زاتتىڭ تىعىزدىعى
ايىمجان ورتا مەكتەبىنىڭ فيزيكا ءپانى ءمۇعالىمى حابايەۆا گ. س.
تاقىرىپ: زاتتىڭ تىعىزدىعى
ساباقتىڭ ماقساتى:
1. بىلىمدىلىك: تىعىزدىق ۇعىمىمەن تانىستىرۋ، العان بىلىمدەرىن تۇرمىستا قولدانا بىلۋگە ۇيرەتۋ.
2. دامىتۋشىلىق: پىكىر تالاستىرۋعا، شىعارماشىلىقتى دامىتۋعا داعدىلاندىرۋ.
3. تاربيەلىك: ۇقىپتىلىققا، ىنتىماقتاستىققا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ءبىلىم بەرۋ.
ساباقتىڭ بارىسى:
I. قايتالاۋ. «ءسوزجۇمباق»
1. اسپان دەنەلەرىن زەرتتەيتىن عىلىم. (استرونوميا)
2. جۇرىلگەن جولدى ۋاقىتقا ءبولىپ، قانداي فيزيكالىق شامانى انىقتايمىز. (جىلدامدىق)
3. ۋاقىتتىڭ تۋىندى بىرلىكتەرىنىڭ ءبىرى. (عاسىر)
4. نەگىزگى ولشەم بىرلىگى سەكۋند بولاتىن قانداي فيزيكالىق شاما. (ۋاقىت)
5. دەنەنىڭ ساپالىق تەكشەلىگىن سيپاتتاپ، ونى قۇرايتىن نە؟ (زات)
6. تەمپەراتۋرانىڭ وزدەرىڭ بىلەتىن ولشەم بىرلىگى.
(گرادۋس)
7. تابيعاتتى زەرتتەۋدىڭ ءۇش ءادىسىنىڭ ءبىرى. (باقىلاۋ)
8. قانداي كۇيىندە زات ءوزىنىڭ ءپىشىنىن دە، كولەمىن دە
ساقتايدى. (قاتتى)
«ءسوزجۇمباق» تۇگەل شەشىلگەندە ۇزىندىعىنان «تىعىزدىق» دەگەن ءسوز شىعادى.
ت
ى
ع
ى
ز
د
ى
ق
ءىى. ويىن. «ۇشتى، ۇشتى – قارعا ۇشتى» - ويىنىنىڭ شارتى بويىنشا ءسوز ىشىنەن تەك زاتتى بىلدىرەتىن ءسوزدى وقىعاندا عانا قولدارىن كوتەرۋ. 10 ءسوز: ۇشاق، بولات، شەگە، اعاش، تەمىر، قاسىق، سۋ، شىنى، تاقتا، سىناپ.
ءىىى. جاڭا تاقىرىپتى ءتۇسىندىرۋ.
مىسالى: سىنىپ بولمەسىنىڭ ىشىندە 20 ادام وتىرسا، ەكىنشى جاعدايدا 100 ادام وتىرسا، ەكىنشى جاعدايىندا ادامدار تىعىز وتىر دەيمىز. تىعىزدىق تا جىلدامدىق، جول، ۋاقىت، ماسسا سياقتى فيزيكالىق شاما سوندىقتان ونىڭ بەلگىلى ءبىر بەلگىسى، ولشەم بىرلىگى بولادى.
ρ → (ρو) – گرەك ءارپى → بىرلىگى (كگ/م ³)
1. مىسال: ماسسالارى بىردەي ەكى شار، ءبىرى بولات، ءبىرى پلاستيلين. بولات شاردىڭ V كىشى، سەبەبى ρ كوپ، ەندەشە ρ پەن V ءبىر - بىرىنە كەرى شامالار.
2. مىسال: كولەمدەرى بىردەي ەكى سيليندر، ءبىرى بولات، ءبىرى اليۋمينيي. بولات سيليندر اۋىر، سەبەبى ρ كوپ، ەندەشە ρ مەن m ءبىر - بىرىنە تۋرا پروپورسيونال شامالار.
