InfoHub Logo

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ
“گەوگرافيا جانە تابيعاتتى پايدالانۋ” فاكۋلتەتىنىڭ
وقىتۋشىسى ورازبايەۆا نازگۇل كەڭەس قىزى

ادامدار كارتالاردى ەجەلدەن بەرى قولدانىپ كەلەدى. ءبىراق حح عاسىردىڭ اياعىنان باستاپ، كارتالاردى قۇرۋ پروسەسىنە گاج بەلسەندى ەنگىزىلگەننەن باستاپ، ادەتتەگى كارتوگرافيالىق بەينەلەردەن باسقا، كەڭىستىكتىك دەرەكتەر مودەلدەرىنىڭ جاڭا تۇرلەرى پايدا بولا باستادى. ولاردىڭ سانى ارتىپ كەلەدى، جاڭا تەرمينولوگياعا، جىكتەۋلەرگە، ستاندارتتارعا جانە ت.ب. قاجەتتىلىك پايدا بولادى، گەواقپاراتتىق كارتوگرافيا، گەوماتيكا، گەويكونيكا سياقتى ۇعىمدار قازىرگى كارتوگرافيادا ءوز ورنىن الدى.

گەواقپاراتتىق كارتوگرافيالاۋ (گك) - شامامەن 25 جىل بۇرىن پايدا بولعان سالىستىرمالى تۇردە جاڭا ۇعىم. جاريالانىمدار تىزىمىندە گەواقپاراتتىق كارتوگرافيالاۋدىڭ تەوريالىق نەگىزدەرىن كەشەندى قاراستىرۋعا تەك ەكى دەرەك كوزى عانا ارنالعان: ا.م. بەرليانت پەن ي. ك. لۋرەنىڭ جۇمىستارى. نەگىزىندە كەيبىر كارتوگرافتار مەن گەوينفورماتيكتەر گاج-دا كلاسسيكالىق كارتوگرافيا مەن دەرەكتەردى ۆيزۋاليزاسيالاۋدى بولىسە وتىرىپ، گك ۇعىمىن قولدانبايدى نەمەسە قابىلدامايدى نەمەسە كەرىسىنشە گاج-دى قۇرۋ ارقىلى گەواقپاراتتىق كارتوگرافيا ۇعىمىن الماستىرادى. انىقتاما بويىنشا، "گەواقپاراتتىق كارتوگرافيا – بۇل گاج جانە كارتوگرافيالىق مالىمەتتەر مەن ءبىلىم بازالارىنا نەگىزدەلگەن كارتالاردى قۇرۋ جانە پايدالانۋ". ەگەر سوڭعى 25 جىلدا ورىن العان كارتالاردى قۇرۋ تەحنولوگياسىنداعى، گەو– بەينەلەردىڭ الۋان تۇرلىلىگىندەگى، كەڭىستىكتى بەينەلەۋ ادىستەرىندەگى جانە ت.ب. وزگەرىستەردى قاراستىراتىن بولساق، وندا گك-بۇل قازىرگى زامانعى ينتەگراسيالىق كارتوگرافيالاۋ.

شەتەلدىك باسىلىمداردا گەواقپاراتتىق كارتوگرافيا سياقتى ۇعىم" تازا تۇردە " كەزدەسپەيدى. ادەتتە، كارتالاردى قۇرۋ جانە پايدالانۋ ماسەلەلەرى ادەبيەتتە (ونىڭ ىشىندە گەواقپاراتتىق تاقىرىپتاردا) كلاسسيكالىق كارتوگرافيا تۇرعىسىنان بولەك قاراستىرىلادى، ال وسى ەكى پاندىك سالانىڭ (كارتوگرافيا جانە گەواقپاراتتىق) ءبىلىمىن سينتەزدەۋ ماسەلەلەرىنە نازار اۋدارىلمايدى. ءبىراق "گەوماتيكا (geomatics)" تەرمينى دەرەكتەردى وڭدەۋگە، گەوجۇيەلەردى تالداۋعا، اۆتوماتتاندىرىلعان كارتاعا تۇسىرۋگە ارنالعان اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردى، مۋلتيمەديا مەن تەلەكوممۋنيكاسيا قۇرالدارىن قولدانۋ جيىنتىعى كەڭ تارالعان. كارتالاردى قۇرۋدىڭ ادىستەرى مەن تەحنولوگيالىق ادىستەرى، سونداي-اق ولاردىڭ تۇرلەرىنىڭ ارتۇرلىلىگى وزگەرگەنى انىق. شىن مانىندە، قازىرگى زامانعى كارتوگرافيا ءداستۇرلى كلاسسيكالىق كارتوگرافيادا جيناقتالعان بارلىق نارسەلەرمەن بىرگە كارتوگرافيالىق مودەلدەردى قۇرۋدىڭ جانە ۇسىنۋدىڭ زاماناۋي تاسىلدەرىن قامتۋى كەرەك.

