قاراستىرۋعا نەگىز دە بار، ادەبي مۇرا ۇلگىلەرى دە ۇشان-تەڭىز.
زار زاماننىڭ ايتۋلى اقىنى شورتانباي قاناي ۇلىنىڭ شىعارماشىلىق مۇراسى — سول ۇلكەن ادەبيەتتىڭ (زار زامان ادەبيەتىنىڭ) اسا ايقىن ۇلگىسى.
You Might Also Like
-
قازاق ءانى مەنى قاي جەرگە، قاي قيىرعا اپارمادى. ءالى دە... ءالى دە جول ۇستىندەمىن. تاعى دا ءبىر ۇزىك سىردى ايتقالى وتىرمىن. شىڭجاڭ قازاقتارىنىڭ اتاقتى ءانشىسى حاميت ىسقاق ۇلى كوپ تولعاندىرا بەرەتىن-دى. و...
-
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ “گەوگرافيا جانە تابيعاتتى پايدالانۋ” فاكۋلتەتىنىڭ وقىتۋشىسى ورازبايەۆا نازگۇل كەڭەس قىزى