تارازىنىڭ كومەگىمەن ولشەۋ ارقىلى بۇعان كوز جەتكىزۋگە بولادى.
بولاتتىڭ بولشەكتەرى پلاستيلين مەن اليۋمينييگە قاراعاندا تىعىز ورنالاسقان. (218 بەتتەگى 6 – 7 – 8 كەستەنى پايدالانامىز) ايسبەرگتەردىڭ سۋعا باتپايتىن سەبەبى دە سول ەكەن. قاتقان كەزدە سۋدىڭ كولەمى ۇلعايادى، ياعني ولاردىڭ بولشەكتەرىنىڭ اراسى الشاقتايدى، تىعىزدىعى كەميدى. كەمە جايلى دا ايتۋ كەرەك. كەمەنىڭ كوپ اۋماعىن اۋا تولىقتىرىپ تۇرادى.
3. تاجىريبە: №1. ءۇش سۇيىقتى ءبىر پروبيركاعا قۇيىپ، قالاي ورنالاساتىنىن باقىلاۋ.
بولاتتىڭ بولشەكتەرى پلاستيلين مەن اليۋمينييگە قاراعاندا تىعىز ورنالاسقان. (218 بەتتەگى 6 – 7 – 8 كەستەنى پايدالانامىز) ايسبەرگتەردىڭ سۋعا باتپايتىن سەبەبى دە سول ەكەن. قاتقان كەزدە سۋدىڭ كولەمى ۇلعايادى، ياعني ولاردىڭ بولشەكتەرىنىڭ اراسى الشاقتايدى، تىعىزدىعى كەميدى. كەمە جايلى دا ايتۋ كەرەك. كەمەنىڭ كوپ اۋماعىن اۋا تولىقتىرىپ تۇرادى.
3. تاجىريبە: №1. ءۇش سۇيىقتى ءبىر پروبيركاعا قۇيىپ، قالاي ورنالاساتىنىن باقىلاۋ.
1. سىناپ ρ = 16000 كگ/م ³
2. سۋ ρ = 1000 كگ/م ³
3. بەنزين ρ = 710 كگ/م ³
№2. ستاقانعا سۋ مەن بەنزين قۇيامىز دا ولاردىڭ ىشىنە پارافيننەن ρ = 240 كگ/م ³ جاسالعان كۋبيكتەردى سالامىز.
4. كورىنىس: تىعىزدىققا بايلانىستى «ارحيمەد تۋرالى اڭىز».
5. ەسەپ شىعارۋ:
ا) سىزعىشتىڭ كومەگىمەن اعاش كەسەگىنىڭ كولەمىن ەسەپتەپ، ونىڭ ماسساسىن انىقتاۋ.
بەرىلگەنى:
ρ = 0، 4 گ/سم ³
ا = 13 سم
b = 2 سم
س = 4 سم
m –؟
شەشۋى:
ρ = m/V
m = ρ*V
V = a*b*c
V= 13 سم*2 سم*4 سم = 104 سم ³
m= 0، 4 گ/سم ³*104 سم³ = 41، 6گ
جاۋابى: m = 41، 6 گ
ءا) سىزعىش پەن تارازىنىڭ كومەگىمەن بەتىنە ماسساسى جازىلعان ءپىشىنى تىك بۇرىشتى پاراللەليپيپەدكە ۇقساس ءبىر كەسەك سابىننىڭ تىعىزدىعىن انىقتاۋ.
بەرىلگەنى:
m = 250 گ
ا = 8، 5 سم
b = 6 سم
c = 5سم
ρ –؟
ۇيگە تاپسىرما: وزدەرىڭ وقيتىن سىنىپ بولمەسىندەگى اۋانىڭ ماسساسىن انىقتاۋ.