گەواقپاراتتىق كارتوگرافيانىڭ پروبلەمالارى مەن تەندەنسيالارىنىڭ اراسىندا مىنالاردى ءبولىپ كورسەتۋگە بولادى:

1. كارتوگرافيالىق بەينەلەردىڭ عانا ەمەس، سونداي-اق گەو-بەينەلەردىڭ دە بارلىق تۇرلەرىنىڭ تولىق، وزەكتى جانە سول ۋاقىتتا بەلگىلەنگەن جىكتەلۋىنىڭ بولماۋى، ونىڭ ىشىندە:

* ۆەب-كارتالار، گەوپورتالدار، تەلەكوممۋنيكاسيالىق كارتالار، ناۆيگاسيالىق جۇيەلەر قۇرامىنداعى كارتالار؛

*  كارتانىڭ كلاسسيكالىق انىقتاماسىنا جاتپايتىن گەوبەينەلەردىڭ ءارتۇرلى تۇرلەرى؛

* ۆيرتۋالدى كارتالار، گولوگراممالار، پسيحيكالىق كارتالار جانە ت.ب.

2. كارتالاردى جاساۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن كارتوگرافيالاۋ ادىستەرىنىڭ قازىرگى كلاسسيفيكاسياسىندا ۇلكەن ولقىلىقتاردىڭ بولۋى.

گاج-نىڭ ءارتۇرلى باعدارلامالىق قابىقشالارىندا كارتوگرافيالىق بەينەنى قالىپتاستىرۋ جانە قۇرىلىمداۋ تاسىلدەرى ەرەكشەلەنەدى. سوندىقتان كارتوگرافيالىق بەينەنىڭ ناقتى ادىستەرىن جۇزەگە اسىرۋ بىردەي ەمەس، سوندىقتان بىردەي ۆيزۋاليزاسيا ادىستەرى باسقاشا اتالادى. ءار ءتۇرلى تىلدەردە، اتاپ ايتقاندا ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىندە قولدانىلاتىن تەرمينولوگيانى ۇيلەستىرۋدىڭ قيىندىقتارى ماڭىزدى ءرول اتقارادى.

حح عاسىردىڭ اياعىندا وتاندىق كارتوگرافيادا كارتوگرافيالىق بەينەلەۋ ادىستەرى انىقتالدى (بارلىعى 11 ءادىس). ءداستۇرلى (قاعاز) ۇسىنۋ ءۇشىن ولار ءقازىر "جۇمىس ىستەيدى"، دەگەنمەن ولاردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن كوبىنەسە تانىمال گاج قۇرالدارى جەتىسپەيدى جانە اجج قىزمەتتەرىنە (Bentley MicroStation، Autodesk ونىمدەرى جانە ت.ب.) جانە گرافيكالىق ديزاينعا ارنالعان باعدارلامالىق قۇرالدارعا جۇگىنۋگە تۋرا كەلەدى. مۇنداي تەحنيكالىق پروبلەمالار الداعى ونجىلدىقتاردا شەشىلەتىنىنە سەنىمدى بولعانىمەن، باستاپقىدا مالىمەتتەر بازاسىمەن جانە اناليتيكالىق مىندەتتەرمەن جۇمىس ىستەۋگە باعىتتالعان گاج كارتوگرافتارعا كارتالارداعى قۇبىلىستاردى لايىقتى گرافيكالىق تۇردە كورسەتۋ ءۇشىن جەتكىلىكتى قۇرالداردى ۇسىنا الادى. ءبىراق ازىرگە بۇل شەشىلمەگەن مىندەتتەر، مۇمكىن، قازىرگى زامانعى گەوينفورماتيكا مەن گەواقپاراتتىق كارتوگرافيانىڭ باستى ماسەلەسى ەمەس، ال كارتاعا ونەر تۋىندىسى رەتىندە كوزقاراس جوعالىپ كەتۋى مۇمكىن.

3. سۋرەتتەردى جالپىلاۋ. گاج كومەگىمەن جالپىلاۋ ماسەلەلەرى ي.ك.لۋرە كىتابىندا ەگجەي-تەگجەيلى سيپاتتالعان. ناقتى گەومەتريالىق كونتۋرلارى بار جاساندى شىعۋ وبەكتىلەرى اۆتوماتتاندىرىلعان جالپىلاۋعا جاقسى جاۋاپ بەرەدى؛ نەگىزگى قيىندىقتار تابيعي وبەكتىلەردى جالپىلاۋعا بايلانىستى. مىسالى، "جالپىلاۋ" (گەنەراليزاسيا) كومانداسى ArcGIS-تە تانىمال دۋگلاس-پەكەر الگوريتمىن قولدانا وتىرىپ، تاڭدالعان نىسانداردىڭ ءپىشىنىن جەڭىلدەتەدى. بۇل فيزيكالىق-گەوگرافيالىق جاعدايدان ءجيى اجىراتىلعان جالپىلاۋدىڭ تازا ماتەماتيكالىق ءادىسى.