بەرىلگەنى:
ρ اۋا = 1، 29 كگ/م3
ا = 6 م
b = 5م
س = 2، 5 م
m –؟
شەشۋى:
m = ρ*V
V = a*b*c
V = 6 م*5 م*2، 5 م = 75 م ³
m = 1، 29 كگ/م3*75 م3 = 96، 75 كگ
جاۋابى: m ≈ 97 كگ
6. قورىتىندىلاۋ: «ماسسا»، «كولەم»، «تىعىزدىققا» ارنالعان ءۇش سۇراقتى وقۋشىلار قالاۋلارى بويىنشا تاڭداپ الادى.
ماسسا.
1. 1 كگ تەمىر اۋىر ما، الدە 1 كگ ماقتا اۋىر ما؟
2. مىنا زاتتاردىڭ كولەمدەرى بىردەي، كەستەنى پايدالانىپ ولاردىڭ ماسساسىنىڭ ەڭ ۇلكەنى قايسىسى، ەڭ كىشىسى قايسىسى ەكەنىن انىقتا. (ماسساسى ۇلكەنى – بولات، ماسساسى كىشى – اعاش)
3. ماسساسى 500 000 توننا كەمە سۋعا باتپايدى، ال ماسساسى 50 گ شەگە سۋعا باتىپ كەتەدى، نەگە؟ (شەگە ءبىر - تۇتاس تىعىز دەنە، ال كەمەنىڭ قۋىستارىن اۋا تولتىرىپ تۇرادى)
كولەم.
1. كولەمدەرى بىردەي مۇز بەن سۋدىڭ قايسىسىنىڭ ماسساسى كوپ؟ ( سۋدىڭ)
2. شولمەك تولى سۋدى قىستى كۇنى دالاعا شىعارىپ قويساڭ نە بولادى. سەبەبىن ءتۇسىندىر. (شولمەك سىنادى، سەبەبى سۋ قاتقاندا ونىڭ كولەمى ۇلعايادى، ياعني مۇزدىڭ تىعىزدىعى ازايادى، سەبەبى بولشەكتەردىڭ اراسى الشاقتايدى.)
3. ءۇش مەنزۋركانىڭ بىرەۋىنە – كومىر قىشقىلى، بىرەۋىنە – بەنزين، بىرەۋىنە – ماشينا مايى قۇيىلعان. ولاردىڭ ماسسالارى ءبىر - بىرىنە تەڭ. كولەمدەرىن سالىستىرا وتىرىپ، قانداي سۇيىق قانداي مەنزۋركادا ورنالاسقانىن انىقتا. (1 – كومىر قىشقىلى، 2 – ماشينا مايى، 3 – بەنزين.)
تىعىزدىق.
1. كەستەنى پايدالانىپ سۋعا باتپايتىن قاتتى زاتتاردى اتا (قايىڭ، قاراعاي، مۇز، تىعىن)
2. شارلاردىڭ ماسسالارى ءوزارا تەڭ. قايسىسىنىڭ تىعىزدىعى كوپ؟ (1)
3. كەسەك كۇيدەگى اس تۇزىنىڭ تىعىزدىعى 2200 كگ/م3، ال ۇنتاقتالعان كۇيدەگى اس تۇزىنىڭ تىعىزدىعى 800 كگ/م3. نەلىكتەن؟ (ۇنتاقتالعاننىڭ اراسىندا اۋا بار، كولەمى ۇلكەن بولعانمەن، تىعىزدىعى از بولادى.)
4. فوكۋس. «ءتىل العىش جۇمىرتقا». ءۇش ىدىسقا جۇمىرتقانى سالىپ كورسەتۋ. 1 - ءشى ىدىستا – تۇبىنە باتادى، 2 - ءشى ىدىستا – ورتاسىندا تۇرادى، 3 - ءشى ىدىستا – بەتىندە ءجۇزىپ جۇرەدى. (نەلىكتەن؟ ۇيدە ويلانۋعا.)
5. ۇيگە تاپسىرما: §32، 12 – جاتتىعۋ (2).
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
تاقىرىپ: زاتتىڭ تىعىزدىعى
ساباقتىڭ ماقساتى:
1. بىلىمدىلىك: تىعىزدىق ۇعىمىمەن تانىستىرۋ، العان بىلىمدەرىن تۇرمىستا قولدانا بىلۋگە ۇيرەتۋ.
2. دامىتۋشىلىق: پىكىر تالاستىرۋعا، شىعارماشىلىقتى دامىتۋعا داعدىلاندىرۋ.
3. تاربيەلىك: ۇقىپتىلىققا، ىنتىماقتاستىققا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ءبىلىم بەرۋ.
ساباقتىڭ بارىسى:
I. قايتالاۋ. «ءسوزجۇمباق»
1. اسپان دەنەلەرىن زەرتتەيتىن عىلىم. (استرونوميا)
2. جۇرىلگەن جولدى ۋاقىتقا ءبولىپ، قانداي فيزيكالىق شامانى انىقتايمىز. (جىلدامدىق)
3. ۋاقىتتىڭ تۋىندى بىرلىكتەرىنىڭ ءبىرى. (عاسىر)
4. نەگىزگى ولشەم بىرلىگى سەكۋند بولاتىن قانداي فيزيكالىق شاما. (ۋاقىت)
5. دەنەنىڭ ساپالىق تەكشەلىگىن سيپاتتاپ، ونى قۇرايتىن نە؟ (زات)
6. تەمپەراتۋرانىڭ وزدەرىڭ بىلەتىن ولشەم بىرلىگى.
(گرادۋس)
7. تابيعاتتى زەرتتەۋدىڭ ءۇش ءادىسىنىڭ ءبىرى. (باقىلاۋ)
8. قانداي كۇيىندە زات ءوزىنىڭ ءپىشىنىن دە، كولەمىن دە
ساقتايدى. (قاتتى)
«ءسوزجۇمباق» تۇگەل شەشىلگەندە ۇزىندىعىنان «تىعىزدىق» دەگەن ءسوز شىعادى.
ت
ى
ع
ى
ز
د
ى
ق
ءىى. ويىن. «ۇشتى، ۇشتى – قارعا ۇشتى» - ويىنىنىڭ شارتى بويىنشا ءسوز ىشىنەن تەك زاتتى بىلدىرەتىن ءسوزدى وقىعاندا عانا قولدارىن كوتەرۋ. 10 ءسوز: ۇشاق، بولات، شەگە، اعاش، تەمىر، قاسىق، سۋ، شىنى، تاقتا، سىناپ.
ءىىى. جاڭا تاقىرىپتى ءتۇسىندىرۋ.
مىسالى: سىنىپ بولمەسىنىڭ ىشىندە 20 ادام وتىرسا، ەكىنشى جاعدايدا 100 ادام وتىرسا، ەكىنشى جاعدايىندا ادامدار تىعىز وتىر دەيمىز. تىعىزدىق تا جىلدامدىق، جول، ۋاقىت، ماسسا سياقتى فيزيكالىق شاما سوندىقتان ونىڭ بەلگىلى ءبىر بەلگىسى، ولشەم بىرلىگى بولادى.
ρ → (ρو) – گرەك ءارپى → بىرلىگى (كگ/م ³)
1. مىسال: ماسسالارى بىردەي ەكى شار، ءبىرى بولات، ءبىرى پلاستيلين. بولات شاردىڭ V كىشى، سەبەبى ρ كوپ، ەندەشە ρ پەن V ءبىر - بىرىنە كەرى شامالار.
2. مىسال: كولەمدەرى بىردەي ەكى سيليندر، ءبىرى بولات، ءبىرى اليۋمينيي. بولات سيليندر اۋىر، سەبەبى ρ كوپ، ەندەشە ρ مەن m ءبىر - بىرىنە تۋرا پروپورسيونال شامالار.