4. جقز مەن كارتوگرافيانىڭ اناعۇرلىم تەرەڭ بىرىگۋ ءۇردىسى. قازاقستان اۋماعىندا توپوگرافيالىق كارتالاردى جاڭارتۋدىڭ قاجەتتىلىگى بار. جەردى قاشىقتىقتان زوندتاۋ دەرەكتەرى 1:2 000 (رەلەفتىڭ جوعارى دالدىكتى سيفرلىق مودەلىن (0،15 م) پايدالانۋ كەزىندە) جانە 1:5 000 (1: 25 000 ماسشتاب كارتالارى نەگىزىندە رەلەفتىڭ سيفرلىق مودەلىن پايدالانۋ كەزىندە) ماسشتابىنا دەيىن جوعارى جانە اسا جوعارى كەڭىستىكتىك رۇقساتتاعى عارىش اپپاراتتارىنىڭ ارقاسىندا جاڭارتۋدى جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

جقز ماتەريالدارىن پايدالانا وتىرىپ شەشىلەتىن تابيعي رەسۋرستار مەن قورشاعان ورتانى باعالاۋدىڭ تاقىرىپتىق مىندەتتەرىن شەشۋ كەزىندە ءتورت نەگىزگى سالا ەرەكشەلەنەدى:

* گەولوگيا جانە جەر قويناۋى رەسۋرستارى؛

* گيدرولوگيا جانە جەر ءۇستى سۋ رەسۋرستارى؛

* ورمان رەسۋرستارى جانە وسىمدىك جامىلعىسى؛

* قورشاعان ورتاعا اسەرى.

عارىشتىق تۇسىرىلىمدەر تاقىرىپتىق (گەولوگيالىق، گەومورفولوگيالىق، گيدرولوگيالىق، مەتەورولوگيالىق، لاندشافتتىق جانە باسقا) كارتالاردى جاساۋدى جانە جاڭارتۋدى جىلدامداتۋعا، سونداي - اق ستيحيالىق قۇبىلىستار-داۋىلداردىڭ دامۋىن قاداعالاۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن كارتالاردىڭ جاڭا تۇرلەرىن، مىسالى، بۇلتتىلىق كارتالارىن جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

قورىتىندىلاي كەلە، ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا قازىرگى زامانعى كارتوگرافيالاۋ گەواقپاراتتىق كارتاعا اينالدى جانە ءوزىمىزدىڭ تاجىريبەمىز بەن بىلىمىمىزگە سۇيەنە وتىرىپ، گەواقپاراتتىق كارتوگرافيالاۋدىڭ پروبلەمالارى مەن مىندەتتەرىن تۇجىرىمداۋعا تىرىستىق. وسىلايشا كەلەسى قورىتىندىعا كەلدىك:

1. گەواقپاراتتىق كارتوگرافيالاۋ ءۇشىن تەرمينولوگيالىق بازا قالىپتاستىرۋ قاجەت؛

2. گەواقپاراتتىق كارتوگرافيالاۋ ءۇشىن شىندىقتى كارتوگرافيالىق بەينەلەۋ تاسىلدەرىنىڭ جىكتەلۋىن جەتىلدىرۋ؛

3. جوعارىدا ايتىلعان "ولقىلىقتاردى" تولتىرا وتىرىپ، گەواقپاراتتىق كارتوگرافيانىڭ جاڭا باعىتتارىنداعى عىلىمي جوبالاردى دامىتۋ قاجەت.

تەحنولوگيالىق پروگرەستىڭ قارقىندى دامۋىنا بايلانىستى كارتوگرافيانىڭ بولاشاعى قانداي بولاتىنىن بولجاۋ قيىن. ءبىراق، وسى كەزەڭدە وزەكتى ماسەلەلەردى شەشۋ جانە گەواقپاراتتىق كارتوگرافيالاۋدىڭ عىلىمي نەگىزدەرىن ودان ءارى دامىتۋ ءۇشىن سەنىمدى تەوريالىق بازا قۇرا وتىرىپ، كەڭىستىكتىك دەرەكتەردى كورسەتۋدىڭ ءارتۇرلى تۇرلەرى مەن ادىستەرىندە جوعالماۋ، ياعني تەحنولوگيالىق پروگرەسستەن ارتتا قالماي سونىمەن بىرگە دامۋ وتە ماڭىزدى.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر

1. بەرليانت ا.م. گەوينفورماسيوننوە كارتوگرافيروۆانيە. م.: 1997. 64 س.
2. بەرليانت ا.م. كارتوۆەدەنيە. م.: اسپەكت پرەسس، 2003. 477 س.
3. لۋرە ي.ك. گەوينفورماسيوننوە كارتوگرافيروۆانيە. مەتودى گەوينفورماتيكي ي سيفروۆوي وبرابوتكي كوسميچەسكيح سنيمكوۆ: ۋچەبنيك. م.: كدۋ، 2016. 424 س.

---