تارازىنىڭ كومەگىمەن ولشەۋ ارقىلى بۇعان كوز جەتكىزۋگە بولادى.
بولاتتىڭ بولشەكتەرى پلاستيلين مەن اليۋمينييگە قاراعاندا تىعىز ورنالاسقان. (218 بەتتەگى 6 – 7 – 8 كەستەنى پايدالانامىز) ايسبەرگتەردىڭ سۋعا باتپايتىن سەبەبى دە سول ەكەن. قاتقان كەزدە سۋدىڭ كولەمى ۇلعايادى، ياعني ولاردىڭ بولشەكتەرىنىڭ اراسى الشاقتايدى، تىعىزدىعى كەميدى. كەمە جايلى دا ايتۋ كەرەك. كەمەنىڭ كوپ اۋماعىن اۋا تولىقتىرىپ تۇرادى.
3. تاجىريبە: №1. ءۇش سۇيىقتى ءبىر پروبيركاعا قۇيىپ، قالاي ورنالاساتىنىن باقىلاۋ.
بولاتتىڭ بولشەكتەرى پلاستيلين مەن اليۋمينييگە قاراعاندا تىعىز ورنالاسقان. (218 بەتتەگى 6 – 7 – 8 كەستەنى پايدالانامىز) ايسبەرگتەردىڭ سۋعا باتپايتىن سەبەبى دە سول ەكەن. قاتقان كەزدە سۋدىڭ كولەمى ۇلعايادى، ياعني ولاردىڭ بولشەكتەرىنىڭ اراسى الشاقتايدى، تىعىزدىعى كەميدى. كەمە جايلى دا ايتۋ كەرەك. كەمەنىڭ كوپ اۋماعىن اۋا تولىقتىرىپ تۇرادى.
3. تاجىريبە: №1. ءۇش سۇيىقتى ءبىر پروبيركاعا قۇيىپ، قالاي ورنالاساتىنىن باقىلاۋ.
1. سىناپ ρ = 16000 كگ/م ³
2. سۋ ρ = 1000 كگ/م ³
3. بەنزين ρ = 710 كگ/م ³
№2. ستاقانعا سۋ مەن بەنزين قۇيامىز دا ولاردىڭ ىشىنە پارافيننەن ρ = 240 كگ/م ³ جاسالعان كۋبيكتەردى سالامىز.
4. كورىنىس: تىعىزدىققا بايلانىستى «ارحيمەد تۋرالى اڭىز».
5. ەسەپ شىعارۋ:
ا) سىزعىشتىڭ كومەگىمەن اعاش كەسەگىنىڭ كولەمىن ەسەپتەپ، ونىڭ ماسساسىن انىقتاۋ.
بەرىلگەنى:
ρ = 0، 4 گ/سم ³
ا = 13 سم
b = 2 سم
س = 4 سم
m –؟
شەشۋى:
ρ = m/V
m = ρ*V
V = a*b*c
V= 13 سم*2 سم*4 سم = 104 سم ³
m= 0، 4 گ/سم ³*104 سم³ = 41، 6گ
جاۋابى: m = 41، 6 گ
ءا) سىزعىش پەن تارازىنىڭ كومەگىمەن بەتىنە ماسساسى جازىلعان ءپىشىنى تىك بۇرىشتى پاراللەليپيپەدكە ۇقساس ءبىر كەسەك سابىننىڭ تىعىزدىعىن انىقتاۋ.
بەرىلگەنى:
m = 250 گ
ا = 8، 5 سم
b = 6 سم
c = 5سم
ρ –؟
ۇيگە تاپسىرما: وزدەرىڭ وقيتىن سىنىپ بولمەسىندەگى اۋانىڭ ماسساسىن انىقتاۋ.
بەرىلگەنى:
ρ اۋا = 1، 29 كگ/م3
ا = 6 م
b = 5م
س = 2، 5 م
m –؟
شەشۋى:
m = ρ*V
V = a*b*c
V = 6 م*5 م*2، 5 م = 75 م ³
m = 1، 29 كگ/م3*75 م3 = 96، 75 كگ
جاۋابى: m ≈ 97 كگ
6. قورىتىندىلاۋ: «ماسسا»، «كولەم»، «تىعىزدىققا» ارنالعان ءۇش سۇراقتى وقۋشىلار قالاۋلارى بويىنشا تاڭداپ الادى.
ماسسا.
1. 1 كگ تەمىر اۋىر ما، الدە 1 كگ ماقتا اۋىر ما؟
2. مىنا زاتتاردىڭ كولەمدەرى بىردەي، كەستەنى پايدالانىپ ولاردىڭ ماسساسىنىڭ ەڭ ۇلكەنى قايسىسى، ەڭ كىشىسى قايسىسى ەكەنىن انىقتا. (ماسساسى ۇلكەنى – بولات، ماسساسى كىشى – اعاش)
3. ماسساسى 500 000 توننا كەمە سۋعا باتپايدى، ال ماسساسى 50 گ شەگە سۋعا باتىپ كەتەدى، نەگە؟ (شەگە ءبىر - تۇتاس تىعىز دەنە، ال كەمەنىڭ قۋىستارىن اۋا تولتىرىپ تۇرادى)
كولەم.
1. كولەمدەرى بىردەي مۇز بەن سۋدىڭ قايسىسىنىڭ ماسساسى كوپ؟ ( سۋدىڭ)
2. شولمەك تولى سۋدى قىستى كۇنى دالاعا شىعارىپ قويساڭ نە بولادى. سەبەبىن ءتۇسىندىر. (شولمەك سىنادى، سەبەبى سۋ قاتقاندا ونىڭ كولەمى ۇلعايادى، ياعني مۇزدىڭ تىعىزدىعى ازايادى، سەبەبى بولشەكتەردىڭ اراسى الشاقتايدى.)
3. ءۇش مەنزۋركانىڭ بىرەۋىنە – كومىر قىشقىلى، بىرەۋىنە – بەنزين، بىرەۋىنە – ماشينا مايى قۇيىلعان. ولاردىڭ ماسسالارى ءبىر - بىرىنە تەڭ. كولەمدەرىن سالىستىرا وتىرىپ، قانداي سۇيىق قانداي مەنزۋركادا ورنالاسقانىن انىقتا. (1 – كومىر قىشقىلى، 2 – ماشينا مايى، 3 – بەنزين.)
تىعىزدىق.
1. كەستەنى پايدالانىپ سۋعا باتپايتىن قاتتى زاتتاردى اتا (قايىڭ، قاراعاي، مۇز، تىعىن)
2. شارلاردىڭ ماسسالارى ءوزارا تەڭ. قايسىسىنىڭ تىعىزدىعى كوپ؟ (1)
3. كەسەك كۇيدەگى اس تۇزىنىڭ تىعىزدىعى 2200 كگ/م3، ال ۇنتاقتالعان كۇيدەگى اس تۇزىنىڭ تىعىزدىعى 800 كگ/م3. نەلىكتەن؟ (ۇنتاقتالعاننىڭ اراسىندا اۋا بار، كولەمى ۇلكەن بولعانمەن، تىعىزدىعى از بولادى.)
4. فوكۋس. «ءتىل العىش جۇمىرتقا». ءۇش ىدىسقا جۇمىرتقانى سالىپ كورسەتۋ. 1 - ءشى ىدىستا – تۇبىنە باتادى، 2 - ءشى ىدىستا – ورتاسىندا تۇرادى، 3 - ءشى ىدىستا – بەتىندە ءجۇزىپ جۇرەدى. (نەلىكتەن؟ ۇيدە ويلانۋعا.)
5. ۇيگە تاپسىرما: §32، 12 – جاتتىعۋ (2).
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
ايىمجان ورتا مەكتەبىنىڭ فيزيكا ءپانى ءمۇعالىمى حابايەۆا گ. س.
